Халықаралық кәсіпкерлік қызмет: табиғаты, нысаны, ерекшелігі
КІРІСПЕ 3
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 5
Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі 5
Халықаралық кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы 8
Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары 19
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІ 27
Көпұлтты корпорацияларды басқару жолдары 27
Қазақстанда халықаралық бағдарланған кәсіпкерлік құрылымдардың қалыптасуы мен дамуы 33
ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару: шетелдік тәжірибе 38
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ҚОСЫМШАЛАР 51
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 5
Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі 5
Халықаралық кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы 8
Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары 19
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІ 27
Көпұлтты корпорацияларды басқару жолдары 27
Қазақстанда халықаралық бағдарланған кәсіпкерлік құрылымдардың қалыптасуы мен дамуы 33
ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару: шетелдік тәжірибе 38
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ҚОСЫМШАЛАР 51
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады. Өзара күрделі байланыстардың нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы, бірақ та біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Дағдарыстан - дамуға» атты 2009 жылдың 6 наурызында болған Жыл сайынғы Халыққа Жолдауында «Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты басымдықтар өзгерген жоқ. Сол басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту» делінген. Мемлекет басшысы бұл мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ ерекше көңіл бөле бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл тіршіліктің тұтқасы. Сан түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан жылға жетілдіріп отырмай ешбір ел алға баса алмайды. «Кәсібі бардың – нәсібі бар» деп біздің қазақ халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді шарлаған дағдарыс тұсында да Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты басымдықтарды айқындағанда сол басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау ісіне ерекше мән берді және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты. Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен, мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің баяулауы болып табылады.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары екі деңгейде көрінеді: елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар және фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар. Сандық айырмашылық – құралдардың көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық дамумен және технологияларды импорттаумен айқындалады.Ал, сапалық айырма – зерттеу әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің экспорттық және импорттық бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді. Мұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе жеке формалардың дамуына әсер етеді.Елдің мамандандыру аясына кірмеген, ғылым мен техникасы, техникалық дәрежеге шетел технологиясымен қатар көтерілуді мақсат етеді. Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар жаңаша іс-жүзіндегі сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық дамудың кейбір жобаларына жол ашады
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Дағдарыстан - дамуға» атты 2009 жылдың 6 наурызында болған Жыл сайынғы Халыққа Жолдауында «Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты басымдықтар өзгерген жоқ. Сол басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту» делінген. Мемлекет басшысы бұл мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ ерекше көңіл бөле бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл тіршіліктің тұтқасы. Сан түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан жылға жетілдіріп отырмай ешбір ел алға баса алмайды. «Кәсібі бардың – нәсібі бар» деп біздің қазақ халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді шарлаған дағдарыс тұсында да Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты басымдықтарды айқындағанда сол басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау ісіне ерекше мән берді және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты. Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен, мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің баяулауы болып табылады.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары екі деңгейде көрінеді: елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар және фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар. Сандық айырмашылық – құралдардың көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық дамумен және технологияларды импорттаумен айқындалады.Ал, сапалық айырма – зерттеу әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің экспорттық және импорттық бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді. Мұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе жеке формалардың дамуына әсер етеді.Елдің мамандандыру аясына кірмеген, ғылым мен техникасы, техникалық дәрежеге шетел технологиясымен қатар көтерілуді мақсат етеді. Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар жаңаша іс-жүзіндегі сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық дамудың кейбір жобаларына жол ашады
1. Елемесов Р.Е. «Халықаралық экономикалық қатынастар» - Алматы, 2002жыл
2. Мамыров «Халықаралық экономикалық қатынастар» - Алматы, 2000жыл
3. Абалкин Л.И. Заметки о российской предпринимательстве. М.: 1994.-246 с.
4. Тургинбаева А.Н. Менеджмент в малом бизнесе: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
5. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М. Наука инновации в рыночной экономике мировой опыт и Казахстан. Министерство образования и науки РК, 2005.
6. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
7. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.-№3.-2003
8. Г.Н. Доғалова «Халықаралық экономика» - Алматы, 2000 жыл
9. Нарибаев К., Джумабаев С.К., Нусупова А. Инновационный менеджмент. - Алматы, 1994.
10. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
11. Кубаев К.Е. Теория и практика менеджмента - Алматы, "Қазақ университеті", 2005.
12. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг (уч. пособие). Алматы: Қазақ университеті, 2002, с.6-7
13. Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы – Алматы, 2003 ж.
14. Малай В.А. Тенденции развития инновационного общества // Вооружение, политика, конверсия – 2007 - №6
15. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
16. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2004ж.
17. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. - Алматы: Жеті Жарғы, 1999.
18. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2005, №3-4.
19. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики/ С.Байзаков и др.-Астана, Алматы:Аркаим, 2002.-480с.
20. Самат Ж.С Институт банкротства и несостоятельности казахстанских предприятий - Алматы, 2007
21. Мухамбетов Т.Н, Нукушев А.Г Банкротство и антикризисное управление предприятием - Алматы, 2000ж.
22. Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и торгово-экономическое партнерство // Казахстан-Спектр. - 1997. - №1-2.
23. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2008.-№2.-С.12
24. Цыплаков С., Попов Е. Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество: проблемы и перспективы // Проблемы Дальнего Востока. - 2003. - №4.
25. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
26. Аспандиярова А. Қытай Қазақстан экономикасының басты инвесторлары қатарында // Егемен Қазақстан. – 26.09.1997.
27. Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың Қытайға сапары // Дипломатия жаршысы. – 1994. - №1.
2. Мамыров «Халықаралық экономикалық қатынастар» - Алматы, 2000жыл
3. Абалкин Л.И. Заметки о российской предпринимательстве. М.: 1994.-246 с.
4. Тургинбаева А.Н. Менеджмент в малом бизнесе: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
5. Кенжегузин М.Б., Днишев Ф.М. Наука инновации в рыночной экономике мировой опыт и Казахстан. Министерство образования и науки РК, 2005.
6. Баймұратов О. Национальная экономическая система. – Алматы: Атамұра, 2001. –С.192
7. Есайдар У.С. Кәсіпорындардың инновациялық қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі. ҚазҰУ хабаршысы, экономика сериясы.-№3.-2003
8. Г.Н. Доғалова «Халықаралық экономика» - Алматы, 2000 жыл
9. Нарибаев К., Джумабаев С.К., Нусупова А. Инновационный менеджмент. - Алматы, 1994.
10. Иноземцев В. Структурирование общественного производства в системе постиндустриальных координат (методолого – теоретические аспекты). – РЭЖ, 1997, 11-12, с59-68
11. Кубаев К.Е. Теория и практика менеджмента - Алматы, "Қазақ университеті", 2005.
12. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг (уч. пособие). Алматы: Қазақ университеті, 2002, с.6-7
13. Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы – Алматы, 2003 ж.
14. Малай В.А. Тенденции развития инновационного общества // Вооружение, политика, конверсия – 2007 - №6
15. Человеческое развитие в Казахстане. – учебник / под общ. Ред. Н.К. Мамырова и Ф.Акчуры. – Алматы: Экономика, 2003. – С10
16. М.Ж.Арзаева “Шағын және орта бизнестi қаржылық-несиелiк реттеудiң объективтi қажеттiлiгi” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №3, - 2004ж.
17. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. - Алматы: Жеті Жарғы, 1999.
18. К.Б. Блеутаева «Кәсiпкерлiктiң жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттiң ролi» //Аль-Пари, 2005, №3-4.
19. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики/ С.Байзаков и др.-Астана, Алматы:Аркаим, 2002.-480с.
20. Самат Ж.С Институт банкротства и несостоятельности казахстанских предприятий - Алматы, 2007
21. Мухамбетов Т.Н, Нукушев А.Г Банкротство и антикризисное управление предприятием - Алматы, 2000ж.
22. Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и торгово-экономическое партнерство // Казахстан-Спектр. - 1997. - №1-2.
23. Қазақстан Республикасының статистика бойынша агенттігінен берілген мәліметтер. Экономика және статистика/Алматы.-2008.-№2.-С.12
24. Цыплаков С., Попов Е. Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество: проблемы и перспективы // Проблемы Дальнего Востока. - 2003. - №4.
25. Джумагельдиева Т.А. «Конкуренция: теория и механизмы развития».-Алматы:2003.-130с.
26. Аспандиярова А. Қытай Қазақстан экономикасының басты инвесторлары қатарында // Егемен Қазақстан. – 26.09.1997.
27. Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың Қытайға сапары // Дипломатия жаршысы. – 1994. - №1.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Диплом жұмысы
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ: ТАБИҒАТЫ, НЫСАНЫ, ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған
4 курс студенті ____________________________ Зиятов Қ.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент ____________________________ Айтбембетова А.Б.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ____________________________ Садуллаева А.П.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор __________________________ Әубәкірова Ж.Я.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5
1.1
Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі
5
1.2
Халықаралық кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы
8
1.3
Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары
19
2
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІ
27
2.1
Көпұлтты корпорацияларды басқару жолдары
27
2.2
Қазақстанда халықаралық бағдарланған кәсіпкерлік құрылымдардың қалыптасуы
мен дамуы
33
2.3
ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару: шетелдік
тәжірибе
38
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
ҚОСЫМШАЛАР
51
КІРІСПЕ
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы, бірақ та
біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Дағдарыстан -
дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызында болған Жыл сайынғы Халыққа Жолдауында
Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты басымдықтар өзгерген жоқ. Сол
басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту делінген. Мемлекет басшысы бұл
мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ ерекше көңіл бөле
бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл тіршіліктің тұтқасы. Сан
түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан жылға жетілдіріп отырмай
ешбір ел алға баса алмайды. Кәсібі бардың – нәсібі бар деп біздің қазақ
халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді шарлаған дағдарыс тұсында да
Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты басымдықтарды айқындағанда сол
басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау ісіне ерекше мән берді
және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен
бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың
серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта
және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің
тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты.
Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен,
мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып
келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта
бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы,
жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауы болып табылады.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары
екі деңгейде көрінеді: елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар және
фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар. Сандық айырмашылық –
құралдардың көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық дамумен және
технологияларды импорттаумен айқындалады.Ал, сапалық айырма – зерттеу
әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің экспорттық және импорттық
бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық
мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің
құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді.
Мұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе
жеке формалардың дамуына әсер етеді.Елдің мамандандыру аясына кірмеген,
ғылым мен техникасы, техникалық дәрежеге шетел технологиясымен қатар
көтерілуді мақсат етеді. Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар
жаңаша іс-жүзіндегі сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық
дамудың кейбір жобаларына жол ашады. Одан әрі қарай, ғылыми зерттеулік және
тәжірибелік құрастырмалар жұмысы, мемлекеттік және рыноктық формалар
меншігін жүргізуге жол ашады. Бұндай стратегия Қытайда, Оңтүстік шығыс
Азияда қабылданған. Бұған классикалық мысал ретінде – автомобиль
өндірісінің жетілдірудегі бәсеке қабілеттілігі және есептеу техникалары
үшін тиімділігі жоғары құралдарды, Оңтүстік Кореядағы тұрмыстық
электроникаларды келтіруге болады.
Халықаралық ғылыми-техникалық жергілікті өнім өндірудің және тұтынудың
бөліктері төмендегідей болады:
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде
шешу;
- қысқа материалды-техникалық базаның бөлек шығарушы институты,
лабораториясы; жаңа ғылыми шешімдерді дайындықсыз қабылдау;
- ғылыми-техникалық сәйкессіздіктердің қабылдаудың стратегиялық
өнімдерді шығаруды дамыту;
- жаңа стратегиялық мүмкіндіктерді, қоршаған ортаның құрамындағы
халықаралық технологияларды беру;
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде
шешу;
Әсіресе мағынаға ие болған ғылыми-техникалық айырбас және әріптестердің
халықаралық мәселелерді шешудің алдын алатын ұжымдар, конкурентттік
қабілетпен бағаны жоғарылату және өндірілген өнімдерді жеткізу. Бұл
стратегияда кеңінен қолданылатын “басқалар шығаруға шамасы келмейтін,
сондай-ақ арзан әрі сапалы өнім шығару қажет”.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін әлемдік экономикадағы
кәсіпкерлік теориясына қатысты іргелі еңбектер және отандық ғалымдардың
еңбектері мен кәсіпкерлік қызмет туралы қабылданған шешімдер мен құжаттар
пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты – кәсіпкерлік қызметті халықаралық экономикалық
қатынастар тұрғысынан зерделеу.
Қойылған мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- кәсіпкерліктің теориялық аспектілерінің даму ерекшелігін анықтау;
- кәсіпкерліктің корпоративтік құрылымдарын айқындау;
- кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шараларын анықтау;
- ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорында дағдарысқа қарсы басқару
әдістерін анықтау.
Зерттеу нысаны – әлемдік экономикадағы кәсіпкерлік қызмет.
Зерттеу пәні – кәсіпкерлік қызметті дамытудағы сыртқы экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі отандық және шетелдік авторлардың, заңнамалық
және нормативтік құжаттар актілерінің, статистикалық мәліметтерден тұрады.
Жұмыста 1 кесте, 4 сурет көрсетілген.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі
Әлемдік шаруашылықтың құрылымы және әлемдік экономикалық қатынастар –
елдер арасындағы өндірістік күш пен өндірістік қатынастардың деңгейімен
анықталады. Әлем әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге бөлінеді. Олар
халықаралық топтарға бірігеді. Сонымен қатар, олар бір-біріне ұқсамайтын,
егеменді, өз беттерінше экономикалық субъекттер болып табылады. Біртұтас
әлемге кіретін елдер эволюциялық даму нәтижесіне қарай тарихи-географиялық,
ұлттық, діндік және әлеуметтік-саяси жағынан жан-жақты ерекшеліктерге ие.
