Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.11
1.2 Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.25
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.28
ІІ тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру мәселелері.
2.1. Педагогикалық әдеп туралы жалпы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.34
2.2. Педагогикалық әдеп және оны меңгеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49.50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.11
1.2 Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.25
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.28
ІІ тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру мәселелері.
2.1. Педагогикалық әдеп туралы жалпы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.34
2.2. Педагогикалық әдеп және оны меңгеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35.46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49.50
Кіріспе
Білім мен тәрбе берудің ең басты міндеті – мектептің іс-әрекетіне психологиялық тұрғыда ықпал ету. Мұның дәлелі – қазіргі кезде мектепте жүргізіліп жатқан психологиялық-педагогикалық жұмыстар. Психологияда алға қойылған мақсат әр оқушының жеке адамдық қасиеттерін жан-жақты жүйелі зерттей отырып, оларды дамуына қолайлы жағдай туғызу. Бұған тек психологтар ғана емес, сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің және ата-аналарды ықпалы зор. Жеткінектерді жай-күйін, ынтасын, ықыласын, қызығушылығын есерсек олар жалаң теориямен оқуға ынталы емес. Сол себепті олардың білім алуға белсенділігі мұғалімнің талабына, оқушымен қарым-қатынас орната алу шеберлігіне байланысты. Бұл үшін мұғалім психолог болу қажет.
Шығармашылық адамын тәрбелеу мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан бұл процесті жаңа технологиямен ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушы ұстаз жетекшілігімен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Сол себепті қабілетті дер езінде байқап, оның дамуына түрткі бола білу керек.
Оқушыны жалықтырып алмаудан сақтанып, төмендегі тәсілдерді тиімді пайдалану қажет:
- бала ойын ашуда тіл шеберлігіне көңіл бөлу;
- білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
- жақсы сөздермен «сені қолыңнан келеді», «сенің болашағың зор»-деп, үнемі шабыттандыру.
Демек, әр ұстаздың алдындағы сәулелі мұрат шәкіртіне білім беріп қана қоймай , әр баланың «менін» ашу. Сол «менді» шығармашылық тұлғаға жетелеу. Күллі ғажайыптың ішіндегі ең тамашасы – жақсы тәрбиеленген адам.
Жоғарғы дегейдегі білім мен адамгершілікке баланы баулитын ұстаздың бойында адам баласына тән барлық қасиеттер табылуы тиіс, себебі мұғалім бала қарап тзелер айна іспетті. Бала қабілетінің ашылуы үшін мұғалім назарында мынадай бағыттар болу керек:
Оқу мен тәрбе егіз екенін бір сәт те естен шығармаған жөн, соның нәтжесінде ғана сапалы білім мен саналы тәрбиеге қол жеткізуге болады. Ол жайлы Әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оны барлық өміріне апат әеледі» деген.
Педагогика ғылымы - тәрбиелеу, оқыту, білім беру, даму туралы заңдылықтарды айқындап, негіздерін ашып, оның принциптерін белгілеп береді. Педагогикалық заңдылық іс-әрекет, үрдіс туралы білім негіздерімен қаруландырса, ол педагогикалық принцип іс-әрекеттің бағдарын, үрдісті қалай кұру жөніндегі білімдік ұстанымды ұғындырады. Педагогикалық үрдістегі заңдылық педагогикалық іс-әрекетпен құбылыстағы тұрақты байланыс, қайталанып тұратын қозғалысқа тән бірлестікті танып түсінуге жол ашады. Таным түсінікті білудегі сырткы байланыспен ішкі байланысты білу үрдістің жүзеге асуындағы ортақ мән мазмұнды меңгертеді.
Айталық, әлеуметтік жағдайға байланысты сыртқы әсерлердің ықпалы ішкі құбылыстарды өзгертсе, оның нәтижесі белгілі бір заңдылықты айқындайды. Педагогикалық үрдістегі заңдылықтардың бастары мынау:
І. Тәрбие-әлеуметтік жағдаймен байланысты зандылық болғандықтан ол нақты тарихи кезеңдегі тәрбиенің сипатын, қоғамдағы кажеттілікті айқындайды, сондай-ақ әкономиядағы, ұлттық мәдениеттегі ерекшеліктерге тән мәнді білгізеді.
2. Оқыту мен тәрбиеге қатысты зандылық бұл құбылыстардың өзара бірлігі мен тұтастығын, өзара байланыстылығын сипаттайды. Бір-біріне қабыса келген тұтастық тұлғанын болмысын айқындайды.
3. Тәрбиенің іс-әрекетпен байланысындағы зандылық педагогикадағы басты мәселе. Өйткені баланы әр түрлі іс-әрекетке қосып, түрлі жұмыстарды атқаруға машықтандыру барысындағы дағдыға бейімдейді.
4. Тәрбие және тұлғаның белсенділігіне байланысты зандылықтардың
педагогикадағы орны ерекше. Мұғалім кейде оқушыға кейде объекгі
тұрғысында қарағанымен де ол субъекті. Сондықтан әр бір оқушының еркі
мен зейініне, дербестігіне мән беріп, іс-әрекеттегі құлқы мен белсенділігін
ескеру үлкен табыска жеткізетіндігін естен шығармаған абзал.
4. Тәрбиенің қарым қатынастағы зандылықтарының да орны зор. Тәлім
тәрбиедегі мақсат мұғаліммен оқушының қарым қатынасы барысында
орындалып жүзеге асатын құбылыс. Баланың қалыптасуына ықпал ететін
өзара қарым қатынастың әсері екендігін назарда ұстау керек.
6. Басқа да зандылықтардың педагогикалық үрдістен туындағандығы оқыту
мен тәрбие талаптарына байланысты кеңестер мен ережелерде гиісті
нұсқаулар бөлімінде ескертілген.
Білім мен тәрбе берудің ең басты міндеті – мектептің іс-әрекетіне психологиялық тұрғыда ықпал ету. Мұның дәлелі – қазіргі кезде мектепте жүргізіліп жатқан психологиялық-педагогикалық жұмыстар. Психологияда алға қойылған мақсат әр оқушының жеке адамдық қасиеттерін жан-жақты жүйелі зерттей отырып, оларды дамуына қолайлы жағдай туғызу. Бұған тек психологтар ғана емес, сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің және ата-аналарды ықпалы зор. Жеткінектерді жай-күйін, ынтасын, ықыласын, қызығушылығын есерсек олар жалаң теориямен оқуға ынталы емес. Сол себепті олардың білім алуға белсенділігі мұғалімнің талабына, оқушымен қарым-қатынас орната алу шеберлігіне байланысты. Бұл үшін мұғалім психолог болу қажет.
Шығармашылық адамын тәрбелеу мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан бұл процесті жаңа технологиямен ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушы ұстаз жетекшілігімен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Сол себепті қабілетті дер езінде байқап, оның дамуына түрткі бола білу керек.
Оқушыны жалықтырып алмаудан сақтанып, төмендегі тәсілдерді тиімді пайдалану қажет:
- бала ойын ашуда тіл шеберлігіне көңіл бөлу;
- білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
- жақсы сөздермен «сені қолыңнан келеді», «сенің болашағың зор»-деп, үнемі шабыттандыру.
Демек, әр ұстаздың алдындағы сәулелі мұрат шәкіртіне білім беріп қана қоймай , әр баланың «менін» ашу. Сол «менді» шығармашылық тұлғаға жетелеу. Күллі ғажайыптың ішіндегі ең тамашасы – жақсы тәрбиеленген адам.
Жоғарғы дегейдегі білім мен адамгершілікке баланы баулитын ұстаздың бойында адам баласына тән барлық қасиеттер табылуы тиіс, себебі мұғалім бала қарап тзелер айна іспетті. Бала қабілетінің ашылуы үшін мұғалім назарында мынадай бағыттар болу керек:
Оқу мен тәрбе егіз екенін бір сәт те естен шығармаған жөн, соның нәтжесінде ғана сапалы білім мен саналы тәрбиеге қол жеткізуге болады. Ол жайлы Әл-Фараби: «Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оны барлық өміріне апат әеледі» деген.
Педагогика ғылымы - тәрбиелеу, оқыту, білім беру, даму туралы заңдылықтарды айқындап, негіздерін ашып, оның принциптерін белгілеп береді. Педагогикалық заңдылық іс-әрекет, үрдіс туралы білім негіздерімен қаруландырса, ол педагогикалық принцип іс-әрекеттің бағдарын, үрдісті қалай кұру жөніндегі білімдік ұстанымды ұғындырады. Педагогикалық үрдістегі заңдылық педагогикалық іс-әрекетпен құбылыстағы тұрақты байланыс, қайталанып тұратын қозғалысқа тән бірлестікті танып түсінуге жол ашады. Таным түсінікті білудегі сырткы байланыспен ішкі байланысты білу үрдістің жүзеге асуындағы ортақ мән мазмұнды меңгертеді.
Айталық, әлеуметтік жағдайға байланысты сыртқы әсерлердің ықпалы ішкі құбылыстарды өзгертсе, оның нәтижесі белгілі бір заңдылықты айқындайды. Педагогикалық үрдістегі заңдылықтардың бастары мынау:
І. Тәрбие-әлеуметтік жағдаймен байланысты зандылық болғандықтан ол нақты тарихи кезеңдегі тәрбиенің сипатын, қоғамдағы кажеттілікті айқындайды, сондай-ақ әкономиядағы, ұлттық мәдениеттегі ерекшеліктерге тән мәнді білгізеді.
2. Оқыту мен тәрбиеге қатысты зандылық бұл құбылыстардың өзара бірлігі мен тұтастығын, өзара байланыстылығын сипаттайды. Бір-біріне қабыса келген тұтастық тұлғанын болмысын айқындайды.
3. Тәрбиенің іс-әрекетпен байланысындағы зандылық педагогикадағы басты мәселе. Өйткені баланы әр түрлі іс-әрекетке қосып, түрлі жұмыстарды атқаруға машықтандыру барысындағы дағдыға бейімдейді.
4. Тәрбие және тұлғаның белсенділігіне байланысты зандылықтардың
педагогикадағы орны ерекше. Мұғалім кейде оқушыға кейде объекгі
тұрғысында қарағанымен де ол субъекті. Сондықтан әр бір оқушының еркі
мен зейініне, дербестігіне мән беріп, іс-әрекеттегі құлқы мен белсенділігін
ескеру үлкен табыска жеткізетіндігін естен шығармаған абзал.
4. Тәрбиенің қарым қатынастағы зандылықтарының да орны зор. Тәлім
тәрбиедегі мақсат мұғаліммен оқушының қарым қатынасы барысында
орындалып жүзеге асатын құбылыс. Баланың қалыптасуына ықпал ететін
өзара қарым қатынастың әсері екендігін назарда ұстау керек.
6. Басқа да зандылықтардың педагогикалық үрдістен туындағандығы оқыту
мен тәрбие талаптарына байланысты кеңестер мен ережелерде гиісті
нұсқаулар бөлімінде ескертілген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1986ж.
2. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдияров Н. Педагогика. Алматы, 2004ж.
3. Біржанұлы Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. Алматы, 1986ж.
4. Сағындықұлы Е. Педагогика. Алматы, 1999ж.
5. Савин Н.В. Методика преподавания педагогики. М., 1987ж.
6. Подласый И.А. Педагогика. М., 1998ж.
7. Тілеуова С.С., Әліпбек А. Педагогика. Ш., 2006ж.
8. Тілеуова С.С. Жоғары мектеп педагогикасы. Ш., 2005ж
9. Педагогикалық ізденіс. А., 1990ж.
10. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі.
11. Асылов Ұ. Педагогикалық әдеп. 2004ж.
12. Синица И.Е. Педагогикалық әдеп шеберлігі.
13. Жарықбаев А. Әдеп және жантану.
14. Қабылдиев Ж. Қазақ этнопедагогикасы.
15. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана, 2004ж.
16. Нұрғалиева Қ. Кәсіптік білім. Алматы, 2002ж.
17. Пидкасистый А.Д. Педагогика. М., 2004ж.
18. Табылдиев Ә. Қазақ этика педагогикасы бір ғана әдеп. Алм., 2005ж
1. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Астана, 1986ж.
2. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдияров Н. Педагогика. Алматы, 2004ж.
3. Біржанұлы Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. Алматы, 1986ж.
4. Сағындықұлы Е. Педагогика. Алматы, 1999ж.
5. Савин Н.В. Методика преподавания педагогики. М., 1987ж.
6. Подласый И.А. Педагогика. М., 1998ж.
7. Тілеуова С.С., Әліпбек А. Педагогика. Ш., 2006ж.
8. Тілеуова С.С. Жоғары мектеп педагогикасы. Ш., 2005ж
9. Педагогикалық ізденіс. А., 1990ж.
10. Әбенбаев С.Ш. Тәрбие теориясы мен әдістемесі.
11. Асылов Ұ. Педагогикалық әдеп. 2004ж.
12. Синица И.Е. Педагогикалық әдеп шеберлігі.
13. Жарықбаев А. Әдеп және жантану.
14. Қабылдиев Ж. Қазақ этнопедагогикасы.
15. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана, 2004ж.
16. Нұрғалиева Қ. Кәсіптік білім. Алматы, 2002ж.
17. Пидкасистый А.Д. Педагогика. М., 2004ж.
18. Табылдиев Ә. Қазақ этика педагогикасы бір ғана әдеп. Алм., 2005ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-11
1.2 Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-25
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28
ІІ тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру мәселелері.
2.1. Педагогикалық әдеп туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-34
2.2. Педагогикалық әдеп және оны меңгеру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49-50
Кіріспе
Білім мен тәрбе берудің ең басты міндеті – мектептің іс-әрекетіне
психологиялық тұрғыда ықпал ету. Мұның дәлелі – қазіргі кезде мектепте
жүргізіліп жатқан психологиялық-педагогикалық жұмыстар. Психологияда алға
қойылған мақсат әр оқушының жеке адамдық қасиеттерін жан-жақты жүйелі
зерттей отырып, оларды дамуына қолайлы жағдай туғызу. Бұған тек психологтар
ғана емес, сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің және ата-аналарды
ықпалы зор. Жеткінектерді жай-күйін, ынтасын, ықыласын, қызығушылығын
есерсек олар жалаң теориямен оқуға ынталы емес. Сол себепті олардың білім
алуға белсенділігі мұғалімнің талабына, оқушымен қарым-қатынас орната алу
шеберлігіне байланысты. Бұл үшін мұғалім психолог болу қажет.
Шығармашылық адамын тәрбелеу мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан
бұл процесті жаңа технологиямен ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушы ұстаз
жетекшілігімен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Сол себепті қабілетті дер езінде байқап, оның
дамуына түрткі бола білу керек.
Оқушыны жалықтырып алмаудан сақтанып, төмендегі тәсілдерді тиімді
пайдалану қажет:
- бала ойын ашуда тіл шеберлігіне көңіл бөлу;
- білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
- жақсы сөздермен сені қолыңнан келеді, сенің болашағың зор-деп,
үнемі шабыттандыру.
Демек, әр ұстаздың алдындағы сәулелі мұрат шәкіртіне білім беріп қана
қоймай , әр баланың менін ашу. Сол менді шығармашылық тұлғаға жетелеу.
Күллі ғажайыптың ішіндегі ең тамашасы – жақсы тәрбиеленген адам.
Жоғарғы дегейдегі білім мен адамгершілікке баланы баулитын ұстаздың
бойында адам баласына тән барлық қасиеттер табылуы тиіс, себебі мұғалім
бала қарап тзелер айна іспетті. Бала қабілетінің ашылуы үшін мұғалім
назарында мынадай бағыттар болу керек:
Оқу мен тәрбе егіз екенін бір сәт те естен шығармаған жөн, соның
нәтжесінде ғана сапалы білім мен саналы тәрбиеге қол жеткізуге болады. Ол
жайлы Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оны барлық
өміріне апат әеледі деген.
Педагогика ғылымы - тәрбиелеу, оқыту, білім беру, даму туралы
заңдылықтарды айқындап, негіздерін ашып, оның принциптерін белгілеп береді.
Педагогикалық заңдылық іс-әрекет, үрдіс туралы білім негіздерімен
қаруландырса, ол педагогикалық принцип іс-әрекеттің бағдарын, үрдісті қалай
кұру жөніндегі білімдік ұстанымды ұғындырады. Педагогикалық үрдістегі
заңдылық педагогикалық іс-әрекетпен құбылыстағы тұрақты байланыс,
қайталанып тұратын қозғалысқа тән бірлестікті танып түсінуге жол ашады.
Таным түсінікті білудегі сырткы байланыспен ішкі байланысты білу үрдістің
жүзеге асуындағы ортақ мән мазмұнды меңгертеді.
Айталық, әлеуметтік жағдайға байланысты сыртқы әсерлердің ықпалы ішкі
құбылыстарды өзгертсе, оның нәтижесі белгілі бір заңдылықты айқындайды.
Педагогикалық үрдістегі заңдылықтардың бастары мынау:
І. Тәрбие-әлеуметтік жағдаймен байланысты зандылық болғандықтан ол нақты
тарихи кезеңдегі тәрбиенің сипатын, қоғамдағы кажеттілікті айқындайды,
сондай-ақ әкономиядағы, ұлттық мәдениеттегі ерекшеліктерге тән мәнді
білгізеді.
2. Оқыту мен тәрбиеге қатысты зандылық бұл құбылыстардың өзара бірлігі
мен тұтастығын, өзара байланыстылығын сипаттайды. Бір-біріне қабыса
келген тұтастық тұлғанын болмысын айқындайды.
3. Тәрбиенің іс-әрекетпен байланысындағы зандылық педагогикадағы басты
мәселе. Өйткені баланы әр түрлі іс-әрекетке қосып, түрлі жұмыстарды
атқаруға машықтандыру барысындағы дағдыға бейімдейді.
4. Тәрбие және тұлғаның белсенділігіне байланысты зандылықтардың
педагогикадағы орны ерекше. Мұғалім кейде оқушыға кейде объекгі
тұрғысында қарағанымен де ол субъекті. Сондықтан әр бір оқушының еркі
мен зейініне, дербестігіне мән беріп, іс-әрекеттегі құлқы мен белсенділігін
ескеру үлкен табыска жеткізетіндігін естен шығармаған абзал.
4. Тәрбиенің қарым қатынастағы зандылықтарының да орны зор. Тәлім
тәрбиедегі мақсат мұғаліммен оқушының қарым қатынасы барысында
орындалып жүзеге асатын құбылыс. Баланың қалыптасуына ықпал ететін
өзара қарым қатынастың әсері екендігін назарда ұстау керек.
6. Басқа да зандылықтардың педагогикалық үрдістен туындағандығы оқыту
мен тәрбие талаптарына байланысты кеңестер мен ережелерде гиісті
нұсқаулар бөлімінде ескертілген.
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық міндеттері
Жалпы заңдылықтардың ықпал аймағы тәрбие процесінің барша жүйесіне әсер
етеді әрі оның аса маңызды бірліктері арасындағы байланыстарды танытады.
Бірак тәрбие процесі, біз білетіндей, педагогикалық процестің құрамды
бөлігі болумен осы процес зандылықгарына тәуелді келуі табиғи құбылыс. Бұл
процесте даму және қалыптасу заңдылықтары әрекетке түседі. Тәрбиенің мәнін
анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен, оның тәрбие мақсатына бағытталған
ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай түсетін өте күрделі
диалектикалық сипатының болуы.
Тәрбиенің мақсатқа бағьпталған ықпалын киындататын жағдайлар мыналар:түрлі
әсердін бала табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі бір
жинақталған көзқарасы мен ынта-ыкыласы, әдеті мен талғамдарынын болуы.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың игілігіне
айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс-әрекет
нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай жағдайда
жүрудің нәтижесінде қалыптасады. Дегенмен адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуында, оның осы жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды ролъ
ойнайды. Тәрбие процесінде адамнын қоғамдық мәнін қалыптастырудың қозғаушы
күші деп саналатын бірқатар қарама қайшылықтар тән Олар сыртқы және ішкі
қарама қайшылықтар болуы мүмкін. Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің
әлеуметтік маңызды салаларын қалыптастыруға оның қоғамға, адамдарға, өзді-
өзінің қатынастарын жасауға және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады.