Ол елдер көздеген мақсаты даму механизмінің қызметі жағынан бір-біріне
ұқсамайды. Алайда қазіргі кезеңдегі кез келген ел дүниежүзілік байланыссыз
толық экономикалық дамуда болуы мүмкін емес.
Халықаралық экономика құрылымына ұлттық экономикалық құрылымдар
анықтаушы әсер береді. Оның ішінде құрылымдардың көп түрлілігі негізгі шарт
болып табылады. Шындағында да, егер әуелден халықаралық экономикалық
қатынастар даму деңгейі, мамандану саласы, нақты және көзге көрінетін
ұйымдық құрыламдары әр түрлі елдер арасында болатындығын мойындамаған
болсақ, онда оны зерттеудің де мағынасы болмаған болар еді. Бұл
ерекшеліктерден табиғи факторлардың нәтижесін, жеке тұлғалардың, топтардың
немесе мемлекеттің қабылдаған шешімдерінің салдарын тең мөлшерде көруге
болады - деп жазады белгілі француз саяси қайраткері, ғалым-экономист
Р.Бар. Ол ұлттық экономика құрылымдарының халықаралық экономикалық
қатынастарға әсер ететін 4 критерийін ұсынады: даму деңгейі, халық
шаруашылығының құрылымы, оның ұйымдасуы мен экономикалық қуаттылығы
[1;49б.].
Экономиканы сипаттайтын көрсеткіштер өте көп, сондықтан елдерді
топтастыру көптеген параметрлер арқылы, топтастырудың өзінің мақсаттарына
байланысты жүргізілуі мүмкін. Соған қарамастан ХЭҚ-ды талдау кезінде біз
нақты критерийлер негізінде жекелеген топтарға бөлінген белгілі бір
мемлекеттермен жұмыс істейміз.
Біріккен Ұлттар Ұйымы әлем елдерін бірнеше нышандары бойынша
топтастырды.
Елдерді Адам Даму Индексі бойынша топтастыру.
Екінші топтастыру тәсілі – американ долларында есептелетін жалпы
ұлттық өнімнің адам басына шаққандағы көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бойынша
елді бір топқа жатқызу критерийлері уақыт аралығында өзгеріп отыратындығын
атап кету қажет. Дүниежүзілік банктің 1995 жылғы соңғы топтастыруында әлем
елдерін бұл көрсеткіш бойынша 4 топқа бөлген:
1. Төмен табыс – 765 және одан төмен – 63 ел
2. Орта төмен табыс – 766-3035 – 65 ел
3. Орта жоғар табыс – 3036-9385 – 30 ел.
4. Жоғары табыс – 9386 және одан жоғары – 51 ел.
АҚШ долларымен есептелген бұл көрсеткіш халық өмір деңгейін нақты
көрсетпеуі мүмкін, өйткені оның бағамына әр түрлі факторлар әсер етеді.
Бірақ ол қазіргі әлемдегі экономикалық теңсіздіктің әсерлі сипаттамасын
береді. Бұл елдердің халықаралық экономикалық қатынастарда, соның ішінде
осы қатынастардың қарқындылығында және әр түрлі топтарға жататын елдер
арасындағы қарым-қатынаста тең құқылы субъект ретінде қатыса алмайтыны
түсінікті.
Үшінші топтастыру экономикалық даму бойынша жүргізілген. Бұл жерде
бірқатар түсінік беріп өркеніміз жөн. Біз экономикалық даму деңгейін адам
басына алынатын табыс көрсеткішімен бейнелеуге әдеттенгенбіз. Бірақ табыс
деңгейі әр елде әр түрлі жағдайларға байланысты қалыптасады. Мысалы Парсы
түбегінің мұнай өндіруші елдері ЖҰӨ өнім бойынша бірінші топтағы елдер
қатарына кіреді, бірақ жоғары табыс деңгейі бір немесе бірнеше тауар
есебінен құрылғандықтан, оларды өндірісі дамыған елдер қатарына жатқыза
алмаймыз. Елдерді экономикалық дамуы бойынша топтастырғанда, мұндағы
мәселе экономиканың кешенділігі, яғни оның ресурстарды тауып қана
қоймай, оны өңдеу мүмкіндігі туралы болып отыр [2;24 б.]. Осы нышаны
бойынша елдер екі үлкен топқа бөлінген: өнеркәсібі дамыған елдер және
дамушы елдер. Соңғыларының ішінен артта қалған, нашар дамыған елдер тобы
бөлінеді. Қазақстан бұл топтастыру бойынша өнеркәсібі дамыған елдер
қатарына кіреді, бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша дамушы елдер қатарына
жатамыз. Табыс деңгейі мен экономика кешенділігі ХЭҚ қатысушыларының
ішкі және сыртқы экономикалық саясатындағы іс-әрекетін айқындап, олардың
ХЭҚ-на қай дәрежеде қатыса алатынын анықтайды.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы өндірістің халықаралық
мамандануы мен кооперациясы сияқты түрлерін өмірге келтірді. Олардың
шаруашылық өмірінің интернационализациясына ғана емес, белгілі даму
деңгейінде ұлттық экономикалардың интеграциясын тудырады. Әлемде интеграция
процесі бір қалыпсыз, қайшылықты өтуде. Қазір ол әлемдік экономикалық
процестердің ажырамас бөлігі болып жер шарының белгілі бір аймақтарында ХЭҚ-
ы шоғырландыруда.
Бірақ бұл мемлекеттер экономикалық жағынан даму деңгейімен ғана емес,
экономикалық жүйенің типтері мен модельдері бойынша да әр түрлі.
өздерінінің мүдделерін қорғау үшін олар топтарға бірігеді. Бұл жерде мұндай
топтарды ұйымдастырудың формальды негіздерінің ешқандай маңызы жоқ. Бірақ
бұл мәселенің нақты жағы Солтүстік-Оңтүстік, Шығыс-Батыс, Еуропа-Солтүстік
Америка-Жапония, тағы басқадай топтардың арасында ХЭҚ пайда болуында. Бұл
тенденцияға қарама-қарсы трансұлттық компаниялардың маңызы тез өсуде.
Трансұлттық компаниялар ұлттық шекараларды жойып, ХЭҚ-ға ішкі фирмалық
қатынастарды әкелді. Трансұлттық компаниялар экономикалық қатынастардың
жаңа түрлерін әкелмесе де, олардың іс-әрекеті тұрақталған ХЭҚ-дың түрлерін
өзгертеді.
ХХ ғасырдың басына дейін келген индустриалды өндіріс өткен “дәстүрлі
өндірістің” ірі тарихи кезеңінде болмаған экономикада өндірістік
ресурстарды рационалды пайдалануға алып келді. Нақ осындай экономика өзінің
белгілі бір даму сатысында өндірісті ұйымдастырудың корпоративті формасына
көшуге алып келді.
Өндірістің нақты “ресурстық” немесе “тұтыну” бағытынан өндіруші
қожалық ететін экономика ма, әлде тұтынушы қожалық ететін экономика ма соны
білуге болады. Сондықтан да әр кезде қандай да бір қызмет ету механизмі мен
қозғалысы бар экономика болады деп дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Мысалы,
рыноктық экономиканың капиталистік жүйесінде нақты қожайындар тұтынушылар
болып табылады, онда сатып ала отырып немесе сатып алудан бас тарта отырып,
олар кәсіпорынды кім басқаруы керек және капиталды кім иеленуі қажет соны
шешеді. Сондай-ақ олар “не”, “қанша” және “қандай сапада” өндіру қажет
екендігін анықтайды.
Кәсіпкер үшін олардың қарым-қатынастары пайдаға, я болмаса шығынға
келіп ұласады, яғни кедейлерді байытып, байларды кедейлендіріп отырады.
Сондықтан да кәсіпкер тұтынушыға қызмет көрсетуін жоғарылатуға тырысады.
Индустриалды экономика шеңберінде ресурстарды басқаруға ерекше көңіл
бөлінеді. Рынок экономикасы қалыптасып, ілгері дамыған кезеңінде еркін
бәсеке кең тарады, рыноктық қызметтің өкілі ретінде жеке капитал болды.
Мақсаты өз шығындары мен пайдасын есептеу және өндірісті рыноктық
ұйымдастыру барысында өнеркәсіпті шоғырландыру болғанымен, оның үлес
салмағы айтарлықтай көп болмады, өйткені өндірісті шоғырландыру
тенденциясы күшейді. Оның басты мақсаты - өз шығындары мен табыстарын
жүйелеу немесе реттеу. Бірақ өндірісті рыноктық ұйымдастыру өндірістің
шоғырлану тенденциясын күшейтеді. Бірте-бірте өндірістік бизнестің ұйымдық
құрылымының жіктелуі байқалып, жеке капитал формаларымен қатар, құрылым
фирмалары – монополиялар пайда бола бастады. Монополия билігі бәсекені
күшейтті, ол бәсекелестік күрестің өте қатаң және жаңа формаларының
туындауына әкеліп соқты. Анықтаулар бойынша таза монополия жағдайларында
бәсеке болмайды, яғни, монополия бәсекенің қарама-қарсылығы болып
табылады.
Экономикалық теорияда "кәсіпкерлік" түсінігі өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші
кезеңі "кәсіпкерлік теориясының" классигі Р.Контильон есімімен байланысты.
Ол бірінші рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады: "Кәсіпкер –
белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы
адам" .
Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі
ретінде тәуекел үшін табыс алушы ретінде қарастырылды. Рыноктық экономика
теориясының негізін салушы Адам Смит “кәсіпкер” терминін кәсіпорын иесі
түсінігі ретінде қолданған. Р.Кантильонның пікіріне қосыла отырып, А.Смит
кәсіпкер капитал иесі бола отырып, қандайда бір коммерциялық мақсаттарды
жүзеге асырып, пайда табу үшін тәуекелге барады деп көрсетеді.
Кәсіпкердің ролі туралы түсініктер әрі қарай Д.Рикардоның “Начала
политэкономии и налогового обложения” еңбегінде дамытылды. Д.Рикардо еркін
кәсіпкерлік қызметті жақтай отырып, оны тиімді шаруашылық жүргізудің
міндетті элементі ретінде қарастырған. Тәуекелді төмендету үшін кәсіпкерге
негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруіне тура
келеді.
Жан Батист Сэй кәсіпкерлік туралы өте кең түсінік берген. Ол
кәсіпкерлік қызметті жоғары бағалауымен қатар, оның өнім жасаудағы белсенді
ролін мойындайды. Жалпы, Сэй кәсіпкерді – менеджерге жақынырақ деген ой
айтады. Ал, К. Маркс капиталист немесе өндіріс құрал-жабдықтардың меншік
иесінің қызметін кәсіпкерлікпен теңестірді. К. Маркс өндірістік ресурстың
ерекше түрі ретіндегі кәсіпкерлік қабілетке көңіл бөлмеді, бірақ қосымша
пайда жинақтаудың маңызды факторы болып табылатын инновацияға алғашқылардың
бірі болып көңіл аударды [3;43б.].
Классикалық экономикалық теорияның өкілі Джон С.Милль “кәсіпкерлік”
терминін қарастыруда кәсіпкердің негізгі қызметтеріне басқару, бақылау,
өзіне тәуекелділікті қабылдауды жатқызады.
Кәсіпкерлік теориясының дамуындағы екінші кезеңнің ерекшелігі –
кәсіпкердің ұйымдастырушылық және кәсіпкерлік икемділігінің қосымша фактор
ретінде саналуы. ХІХ-ХХ ғғ. Альфред Маршалл өндірістің классикалық үш
факторы: еңбек, жер, капиталға төртінші фактор - ұйымдастыруды қосады. Осы
уақыттан бастап кәсіпкерлік түсінігі де, қызметтері де кеңейді.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуында Й.Шумпетердің "тиімді монополия"
концепциясының ролі ерекше. Оның айтуынша, кәсіпкерліктің мәнін жаңашылдық
механизмі құрайды. Кәсіпкер - экономикадағы барлық динамикалық өзгерістерге
негізгі жаңалық енгізуші.
Кәсіпкердің жеке қасиеттерін көптеген теоретиктер қарастырды, бірақ
Й.Шумпетер ғана оларды жүйелеуге тырысты. Сонымен қатар, өзінің жаңашыл
сипатына байланысты менеджердің қызметінен де ерекшелейді. Бірақ, кәсіпкер
– бұл ойлап табушы да емес, тек сол ойлап тапқандарды экономикалық түрде
жүзеге асырушы адам.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму теориясында П.Друкер,
Б.Карлоффтың тұжырымдары көңіл аударуға тұрарлық: олар кәсіпкерлікті
инновациялық менеджментпен байланыстырады. П.Друкер экономикалық ғылымға
және шаруашылық тәжірибеге "кәсіпкерлік кәсіпорын", "кәсіпкерлік қоғам",
"кәсіпкерлік басқару" түсініктерін енгізе отырып, кәсіпкерліктің мәнін
бизнесті жүргізу үшін мүмкіндікті анықтау және жүзеге асыру қабілетімен
байланыстырады.
Жалпы, кәсіпкерлік теориясының дамуы кәсіпкерліктің тұлғалық,
экономикалық және ұйымдастырушылық, жаңашылдық, тәуекелге барушылық сипатын
көрсететін қызмет түрі.
1.2 Әлемдік кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы
Кәсіпкерлік пайданы жоғарылату немесе ұлғайту мақсатында кәсіпкерлік
сектор, капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және қаржылық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылды.
Кәсіпкерліктің акционерлік формасын өндірістік дамыған мемлекеттер
берген. АҚ-ның гүлденуі ХІХ ғасырдың үшінші – ХХ ғасырдың басына келеді.
Қазіргі шарттарда корпоративтік кәсіпкерлік өндірістік дамыған елдерде
анықтаушы форма болып табылады. АҚШ-да АҚ-ның үлесі басқа меншік
формаларының арасында 14% құрайды, бірақ олар жалпы ұлттық өнімнің 87%
береді.