Тәрбиенің мәні-адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтевдіріп онын ұжыммен және
қоғаммен практиқалық қатынастарының жүиесін құру. Өзінің табиғаты жағынан
тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін
шешуді камтиды.
1. Педагогикалық жағдайлардын, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушылар білімінің деңгейін
анықтауды, оның қоғамдық мәнінің дамуын белгілеқді, нақты педагогикалық
міндетті шешуді және қалыптастыруды, оны шешудің жоддарын анықтауды,
тәрбиенің кұралдары мен әдістерін тандай білуді қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын кұру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің,оқушылар ұжымдары мен шағын топтардын,жеке
оқушымен дұрыс қатынастарды шешудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік
психологиялық шарттары мен себептерін аңғара білудің,оқушыларға жеке
түрғыда қатынас жасау бірлігінің болуын тапап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндетгерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды, сырткы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе
қабылдауын камтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін
кажетті материалды тандап алуду, ұжым мен адамдар арасындағы қарым
қатынасты реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын шиеленістерді
жоюды, оқушылар арасындағы достык пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Өз тәжірибесіне енгізу мақсатында
басқа мұғалімдердің іс-әрекеттерін зертгеу, педагогикалық теория мен
тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық
құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарастырайык. Бұл
жерде зандылықтарды атауға болады. Тәрбие процесінде дамудың бір келкі
болмау заңы көрініс береді,себебі тәрбиеленуші мүмкіндіктері тәрбиеші
талаптарына әркашан сай келе бермейді. Осыдан кейбір теориялық білімдерге
байланысты мәселе, сұрактарды еркінде жеңіл шеше білетін оқушы практиқалық
тапсырыстарды орындауда,қарапайым еңбек операқияларымен кезіккенде,дене
шынықтыру жаттыгуларын көрсетуде ебедейсіздік танытып, едәуір қиналып
қалады. Сонымен тәрбие зандылықтары тәрбие процесінің жағдаяттары, шартгары
мен нәтижелері арасындағы басты байланыстарды бейнелейді.
Оқу заңдары және заңдылықтары.
Оқу теориясының негізгі кұрылымы бірліктері - бұл ғылым тарпынан
анықгалған зандар мен заңдылықтар. Заңдар меи заңдылықтар құбылыстар,
процестер мен олардың нәтижелері арасындағы жалпы, обьектив, тұракты және
қайталанып келетін байланыстар мен тәуеділіктердін мәнін ашады.
Дидактиқалық процестін негізін кұрайтын аса маңызды және негізгі
заңдылықтар мен зандар оқу приқіптері немесе джидактиқалық принциптер деп
аталады. Бұл принциптер аркасында аркасында оқу принципіне қатысы бар
кептеген зандылықтардың мән- мағнасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың
кызметгері реттеледі, барлық оқу пәндерін өтуде және оқудың барша
кезендерінде олар өздерінің жалпы мәнін сактайды. Принциптер дидактиқалық
процестің біртұгас конқепқиясын кұрай отырып, табиғи бірлікте әрекетке
келеді. Қазіргі кездегі оқу жүйесінің ірге тасын Я.А. Коменский қалаған.
Ғұлама -педагок пікірінше , оқудың негізі -табиғи сәйкестік принципі, ал
барша қалған принциптер осы табиғи сәйкестікке сай бірізді іске асырылып
барды. А.Дистерверг бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты
ережелермен толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына ; 2) оқытушыларға; 3)
оқушыларға қатысты болады. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет келесі шарттарды
белгілеп берді: уакытка сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру
біріктігі, анықтығы, оқушылардың дербестік әрекеті, жүктемелердің аса ауыр
не өте женіл болмауы, дұрыстык.
Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу приқиптері табиғи сәйкестік
басты принципінің төңірегінде жүйелі біріккен. Бул жүйедегі дидактиқалық
принциптер төмендегідей: 1) саналылық және белсенділік; 2) көрнекілік; 3)
жүйелік және бірізділік; 4) берктілік; 5) түсіністік; 6) ғылымилық; 7)
көніл -күй; 8) теория мен практиканын байланысы.
Принциптер нұсқау -көрсетпе (норматив) қызметін атқарады. Олар
мұғалімгет кейдір жағдайларда кандай әрекетке келуі жөнінде тек кенес
немесе сілтеме беріп коймайды, жалпы зандылықтар ретінде бұл принциптер
педагогикалық әрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық
орындалуын талап етеді. Принциптерді білу және оларды оқу-тәрбие
процессінде толықтай іске асыру педагогикалық шеберліктің негізін құрайды
және ол педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.
Педагогиканың принциптік талаптары ережелер жүйксі арқылы іске
асырылыды. Ереже - бұл педагогикалық іс- әрекеттің нақты жағдайларда
белгілі мақсатгарға жеткізу тәсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу
ережесі деп қандай да принципті колданудың жеке тараптарын ашып беретін
жетекші тұжырымдарды түсінеміз.
Оқудың негізгі заңдары мен заңдылықтарына шолу.
Оқу барысында диалектиканың жалпы зандары мен педагогиканың арнайы
зандары орындалуы шарт.
Диалектиканың жалпы зандары сапына кіретіндер: қарама-карсылықтар бірлігі
мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы, жоқты
жоқка шығару заңы.
Оқу процесінде қарама-карсылықтар бірлігі мен тай-таласы заңы іске
косылыды. Қарама-карсьшыктардың туу себебі -жана әлеуметтік жағдайлар,
тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім беру аймағында қапыптасқан соны
талаптар оқу процесіне болған дәстүрлі, бекіген ұғымдар және көзқарастармен
сәйкессіздікке ұшырауы. Бұл өз кезегінде оқу мазмұны мен технологиясын
өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.
Сандық жинакгык сапалық өзгеріске түсу заны да оқу процесінде көрініс
береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты сандық жинақтын белгілі деңгейдегі
нәтижесі. Санның сапаға ауысуы жоқгы жоқка шығару заңы тетіктеріне сәйкес
келеді. Тұлғалық және психиқалық жаңа кұрылымдар адамның өткен кездердегі
жинақтаған тәжирибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдңрінде пайда
болған сапалар бұрынғы қалыптаскандарын жоқка шығарады. Жоқка шығару
тетігі оқу дағдыларының қалыптасу процесінде көрінеді, яғни кейбір
әрекеттер көп қайталаулар нәтижесінде күрделі дағдыларға айналады.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқудың ғылыми-практиқалық деңгейіне
байланысты. Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқытушылар
ұжымы біржағынан оқыту обьектісі, екінші жағынан оқыту субьектісі болады.
Осыған орай оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымактастығы ,олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субьектісі мен
обьектісі арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.Оқыту процесінің өзіне
тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмүлы, формалары мен
әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей
байланысты түрде іске асырылады,демек педагогикалық процес сонда ғана
татымды нәтиже береді. Оқыту процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы
күштеріне байланысты. Қозғаушы күш деп койылатын талаптармен оларды
орындауда оқушылардың мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды. Егер
койылатын талап оқушылардың мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесіне сай келсе,
онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады.
Оқыту процесінің өзінек тән ерекшеліктері бар. Оқыту процесі тәрбие
процесіне қарағанда анағұрлым онай басқарылатын, тез іске асырылатын,
нәтижесі тез тексерілетін процес. Мысалы әрбір сабақ үстінде
бакылау,жаттығу жұмыстары мен сұрақ-жауаптар аркылы оқушылардың білім
іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Сыныптағы оқыту процесіне,му_ғалім мен шәкірттердің іс-әрекеттеріне сырткы
факторлар әсер етпейді. Мысалы, метал тотығының гидраты мен кышкыл
арасындагы реакқияны оқушыларға басқаша дәлелдеп түсіндіруге болама екен?
Әрине баска анықтама беруге болмайды, өйткені, бұл реакқияның нәтижесінде
тек кана тұз бен су пайда болады. Мұндай реакқияны бейтарап реакқия деп
атайды.
Тәрбие процесінде ойлаған мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез
іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге
тәрбие жұмысын өткізуге сырткы факторлар зиянды әсер етеді.
Педагогикада диапектиканың барлық зандары көрсетілген. Сондықтан
педагогиканы А.С.Макаренко диалектиқалық ғылым деп санады. Оқыту және
тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында
жылжымалылығында және қарама қайшылығында ашылады. Педагогикалық процестің
зандылықтары Ю.К.Бабанскийдің, И.Я.Лернердің еңбектерінде кең көлемде
баяндалғын. Осы тұрғыдан педагогикалық процесс зандьшыктарын оқу
бағдарламасы негізінде сипаттауды кажет деп таптык.
Құбылыстар мен процестер арасындағы дамуды сипаттайтын мәнді байланыс
филасофияда зандылық деп аталады. Оқыту процесінің зандылықтары оның
тұтастығын дәлелдейді. Мұндай зандылықтардың бірнешеуін атауға болады.
Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және байланысты заңдылығы.
Мектепте бұл зандылықты іске асыру еліміздін әлеуметтік-әкономиқалық
дамуына байланысты. Неғұрлым қоғамның әкономиқалық мүмкіншілігі ғылыми-
техникаға сәйкес дамып отырса, соғұрлым мектептін оқу-материалдық жағдайы
жақсарады, педагогикалық процесс тиімді ұйымдастырылып, жеке адамның
дамуына игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс зандылықтары.
Оқыту процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты.
Сондықтан оқыту жеке адамның жан жақты дамуына көмектесе отырып білім беру,
тәрбие және оқыту функқияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықгарды, білімді меңгеру
негізінде ғана іске асады. Егер оқушы оқуды өзімнін міндетім деп санамаса,
өзінің жауапкершілігіне сенбесе,онда оқуды да жаксы ұйымдастыруға болмайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кемиді, тереңдейді, ақыл-ой
кабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, ғылыми ұғымдарды
терең түсінеді, нәтижесінде пайда болған сұрактардың жауаптарын табады.
Оқыту іс-әрекеті шешуші роль атқарады. Оқыту іс-әрекетінің бірнеше түрі
бар.
Жалпы заңдылықтар. Қалаған білім беру процесіне тән болып, оқудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:
-оқу мақсаттары. Оқу мақсаты қоғам дамуының деңгейімен каркынына, оның
кажеттері мен мүмкіндінтеріне, педагогика ғылымымен практикасының даму
деңгейі мен жетістіктеріне байланысты;
-оқу мазмұны. Оқу мазмұны қоғамдық кажеттермен оқу мақсаттарына, ғылыми-
техниқалық және әлеуметтік процестің қаркынына,оқушылар жас
мүмкіндіктеріне,оқу теориясы мен практикасының даму деңгейіне, оқу
мекемелерінің материалды-техниқалық және әкономиқалық заңдылықтарына сәйкес
келеді;
-аку сапасы. Оқу сапасы өткен кезендегі оқу процестерінің нәтижелілігіне,
оқу материалының сипаты мен көлеміне, мұғалімнің ұйымдастыру —
педагогикалық шеберлілігіне,оқушының оқып-үйренуге болған кабілетіне,оқу
уакытына байланысты;
-оқу әдістері. Дидактиқалық әдістер тиімділігі әдістерді білу мен қолдану
ептілігіне , оқу мақсаттарына,мазмұнына , оқушылардың жеке деңгейі мен
оқуды меңгеру қабілеттілігіне , материалдық -техниқалық камсыздығына, оқу
процесінің ұйымдастыруына тауелді;
-оқуды басқару. Оқудың нәтижелі болуы оқу жүйесіндегі кері байланыстың
жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды келуіне орайласады;
-оқуға ынталандыру. Оқу нәтижесі шәкірттің білім игеруге деген іштей ынта
ыкыласы мен оқу әрекеттерінің езіне тән тартымына; оқу әрекетіне мүмкіндік
жасаушы сыртқы жағдайлар.
Жеке заңдылықтар оқу жүйесінің кейбір тараптарына орай іске қосылады. Оқу
процесінің жеке заңдылықтары:
-дидактиканың тек өзіне тән (оқу нәтижесі колданылған оқу әдістері мен
кұрал жабдықтарына, оқытушының кәсіби шеберлігіне байланысты);
-таным теориясына сай (оқу нәтижесі оқушылардың танымдық белсенділігіне,
ептілігіне және оқуды кажетсінуіне тәуелді);
-психалогиялық (оқу нәтижесі шәкірттердің оқу мүмкіндіктеріне, зейін
деңгейімен тұрақгануына, ой- ақыл ерекшеліктеріне байланысты );
-әлеуметтік (жеке адамның дамуы төңірегіндегі баска адамдармен тікелей
не жанама қарым қатынасына, қоршаған ортаның акыл-парасат дәрежесіне,
мұғалімнің оқушымене қатынас жасау стиліне байланысты);
-ұйымдастырушылық (оқу процесінің тиімділігі оның ұйымдастырылу
дәрежесіне, сол процестің оқушыда оқуға болған ынтаны, қажеттікті
тәрбиелеуге бағытталуына, таным кызығушылығын қалыптастыруына, танымдық
белсенділікті канағаттандыруына тікелей байланысты);
Оқу заңдылықтарының нақты көріністері принциптерде және оларға орай
қабылданған ережелерде байқалады.
Педагогикалық процестің мәні туралы мәселемен бірқатар ғалымдар
айналысып, жан-жақты қарастырған.
А.Ф.Кактерев, М.А.Данилов: біртұтас педагогикалық процес – оқытудың және
тәрбиенің бірігуі, деді.
1.2. Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің ролі
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі құрамды бір бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет - деген
анықтама береді.
Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі қарым-қатынасының тәсіл
-амалдары - деген де пікір айтылады.
Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүниетанымдылығы
мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері - мұғалім оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында
білім алу жолдары.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде
білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: белгілі бір
мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым -қатынас және
іс-әрекет
Олай болса оқыту әдістері - оқытудың мақсат міндеттеріне сай оның
мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал -
тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін
ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық
етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
І. Оқу кітаптары - оқулықтар оқу - әдістемелік кітаптар, анықтамалар,
сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, эканомикалық -географиялық карталар т.б.
З. Техникалық құралдар - үнтаспа , телеарна, бейнетаспа компьютер т.б.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана
білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында
Л.Н.Толстой былай дейді: қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп
білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының
сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі
емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа
тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға
тиісті.
Сондықтан, әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын
оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс
істеуі тиіс.
Оқыту процесінде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең де тиянақты
білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін
шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері амалдары мен құралдарының
біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістерінің көптүрлілігі, оларды топтастыру
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптапаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев,
Н.В.Кузьмина, Т.А.Ильина, Н.Д.Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне түрліше
анықтама беріп, оларды әр түрлі негзде топтастыруды ұсынады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам
түрі бар екен.
І. Оқушылардың таным белсенділігне қарай (М.Н.Сқаткин, И.Я.Лернер):
1. түсіндірмелі хабарлау әдісі;
2. репродуктивтік әдіс;
3. проблемалық баяндау әдісі;
4. эвристикалық әдіс.
2. 0қытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данолов, Б.П.Есипов,
Т.А.Ильина):
5. жаңа білім беру әдісі;
6. біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
7. техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
8. білімді тексеру әдісі;
-проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
З. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
9. оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру:
10. оқуға ынталандыру;
11. оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг):
12. ауызша баяндау әдісі;
13. есеп шығару әдісі;
14. өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай
(В.Оконь):
15. жаңа білімді игеру әдісі;
16. өзіндік білім әдісі;
17. проблемалық әдіс;
1. практикалық әдіс;
2. көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішіндегі ең көп тарағаны - білім берудің көздеріне сәйкес
(И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант)
3. сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
4. көрнекілік әдістер;
5. тәжірибелік әдістер
Бұл әдістің ерекшелігі: егер мұғалім оқу материалын ауызша баяндаса,
онда білім алу көзі мұғалімнің сөзі болып табылады немесе мұғалім
оқушыларға білім беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі
көрнекіліктер болып есептелінеді т.с.с.
З.Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
Білімді меңгеру қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міндеттеріне сәйкес анықталады.
Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер. Лабораториялық, практикалық, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту процесінде ең көп тараған дэстүрлі әдіс - сөздік немесе
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту процесінде басқа әдістерге
қарағанда, жетекші роль атқарады. В.А.Сухомлинский: Сөз - ең маңызды
педагогикалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың...- деп оның
маңызына ерекше назар аударады.
Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді, сондай-ақ дауыс ырғағы мен
мимикасы мәнерлі және бай болғаны қажет. Бұл ойымды дәлелді болу үшін
Ы.Алтынсаринның пікірін келтіпейік: Мұғалім балалармен істес болады: егер
олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға
дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзі-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы
сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен,
қарапайым тілмен түсіндіру керек.
Бұл әдісті қолданғанда мұғалім оқушыларға білім берумен қатар олардың
таным белсенділігін артыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. процестерін)
байланысты да әрекет жасайды.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнек
және техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың ұғыну процесінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарының қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі заңдылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты :затардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері - оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын тыңғылықты баяндап шығу.
Түсіндіру әдісінің табысты болуы мұғалімнің нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидалары түсіндіру, осылардың негізінде оқушыларға жаңа білімді баяндауда
оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме - мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім сабақтарды бір ізділікпен көркем суреттей
отыра, өз сөзін әр түрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көтнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады.Оқытуды бұлай ұйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылысарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану барысында мұғалім мен оқушылар арасында диалог
пайда болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байданыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданатын әңгіме.
Әңгіме әдісі көбінесе бастауыш немесе орта буын сыныптарда кеңінен
қолданылады .
Мұғалімнің сабақта әңгіме әдісін қолдану ұзақтығы, берілетін оқу
материалының сипатына байланысты болып келеді.
Әңгімелесу - мұғалім мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептеледі. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т.б.психикалық процестерін), таным ерекшелігін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды асау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сұрақ жауап тәсіл арқылы да іске асады. Ол
үшін мұғалімнің сұрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағытталған болуы тиіс.
Дәрісбаян - сөзге негізделген оқыту әдісі ретінде ол өзінің құрылымы,
баяндалатын оқу материалының дәлдігі сабақтың өн бойында тыңдаушыларының
ойлау қабілетін ету жағынан басқа әдістерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері
бар.
Дәрісбаян әдетте жоғары сынып аралысында көптеп қолданылатын әдістің
бірі. Дәрісбаян барысында оқушылар жаңа оқу материалын тыңдайды,
қабылдайды, ұсынады, мұғалім сөзіне зейін қоя тыңдайды, мазмұнын қадағалап
отырады.
Дәрісбаянның басқа ауызша баяндау әдістерінен тағы бір ерекшелігі,
мұғалімнен жаңа білімі баяндамас бұрын оқушыларға оның жоспарымен, қажетті
әдебиеттер тізімі мен таныстыруын қажет етеді. Оқушылардың лекция
жоспарымен алдын-ала танысуы, оның мазмұнын баяндауда мұғалімнің ойын жақсы
ұғынуға көмектеседі.
Ол үшін лекция мақсатының идеялық бағыты, оның нақтылығы, берілетін
білімнің оқушыларға түсінікті болуы мұғалімдер тарапынан үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Дәрісбаян барысында баяндалған оқу материалының мазмұнын оқушылардың
қысқаша жазып отыруы, оны өз беттерінше қайталап оқуы, дағдылануы да
қажеттілік болып табылады.
Дәрісбаян және әңгіме әдістері оқу материалына жұмсалатын уақытты
үнемдеу жағынан тиімді болғанымен де, оқушылардың өз ойын, пікірін айтып,
кеңес алуға қолайлы жағдай туғыза алмайды. Бұл турасында әңгімелесу
әдісінің мүмкіндігі мол.