Өндірістік дамыған елдерде АҚ өндірістік күштерді дамытудың қарапайым
шешімі болды, мұның себептері мынада:
- өндірістің масштабы мен көлемінің өсуі қоғам алдында мақсаттарды
итермелеген, капиталдың жеке жиналу шегінде шешімі болмайтын болғандықтан,
жеке капиталдың барлығын үлкен капиталға біріктіруге тура келді.
- өндірісті ұйымдастыру бөліктік бастаулар түрінде және барлық
біріккен кәсіпорын қатысушыларының қызығушылықтарын ескере отырып жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ресейде бұл үрдіс жоғарыдан логикалық реформаға байланысты басталды.
Ресейде АҚ бұл – бұрынғы дәстүрлік өндірістік жүйе мен нарық талаптары және
жекеменшіктің бірігу формасы. Сондықтан меншіктің коллективті-жеке формасы
қарама-қайшылықтарды шешу құралы болды.
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып, капиталды
жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және орталықтандыру
процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты. Капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі материалды негізінде кәсіпорындар
пайда болды.
Акционерлік қоғамның негізгі ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында
акцияларды тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Кәсіпорынды басқарудағы ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал
физикалық еңбекпен айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы
еңбектің жоғары формасымен айналысатындарға қарағанда жұмысы анағұрлым
жеңіл келеді. Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, басымды дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы,
меншіктің жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті қоғамдар, әр
түрлі серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық - құқықтық формасының
құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз салымдары
бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының капиталын
біріктіру формасы. Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестік арасындағы негізгі айырмашылықтар төмендегідей:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация) акцияларына
айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар, жазылым инкорпорациясы
процесінде барлық тілектестерге компания акцияларын еркін сату есебінен де
құрыла алады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті
түрде салынады, оның құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла
алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды) анықталуы
қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық қор мөлшері аз
болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі бір
мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы пайшылардың саны,
компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз мөлшерлі болады, ал
кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі қоғамды бір адам да (мысалы,
Жапония мен Германия Федеративті Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның бір
меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор биржаларында
рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамда пайды беру серіктестердің көбісінің немесе барлығының қолдауы
арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі акционерлік
қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен құралдардың шығынында
төмен.
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және өндірістік
ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық капиталды талап ететін
бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет етеді. Сондықтан, қазіргі
кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда болады.
Кәсіпкерлік түрлерінің одан әрі дамуы шаруашылықтық қосу тенденциясын
біріктіру ретімен қатар, бағалы қағаздар түріндегі жалған капиталды
белсенді пайдалануды бірге жүргізетін кәсіпорындардың қызметінен көруге
болады. Басқа фирмалардың бақылаушы акция пакеттеріне немесе пайларындағы
үлеске иелік ету жолымен олардың қызметтерін бақылайтын және басқаратын
және осы қызметтен пайда табатын холдингтік компаниялар немесе холдинг-
фирмалар кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Бақыланатын кәсіпорындар
холдингте өз дербестіктерін іс жүзінде сақтайды, алайда экономикалық
жағынан ол тұтас бір кәсіпорын болып табылады. Холдинг өзіне бағынышты
кәсіпорындарды, олардың өндірісін, өнім өткізуін, қаржыландырылуын қамти
отырып, тұтас бір кәсіпорын ретінде басқарады. Бұл жағдайда толық бақылау
жасау үшін тиісті ұйымдық құрылымдардың, соның ішінде еншілес
кәсіпорындардың қаржысы есебінен, сондай-ақ артықшылығы бар акциялардың
есебінен кейде капиталдың бірнеше пайызы жеткілікті болады. Биржада – қоғам
өзінің кез келген кәсіпорнының акцияларын сатуға және басқаларын сатып
алуға мүмкіндігі бар. Бұдан бөлек, холдинг өзі бақылайтын кәсіпорындардың
табысы мен зиянын қайта бөле отырып, баланстарын басқару мүмкіндігін
береді.
Бизнесті ұйымдастыру жөнінде, экономикалық теорияда – холдингтермен
қатар, траст компанияларын немесе траст-фирмаларды бөліп қарайды. Олар өз
акцияларын беріп, орнына өзгенің меншігін басқаруға маманданған. Бизнестің
бұл түрі трастілік (сенімді) қатынастар деген атауға ие болды. Өз меншігін
трастының басқаруына сеніп берген мүлік иесі, трастқа салынған жалпы
меншіктен түсетін пайданың белгілі бір бөлігін және ол таратылған жағдайда
түсімнен үлес алуға мүмкіндік беретін траст акцияларының тең иесі болып
саналады. Капиталды біріктірудің бұл түрін АҚШ-та синдикат құруға тыйым
салған заң шықаннан кейін 1887 жылы мүнай синдикатының заңгері Дод жасаған.
Бірақ 1890 жылы тиісті заң қабылданғаннан және 1893 жылы холдингтік
компаниялар құруға рұқсат берілгеннен кейін ғана трасттілердің көпшілігі
холдинг түріне көшті.
Кесте 1
Әлемнің алдыңғы қатарындағы мемлекеттердегі ШОБ даму масштабы (2008 ж.)
[4, 23 б.].
Мемлекеттер ШОБ Мың ШОБ-тегі Жалпы ЖҰӨ-гі
көлемі тұрғынға жұмысбасты-лажұмысбастылық-тағШО Б
(мың) ШОБ р көлемі ы ШОБ үлесі, % үлесі, %
көлемі (млн. адам)
Ұлыбритания 2630 46 13,6 49 50-53
Германия 2290 37 18,5 46 50-54
Италия 3920 68 16,8 73 57-60
Франция 1980 35 15,2 54 55-62
ЕО елдері 15770 45 68 72 63-67
АҚШ 19300 74,5 70,2 54 50-52
Жапония 6450 49,5 39,5 78 52-55
Ресей 836,6 5,65 8,1 9,6 12-14
Кәсіпкерлік өндірістік, ғылыми және шаруашылық типтегі көптеген
тапсырмаларды тиімді шешуге мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік сала бәсекені
тиісті деңгейде ұстауға; инновациялық процестердің дамуына; шаруашылықтың
икемді стратегиялары мен тактикаларының пайда болуына және жүзеге асуына;
жұмыс бастылықтың өсуі мен күшті экономикалық мотивацияның және жұмыс
нәтижесіне жеке жауапкершіліктің дамуына; өндірістің икемді қайта
құрылуына; экономиканың оптималды құрылымына қол жеткізуге және мемлекеттің
аймақтарының біркелкі дамуына жағдай жасайды.
Әлемдегі шағын және орта кәсіпкерліктің дамыған мемлекеттерде қалыптасу
масштабын 1 кестеден көруге болады. Кестеден көріп отырғанымыздай, шағын
және орта бизнеспен айналысатын фирмалардағы жалпы жұмысбастылық деңгейі
Италияда 73%, Жапонияда 78% құрайды, ал ЖҰӨ көлемі барлық елдерде шамамен
50% жоғары.
Салыстыру үшін 1.05.2008 жылдағы Қазақстандағы көрсеткіштерді мысалға
келтірейік: 108,1 мың шағын фирмалар (яғни тіркелген заңды тұлғалар), бұл
1000 тұрғынның 7,3 бірлікті құрайды. Егер бұл көрсеткішті бес жыл бұрынғы
шетел мәліметтерімен салыстырсақ, онда айырмашылық айтарлықтай: 35 шағын
фирмалар 1000 французға, 1000 американдық тұрғынға 74 фирмадан келеді екен.
2005 жылы Қазақстанда шағын бизнес 449,8 мың адамды жұмыс орнымен
қамтамасыз етті, бұл жұмысбастылықтың шамамен 12% құрады. Республиканың ЖҰӨ
шағын кәсіпкерліктің өсу деңгейі 1.01.2008 жылы 6% жақындады.
ШОБ Қазақстандағы даму деңгейі осындай. Бірақ дамыған мемлекеттердегі
шағын кәсіпкерліктің ғасырлық тарихы және тиімді құралған мемлекеттік және
мемлекеттік емес қолдау жүйесі бар екенін ескерсек, онда ұлттық шағын
бизнестің дамуы эволюциялық темп деп санауға болады. Екі жүз жылдықтан
кейін (АҚШ секілді) мүмкін Қазақстанда да шағын бизнестің үлесі ЖҰӨ-нің
көлемі-нің жартысынан көбін берер. Алайда жылдамдатылған ҒТП, әлемдік
қатынастардың белсенді интеграциялануы мен экономикалық қатынастар мен
басқалардың жаһандануы кезінде бұл процеске ертерек те қол жеткізерміз.
Соңғы кездері көптеген елдерде шағын және орта кәсіпкерлік тек қана жеңіл
және тамақ өнеркәсібі секілді дәстүрлі салада ғана емес, сонымен қатар
жалпы және нақты машина құрастыру, құралдар құрастыру, оптика, электроника,
химиялық және электротехникалық өнеркәсіпте де қарқынды дамуда.
Кәсіпкерлік қызметтің инновациялық негізде болуының мотивтері көп және
құрылымы бойынша әр түрлі. Ішкі себептері алдымен кәсіпкердің
қызығушылығымен тікелей байланысты, яғни жаңа тауар мен технологияны ойлап
табуды мақсат тұту; жаңа тауар негізінде ассортиментін кеңейту; сату
көлемін көбейту; новатор кейпін құру, тарихқа ену т.с.с. Ал сыртқы
себептер сыртқы ортаның көңілін көрсетеді, яғни кәсіпкерді жаңалық жасауға
құлшындырады.
Қазіргі заманғы рынок жағдайында тауар бәсекелестігін ұйымдыстырудың
негізгі әдістерінің бірі – жан-жақты ойластырылған, тауардың рынокта алға
жылжу тактикасын және бағытын айқындаушы, қалың қауымға әсер етуші төрт
шешуші формалары: өз саудасы, үгіт-насихат
немесе халықпен байланыс, жарнама, тауар өтімділігін реттеу. Кез келген
өндіріс жоғарыда аталған әсер етуші факторлардың бәрін бірдей пайдалана
алады немесе ең тиімдісі деп санайтын бір факторды ғана таңдайды.
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның
сапасы, сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие.
Ірі кәсіпорындарға қарағанда, шағын және орта кәсіпорындар техникалық
жаңалықтарға әуес келеді (2 кесте) [5, 43 б.].
Кесте 2
Сала бойынша фирмалардың жаңа тауарды ұсыну бойынша үлесі, (%) (2008
ж)*
Салалар Фирманың масштабына байланысты жаңа
өнім мөлшері
Ірі фирмалар Қалған фирмалар
Өндірістік өнімнің, транспорт, 16 84
технологияның әр түрі
Химиялық тауарлар және қара 43 57
металлургия өнімі
Текстильді және қағаз тауарлары0 100
Машина құрастыру және 16 84
электроника
Қарулар және жарылғыш заттар 47 53
Ғылыми құралдар 21 79
Электротехникалық құралдар 48 52
Алғашқы қажеттіліктегі тауарлар10 90
* Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика бойынша агенттігі
www.stat.kz
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның сапасы,
сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие. Сонымен қатар, салалардың ғаламдануы
және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет маңызын төмендетеді. Бірақ,
белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған жылдар өмір сүретін заңдылық
бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және құндылықтар бағасындағы
айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік мекемелер және тарих бәсекеге
қатты әсер етеді. Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге
жарамдылығы әлемдік табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты
болып табылады, ал, бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға
болып табылады. Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық
экномикалық (айталық, Қытай, Америка Құрама Штатымен экономикалық
байланысы) трансұлттануы жүзеге асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс
көлемі Қазақстанда онық экономикалық бәсекеге жарамдылығына және де өнім
сапасымен төмен бағаға әсер етеді. Әлемдік табыс елдердің ашық
экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен үлесін қосады.
Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін төмендегі
модуль арқылы сипаттадық (1- сурет).
Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру моделі *
* Құрастырған: Самат Ж.С
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке жағдайында
сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын мойындады.
Шағын бизнес жоғары инновациялық белсенділігімен сипатталады. Мұны
американдық 500 астам кәсіпорындардың қатысқан зерттеуі куәландырады.
Зерттеу негізінде ҒЗТҚЖ–ға бірдей 1 млн. долларға шығындалған ірі және
шағын кәсіпорындар 100 млн.дол. сату көлемімен 3,76 өнім өндірген, ал ірі
корпорациялар 4 млрд.дол. сату көлемімен барлығы 0,59 жаңа өнім шығарған.
Жаңа идеялар авторы болып көбінесе тұтынушылардың өздері болып
табылады. Олардың сұранысы, ескертулері мен ұсыныстарын сұрастыру негізінде
кәсіпкерді жаңа тауарды ойлап табуға итермелейді.
Инновациялық қызмет жаңа шаруашылық-аумақтық құрылымдарды
(технопарктердi, бизнес-инкубаторларды, аймақтық инновациялық қорларды,
венчурлық фирмаларды) дамытуға, бұрын құрылған шаруашылық субъектiлер
арасындағы өзара байланыстарды трансформациялауға, басқару технологияларын
дамытуға көмектеседi. Бұл ретте экономиканы мемлекеттiк реттеу жүйесiнiң
мазмұны да өзгерiске ұшырайды.
Дамыған елдерде ғылыми-техникалық құрылымдардың өндіріспен тиімді
байланысын қамтамасыз ететін буындар инновациялық орталықтар болып та-
былады. Ғылым, негізінен, кіші және орта бизнес кәсіпорындарымен байла-
нысады. Аталмыш орталықтардың стратегиялық бағыты олардың ғылыми-техникалық
инфрақұрылым субъектілері арасындағы инновациялық технологиялармен, сондай-
ақ ақпаратпен алмасуды жеделдету, ынталандырудағы потенциалды әдстеріне
негізделген.
Ғылыми-техникалық орталықтардың қызмет көрсету деңгейінің кеңеюі,
өспелілігіне байланысты оларды былайша тізіп көрсетуге болады: инкубатор-
лар, техникалық парктер, технополистер, ғылым мен технология аймақтары.