Мұғалім дәрісбаянға дайындалу барысында оның мазмұнына, амал-
тәсілдеріне және құрылымына назар аударады. Дәрісбаянның мазмұнын ол оқу
бағдарламасы, оқулық және оқу құралдарына байланысты анықтайды. Бірақ,
бағдарламада көрсетілген барлық мәселелердің ішінен түйінді мәселелерді
айырып, ғылымның соңғы жаңалықтары мен табыстарын озат тәжірибемен
байланыстырып, материалдың белгілі бір бөлігін оқушыларға оқулықтан, басқа
әдебиттерден өздігінен оқып алуға тапсырмалар беріп отыруды оқытушы мұқият
ойластыру қажет. Сонымен, лекцияның мазмұны, баяндалу формасы, оқытушының
шеберлігі лекцияның тиімділігін арттырудың кепілі.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі - оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, сыныпта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың оны терең игеруіне көмегін тигізеді. Оқулық және кітаптың
көмегімен оқушылар сабақта немесе сабақтан тыс кездерінде түрлі жаттығу
жұмыстарын орындап, мұғалімнің басқаруымен сыныпта алған білімдерін
толықтырып отырады.
Оқушылар оулықтармен және басқа оқу кітаптарымен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын
қалыптастырады, ой-өрісін дамытады, өздігінен жұмыс істей білуге
дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеу оқушы үшін оқытуда күрделі тәсіл болып танылады.
Қазіргі мектеп тәжірибесіне жүгінсек, көптеген жағдайда, оны бітірушілер
арасында кітапты оқи немесе нәтижелі қолдана білмейтіндер кездеседі.
Кітапты немесе оқулықты оқи отыра, оның нақтылы мазмұнын, тақырыптың
негізгі ойын, құнды деректер мен қағидаларын жеке қарастыру, жетекші
идеаларын ашып көрсете немесе өз сөзімен тиянақты баяндай алмау мәселелерін
ұмтпаған жөн. Ол үшін оқушы оқу материалының құрылымымен жалпы танысу, оны
көз жүгірте қарап шығу, содан кейін барып кейбір маңызды бөліктеріне жете
мән беру, оған қатысты жаттығу жұмыстарын жасау, ең соңында оқығанын есінде
сақтауға күш салуға дайындалуы тиіс.
Екінші мәселе, бастауыш сыныптан бастап оқушыларды дауыстап оқуға,
одан кейін тез, іштей оқуға, оқығанды өз сөзімен айтып беруге дағдыландыру
қажет.
Мәтінмен жұмыс істегенде оқушыларды, оның ең негізгі мазмұнын айтуға,
бөліктерге бөліп жоспар жасауға қорытынды мен тұжырымдар жасауға үйрету
керек. Егер оқушы осындай тәсілдерді қолдана білсе, онда ол оқығандарын тек
жаттап алуға дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеудің өзіндік мәнді психологиялық ерекшелігі бар.
Кітап оқу мұғалімнің сөзін тыңдауға қарағанда оқушының ақыл-ой күші мен
ерік-жігерін көп керек етеді. Ол оқушының өзіндік ойлауын, іс-әрекетін
жандандырып, оның білім деңгейін, дүниетанымын арттырады. Қоғамға, өмірге,
адамдар арасындағы қарым-қатынаста басқаша көзқараспен қарауға тәрбиелейді.
Яғни , ол білім беру көзі ғана емес, сонымен қатар, тәрбие құралы.
Дегенмен де, оқушының үй тапсырмасын кітап немесе оқулық көмегімен
орындау барысында қажетті уақытты тиімді пайдалану, өзіне-өзі бақылау
немесе есеп беру жұмыстарында айтарлықтай кемшіліктер бар. Барлық оқушылар
бірдей біздің жоғарыда айтқан кітаппен жұмыс жасау тәсілдеріне мен
бермейді, оның талаптарын толығымен сақтамайды. Соның негізінде білім
мазмұны нашар меңгеріледі.
Сондықтан оқушының кітаппен өз бетінше нәтижелі жұмыс істеуін, оның
саналы көзқарасын және өзіне-өзі бақылауды үйрету, ұйымдастырып отыру
мұғалім тарапынан жауапкершілікпен көңіл аударып отыруды қажет етеді.
Көернекілік әдістер оқу материалын оқушылардың көзімен көріп, нақтылы
түсінулеріне мүмкіндік береді.
Бұған демострация, иллюстрация және бақылау тәсілдері жатады.
Демонстрация (көрсету) оқушыларды құбылыстар, процестер және заттардың
нысанасымен табиғи жағдайда таныстыру барысында қолданылады. Әдістің бұл
түрі оқылып отырған құбылыстың қозғалысын анықтау, заттың ішкі құрылысы
және сыртқы көрінісімен немесе бірыңғай заттардың орналасу жағдайымен
таныстыруды көздейді.
Табиғи нысананы көрсету негізінен сыртқы көрінісінен басталады
(көлемі, түсі, формасы, өзара байланысы т.б.). Келесі кезекте оның ішкі
құрылысы немесе жекелеген құрамы бөлініп көрсетіледі.Заттың үлгісі және
көркем туындылар оқушылар тарапынан біртұтастық жағдайында қабылданады.
Демонстрациялау көбінесе оқушылардың практикалық оқу әрекетімен ұштаса
жүргізіледі. Приборлар мен нысандарды демонстрациялау нәтижесінің табысты
болуы бірнеше жағдайға байланысты болады.
- көрсетіліп отырған нысананы барлық оқушыларға жақсы көрінуі тиіс;
-оқу материалын түсіндіру кезінде көрсету жұмыстары жүргізіліп ,
соңынан нысана алынып тасталуы керек. Оны оқушыларға алдынала көрсетуге
болмайы;
-көрнекі құралдарды бақылау барысында әрбір оқушы мұғалімнің нүсқауы
бойынша жұмыс істеуі тиіс;
-көрсету кезінде мұғалімнің ауызша баяндауы оқушылардың бақылауын
дамытуға және көркем сөйлеуін орнықтыруға ықпал етуі тиіс;
-оқушыларды бақылау жұмысытары нәтижесіне қорытынды жасай білуге
дағдыландару т.б.
Оқытуды бұлай ұйымдастыру оқушылардың оқу материалын жеңіл әрі ререң
ұғынуына мүмкіндік туғызады, олардың ойлау әрекетін жандандырып, қосымша
ақпараттар береді.
Оқушылардың құбылыстарды, процестерді және нысандарды өздері
белсенділік танытып оқып үйренсе, шын мәнісінде бұл әдіс нәтижелі
болмақ.Олар тарапынан мұндай қарым-қатынас оқытуда проблемалық және
ізденушілік жағдайға итермелейді.
Сабақ барысындаоқытудың демонстрациялау әдістерінен қолдануда оқу
кинасы, диапзитив, диафильм, магнитафон, радио үнтаспа,киноскоп,
эпидиоскоп, теледидар, видеофильм секілді техника құралдары көптеп
пайдаланылады.
Заттар мен құбылыстарды, кейбір жағдайа қажеттігіне сай табиғи ортада
көрсетуге болады (мысалы, табиғат, оның құбылыстары, жан-жануарлар,
өсімдіктер, ауылшаруашылығы техникалары, өндіріс құралдары т.б.)
Иллюстрация - демонстрация әдісімен тығыз байланыста болады.Бұл әдісті
иллюстративті құралдарды (плақаттар, картиналар, суреттер, чертеждар,
портреттер, картограммалар, модельдер) көрсетуде қолданылады.
Иллюстрация әдісінің нәтижелі болуы, негізінен оның қолдану тәсілдерін
мү_ғалімнің қаншалықты меңгергеніне байланысты ьолып келеді.Соның негізінде
оқушылар мен мұғалімге оқу материалын табысты меңгеруге айтарлықтай көмек
бере отыра , ғылыми ұғымдарды жеңіл меңгеруге септігін тигізеді.
Мектеп тәжірибесі көрсеткендей сабақта иллюстрациялы материалдарын
көптеп қолдану, оқушылардың назарын нақтылы оқу материалынан ауытқуына
әкеп соғады. Сондықтан, көрнекті құралдарды
пайдаланудың дидиктикалық қолданысын және таным процесінде олардың ролін
алдын-ала жақсылап ойластырып алу қажет. Бұған қосымша мұғалімдер көрнекі
құралдардың тиімді көлемін де анықтауы қажет.
Бұл әдістің ішінді ең басты рөл атқаратыны - бақылау әдісі. Ол барлық
оқу пәндерін оқытуда кеңінен қолданылады.
Бақылау әдісі сабақа нақты заттар мен көренкі және техника құралдарын
көрсету кезінде, экскурсияда, лабораториялық жұмыстарда, еңбек
операцияларын орындау барысында ерекше орын алады. Бақылау мұғалімнің
басшылығымен сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта мұғалімнің
тапсырмасына байланысты немесе оқушылардың өздерінің қлауы бйынша кеңінен
іске асырылады. Дұрыс қолданған бақылау әдісі оқушылардың байқағыштық ,
логикалық ойлау қабілеттерін дамытады
Бақылау әдістерін қолданудың тиімділігі мынандай тәсілдерді қолдана
білуге байланысты:
- байқаудың мақсатын анықтау;
- қабылдайтын нәрселердің мөлшерін белгілеу, салыстыру арқылы
олардың көптеген белгілерінің ішінен ең негізгі, бастыларын ажырту;
- оларды топтастырып, қортындылар мен тркырымдар жасау.
Байқайтын нәрселердің , бейнелердің ерекшеліктеріне байланысты
бақылау әдісінің негізгі түрлері:
6. демонстрациялық бақылау;
7. экскурциялық бақылау;
8. лабораториялық бақылау;
9. техникалық бақылау;
10. оқушылардың өздігінен дербес бақылауы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы - бақылау.
К.Д.Ушинский Бақылау-логикалық ойлаудың негізі,-деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрену үшін, ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді.
Бақылау өткізудің негізгі әдістемелік талаптары:
1. Мұғалім оқушыларды белгілі нәрсені жан-жақты бақылауға, оның
неғұрлым көп және әртүрлі қасиеттерін, ерекшеліктерін, мүмкіндігінше, көру,
есту, дәм, иіс т.б. маңызы зор. Бақылау тек көру т.б. сезім мүшелерінің
жұмысымен ғана емес, ол адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты болуы
керек.
2. Мұғалім бақылауда оқушыға анализ бен синтез арқылы затардың негізгі
қасиеттерін ажырату, топтастыру, қорытындылау сияқты ойлау процестерін
қолдануға басшылық етуі қажет.
3. Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін немесе көлемін анықтап,
жоспарын жасап беруі керек.
Тәжірибелік әдістер. Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін,
біліктілік пен дағдыларын тереңету және жетілдіре түсу мақсатында олардың
практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.
Оқытудың негізгі дэстүрлі әдістерімен қатар мұғалім оқушылармен
бірігіп сабақта, оқу-тәжірибе участогінде оқу приборлары және техника
құралдары көмегіне сүйеніп оқу тәжірибелерін жүргізеді.
Оқытудың зертханалық тәсілі негізінен биология, химия, физика
пәндерінде жиі қолданылады.Аталған пәндердің мазмұны зертханалық жұмыстарды
қажет етеді.
Зертханалық жұмыстар жаппай түрде немесе оқушының жеке-дара орындауы
арқылы жүреді. Жаппай түрде жүргізгенде сыныптағы оөқушылардың бәрі
біріңғай тәжірибе жасайды, ал жеке оқушылар орындағанда әрқайсысының
жасайтын тәжірибесі әр түрлі болады да, кейін ол жинақталады.
Оқушылардың зертханалық жұмыстары мектеп жанындағы оқу-тәжірибе
учаскесінде жүргізілетін өткізу, қорыту кезеңі болып бөлінеді.
Дайындау кезеңінде оның мақсаты белгіленеді, жоспары жасалады және
оқушылардың қажетті аспаптарымен, реактивтермен, басқа да оқу құралдарымен,
жұмыс істеу принциптерімен таныстырады.
Өткізу барысында мұғалім әр оқушының қойған тәжірибесін му-қият
бақылайды және қажет болған жағдайда оларға көмектеседі.
Қорыту кезеңін бірнеше тәсілмен өткізуге болады.
Біріншіден, әр оқушы өзінің орындаған жұмысын хабарлайды, екіншіден ,
ұжымдық түнде орындалған жұмыстың нәтижесі туралы әңгіме өткізіледі,
үшіншіден, зертханалық жұмыстардың нақтылы қорытындылатын мұғалімнің өзі
жинақтап, оқушылар орындаған жұмыстардың нәтижесін қорытып баяндайды.
Графикалық жұмыстар барлық пәннен орындалады. Бұған кестелер жасау,
диаграммалар құру, сызбалар сызу, секілді оқушылар әрекеттері
жатады.Графикалық жұмыстар география мен тарих , сурет сабақтарында кеңінен
пайдаланылады.
Тәжірибелік әдістердің ішінде ең көп қолданылатыны - жаттығу әдісі.
Бұл әдіс оқушыларда біліктер мен дағдыларды қалыптастырады. Оқу барысында
теоиялық меңгеру жаттығу арқылы орындалады. Сондықтан, бұл әдіс барлық
пәндерді оқытуда кеңінен қолданылады.
Жаттығу жұмыстары негізінен тіл мен математика, сонымен бірге, шет
тілдерін оқу пәндерінде көбірек жүргізіледі. Оқушылар осы пәндердің
мазмұнына қатысты теориялық білімдерін ысықтау арысында практикалық
жұмыстарын атқарады. Мысалы, есеп сабақтарында жазбаша есеп шығару, тіл
сабақтарында диктант жазу, грамматика және фонетика жұмыстарын орындау т.б.
Жаттығу оқушылардың оқу жұмысын өздігінен орындау белсенділігін
арттырады. Өзіндік жұмыстарына оқушылардың шығармашылықпен атқаратын
реферат, шығарма жұмыстары да жатады. Оқушылардың осындай жұмыстары жазбаша
жаттығу деп аталады.
Ауызша жаттығу оқушының оқу материалын ауызекі баяндауға дағдылану
мақсатын көздейді. Бұны негізінен үш түрге бөлуге болады. Бірінші -ғылыми
пәндердің ережелері мен қағидаларын жатқа айта білу.
Екіншісі - оқу материалынң мазмұнын ауызекі баяндау. Үшіншішісі- көркем
әдебиеттерден жатқа үзінділер оқу, баяндамалар жасау немесе өздерінің
жазған шығармаларын ауызша айтып беру.
Оқыту әдістері — оқыту процесінің барлық кезеңдерінде оқытудың мақсат
сіндеттерін орындау барысында оқушылардың таным әрекетін арттыруға
бағытталуы тиіс.Сондықтан , оқыту процесінде оқушылардың таным әрекетінің
белсенділігін арттыруға септігін тигізетін әдістерге айрықша назар аудару
қажет.
4.Оқыту әдістерін жетілдіру және мұғалімнің сабақтар жүйесінде оларды
таңдай білуі
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күнің басты мәселесі болып отыр.
Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудң жаңа формалары мен
тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрқша маңыз
беріледі.
Алайда, оқыту әдісін қайта құру - күрделі процестің бірі. Кейбір
әдістерді қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Тіпті әр
тақырыптың өзі де оқытудың ерекше тәсілдерімен жолдарын талап етеді.
Сондықтан , оқытуда әр түрлі әдістерді қолдану қажет.
Сабақтың тақырыбы мен мақсатыны , оқу материалының мазмұны мен
көлеміне, оқушылардың дайыкдық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу
әдісін үдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады.
Олай болса , оқыту әдісін мұғалімнің таңдап алуы белгілі шарттарға
байланысты болып келеді.
І. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне. Оқушылардың жас және
таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану.
2. Қолда бар нақтылы көрнекі және техника құралдарын кабинет
жабдықтарын ескеру.
З. Мектептің географиялық орналасуын ескеру. Мысалы, оқытуды қала
мектептерінде оқушылардың өндіріс орындарына экскурсия жасау мүмкіндігімен,
ал ауыл мектептерінде мектеп жанындағы учаскелерге, табиғатқа ,
ауылшаруашылық өндірісіне бару жағдайымен байланыстыру.
4. Мұғалімнің іс-тәжірибесінің шығармашылық сипатына , оның
шеберлігіне тікелей байланысты шараларды іске асыру.
Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын түп қазық - мақсаттың жүзеге
асуы. Мұғалім қандай тақырып өтсе е , ең алдымен , оның мақсатын анықтауы
тиіс. Бұл мұғалімнің өзіне қажет. Себебі оқылатын оқу материалын баяндауда
оның негізгі идеясын немесе оқушылардың назар аударатын басты мәселесін
есте сақтауға тиіс және оқушының ойында бекітілуге қажетті қосымша
материалдарды анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей
алмайды.
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің орны
Педагогтық әдеп - мұғалімнің ең етене кәсіптік белгісі. Қай-қай
мамандықтың да белгілі бір айрықша белгісі болатынын өздеріңіз білесіздер.
Ол белгі адамның үйреншікті әдетінен, сөйлеген сөзінен, тіпті киім киісінен
де байқалуы мүмкін. Мұғалім кәсібінің ерекшелігі ең алдымен оның педагогтық
әдебіне жатады. Әнші үшін үн немесе музыкант ұғу қандай қажет болса,
мұғалім үшін педагогтық әдеп сондай қажет.
Педагогтық әдеп - оқуда да, тәрбиеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-11
1.2 Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-25
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28
ІІ тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру мәселелері.
2.1. Педагогикалық әдеп туралы жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-34
2.2. Педагогикалық әдеп және оны меңгеру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .49-50
Кіріспе
Білім мен тәрбе берудің ең басты міндеті – мектептің іс-әрекетіне
психологиялық тұрғыда ықпал ету. Мұның дәлелі – қазіргі кезде мектепте
жүргізіліп жатқан психологиялық-педагогикалық жұмыстар. Психологияда алға
қойылған мақсат әр оқушының жеке адамдық қасиеттерін жан-жақты жүйелі
зерттей отырып, оларды дамуына қолайлы жағдай туғызу. Бұған тек психологтар
ғана емес, сынып жетекшілері мен пән мұғалімдерінің және ата-аналарды
ықпалы зор. Жеткінектерді жай-күйін, ынтасын, ықыласын, қызығушылығын
есерсек олар жалаң теориямен оқуға ынталы емес. Сол себепті олардың білім
алуға белсенділігі мұғалімнің талабына, оқушымен қарым-қатынас орната алу
шеберлігіне байланысты. Бұл үшін мұғалім психолог болу қажет.
Шығармашылық адамын тәрбелеу мектеп қабырғасынан басталады. Сондықтан
бұл процесті жаңа технологиямен ұйымдастырудың маңызы зор. Оқушы ұстаз
жетекшілігімен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Сол себепті қабілетті дер езінде байқап, оның
дамуына түрткі бола білу керек.
Оқушыны жалықтырып алмаудан сақтанып, төмендегі тәсілдерді тиімді
пайдалану қажет:
- бала ойын ашуда тіл шеберлігіне көңіл бөлу;
- білімін қосымша әдебиеттермен толықтыру;
- жақсы сөздермен сені қолыңнан келеді, сенің болашағың зор-деп,
үнемі шабыттандыру.
Демек, әр ұстаздың алдындағы сәулелі мұрат шәкіртіне білім беріп қана
қоймай , әр баланың менін ашу. Сол менді шығармашылық тұлғаға жетелеу.
Күллі ғажайыптың ішіндегі ең тамашасы – жақсы тәрбиеленген адам.
Жоғарғы дегейдегі білім мен адамгершілікке баланы баулитын ұстаздың
бойында адам баласына тән барлық қасиеттер табылуы тиіс, себебі мұғалім
бала қарап тзелер айна іспетті. Бала қабілетінің ашылуы үшін мұғалім
назарында мынадай бағыттар болу керек:
Оқу мен тәрбе егіз екенін бір сәт те естен шығармаған жөн, соның
нәтжесінде ғана сапалы білім мен саналы тәрбиеге қол жеткізуге болады. Ол
жайлы Әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес, рухани тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың жауы, ол келешекте оны барлық
өміріне апат әеледі деген.