Инкубатор – инновациялық қызметтің көптеген түрлерін ұсынушы кешен, ол
бір немесе бірнеше ғимараттарды алып тұрады, ал шағын инновациялық
фирмалар осы ғимарат ішінен белгілі бір территорияларды жалға алып қыз-
метін бастайды, инкубациялы кезең 2-3 жыл, осы мерзімнен кейін фирмалар
өзбетінше қызмет жасау үшін бұл кешеннен шығып кетеді. Инкубаторда жаңа
ғана қалыптасқан фирмаларға бухгалтерлік, маркетингтік (бизнес-жоспар
жасау, өнімге жарнама, маркетингтік талдау жасау), компьютер, басқа да
құрал-жабдықтарды жалға ұсыну сияқты көмектер көрсетіледі. Бұл ғылыми-
өнеркәсіптік құрылымның негізгі мақсаты – шағын инновациялық фирмалар-ды
ғылыми идеядан практикаға жеткізу, бәсеке күресіне төтеп бере алатын
кәсіпорын дәрежесіне жеткізу. Ол кәсіпорындар инкубаторлардан шыққан соң
технопарктерде немесе басқа да өнеркәсіптік орталарда қызмет етуге
қабілетті болады.
Технопарк – ғылыми-техникалық, территориалды кешен, негізгі мақсаты
шағын бизнес фирмаларының қызмет етуіне тиімді, ыңғайлы жағдай қалып-
тастыру. Олар жоғары оқу орындары, зерттеу орталықтары, зертханалар тұсында
қалыптасады. Оның құрамына: зерттеу орталықтары, инкубатор, инновациялық
орталықтар, маркетинг т.б. орталықтар енеді. Технопарк шығын инновациялық
кәсіпорындарға қажетті бухгалтерлік, аудитторлық, консалдингтік,
маркетингтік қызметтер ұсынып отырады.
Технополис – жеке қалалар негізінде құрылған ғылыми-өндірістік құры-
лым. Негізгі құрылымы – технопарктер, инкубаторлар, ғылыми орталықтар мен
университеттер. Ғылым мен технология аймақтары, ірі оқу орындары, ірі
өндіріс кәсіпорындары шоғырланған территориясы шектелмеген ғылыми өнім
өндіруге маманданған аймақ.
Технополистер мен ғылым мен технология аймақтары инновациялық фирмалар
қызмет ететін "қаржы оазисіне" айналды. Мұнда мемлекеттік, коммерциялық
банктер, өнеркәсіптік корпорациялар, венчурлы қорлар, қайырымдылық
қорларының капиталдары шоғырланады, оның үстіне мемлекеттік жеңілдетілген
салықтар, несиелер қосылды. Бұл ұйымдардың тағы бір артықшылығы ғылыми-
техникалық кадрлардың бір жерде шоғырлануы: негізінен лабораториялар,
университеттер, консалтинг фирмалары. Осының арқасында компаниялар
инновациялық үрдістер үшін тез арада уақытша жобалық топтар құруға
мүмкіндік алады [6, 24 б.].
Инновациялық орталықтар нақты функцияларды атқарады. Солардың ішіндегі
ең маңыздысы білім мен технологияны ғылыми-зерттеу секторынан өнді-рістік
секторға өткізу (трансферт) мәселесі. Бұл функция бизнестің көмегінсіз іске
аспайды. Осы мақсатта технологиялық сұрақтар бойынша қызмет көрсете-тін
коммерциялық компаниялар құрылады. Мұндай компаниялар инновация жүйесінің
ғылыми-техника секторы бойынша маманданады. Бұл тұрғыдан алғанда,
Нидерландтағы инновациялық орталықтардың жұмысына көңіл аударарлық. Оның
ерекшелігі сол, орталықтың қызметі, негізінен, инновациялық процестегі жаңа
технологияларға баяу әрі қиын бейімделетін компанияларға көмек көрсетуге
бағытталған.
Ұлыбританияда инновациялық орталықтарды қаржыландыру мен ынталандыру
толығымен жеке көздер есебінен жүзеге асырылады. Алайда, алғашқы 3 жыл
ішінде (1987-1990 жж.) бұл салаға бағытталған қаржы толығымен мемле-кеттік
болды. 1990 жылдан бастап, технологиялық орталықтар коммерциялық қызмет
көрсету есебінен өзін-өзі ақтауға және мемлекеттен қаржылық тәуелсіз-дікке
қол жеткізді. Ал, ТМД елдерінің ғылыми ортасында халықаралық донор ұйымдар
субсидиялары түріндегі көмек арқасында ғана өмір сүріп отырған қосалқы жүйе
қалыптасты. Бұл донор ұйымдар өз саясатын трансакциондық компаниялар
мүдделерімен келістіре отырып құрады. Мұндай жағдайдың орын алуына себепкер
– мемлекеттің ұзақ уақыт бойы отандық ғалымдарға көңіл бөлмеуінен. Сонымен
қатар, тоқырау кезеңінде ғылым мен өндіріс арасында алшақтық пайда болды,
ал қайта құрудан кейін ғылымда сапалы кадрлар ауысуы болған жоқ. Енді ҰИҚ
эксперттері инновациялық проект есебінде ұсынылатын ескірген ғылыми
есептерді сынға алып, қарастыруы керек. Сол уақытта ең үздік қазақстандық
ғылыми кадрлар шетелде жүріп, өз үлестерін шетелдік жоғары технологиялы
компанияларға қосуда. Егер ақыл-ойдың ағып кетуі орын алса, онда
креативті шығармашылық үшін қажетті минималды жағдайлар жоқтығында жағдайды
қалпына келтіру қиын.
Инновациялық процестер тек өндiрiске ғана емес, шынтуайтында қоғамдық
өмiрдiң барлық жақтарына ықпал етедi. Осының нәтижесiнде материалдық және
материалдық емес жағдайларды пайдалану құрылымы жетiлдiріледі, адамдардың
өмiр сүру қызметiнiң жаңа салалары құрылады. Қазiргi уақытта еңбекке
қабiлеттi тұрғындарды еңбекпен қамтуды арттыру және жаңа табиғи ресурстарды
айналымға тарту есебiнен өнiм өндiрудi өсiру және қызмет көрсетудi дамыту
үшiн мүмкiндiктер неғұрлым шектеулi болып барады. Осыған байланысты
экономикалық даму үшін шешушi мәнге қарқынды факторлар ие болуда. өз
кезегінде, кадрлар бiлiктiлігi мен еңбек өнімділігінің өсуi, материалдар
мен жабдықтардан қайтарым экономика салаларында ғылым мен техника
жетiстiктерiнiң пайдаланылу дәрежесiмен анықталады [7;86 б.].
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен
бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың
серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта
және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің
тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты.
Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен,
мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып
келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта
бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы,
жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауы болып табылады.
Ішкі ресурстардың дамуы шикізат ресурстарын экспорттаудың қиындығы
жағдайында экономиканың қозғалтқышы болады. Шағын және орта бизнестің
дамуына, ең алдымен, өңірлердің әкімдері мүдделі болуға тиіс, себебі ол
өңірлердегі жұмыспен қамтылуды ұлғайтуға, салық салынатын базаны және,
тиісінше, жергілікті бюджетке түсетін түсімдерді ұлғайтуға әкеледі.
Екіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты тапсырыстарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында Мемлекеттік сатып алу туралы жаңа
Заңды қолданысқа енгізу шеңберінде оларға мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік холдингтердің және ұлттық компаниялардың мемлекеттік
тапсырыстарына қолжетімділік берілетін болды.
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай, экономикалық
элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық субъектілері үшін
ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада тұтастай мән береді.
Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы бір экономикалық институттар
құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Корпорацияны тиімді функционалдау үшін үш міндетті шарттар қаралу
керек:
Бірінші саты – жекелік деңгей (яғни Мен), әр азаматтың өзгеру процесі
мен кәсіпкерлік практикасындағы (өзің басқар немесе бағын) ролінде
экономикадағы өзгеру мәнін түсінуші, әлеуметтік-белсенділік бағытын
ұстанушыболып табылады.
Екінші саты – заң бойынша жұмыс істейтін нақты ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы өндіріс деңгейі, онда әр азамат өз қабілеттілігін
қызығушылығын акционер, инвестор, жалдамалы жұмысшы сонымен бірге менеджер
ретінде жүзеге асыра алады;
Үшінші деңгей – экономикалық орта деңгейі, онда біз экономикалық,
заңдылық, технологиялық, экологиялық және адамгершілік нормаларды сол
қоғамның барлық қатысушылары әрекеттесуі ретінде қарастырамыз, сонымен
бірге өзге елмен әрекет формасын да еске аламыз.
Қазақстан заңында корпорация анықтамасына жақын келетіні ашық
акционерлік қоғам – негізгі ұйымдастыру-құқықтық формасы, онда Қазақстан
өндірісі жекеменшік процессінде өзгерді сонымен бірге жаңа құқықтық-
өнеркәсіптік құрылым құрылды.
Қазіргі жағдайда XIX ғасыр соңы мен XX басында америка жазушысы берген
Амброзо Бирстің әдеби анықтамасы келеді: Корпорация – жеке жауапкершіліксіз
жеке кіріс алу. Әсіресе акционерлер өз ақшасының ұшып бара жатқанын қарап
отырғанда (XIX ғасырдағы француз жазушысы Поль Декурсель). Мұндағы себеп
алдымен жоғары басқарушылар мен ұсақ акционерлердің жекеменшік сезімі
қалыптаспауында, сондықтан бизнесті жүргізуде кәсіби маманданбаған өндіріс
дамуына құралдың орнына дивидентер түрінде төлеу тенденциясын жоғарылату
[8;32 б.].
Корпорацияның үлкен мөлшері Америкада құрылған, сондықтан алдымен
американдық тәжірибені қарауды ұсынады. Еуропалық та япондық та
корпоративті менеджмент тәжірибесі әлемдік корпоративті менеджмент дамуына
өте қызықты сурет береді. Оны ескермеу корпоративті әдісті қарағанда толық
болмайды (3 кесте) [9;43 б.].
Әлемдегі ірі корпорациялар АҚШ құрылғандықтан америка заңы бойынша
корпорацияның міндетті критериін қарастырамыз. Америка заңы бойынша
корпорацияны анықтау бес критерий мен ерекшелік ұсынады, соның көмегімен
заңды класс корпорацияға жата ма немесе болмайды ма соны анықтайды [10;33
б.].
Бұл міндетті критерилер келесідей:
1. Заңды тұлға
2. Шектеулі жауапкершілік
3. Шектеусіз өмір сүру
4. Акцияның еркін берілуі
5. Корпорацияны орталықтандырып басқару
Барлық корпорацияларды екі түрге бөлуге болады.
Қосымша келесі ерекшеліктер ескеріледі: ереже штат пен корпорация
арасындағы, корпорация мен оның акционерлері арасындағы, акционерлер
арасындағы, акцияға жекеменшік, акцияның құқықтық табиғаты, акционер
корпорация акциясының жекеменшігі немесе акционерлік компания арасындағы
келісім.
Европалық құқықта корпорация түсінігі кең сипатталады, ол белгілі заңды
тұлғамен үйлеседі, корпорация-бұл коллективті түзілім, ұйым, заңды
танылған, капиталға негізделген [11, 76 б.].
Басқару іс әрекеті бойынша барлық корпорация жалпы белгімен бірігеді:
онда орындаушы органдар басты болады да басқаша айтқанда менеджмент.
Басқару нәтижесінде корпорациялық емес командалық басқару қалып отыр. Оның
себебі басқарушы қолындағы акционерлік капиталдың маңызды орталықтануында.
Осыдан ол қажетті шешімге қол жеткізеді де сосын осы шешімдер басқару жолы
үшін кәдуілгі болып қалады.
Тәжірибелі заңгерге корпорация мен өндірістің толық атына қарап ақ
оның қандай іс әрекетпен шұғылданатынына көз жеткізе алады. Төмендегі
кестеде сөздер мен қысқартылған атаулардың сол құқықты-ұйымдастыру
әрекетіне жататыны көрсетілген.
Егер сіз қызығатын фирманың тіркелу куәлігін көргіңіз келсе, оның
аталуы туралы еске түсіріп қажеті жоқ. Кез келген куәлік мына түрде
тіркелген деген сөзбен жазылады. Одан әрі құқықты-ұйымдастыру формасына
немесе компания құрылған заңға сүйеніп көрсетеді. Жоғарыдағы ақпарат
компанияның құжаты оқуға жеткіліксіз болғанда қолданылады [12;55 б.].
Енді біздің Қазақстанның мысалына келетін болсақ, 30-дан астам
корпорациялар бүгінгі таңда жұмыс істеуде. Олардың көбісі мұнай, құрылыс,
компьютерлік технолоия және дәрі-дәрмек салаларында шоғырланған.ал олардың
түрлріне келетін болсақ, көбісі Американдық және Еуропалық типте. Мысалы:
KazakhmysPLC, ITE Group PLC, Agnitum Ltd, INCOM Ltd, Transworks Ltd, ANA
FOOD MACHINERY Ltd, AMITY INTERNATIONAL Ltd, Imagine Web Ltd, Hurricane
Kumkol Munai Ltd, AGILE DENT Ltd, Logos Ltd, Golden Telecom Inc, Kerio
Technologies Inc, Chaparral Resources Inc, Texmac Inc және тағы басқалары
[13;32 б.].
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады.
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі.
Сондай-ақ жалпы ұдайы өндіріс жүйесіндегі кәсіпкерлік қалыптасуының
бастапқы жағдайларына сипаттама беру және атқаратын ролін қарастыру арқылы,
постиндустриялдық дәуірге өту кезеңінде кәсіпкерліктің жаңа формалары
талданды. Талдау негізінде қазіргі кезең жағдайында фирмалар бірігуінің
негізгі түрлеріне концерндерді, холдингтерді, қаржы топтарын атауға болады.