Педагогика ғылымы - тәрбиелеу, оқыту, білім беру, даму туралы
заңдылықтарды айқындап, негіздерін ашып, оның принциптерін белгілеп береді.
Педагогикалық заңдылық іс-әрекет, үрдіс туралы білім негіздерімен
қаруландырса, ол педагогикалық принцип іс-әрекеттің бағдарын, үрдісті қалай
кұру жөніндегі білімдік ұстанымды ұғындырады. Педагогикалық үрдістегі
заңдылық педагогикалық іс-әрекетпен құбылыстағы тұрақты байланыс,
қайталанып тұратын қозғалысқа тән бірлестікті танып түсінуге жол ашады.
Таным түсінікті білудегі сырткы байланыспен ішкі байланысты білу үрдістің
жүзеге асуындағы ортақ мән мазмұнды меңгертеді.
Айталық, әлеуметтік жағдайға байланысты сыртқы әсерлердің ықпалы ішкі
құбылыстарды өзгертсе, оның нәтижесі белгілі бір заңдылықты айқындайды.
Педагогикалық үрдістегі заңдылықтардың бастары мынау:
І. Тәрбие-әлеуметтік жағдаймен байланысты зандылық болғандықтан ол нақты
тарихи кезеңдегі тәрбиенің сипатын, қоғамдағы кажеттілікті айқындайды,
сондай-ақ әкономиядағы, ұлттық мәдениеттегі ерекшеліктерге тән мәнді
білгізеді.
2. Оқыту мен тәрбиеге қатысты зандылық бұл құбылыстардың өзара бірлігі
мен тұтастығын, өзара байланыстылығын сипаттайды. Бір-біріне қабыса
келген тұтастық тұлғанын болмысын айқындайды.
3. Тәрбиенің іс-әрекетпен байланысындағы зандылық педагогикадағы басты
мәселе. Өйткені баланы әр түрлі іс-әрекетке қосып, түрлі жұмыстарды
атқаруға машықтандыру барысындағы дағдыға бейімдейді.
4. Тәрбие және тұлғаның белсенділігіне байланысты зандылықтардың
педагогикадағы орны ерекше. Мұғалім кейде оқушыға кейде объекгі
тұрғысында қарағанымен де ол субъекті. Сондықтан әр бір оқушының еркі
мен зейініне, дербестігіне мән беріп, іс-әрекеттегі құлқы мен белсенділігін
ескеру үлкен табыска жеткізетіндігін естен шығармаған абзал.
4. Тәрбиенің қарым қатынастағы зандылықтарының да орны зор. Тәлім
тәрбиедегі мақсат мұғаліммен оқушының қарым қатынасы барысында
орындалып жүзеге асатын құбылыс. Баланың қалыптасуына ықпал ететін
өзара қарым қатынастың әсері екендігін назарда ұстау керек.
6. Басқа да зандылықтардың педагогикалық үрдістен туындағандығы оқыту
мен тәрбие талаптарына байланысты кеңестер мен ережелерде гиісті
нұсқаулар бөлімінде ескертілген.
І тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны
қалыптастыру.
1.1. Бастауыш сынып мұғалімінің тәрбие ісіндегі педагогикалық міндеттері
Жалпы заңдылықтардың ықпал аймағы тәрбие процесінің барша жүйесіне әсер
етеді әрі оның аса маңызды бірліктері арасындағы байланыстарды танытады.
Бірак тәрбие процесі, біз білетіндей, педагогикалық процестің құрамды
бөлігі болумен осы процес зандылықгарына тәуелді келуі табиғи құбылыс. Бұл
процесте даму және қалыптасу заңдылықтары әрекетке түседі. Тәрбиенің мәнін
анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен, оның тәрбие мақсатына бағытталған
ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай түсетін өте күрделі
диалектикалық сипатының болуы.
Тәрбиенің мақсатқа бағьпталған ықпалын киындататын жағдайлар мыналар:түрлі
әсердін бала табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі бір
жинақталған көзқарасы мен ынта-ыкыласы, әдеті мен талғамдарынын болуы.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың игілігіне
айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс-әрекет
нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай жағдайда
жүрудің нәтижесінде қалыптасады. Дегенмен адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуында, оның осы жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды ролъ
ойнайды. Тәрбие процесінде адамнын қоғамдық мәнін қалыптастырудың қозғаушы
күші деп саналатын бірқатар қарама қайшылықтар тән Олар сыртқы және ішкі
қарама қайшылықтар болуы мүмкін. Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің
әлеуметтік маңызды салаларын қалыптастыруға оның қоғамға, адамдарға, өзді-
өзінің қатынастарын жасауға және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады.
Тәрбиенің мәні-адамның қоғамдық мазмұнын әлеуметтевдіріп онын ұжыммен және
қоғаммен практиқалық қатынастарының жүиесін құру. Өзінің табиғаты жағынан
тәрбие ісі педагогикалық міндеттердің төмендегідей бірқатар мәселелерін
шешуді камтиды.
1. Педагогикалық жағдайлардын, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін
талдау, жоспарлау жұмысын реттеу. Сөйтіп оқушылар білімінің деңгейін
анықтауды, оның қоғамдық мәнінің дамуын белгілеқді, нақты педагогикалық
міндетті шешуді және қалыптастыруды, оны шешудің жоддарын анықтауды,
тәрбиенің кұралдары мен әдістерін тандай білуді қажет етеді.
2. Тәрбие процесінің жобасын кұру және жүзеге асыру. Бұл өзінің
мазмұны жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және
ықпалдарға бөлудің,оқушылар ұжымдары мен шағын топтардын,жеке
оқушымен дұрыс қатынастарды шешудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік
психологиялық шарттары мен себептерін аңғара білудің,оқушыларға жеке
түрғыда қатынас жасау бірлігінің болуын тапап етеді.
3. Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл
мазмұны жағынан педагогикалық міндетгерге енгізілген түзетулерді орынды
жүзеге асыруды, сырткы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе
қабылдауын камтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін
кажетті материалды тандап алуду, ұжым мен адамдар арасындағы қарым
қатынасты реттеуді, бағыттауды, дамытуды, пайда болатын шиеленістерді
жоюды, оқушылар арасындағы достык пен жолдастық қатынастарды нығайтуды
талап етеді.
4. Қорытынды есепке алу және бақылау. Өз тәжірибесіне енгізу мақсатында
басқа мұғалімдердің іс-әрекеттерін зертгеу, педагогикалық теория мен
тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық
құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарастырайык. Бұл
жерде зандылықтарды атауға болады. Тәрбие процесінде дамудың бір келкі
болмау заңы көрініс береді,себебі тәрбиеленуші мүмкіндіктері тәрбиеші
талаптарына әркашан сай келе бермейді. Осыдан кейбір теориялық білімдерге
байланысты мәселе, сұрактарды еркінде жеңіл шеше білетін оқушы практиқалық
тапсырыстарды орындауда,қарапайым еңбек операқияларымен кезіккенде,дене
шынықтыру жаттыгуларын көрсетуде ебедейсіздік танытып, едәуір қиналып
қалады. Сонымен тәрбие зандылықтары тәрбие процесінің жағдаяттары, шартгары
мен нәтижелері арасындағы басты байланыстарды бейнелейді.
Оқу заңдары және заңдылықтары.
Оқу теориясының негізгі кұрылымы бірліктері - бұл ғылым тарпынан
анықгалған зандар мен заңдылықтар. Заңдар меи заңдылықтар құбылыстар,
процестер мен олардың нәтижелері арасындағы жалпы, обьектив, тұракты және
қайталанып келетін байланыстар мен тәуеділіктердін мәнін ашады.
Дидактиқалық процестін негізін кұрайтын аса маңызды және негізгі
заңдылықтар мен зандар оқу приқіптері немесе джидактиқалық принциптер деп
аталады. Бұл принциптер аркасында аркасында оқу принципіне қатысы бар
кептеген зандылықтардың мән- мағнасы ашылады, мұғалімдер мен оқушылардың
кызметгері реттеледі, барлық оқу пәндерін өтуде және оқудың барша
кезендерінде олар өздерінің жалпы мәнін сактайды. Принциптер дидактиқалық
процестің біртұгас конқепқиясын кұрай отырып, табиғи бірлікте әрекетке
келеді. Қазіргі кездегі оқу жүйесінің ірге тасын Я.А. Коменский қалаған.
Ғұлама -педагок пікірінше , оқудың негізі -табиғи сәйкестік принципі, ал
барша қалған принциптер осы табиғи сәйкестікке сай бірізді іске асырылып
барды. А.Дистерверг бұл жүйені жаңа талаптарға негізделген нақты
ережелермен толықтырды. Бұл ережелер 1) оқу мазмұнына ; 2) оқытушыларға; 3)
оқушыларға қатысты болады. К.Д.Ушинский тиімді оқуға қажет келесі шарттарды
белгілеп берді: уакытка сай болуы, бірізділік, табиғилық, тұрақтылық, игеру
біріктігі, анықтығы, оқушылардың дербестік әрекеті, жүктемелердің аса ауыр
не өте женіл болмауы, дұрыстык.
Қазіргі заман гуманистік дидактикасында оқу приқиптері табиғи сәйкестік
басты принципінің төңірегінде жүйелі біріккен. Бул жүйедегі дидактиқалық
принциптер төмендегідей: 1) саналылық және белсенділік; 2) көрнекілік; 3)
жүйелік және бірізділік; 4) берктілік; 5) түсіністік; 6) ғылымилық; 7)
көніл -күй; 8) теория мен практиканын байланысы.
Принциптер нұсқау -көрсетпе (норматив) қызметін атқарады. Олар
мұғалімгет кейдір жағдайларда кандай әрекетке келуі жөнінде тек кенес
немесе сілтеме беріп коймайды, жалпы зандылықтар ретінде бұл принциптер
педагогикалық әрекеттер бірлігіне негіз қалаумен бірге олардың толық
орындалуын талап етеді. Принциптерді білу және оларды оқу-тәрбие
процессінде толықтай іске асыру педагогикалық шеберліктің негізін құрайды
және ол педагогикалық біліктілікті анықтауда алдымен ескеріледі.