1.3 Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары
Кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта. Жалпы
алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi, бәсекелес ортаны ғана
қалыптастырып қоймайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
Диплом жұмысы
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ: ТАБИҒАТЫ, НЫСАНЫ, ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған
4 курс студенті ____________________________ Зиятов Қ.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент ____________________________ Айтбембетова А.Б.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ____________________________ Садуллаева А.П.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор __________________________ Әубәкірова Ж.Я.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
5
1.1
Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі
5
1.2
Халықаралық кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде интеграциялануы
8
1.3
Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары
19
2
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТІК ТИІМДІЛІГІ
27
2.1
Көпұлтты корпорацияларды басқару жолдары
27
2.2
Қазақстанда халықаралық бағдарланған кәсіпкерлік құрылымдардың қалыптасуы
мен дамуы
33
2.3
ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару: шетелдік
тәжірибе
38
ҚОРЫТЫНДЫ
47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
49
ҚОСЫМШАЛАР
51
КІРІСПЕ
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы, бірақ та
біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Дағдарыстан -
дамуға атты 2009 жылдың 6 наурызында болған Жыл сайынғы Халыққа Жолдауында
Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты басымдықтар өзгерген жоқ. Сол
басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту делінген. Мемлекет басшысы бұл
мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ ерекше көңіл бөле
бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл тіршіліктің тұтқасы. Сан
түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан жылға жетілдіріп отырмай
ешбір ел алға баса алмайды. Кәсібі бардың – нәсібі бар деп біздің қазақ
халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді шарлаған дағдарыс тұсында да
Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты басымдықтарды айқындағанда сол
басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті қолдау ісіне ерекше мән берді
және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен
бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың
серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта
және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің
тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты.
Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен,
мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып
келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта
бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы,
жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауы болып табылады.
Халықаралық өндіріс және ғылыми-техникалық кәсіпкерліктің алғышарттары
екі деңгейде көрінеді: елдердің деңгейіне байланысты алғышарттар және
фирма, ұйым деңгейіндегі жергілікті алғышарттар. Сандық айырмашылық –
құралдардың көлеміне қатысты, ғылыми-техникалық дамумен және
технологияларды импорттаумен айқындалады.Ал, сапалық айырма – зерттеу
әдістеріне, ғылыми-техникалық өнімдердің экспорттық және импорттық
бағдарына қатысты және т.б.
Елдегі ғылыми-техникалық потенциал, тауарлық немесе технологиялық
мінездемесіне және де халықаралық тасымалдау технологиясы НИОКР меншігінің
құрамын іздеуін, ғылыми-техниканың дұрыс нәтижелерін қамтамасыз етеді.
Мұндай ұқсастық, ғылыми-техникалық іріктемедегі мемлекет дамуына немесе
жеке формалардың дамуына әсер етеді.Елдің мамандандыру аясына кірмеген,
ғылым мен техникасы, техникалық дәрежеге шетел технологиясымен қатар
көтерілуді мақсат етеді. Ғылыми өндірісті экспорттауда, сонымен қатар
жаңаша іс-жүзіндегі сараптаулары жетістікке жеткен елдер – инновациялық
дамудың кейбір жобаларына жол ашады. Одан әрі қарай, ғылыми зерттеулік және
тәжірибелік құрастырмалар жұмысы, мемлекеттік және рыноктық формалар
меншігін жүргізуге жол ашады. Бұндай стратегия Қытайда, Оңтүстік шығыс
Азияда қабылданған. Бұған классикалық мысал ретінде – автомобиль
өндірісінің жетілдірудегі бәсеке қабілеттілігі және есептеу техникалары
үшін тиімділігі жоғары құралдарды, Оңтүстік Кореядағы тұрмыстық
электроникаларды келтіруге болады.
Халықаралық ғылыми-техникалық жергілікті өнім өндірудің және тұтынудың
бөліктері төмендегідей болады:
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде
шешу;
- қысқа материалды-техникалық базаның бөлек шығарушы институты,
лабораториясы; жаңа ғылыми шешімдерді дайындықсыз қабылдау;
- ғылыми-техникалық сәйкессіздіктердің қабылдаудың стратегиялық
өнімдерді шығаруды дамыту;
- жаңа стратегиялық мүмкіндіктерді, қоршаған ортаның құрамындағы
халықаралық технологияларды беру;
- ресурстардың көтерілуі, ғылыми-техникалық мәселелерді шынайы түрде
шешу;
Әсіресе мағынаға ие болған ғылыми-техникалық айырбас және әріптестердің
халықаралық мәселелерді шешудің алдын алатын ұжымдар, конкурентттік
қабілетпен бағаны жоғарылату және өндірілген өнімдерді жеткізу. Бұл
стратегияда кеңінен қолданылатын “басқалар шығаруға шамасы келмейтін,
сондай-ақ арзан әрі сапалы өнім шығару қажет”.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін әлемдік экономикадағы
кәсіпкерлік теориясына қатысты іргелі еңбектер және отандық ғалымдардың
еңбектері мен кәсіпкерлік қызмет туралы қабылданған шешімдер мен құжаттар
пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты – кәсіпкерлік қызметті халықаралық экономикалық
қатынастар тұрғысынан зерделеу.
Қойылған мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешу көзделеді:
- кәсіпкерліктің теориялық аспектілерінің даму ерекшелігін анықтау;
- кәсіпкерліктің корпоративтік құрылымдарын айқындау;
- кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шараларын анықтау;
- ҚР халықаралық бағыттағы кәсіпорында дағдарысқа қарсы басқару
әдістерін анықтау.
Зерттеу нысаны – әлемдік экономикадағы кәсіпкерлік қызмет.
Зерттеу пәні – кәсіпкерлік қызметті дамытудағы сыртқы экономикалық
қатынастар жиынтығы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі отандық және шетелдік авторлардың, заңнамалық
және нормативтік құжаттар актілерінің, статистикалық мәліметтерден тұрады.
Жұмыста 1 кесте, 4 сурет көрсетілген.
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІК ТЕОРИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Әлемдік экономикалық қатынастардағы кәсіпкерліктің ролі
Әлемдік шаруашылықтың құрылымы және әлемдік экономикалық қатынастар –
елдер арасындағы өндірістік күш пен өндірістік қатынастардың деңгейімен
анықталады. Әлем әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге бөлінеді. Олар
халықаралық топтарға бірігеді. Сонымен қатар, олар бір-біріне ұқсамайтын,
егеменді, өз беттерінше экономикалық субъекттер болып табылады. Біртұтас
әлемге кіретін елдер эволюциялық даму нәтижесіне қарай тарихи-географиялық,
ұлттық, діндік және әлеуметтік-саяси жағынан жан-жақты ерекшеліктерге ие.
Ол елдер көздеген мақсаты даму механизмінің қызметі жағынан бір-біріне
ұқсамайды. Алайда қазіргі кезеңдегі кез келген ел дүниежүзілік байланыссыз
толық экономикалық дамуда болуы мүмкін емес.
Халықаралық экономика құрылымына ұлттық экономикалық құрылымдар
анықтаушы әсер береді. Оның ішінде құрылымдардың көп түрлілігі негізгі шарт
болып табылады. Шындағында да, егер әуелден халықаралық экономикалық
қатынастар даму деңгейі, мамандану саласы, нақты және көзге көрінетін
ұйымдық құрыламдары әр түрлі елдер арасында болатындығын мойындамаған
болсақ, онда оны зерттеудің де мағынасы болмаған болар еді. Бұл
ерекшеліктерден табиғи факторлардың нәтижесін, жеке тұлғалардың, топтардың
немесе мемлекеттің қабылдаған шешімдерінің салдарын тең мөлшерде көруге
болады - деп жазады белгілі француз саяси қайраткері, ғалым-экономист
Р.Бар. Ол ұлттық экономика құрылымдарының халықаралық экономикалық
қатынастарға әсер ететін 4 критерийін ұсынады: даму деңгейі, халық
шаруашылығының құрылымы, оның ұйымдасуы мен экономикалық қуаттылығы
[1;49б.].
Экономиканы сипаттайтын көрсеткіштер өте көп, сондықтан елдерді
топтастыру көптеген параметрлер арқылы, топтастырудың өзінің мақсаттарына
байланысты жүргізілуі мүмкін. Соған қарамастан ХЭҚ-ды талдау кезінде біз
нақты критерийлер негізінде жекелеген топтарға бөлінген белгілі бір
мемлекеттермен жұмыс істейміз.
Біріккен Ұлттар Ұйымы әлем елдерін бірнеше нышандары бойынша
топтастырды.
Елдерді Адам Даму Индексі бойынша топтастыру.
Екінші топтастыру тәсілі – американ долларында есептелетін жалпы
ұлттық өнімнің адам басына шаққандағы көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бойынша
елді бір топқа жатқызу критерийлері уақыт аралығында өзгеріп отыратындығын
атап кету қажет. Дүниежүзілік банктің 1995 жылғы соңғы топтастыруында әлем
елдерін бұл көрсеткіш бойынша 4 топқа бөлген:
1. Төмен табыс – 765 және одан төмен – 63 ел
2. Орта төмен табыс – 766-3035 – 65 ел
3. Орта жоғар табыс – 3036-9385 – 30 ел.
4. Жоғары табыс – 9386 және одан жоғары – 51 ел.
АҚШ долларымен есептелген бұл көрсеткіш халық өмір деңгейін нақты
көрсетпеуі мүмкін, өйткені оның бағамына әр түрлі факторлар әсер етеді.
Бірақ ол қазіргі әлемдегі экономикалық теңсіздіктің әсерлі сипаттамасын
береді. Бұл елдердің халықаралық экономикалық қатынастарда, соның ішінде
осы қатынастардың қарқындылығында және әр түрлі топтарға жататын елдер
арасындағы қарым-қатынаста тең құқылы субъект ретінде қатыса алмайтыны
түсінікті.
Үшінші топтастыру экономикалық даму бойынша жүргізілген. Бұл жерде
бірқатар түсінік беріп өркеніміз жөн. Біз экономикалық даму деңгейін адам
басына алынатын табыс көрсеткішімен бейнелеуге әдеттенгенбіз. Бірақ табыс
деңгейі әр елде әр түрлі жағдайларға байланысты қалыптасады. Мысалы Парсы
түбегінің мұнай өндіруші елдері ЖҰӨ өнім бойынша бірінші топтағы елдер
қатарына кіреді, бірақ жоғары табыс деңгейі бір немесе бірнеше тауар
есебінен құрылғандықтан, оларды өндірісі дамыған елдер қатарына жатқыза
алмаймыз. Елдерді экономикалық дамуы бойынша топтастырғанда, мұндағы
мәселе экономиканың кешенділігі, яғни оның ресурстарды тауып қана
қоймай, оны өңдеу мүмкіндігі туралы болып отыр [2;24 б.]. Осы нышаны
бойынша елдер екі үлкен топқа бөлінген: өнеркәсібі дамыған елдер және
дамушы елдер. Соңғыларының ішінен артта қалған, нашар дамыған елдер тобы
бөлінеді. Қазақстан бұл топтастыру бойынша өнеркәсібі дамыған елдер
қатарына кіреді, бірақ көптеген көрсеткіштер бойынша дамушы елдер қатарына
жатамыз. Табыс деңгейі мен экономика кешенділігі ХЭҚ қатысушыларының
ішкі және сыртқы экономикалық саясатындағы іс-әрекетін айқындап, олардың
ХЭҚ-на қай дәрежеде қатыса алатынын анықтайды.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы өндірістің халықаралық
мамандануы мен кооперациясы сияқты түрлерін өмірге келтірді. Олардың
шаруашылық өмірінің интернационализациясына ғана емес, белгілі даму
деңгейінде ұлттық экономикалардың интеграциясын тудырады. Әлемде интеграция
процесі бір қалыпсыз, қайшылықты өтуде. Қазір ол әлемдік экономикалық
процестердің ажырамас бөлігі болып жер шарының белгілі бір аймақтарында ХЭҚ-
ы шоғырландыруда.
Бірақ бұл мемлекеттер экономикалық жағынан даму деңгейімен ғана емес,
экономикалық жүйенің типтері мен модельдері бойынша да әр түрлі.
өздерінінің мүдделерін қорғау үшін олар топтарға бірігеді. Бұл жерде мұндай
топтарды ұйымдастырудың формальды негіздерінің ешқандай маңызы жоқ. Бірақ
бұл мәселенің нақты жағы Солтүстік-Оңтүстік, Шығыс-Батыс, Еуропа-Солтүстік
Америка-Жапония, тағы басқадай топтардың арасында ХЭҚ пайда болуында. Бұл
тенденцияға қарама-қарсы трансұлттық компаниялардың маңызы тез өсуде.
Трансұлттық компаниялар ұлттық шекараларды жойып, ХЭҚ-ға ішкі фирмалық
қатынастарды әкелді. Трансұлттық компаниялар экономикалық қатынастардың
жаңа түрлерін әкелмесе де, олардың іс-әрекеті тұрақталған ХЭҚ-дың түрлерін
өзгертеді.
ХХ ғасырдың басына дейін келген индустриалды өндіріс өткен “дәстүрлі
өндірістің” ірі тарихи кезеңінде болмаған экономикада өндірістік
ресурстарды рационалды пайдалануға алып келді. Нақ осындай экономика өзінің
белгілі бір даму сатысында өндірісті ұйымдастырудың корпоративті формасына
көшуге алып келді.
Өндірістің нақты “ресурстық” немесе “тұтыну” бағытынан өндіруші
қожалық ететін экономика ма, әлде тұтынушы қожалық ететін экономика ма соны
білуге болады. Сондықтан да әр кезде қандай да бір қызмет ету механизмі мен
қозғалысы бар экономика болады деп дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Мысалы,
рыноктық экономиканың капиталистік жүйесінде нақты қожайындар тұтынушылар
болып табылады, онда сатып ала отырып немесе сатып алудан бас тарта отырып,
олар кәсіпорынды кім басқаруы керек және капиталды кім иеленуі қажет соны
шешеді. Сондай-ақ олар “не”, “қанша” және “қандай сапада” өндіру қажет
екендігін анықтайды.
Кәсіпкер үшін олардың қарым-қатынастары пайдаға, я болмаса шығынға
келіп ұласады, яғни кедейлерді байытып, байларды кедейлендіріп отырады.
Сондықтан да кәсіпкер тұтынушыға қызмет көрсетуін жоғарылатуға тырысады.
Индустриалды экономика шеңберінде ресурстарды басқаруға ерекше көңіл
бөлінеді. Рынок экономикасы қалыптасып, ілгері дамыған кезеңінде еркін
бәсеке кең тарады, рыноктық қызметтің өкілі ретінде жеке капитал болды.
Мақсаты өз шығындары мен пайдасын есептеу және өндірісті рыноктық
ұйымдастыру барысында өнеркәсіпті шоғырландыру болғанымен, оның үлес
салмағы айтарлықтай көп болмады, өйткені өндірісті шоғырландыру
тенденциясы күшейді. Оның басты мақсаты - өз шығындары мен табыстарын
жүйелеу немесе реттеу. Бірақ өндірісті рыноктық ұйымдастыру өндірістің
шоғырлану тенденциясын күшейтеді. Бірте-бірте өндірістік бизнестің ұйымдық
құрылымының жіктелуі байқалып, жеке капитал формаларымен қатар, құрылым
фирмалары – монополиялар пайда бола бастады. Монополия билігі бәсекені
күшейтті, ол бәсекелестік күрестің өте қатаң және жаңа формаларының
туындауына әкеліп соқты. Анықтаулар бойынша таза монополия жағдайларында
бәсеке болмайды, яғни, монополия бәсекенің қарама-қарсылығы болып
табылады.
Экономикалық теорияда "кәсіпкерлік" түсінігі өзіндік ерекшеліктеріне
сәйкес бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Кәсіпкерлік концепциясының бірінші
кезеңі "кәсіпкерлік теориясының" классигі Р.Контильон есімімен байланысты.
Ол бірінші рет кәсіпкерліктің негізгі тұлғасын анықтады: "Кәсіпкер –
белгілі бағада сатып алушы, белгісіз бағада сатушы, яғни тәуекелге барушы
адам" .
Классикалық экономикалық теорияда кәсіпкерлік ұдайы өндірістің негізі
ретінде тәуекел үшін табыс алушы ретінде қарастырылды. Рыноктық экономика
теориясының негізін салушы Адам Смит “кәсіпкер” терминін кәсіпорын иесі
түсінігі ретінде қолданған. Р.Кантильонның пікіріне қосыла отырып, А.Смит
кәсіпкер капитал иесі бола отырып, қандайда бір коммерциялық мақсаттарды
жүзеге асырып, пайда табу үшін тәуекелге барады деп көрсетеді.
Кәсіпкердің ролі туралы түсініктер әрі қарай Д.Рикардоның “Начала
политэкономии и налогового обложения” еңбегінде дамытылды. Д.Рикардо еркін
кәсіпкерлік қызметті жақтай отырып, оны тиімді шаруашылық жүргізудің
міндетті элементі ретінде қарастырған. Тәуекелді төмендету үшін кәсіпкерге
негізгі өндіріс факторларын: жер, еңбек, капиталды тиімді үйлестіруіне тура
келеді.
Жан Батист Сэй кәсіпкерлік туралы өте кең түсінік берген. Ол
кәсіпкерлік қызметті жоғары бағалауымен қатар, оның өнім жасаудағы белсенді
ролін мойындайды. Жалпы, Сэй кәсіпкерді – менеджерге жақынырақ деген ой
айтады. Ал, К. Маркс капиталист немесе өндіріс құрал-жабдықтардың меншік
иесінің қызметін кәсіпкерлікпен теңестірді. К. Маркс өндірістік ресурстың
ерекше түрі ретіндегі кәсіпкерлік қабілетке көңіл бөлмеді, бірақ қосымша
пайда жинақтаудың маңызды факторы болып табылатын инновацияға алғашқылардың
бірі болып көңіл аударды [3;43б.].
Классикалық экономикалық теорияның өкілі Джон С.Милль “кәсіпкерлік”
терминін қарастыруда кәсіпкердің негізгі қызметтеріне басқару, бақылау,
өзіне тәуекелділікті қабылдауды жатқызады.
Кәсіпкерлік теориясының дамуындағы екінші кезеңнің ерекшелігі –
кәсіпкердің ұйымдастырушылық және кәсіпкерлік икемділігінің қосымша фактор
ретінде саналуы. ХІХ-ХХ ғғ. Альфред Маршалл өндірістің классикалық үш
факторы: еңбек, жер, капиталға төртінші фактор - ұйымдастыруды қосады. Осы
уақыттан бастап кәсіпкерлік түсінігі де, қызметтері де кеңейді.
Кәсіпкерлік теориясының қалыптасуында Й.Шумпетердің "тиімді монополия"
концепциясының ролі ерекше. Оның айтуынша, кәсіпкерліктің мәнін жаңашылдық
механизмі құрайды. Кәсіпкер - экономикадағы барлық динамикалық өзгерістерге
негізгі жаңалық енгізуші.
Кәсіпкердің жеке қасиеттерін көптеген теоретиктер қарастырды, бірақ
Й.Шумпетер ғана оларды жүйелеуге тырысты. Сонымен қатар, өзінің жаңашыл
сипатына байланысты менеджердің қызметінен де ерекшелейді. Бірақ, кәсіпкер
– бұл ойлап табушы да емес, тек сол ойлап тапқандарды экономикалық түрде
жүзеге асырушы адам.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму теориясында П.Друкер,
Б.Карлоффтың тұжырымдары көңіл аударуға тұрарлық: олар кәсіпкерлікті
инновациялық менеджментпен байланыстырады. П.Друкер экономикалық ғылымға
және шаруашылық тәжірибеге "кәсіпкерлік кәсіпорын", "кәсіпкерлік қоғам",
"кәсіпкерлік басқару" түсініктерін енгізе отырып, кәсіпкерліктің мәнін
бизнесті жүргізу үшін мүмкіндікті анықтау және жүзеге асыру қабілетімен
байланыстырады.
Жалпы, кәсіпкерлік теориясының дамуы кәсіпкерліктің тұлғалық,
экономикалық және ұйымдастырушылық, жаңашылдық, тәуекелге барушылық сипатын
көрсететін қызмет түрі.
1.2 Әлемдік кәсіпкерліктің корпоративтік құрылым ретінде
интеграциялануы
Кәсіпкерлік пайданы жоғарылату немесе ұлғайту мақсатында кәсіпкерлік
сектор, капиталды бөлу жағымен қатар, оларды біріктіру жағына да бағыттауын
күшейтеді. Капиталды қызмет етуші - өндірістік және қаржылық деп бөлу
нәтижесінде акционерлік қоғамдар құрылды.
Кәсіпкерліктің акционерлік формасын өндірістік дамыған мемлекеттер
берген. АҚ-ның гүлденуі ХІХ ғасырдың үшінші – ХХ ғасырдың басына келеді.
Қазіргі шарттарда корпоративтік кәсіпкерлік өндірістік дамыған елдерде
анықтаушы форма болып табылады. АҚШ-да АҚ-ның үлесі басқа меншік
формаларының арасында 14% құрайды, бірақ олар жалпы ұлттық өнімнің 87%
береді.
Өндірістік дамыған елдерде АҚ өндірістік күштерді дамытудың қарапайым
шешімі болды, мұның себептері мынада:
- өндірістің масштабы мен көлемінің өсуі қоғам алдында мақсаттарды
итермелеген, капиталдың жеке жиналу шегінде шешімі болмайтын болғандықтан,
жеке капиталдың барлығын үлкен капиталға біріктіруге тура келді.
- өндірісті ұйымдастыру бөліктік бастаулар түрінде және барлық
біріккен кәсіпорын қатысушыларының қызығушылықтарын ескере отырып жүзеге
асырылуы мүмкін.
Ресейде бұл үрдіс жоғарыдан логикалық реформаға байланысты басталды.
Ресейде АҚ бұл – бұрынғы дәстүрлік өндірістік жүйе мен нарық талаптары және
жекеменшіктің бірігу формасы. Сондықтан меншіктің коллективті-жеке формасы
қарама-қайшылықтарды шешу құралы болды.
Акционерлік қоғам – бағалы қағаздар мен акцияларды сату жолымен
құрылатын капиталды бірлестік. Алғашқы акционерлік қоғамдар Англияда
(1600ж. ағылшын Ост Инд компаниясы) пайда болған. Акционерлік капитал
капитализмнің экономикалық құрылымының маңызды құрамына айналып, капиталды
жинақтау болып табылады. Олар өндірісті шоғырландыру және орталықтандыру
процестерін жүргізудегі тұтынумен тікелей байланысты. Капиталды
қоғамдастыру (ортақтастыру) процесі материалды негізінде кәсіпорындар
пайда болды.
Акционерлік қоғамның негізгі ерекшелігінің мәні – жұмысшылар арасында
акцияларды тарату, компания ісіне жеке қатысуының деңгейі аз болғанына
қарамастан, біріге иемденушілік сезімін тудыру.
Кәсіпорынды басқарудағы ең қиын жұмыс – бұл білінбейтін жұмыс, ал
физикалық еңбекпен айналысатын қызметкерлер кәсіпорынды басқарудағы
еңбектің жоғары формасымен айналысатындарға қарағанда жұмысы анағұрлым
жеңіл келеді. Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасы капитал ресурстарын
жинақтауды жылдамдатады, басымды дамуын қажет ететін салаларды
шоғырландыру мүмкіндігін ұлғайтады.
Кәсіпкерлік қызметтің акционерлік формасының ары қарай дамуы,
меншіктің жаңа үлесіне негізделетін: шектеулі жауапкершілікті қоғамдар, әр
түрлі серіктестіктер, яғни компанияның жаңа ұйымдық - құқықтық формасының
құрылуынан көрінеді.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – тек мүліктік емес, өз салымдары
бойынша ғана жауапкершілігі болатын қоғам қатысушыларының капиталын
біріктіру формасы. Акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі
серіктестік арасындағы негізгі айырмашылықтар төмендегідей:
- біріншіден, акционерлік капиталдың жарғылық қоры тек құрылтайшылар
құралдарының құрылтайшы компанияның (құрылтайшы инкорпорация) акцияларына
айырбас есебінен ғана құрылмайды, ол сонымен қатар, жазылым инкорпорациясы
процесінде барлық тілектестерге компания акцияларын еркін сату есебінен де
құрыла алады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық қоры, мүлікті
түрде салынады, оның құрылтайшыларының пайлық салымдары есебінен де құрыла
алады;
- екіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін, жарғылық капиталдың ең аз
мөлшері (минимумы) және бір акцияның ең аз мөлшері (минималды) анықталуы
қажет. Жауапкершілігі шектеулі қоғам құру үшін жарғылық қор мөлшері аз
болады;
- үшіншіден, акционерлік қоғамды құру үшін - қатысушылардың белгілі бір
мөлшері (минимумы) қажет, әдетте, акционерлердің жоғарғы шегі
орнатылмайды. Әдетте, жауапкершілігі шектеулі қоғамдағы пайшылардың саны,
компаниядағы акционерлер санына қарағанда, өте аз мөлшерлі болады, ал
кейбір мемлекеттерде жауапкершілігі шектеулі қоғамды бір адам да (мысалы,
Жапония мен Германия Федеративті Республикасы мемлекеттерінде) құра алады;
- төртіншіден, егер антимонополиялық заңдылықты бұзбаса, акцияның бір
меншік иесінен екіншісіне өтуі шектелмейді. Акциялар қор биржаларында
рыноктық бағамен еркін сатылып және сатып алынады. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамда пайды беру серіктестердің көбісінің немесе барлығының қолдауы
арқылы жүргізіледі;
- бесіншіден, жауапкершілігі шектеулі қоғамды құру тәртібі акционерлік
қоғамға қарағанда жеңіл, ал оған кеткен уақыт пен құралдардың шығынында
төмен.
Қазіргі экономикадағы өте ірі фирмалар көп қаржыны және өндірістік
ресурстарды, ұзақ мерзімді инвестицияларды, старттық капиталды талап ететін
бизнес, тап осы екі құқықтық формада қызмет етеді. Сондықтан, қазіргі
кезеңгі корпорациялар осы құқықтық формаларда болады.
Кәсіпкерлік түрлерінің одан әрі дамуы шаруашылықтық қосу тенденциясын
біріктіру ретімен қатар, бағалы қағаздар түріндегі жалған капиталды
белсенді пайдалануды бірге жүргізетін кәсіпорындардың қызметінен көруге
болады. Басқа фирмалардың бақылаушы акция пакеттеріне немесе пайларындағы
үлеске иелік ету жолымен олардың қызметтерін бақылайтын және басқаратын
және осы қызметтен пайда табатын холдингтік компаниялар немесе холдинг-
фирмалар кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі. Бақыланатын кәсіпорындар
холдингте өз дербестіктерін іс жүзінде сақтайды, алайда экономикалық
жағынан ол тұтас бір кәсіпорын болып табылады. Холдинг өзіне бағынышты
кәсіпорындарды, олардың өндірісін, өнім өткізуін, қаржыландырылуын қамти
отырып, тұтас бір кәсіпорын ретінде басқарады. Бұл жағдайда толық бақылау
жасау үшін тиісті ұйымдық құрылымдардың, соның ішінде еншілес
кәсіпорындардың қаржысы есебінен, сондай-ақ артықшылығы бар акциялардың
есебінен кейде капиталдың бірнеше пайызы жеткілікті болады. Биржада – қоғам
өзінің кез келген кәсіпорнының акцияларын сатуға және басқаларын сатып
алуға мүмкіндігі бар. Бұдан бөлек, холдинг өзі бақылайтын кәсіпорындардың
табысы мен зиянын қайта бөле отырып, баланстарын басқару мүмкіндігін
береді.