Педагогиканың принциптік талаптары ережелер жүйксі арқылы іске
асырылыды. Ереже - бұл педагогикалық іс- әрекеттің нақты жағдайларда
белгілі мақсатгарға жеткізу тәсілінің суреттемесі (описание). Көбіне оқу
ережесі деп қандай да принципті колданудың жеке тараптарын ашып беретін
жетекші тұжырымдарды түсінеміз.
Оқудың негізгі заңдары мен заңдылықтарына шолу.
Оқу барысында диалектиканың жалпы зандары мен педагогиканың арнайы
зандары орындалуы шарт.
Диалектиканың жалпы зандары сапына кіретіндер: қарама-карсылықтар бірлігі
мен тайталасы заңы, сандық жинақтың сапалық өзгерістерге келу заңы, жоқты
жоқка шығару заңы.
Оқу процесінде қарама-карсылықтар бірлігі мен тай-таласы заңы іске
косылыды. Қарама-карсьшыктардың туу себебі -жана әлеуметтік жағдайлар,
тұлға мүмкіндіктерінің өзгеруі, білім беру аймағында қапыптасқан соны
талаптар оқу процесіне болған дәстүрлі, бекіген ұғымдар және көзқарастармен
сәйкессіздікке ұшырауы. Бұл өз кезегінде оқу мазмұны мен технологиясын
өзгертіп, заманға сай ауыстыруды талап етеді.
Сандық жинакгык сапалық өзгеріске түсу заны да оқу процесінде көрініс
береді. Тұлғаның бүкілдей сапалық сипаты сандық жинақтын белгілі деңгейдегі
нәтижесі. Санның сапаға ауысуы жоқгы жоқка шығару заңы тетіктеріне сәйкес
келеді. Тұлғалық және психиқалық жаңа кұрылымдар адамның өткен кездердегі
жинақтаған тәжирибесі негізінде қаланады. Соңғы өмір кезеңдңрінде пайда
болған сапалар бұрынғы қалыптаскандарын жоқка шығарады. Жоқка шығару
тетігі оқу дағдыларының қалыптасу процесінде көрінеді, яғни кейбір
әрекеттер көп қайталаулар нәтижесінде күрделі дағдыларға айналады.
Білім беру саласында оқыту процесінің мәні өте зор, өйткені осы кездегі
қоғамдық-өндірістік қатынастың дамуы оқудың ғылыми-практиқалық деңгейіне
байланысты. Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқытушылар
ұжымы біржағынан оқыту обьектісі, екінші жағынан оқыту субьектісі болады.
Осыған орай оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымактастығы ,олардың
шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субьектісі мен
обьектісі арасында әр түрлі байланыстар пайда болады.Оқыту процесінің өзіне
тән компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмүлы, формалары мен
әдістері, сонымен қатар нәтижесі. Бұл компоненттер бір-бірімен тікелей
байланысты түрде іске асырылады,демек педагогикалық процес сонда ғана
татымды нәтиже береді. Оқыту процесінің нәтижелі болуы оның ішкі қозғаушы
күштеріне байланысты. Қозғаушы күш деп койылатын талаптармен оларды
орындауда оқушылардың мүмкіндігі арасындағы қайшылықты атайды. Егер
койылатын талап оқушылардың мүмкіншілігіне, яғни даму дәрежесіне сай келсе,
онда қайшылық даму процесінің көзіне айналады.
Оқыту процесінің өзінек тән ерекшеліктері бар. Оқыту процесі тәрбие
процесіне қарағанда анағұрлым онай басқарылатын, тез іске асырылатын,
нәтижесі тез тексерілетін процес. Мысалы әрбір сабақ үстінде
бакылау,жаттығу жұмыстары мен сұрақ-жауаптар аркылы оқушылардың білім
іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Сыныптағы оқыту процесіне,му_ғалім мен шәкірттердің іс-әрекеттеріне сырткы
факторлар әсер етпейді. Мысалы, метал тотығының гидраты мен кышкыл
арасындагы реакқияны оқушыларға басқаша дәлелдеп түсіндіруге болама екен?
Әрине баска анықтама беруге болмайды, өйткені, бұл реакқияның нәтижесінде
тек кана тұз бен су пайда болады. Мұндай реакқияны бейтарап реакқия деп
атайды.
Тәрбие процесінде ойлаған мақсаттарды, белгіленген тәрбие шараларын тез
іске асыру, тексеру және нәтижесін анықтау мүмкін емес. Сонымен бірге
тәрбие жұмысын өткізуге сырткы факторлар зиянды әсер етеді.
Педагогикада диапектиканың барлық зандары көрсетілген. Сондықтан
педагогиканы А.С.Макаренко диалектиқалық ғылым деп санады. Оқыту және
тәрбие процесінің диалектикасы оның өзара байланысында, үздіксіз дамуында
жылжымалылығында және қарама қайшылығында ашылады. Педагогикалық процестің
зандылықтары Ю.К.Бабанскийдің, И.Я.Лернердің еңбектерінде кең көлемде
баяндалғын. Осы тұрғыдан педагогикалық процесс зандьшыктарын оқу
бағдарламасы негізінде сипаттауды кажет деп таптык.
Құбылыстар мен процестер арасындағы дамуды сипаттайтын мәнді байланыс
филасофияда зандылық деп аталады. Оқыту процесінің зандылықтары оның
тұтастығын дәлелдейді. Мұндай зандылықтардың бірнешеуін атауға болады.
Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және байланысты заңдылығы.
Мектепте бұл зандылықты іске асыру еліміздін әлеуметтік-әкономиқалық
дамуына байланысты. Неғұрлым қоғамның әкономиқалық мүмкіншілігі ғылыми-
техникаға сәйкес дамып отырса, соғұрлым мектептін оқу-материалдық жағдайы
жақсарады, педагогикалық процесс тиімді ұйымдастырылып, жеке адамның
дамуына игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс зандылықтары.
Оқыту процесі білім беру, тәрбие және даму процестерімен байланысты.
Сондықтан оқыту жеке адамның жан жақты дамуына көмектесе отырып білім беру,
тәрбие және оқыту функқияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады.
Оқытуды іске асыру адам баласына белгілі зандылықгарды, білімді меңгеру
негізінде ғана іске асады. Егер оқушы оқуды өзімнін міндетім деп санамаса,
өзінің жауапкершілігіне сенбесе,онда оқуды да жаксы ұйымдастыруға болмайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кемиді, тереңдейді, ақыл-ой
кабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі дамиды, ғылыми ұғымдарды
терең түсінеді, нәтижесінде пайда болған сұрактардың жауаптарын табады.
Оқыту іс-әрекеті шешуші роль атқарады. Оқыту іс-әрекетінің бірнеше түрі
бар.
Жалпы заңдылықтар. Қалаған білім беру процесіне тән болып, оқудың бүкіл
жүйесін қамтиды. Олардың арасында аса көп еленетіндері:
-оқу мақсаттары. Оқу мақсаты қоғам дамуының деңгейімен каркынына, оның
кажеттері мен мүмкіндінтеріне, педагогика ғылымымен практикасының даму
деңгейі мен жетістіктеріне байланысты;
-оқу мазмұны. Оқу мазмұны қоғамдық кажеттермен оқу мақсаттарына, ғылыми-
техниқалық және әлеуметтік процестің қаркынына,оқушылар жас
мүмкіндіктеріне,оқу теориясы мен практикасының даму деңгейіне, оқу
мекемелерінің материалды-техниқалық және әкономиқалық заңдылықтарына сәйкес
келеді;
-аку сапасы. Оқу сапасы өткен кезендегі оқу процестерінің нәтижелілігіне,
оқу материалының сипаты мен көлеміне, мұғалімнің ұйымдастыру —
педагогикалық шеберлілігіне,оқушының оқып-үйренуге болған кабілетіне,оқу
уакытына байланысты;
-оқу әдістері. Дидактиқалық әдістер тиімділігі әдістерді білу мен қолдану
ептілігіне , оқу мақсаттарына,мазмұнына , оқушылардың жеке деңгейі мен
оқуды меңгеру қабілеттілігіне , материалдық -техниқалық камсыздығына, оқу
процесінің ұйымдастыруына тауелді;
-оқуды басқару. Оқудың нәтижелі болуы оқу жүйесіндегі кері байланыстың
жеделдік сипатына, реттеу-түзету ықпалдарының орынды келуіне орайласады;
-оқуға ынталандыру. Оқу нәтижесі шәкірттің білім игеруге деген іштей ынта
ыкыласы мен оқу әрекеттерінің езіне тән тартымына; оқу әрекетіне мүмкіндік
жасаушы сыртқы жағдайлар.
Жеке заңдылықтар оқу жүйесінің кейбір тараптарына орай іске қосылады. Оқу
процесінің жеке заңдылықтары:
-дидактиканың тек өзіне тән (оқу нәтижесі колданылған оқу әдістері мен
кұрал жабдықтарына, оқытушының кәсіби шеберлігіне байланысты);
-таным теориясына сай (оқу нәтижесі оқушылардың танымдық белсенділігіне,
ептілігіне және оқуды кажетсінуіне тәуелді);
-психалогиялық (оқу нәтижесі шәкірттердің оқу мүмкіндіктеріне, зейін
деңгейімен тұрақгануына, ой- ақыл ерекшеліктеріне байланысты );
-әлеуметтік (жеке адамның дамуы төңірегіндегі баска адамдармен тікелей
не жанама қарым қатынасына, қоршаған ортаның акыл-парасат дәрежесіне,
мұғалімнің оқушымене қатынас жасау стиліне байланысты);
-ұйымдастырушылық (оқу процесінің тиімділігі оның ұйымдастырылу
дәрежесіне, сол процестің оқушыда оқуға болған ынтаны, қажеттікті
тәрбиелеуге бағытталуына, таным кызығушылығын қалыптастыруына, танымдық
белсенділікті канағаттандыруына тікелей байланысты);
Оқу заңдылықтарының нақты көріністері принциптерде және оларға орай
қабылданған ережелерде байқалады.
Педагогикалық процестің мәні туралы мәселемен бірқатар ғалымдар
айналысып, жан-жақты қарастырған.
А.Ф.Кактерев, М.А.Данилов: біртұтас педагогикалық процес