Бизнесті ұйымдастыру жөнінде, экономикалық теорияда – холдингтермен
қатар, траст компанияларын немесе траст-фирмаларды бөліп қарайды. Олар өз
акцияларын беріп, орнына өзгенің меншігін басқаруға маманданған. Бизнестің
бұл түрі трастілік (сенімді) қатынастар деген атауға ие болды. Өз меншігін
трастының басқаруына сеніп берген мүлік иесі, трастқа салынған жалпы
меншіктен түсетін пайданың белгілі бір бөлігін және ол таратылған жағдайда
түсімнен үлес алуға мүмкіндік беретін траст акцияларының тең иесі болып
саналады. Капиталды біріктірудің бұл түрін АҚШ-та синдикат құруға тыйым
салған заң шықаннан кейін 1887 жылы мүнай синдикатының заңгері Дод жасаған.
Бірақ 1890 жылы тиісті заң қабылданғаннан және 1893 жылы холдингтік
компаниялар құруға рұқсат берілгеннен кейін ғана трасттілердің көпшілігі
холдинг түріне көшті.
Кесте 1
Әлемнің алдыңғы қатарындағы мемлекеттердегі ШОБ даму масштабы (2008 ж.)
[4, 23 б.].
Мемлекеттер ШОБ Мың ШОБ-тегі Жалпы ЖҰӨ-гі
көлемі тұрғынға жұмысбасты-лажұмысбастылық-тағШО Б
(мың) ШОБ р көлемі ы ШОБ үлесі, % үлесі, %
көлемі (млн. адам)
Ұлыбритания 2630 46 13,6 49 50-53
Германия 2290 37 18,5 46 50-54
Италия 3920 68 16,8 73 57-60
Франция 1980 35 15,2 54 55-62
ЕО елдері 15770 45 68 72 63-67
АҚШ 19300 74,5 70,2 54 50-52
Жапония 6450 49,5 39,5 78 52-55
Ресей 836,6 5,65 8,1 9,6 12-14
Кәсіпкерлік өндірістік, ғылыми және шаруашылық типтегі көптеген
тапсырмаларды тиімді шешуге мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік сала бәсекені
тиісті деңгейде ұстауға; инновациялық процестердің дамуына; шаруашылықтың
икемді стратегиялары мен тактикаларының пайда болуына және жүзеге асуына;
жұмыс бастылықтың өсуі мен күшті экономикалық мотивацияның және жұмыс
нәтижесіне жеке жауапкершіліктің дамуына; өндірістің икемді қайта
құрылуына; экономиканың оптималды құрылымына қол жеткізуге және мемлекеттің
аймақтарының біркелкі дамуына жағдай жасайды.
Әлемдегі шағын және орта кәсіпкерліктің дамыған мемлекеттерде қалыптасу
масштабын 1 кестеден көруге болады. Кестеден көріп отырғанымыздай, шағын
және орта бизнеспен айналысатын фирмалардағы жалпы жұмысбастылық деңгейі
Италияда 73%, Жапонияда 78% құрайды, ал ЖҰӨ көлемі барлық елдерде шамамен
50% жоғары.
Салыстыру үшін 1.05.2008 жылдағы Қазақстандағы көрсеткіштерді мысалға
келтірейік: 108,1 мың шағын фирмалар (яғни тіркелген заңды тұлғалар), бұл
1000 тұрғынның 7,3 бірлікті құрайды. Егер бұл көрсеткішті бес жыл бұрынғы
шетел мәліметтерімен салыстырсақ, онда айырмашылық айтарлықтай: 35 шағын
фирмалар 1000 французға, 1000 американдық тұрғынға 74 фирмадан келеді екен.
2005 жылы Қазақстанда шағын бизнес 449,8 мың адамды жұмыс орнымен
қамтамасыз етті, бұл жұмысбастылықтың шамамен 12% құрады. Республиканың ЖҰӨ
шағын кәсіпкерліктің өсу деңгейі 1.01.2008 жылы 6% жақындады.
ШОБ Қазақстандағы даму деңгейі осындай. Бірақ дамыған мемлекеттердегі
шағын кәсіпкерліктің ғасырлық тарихы және тиімді құралған мемлекеттік және
мемлекеттік емес қолдау жүйесі бар екенін ескерсек, онда ұлттық шағын
бизнестің дамуы эволюциялық темп деп санауға болады. Екі жүз жылдықтан
кейін (АҚШ секілді) мүмкін Қазақстанда да шағын бизнестің үлесі ЖҰӨ-нің
көлемі-нің жартысынан көбін берер. Алайда жылдамдатылған ҒТП, әлемдік
қатынастардың белсенді интеграциялануы мен экономикалық қатынастар мен
басқалардың жаһандануы кезінде бұл процеске ертерек те қол жеткізерміз.
Соңғы кездері көптеген елдерде шағын және орта кәсіпкерлік тек қана жеңіл
және тамақ өнеркәсібі секілді дәстүрлі салада ғана емес, сонымен қатар
жалпы және нақты машина құрастыру, құралдар құрастыру, оптика, электроника,
химиялық және электротехникалық өнеркәсіпте де қарқынды дамуда.
Кәсіпкерлік қызметтің инновациялық негізде болуының мотивтері көп және
құрылымы бойынша әр түрлі. Ішкі себептері алдымен кәсіпкердің
қызығушылығымен тікелей байланысты, яғни жаңа тауар мен технологияны ойлап
табуды мақсат тұту; жаңа тауар негізінде ассортиментін кеңейту; сату
көлемін көбейту; новатор кейпін құру, тарихқа ену т.с.с. Ал сыртқы
себептер сыртқы ортаның көңілін көрсетеді, яғни кәсіпкерді жаңалық жасауға
құлшындырады.
Қазіргі заманғы рынок жағдайында тауар бәсекелестігін ұйымдыстырудың
негізгі әдістерінің бірі – жан-жақты ойластырылған, тауардың рынокта алға
жылжу тактикасын және бағытын айқындаушы, қалың қауымға әсер етуші төрт
шешуші формалары: өз саудасы, үгіт-насихат
немесе халықпен байланыс, жарнама, тауар өтімділігін реттеу. Кез келген
өндіріс жоғарыда аталған әсер етуші факторлардың бәрін бірдей пайдалана
алады немесе ең тиімдісі деп санайтын бір факторды ғана таңдайды.
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның
сапасы, сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие.
Ірі кәсіпорындарға қарағанда, шағын және орта кәсіпорындар техникалық
жаңалықтарға әуес келеді (2 кесте) [5, 43 б.].
Кесте 2
Сала бойынша фирмалардың жаңа тауарды ұсыну бойынша үлесі, (%) (2008
ж)*
Салалар Фирманың масштабына байланысты жаңа
өнім мөлшері
Ірі фирмалар Қалған фирмалар
Өндірістік өнімнің, транспорт, 16 84
технологияның әр түрі
Химиялық тауарлар және қара 43 57
металлургия өнімі
Текстильді және қағаз тауарлары0 100
Машина құрастыру және 16 84
электроника
Қарулар және жарылғыш заттар 47 53
Ғылыми құралдар 21 79
Электротехникалық құралдар 48 52
Алғашқы қажеттіліктегі тауарлар10 90
* Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Статистика бойынша агенттігі
www.stat.kz
Қазір дамыған елдерде бәсекелестік негізі тауар бағасы емес оның сапасы,
сервистік қызмет көрсетуі б.т. Соңғы кездері тауардың сенімділік,
экологиялық тазалық, энергиялық жұмсалуы, өнімділікті арттыруы және әсемдік
сияқты көрсеткіштері маңызды рөлге ие. Сонымен қатар, салалардың ғаламдануы
және фирмалардың көп ұлттық болуы мемлекет маңызын төмендетеді. Бірақ,
белгілі бір мемлекетте жетекші салалар ондаған жылдар өмір сүретін заңдылық
бар. Ұлттық шаруашылықтың құрылымындағы және құндылықтар бағасындағы
айырмашылықтар, ұлттық мәдениет, мемлекеттік мекемелер және тарих бәсекеге
қатты әсер етеді. Жаһандану нәтижесіндегі ел экономикасының бәсекеге
жарамдылығы әлемдік табысты бөлуге қатысу мүмкіндігінің міндетті шарты
болып табылады, ал, бәсекеге жарамдылықтың негізі сапа және төмен баға
болып табылады. Әлемдік шаруашылықтың жаһандануы кезінде елдердің ашық
экномикалық (айталық, Қытай, Америка Құрама Штатымен экономикалық
байланысы) трансұлттануы жүзеге асырылады. Әлемдік шаруашылықта табыс
көлемі Қазақстанда онық экономикалық бәсекеге жарамдылығына және де өнім
сапасымен төмен бағаға әсер етеді. Әлемдік табыс елдердің ашық
экономикасына, трансұлттануына өзінің үлкен үлесін қосады.
Жаһандану жағдайындағы экономикада сапаның атқарар қызметін төмендегі
модуль арқылы сипаттадық (1- сурет).
Жаһандану жағдайында экономиканың бәсекеге жарамдылығын құру моделі *
* Құрастырған: Самат Ж.С
ХХ ғасырдың ортасында әлемдік қоғамдық өндіріс, қатаң бәсеке жағдайында
сапаны бизнес табыстылығының жетекші факторы болатынын мойындады.
Шағын бизнес жоғары инновациялық белсенділігімен сипатталады. Мұны
американдық 500 астам кәсіпорындардың қатысқан зерттеуі куәландырады.
Зерттеу негізінде ҒЗТҚЖ–ға бірдей 1 млн. долларға шығындалған ірі және
шағын кәсіпорындар 100 млн.дол. сату көлемімен 3,76 өнім өндірген, ал ірі
корпорациялар 4 млрд.дол. сату көлемімен барлығы 0,59 жаңа өнім шығарған.
Жаңа идеялар авторы болып көбінесе тұтынушылардың өздері болып
табылады. Олардың сұранысы, ескертулері мен ұсыныстарын сұрастыру негізінде
кәсіпкерді жаңа тауарды ойлап табуға итермелейді.
Инновациялық қызмет жаңа шаруашылық-аумақтық құрылымдарды
(технопарктердi, бизнес-инкубаторларды, аймақтық инновациялық қорларды,
венчурлық фирмаларды) дамытуға, бұрын құрылған шаруашылық субъектiлер
арасындағы өзара байланыстарды трансформациялауға, басқару технологияларын
дамытуға көмектеседi. Бұл ретте экономиканы мемлекеттiк реттеу жүйесiнiң
мазмұны да өзгерiске ұшырайды.
Дамыған елдерде ғылыми-техникалық құрылымдардың өндіріспен тиімді
байланысын қамтамасыз ететін буындар инновациялық орталықтар болып та-
былады. Ғылым, негізінен, кіші және орта бизнес кәсіпорындарымен байла-
нысады. Аталмыш орталықтардың стратегиялық бағыты олардың ғылыми-техникалық
инфрақұрылым субъектілері арасындағы инновациялық технологиялармен, сондай-
ақ ақпаратпен алмасуды жеделдету, ынталандырудағы потенциалды әдстеріне
негізделген.
Ғылыми-техникалық орталықтардың қызмет көрсету деңгейінің кеңеюі,
өспелілігіне байланысты оларды былайша тізіп көрсетуге болады: инкубатор-
лар, техникалық парктер, технополистер, ғылым мен технология аймақтары.
Инкубатор – инновациялық қызметтің көптеген түрлерін ұсынушы кешен, ол
бір немесе бірнеше ғимараттарды алып тұрады, ал шағын инновациялық
фирмалар осы ғимарат ішінен белгілі бір территорияларды жалға алып қыз-
метін бастайды, инкубациялы кезең 2-3 жыл, осы мерзімнен кейін фирмалар
өзбетінше қызмет жасау үшін бұл кешеннен шығып кетеді. Инкубаторда жаңа
ғана қалыптасқан фирмаларға бухгалтерлік, маркетингтік (бизнес-жоспар
жасау, өнімге жарнама, маркетингтік талдау жасау), компьютер, басқа да
құрал-жабдықтарды жалға ұсыну сияқты көмектер көрсетіледі. Бұл ғылыми-
өнеркәсіптік құрылымның негізгі мақсаты – шағын инновациялық фирмалар-ды
ғылыми идеядан практикаға жеткізу, бәсеке күресіне төтеп бере алатын
кәсіпорын дәрежесіне жеткізу. Ол кәсіпорындар инкубаторлардан шыққан соң
технопарктерде немесе басқа да өнеркәсіптік орталарда қызмет етуге
қабілетті болады.
Технопарк – ғылыми-техникалық, территориалды кешен, негізгі мақсаты
шағын бизнес фирмаларының қызмет етуіне тиімді, ыңғайлы жағдай қалып-
тастыру. Олар жоғары оқу орындары, зерттеу орталықтары, зертханалар тұсында
қалыптасады. Оның құрамына: зерттеу орталықтары, инкубатор, инновациялық
орталықтар, маркетинг т.б. орталықтар енеді. Технопарк шығын инновациялық
кәсіпорындарға қажетті бухгалтерлік, аудитторлық, консалдингтік,
маркетингтік қызметтер ұсынып отырады.
Технополис – жеке қалалар негізінде құрылған ғылыми-өндірістік құры-
лым. Негізгі құрылымы – технопарктер, инкубаторлар, ғылыми орталықтар мен
университеттер. Ғылым мен технология аймақтары, ірі оқу орындары, ірі
өндіріс кәсіпорындары шоғырланған территориясы шектелмеген ғылыми өнім
өндіруге маманданған аймақ.
Технополистер мен ғылым мен технология аймақтары инновациялық фирмалар
қызмет ететін "қаржы оазисіне" айналды. Мұнда мемлекеттік, коммерциялық
банктер, өнеркәсіптік корпорациялар, венчурлы қорлар, қайырымдылық
қорларының капиталдары шоғырланады, оның үстіне мемлекеттік жеңілдетілген
салықтар, несиелер қосылды. Бұл ұйымдардың тағы бір артықшылығы ғылыми-
техникалық кадрлардың бір жерде шоғырлануы: негізінен лабораториялар,
университеттер, консалтинг фирмалары. Осының арқасында компаниялар
инновациялық үрдістер үшін тез арада уақытша жобалық топтар құруға
мүмкіндік алады [6, 24 б.].
Инновациялық орталықтар нақты функцияларды атқарады. Солардың ішіндегі
ең маңыздысы білім мен технологияны ғылыми-зерттеу секторынан өнді-рістік
секторға өткізу (трансферт) мәселесі. Бұл функция бизнестің көмегінсіз іске
аспайды. Осы мақсатта технологиялық сұрақтар бойынша қызмет көрсете-тін
коммерциялық компаниялар құрылады. Мұндай компаниялар инновация жүйесінің
ғылыми-техника секторы бойынша маманданады. Бұл тұрғыдан алғанда,
Нидерландтағы инновациялық орталықтардың жұмысына көңіл аударарлық. Оның
ерекшелігі сол, орталықтың қызметі, негізінен, инновациялық процестегі жаңа
технологияларға баяу әрі қиын бейімделетін компанияларға көмек көрсетуге
бағытталған.
Ұлыбританияда инновациялық орталықтарды қаржыландыру мен ынталандыру
толығымен жеке көздер есебінен жүзеге асырылады. Алайда, алғашқы 3 жыл
ішінде (1987-1990 жж.) бұл салаға бағытталған қаржы толығымен мемле-кеттік
болды. 1990 жылдан бастап, технологиялық орталықтар коммерциялық қызмет
көрсету есебінен өзін-өзі ақтауға және мемлекеттен қаржылық тәуелсіз-дікке
қол жеткізді. Ал, ТМД елдерінің ғылыми ортасында халықаралық донор ұйымдар
субсидиялары түріндегі көмек арқасында ғана өмір сүріп отырған қосалқы жүйе
қалыптасты. Бұл донор ұйымдар өз саясатын трансакциондық компаниялар
мүдделерімен келістіре отырып құрады. Мұндай жағдайдың орын алуына себепкер
– мемлекеттің ұзақ уақыт бойы отандық ғалымдарға көңіл бөлмеуінен. Сонымен
қатар, тоқырау кезеңінде ғылым мен өндіріс арасында алшақтық пайда болды,
ал қайта құрудан кейін ғылымда сапалы кадрлар ауысуы болған жоқ. Енді ҰИҚ
эксперттері инновациялық проект есебінде ұсынылатын ескірген ғылыми
есептерді сынға алып, қарастыруы керек. Сол уақытта ең үздік қазақстандық
ғылыми кадрлар шетелде жүріп, өз үлестерін шетелдік жоғары технологиялы
компанияларға қосуда. Егер ақыл-ойдың ағып кетуі орын алса, онда
креативті шығармашылық үшін қажетті минималды жағдайлар жоқтығында жағдайды
қалпына келтіру қиын.
Инновациялық процестер тек өндiрiске ғана емес, шынтуайтында қоғамдық
өмiрдiң барлық жақтарына ықпал етедi. Осының нәтижесiнде материалдық және
материалдық емес жағдайларды пайдалану құрылымы жетiлдiріледі, адамдардың
өмiр сүру қызметiнiң жаңа салалары құрылады. Қазiргi уақытта еңбекке
қабiлеттi тұрғындарды еңбекпен қамтуды арттыру және жаңа табиғи ресурстарды
айналымға тарту есебiнен өнiм өндiрудi өсiру және қызмет көрсетудi дамыту
үшiн мүмкiндiктер неғұрлым шектеулi болып барады. Осыған байланысты
экономикалық даму үшін шешушi мәнге қарқынды факторлар ие болуда. өз
кезегінде, кадрлар бiлiктiлігi мен еңбек өнімділігінің өсуi, материалдар
мен жабдықтардан қайтарым экономика салаларында ғылым мен техника
жетiстiктерiнiң пайдаланылу дәрежесiмен анықталады [7;86 б.].
Әлемдік тәжірибе кәсіпкерлік жүйесінде шағын бизнес оның икемділігі мен
бейімділігін айқындайтын қазіргі заманғы нарықтық экономиканы қайта құрудың
серпінді элементі болып табылатындығы туралы куәландырып отыр. Шағын, орта
және ірі бизнесті шебер үйлестіруден экономикалық жүйенің жұмыс істеуінің
тиімділігі де, экономикалық өсу, ЖІӨ-нің құрылымы мен сапасы байланысты.
Шағын және орта бизнестің айрықша рөлі әлеуметтік шиеленісті төмендетумен,
мемлекет есебінен дағдылы әлеуметтік масылдықты жеңумен айқындалады. Сайып
келгенде қалыптасқан жағдайда неғұрлым өзекті болып отырған шағын және орта
бизнесті дамыту дағдарысты жеңудің елеулі факторы: өндірістің құлдырауы,
жұмыссыздықтың өсуі, тұтыну сұранысын азайту, ғылыми-техникалық прогрестің
баяулауы болып табылады.
Ішкі ресурстардың дамуы шикізат ресурстарын экспорттаудың қиындығы
жағдайында экономиканың қозғалтқышы болады. Шағын және орта бизнестің
дамуына, ең алдымен, өңірлердің әкімдері мүдделі болуға тиіс, себебі ол
өңірлердегі жұмыспен қамтылуды ұлғайтуға, салық салынатын базаны және,
тиісінше, жергілікті бюджетке түсетін түсімдерді ұлғайтуға әкеледі.
Екіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты тапсырыстарға қол
жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында Мемлекеттік сатып алу туралы жаңа
Заңды қолданысқа енгізу шеңберінде оларға мемлекеттік органдардың,
мемлекеттік холдингтердің және ұлттық компаниялардың мемлекеттік
тапсырыстарына қолжетімділік берілетін болды.
Меншік құқығының дұрыс қалыптасуы шығындардың төмендетілуіне және
ресурстарды рационалды қолдануға ықпал етеді. Осыған орай, экономикалық
элементтердің өзара келісімдік формасы жеке шаруашылық субъектілері үшін
ақпараттық белгісіздік мәселесін шешеді, экономикада тұтастай мән береді.
Бірақ, келісімдік форманы жүргізу үшін арнаулы бір экономикалық институттар
құру қажет. Осы тұрғыдан алғанда, фирманың нақты тұлғасы- корпорация.
Корпорацияны тиімді функционалдау үшін үш міндетті шарттар қаралу
керек:
Бірінші саты – жекелік деңгей (яғни Мен), әр азаматтың өзгеру процесі
мен кәсіпкерлік практикасындағы (өзің басқар немесе бағын) ролінде
экономикадағы өзгеру мәнін түсінуші, әлеуметтік-белсенділік бағытын
ұстанушыболып табылады.
Екінші саты – заң бойынша жұмыс істейтін нақты ұйымдастыру-құқықтық
формасындағы өндіріс деңгейі, онда әр азамат өз қабілеттілігін
қызығушылығын акционер, инвестор, жалдамалы жұмысшы сонымен бірге менеджер
ретінде жүзеге асыра алады;
Үшінші деңгей – экономикалық орта деңгейі, онда біз экономикалық,
заңдылық, технологиялық, экологиялық және адамгершілік нормаларды сол
қоғамның барлық қатысушылары әрекеттесуі ретінде қарастырамыз, сонымен
бірге өзге елмен әрекет формасын да еске аламыз.
Қазақстан заңында корпорация анықтамасына жақын келетіні ашық
акционерлік қоғам – негізгі ұйымдастыру-құқықтық формасы, онда Қазақстан
өндірісі жекеменшік процессінде өзгерді сонымен бірге жаңа құқықтық-
өнеркәсіптік құрылым құрылды.
Қазіргі жағдайда XIX ғасыр соңы мен XX басында америка жазушысы берген
Амброзо Бирстің әдеби анықтамасы келеді: Корпорация – жеке жауапкершіліксіз
жеке кіріс алу. Әсіресе акционерлер өз ақшасының ұшып бара жатқанын қарап
отырғанда (XIX ғасырдағы француз жазушысы Поль Декурсель). Мұндағы себеп
алдымен жоғары басқарушылар мен ұсақ акционерлердің жекеменшік сезімі
қалыптаспауында, сондықтан бизнесті жүргізуде кәсіби маманданбаған өндіріс
дамуына құралдың орнына дивидентер түрінде төлеу тенденциясын жоғарылату
[8;32 б.].
Корпорацияның үлкен мөлшері Америкада құрылған, сондықтан алдымен
американдық тәжірибені қарауды ұсынады. Еуропалық та япондық та
корпоративті менеджмент тәжірибесі әлемдік корпоративті менеджмент дамуына
өте қызықты сурет береді. Оны ескермеу корпоративті әдісті қарағанда толық
болмайды (3 кесте) [9;43 б.].
Әлемдегі ірі корпорациялар АҚШ құрылғандықтан америка заңы бойынша
корпорацияның міндетті критериін қарастырамыз. Америка заңы бойынша
корпорацияны анықтау бес критерий мен ерекшелік ұсынады, соның көмегімен
заңды класс корпорацияға жата ма немесе болмайды ма соны анықтайды [10;33
б.].
Бұл міндетті критерилер келесідей:
1. Заңды тұлға
2. Шектеулі жауапкершілік
3. Шектеусіз өмір сүру
4. Акцияның еркін берілуі
5. Корпорацияны орталықтандырып басқару
Барлық корпорацияларды екі түрге бөлуге болады.
Қосымша келесі ерекшеліктер ескеріледі: ереже штат пен корпорация
арасындағы, корпорация мен оның акционерлері арасындағы, акционерлер
арасындағы, акцияға жекеменшік, акцияның құқықтық табиғаты, акционер
корпорация акциясының жекеменшігі немесе акционерлік компания арасындағы
келісім.
Европалық құқықта корпорация түсінігі кең сипатталады, ол белгілі заңды
тұлғамен үйлеседі, корпорация-бұл коллективті түзілім, ұйым, заңды
танылған, капиталға негізделген [11, 76 б.].
Басқару іс әрекеті бойынша барлық корпорация жалпы белгімен бірігеді:
онда орындаушы органдар басты болады да басқаша айтқанда менеджмент.
Басқару нәтижесінде корпорациялық емес командалық басқару қалып отыр. Оның
себебі басқарушы қолындағы акционерлік капиталдың маңызды орталықтануында.
Осыдан ол қажетті шешімге қол жеткізеді де сосын осы шешімдер басқару жолы
үшін кәдуілгі болып қалады.
Тәжірибелі заңгерге корпорация мен өндірістің толық атына қарап ақ
оның қандай іс әрекетпен шұғылданатынына көз жеткізе алады. Төмендегі
кестеде сөздер мен қысқартылған атаулардың сол құқықты-ұйымдастыру
әрекетіне жататыны көрсетілген.
Егер сіз қызығатын фирманың тіркелу куәлігін көргіңіз келсе, оның
аталуы туралы еске түсіріп қажеті жоқ. Кез келген куәлік мына түрде
тіркелген деген сөзбен жазылады. Одан әрі құқықты-ұйымдастыру формасына
немесе компания құрылған заңға сүйеніп көрсетеді. Жоғарыдағы ақпарат
компанияның құжаты оқуға жеткіліксіз болғанда қолданылады [12;55 б.].
Енді біздің Қазақстанның мысалына келетін болсақ, 30-дан астам
корпорациялар бүгінгі таңда жұмыс істеуде. Олардың көбісі мұнай, құрылыс,
компьютерлік технолоия және дәрі-дәрмек салаларында шоғырланған.ал олардың
түрлріне келетін болсақ, көбісі Американдық және Еуропалық типте. Мысалы:
KazakhmysPLC, ITE Group PLC, Agnitum Ltd, INCOM Ltd, Transworks Ltd, ANA
FOOD MACHINERY Ltd, AMITY INTERNATIONAL Ltd, Imagine Web Ltd, Hurricane
Kumkol Munai Ltd, AGILE DENT Ltd, Logos Ltd, Golden Telecom Inc, Kerio
Technologies Inc, Chaparral Resources Inc, Texmac Inc және тағы басқалары
[13;32 б.].
Капиталды біріктірудің неғұрлым кең тараған түрі өнеркәсіп, көлік,
сауда, несие және басқа да салалардың жеке кәсіпорындарын заңдылық және
шаруашылық жағынан біріктіретін қаржылық топтар болып табылады. Қаржылық
топтың концерннен айырмашылығы, оның басында топқа кіретін компаниялардың
ақша капиталына билік жүргізетін бір немесе бірнеше банк тұрады, сондай-ақ
олардың қызметтерінің барлық салаларын үйлестіреді. Бірлестіктердің басқа
түрлерімен салыстырғанда қаржылық топ ұйымдық рәсімделудің
қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Қаржылық топқа кіретін әрбір фирма өз
бетімен халықаралық сауда мәмілелерін жасай алады. Алайда, холдингтерде
сияқты, қаржылық топтың ядросы - бас компания, қалғандары шаруашылық
дербестігіне қатысты неғұрлым маңызды шешімдерді қабылдайтын орталыққа
айналады.
Қаржылық топқа кіретін өнеркәсіптік кәсіпорындар рынокты өзара
бөліседі, баға туралы келісіп, рыноктарға шығуларды үйлестіреді және
картельдік келісімге ұқсас қызметпен айналысады. Сонымен қатар, мынадай
айырмашылығын атап өту қажет: бұл жұмыс картельде екі немесе бірнеше фирма
арасындағы жалған немесе астыртын келісім негізінде жасалса, ал қаржылық
топта күнделікті шаруашылық тәжірибе түрінде жүргізіледі.
Сондай-ақ жалпы ұдайы өндіріс жүйесіндегі кәсіпкерлік қалыптасуының
бастапқы жағдайларына сипаттама беру және атқаратын ролін қарастыру арқылы,
постиндустриялдық дәуірге өту кезеңінде кәсіпкерліктің жаңа формалары
талданды. Талдау негізінде қазіргі кезең жағдайында фирмалар бірігуінің
негізгі түрлеріне концерндерді, холдингтерді, қаржы топтарын атауға болады.
1.3 Халықаралық кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу шаралары
Кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта. Жалпы
алғанда, кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi, бәсекелес ортаны ғана
қалыптастырып қоймайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz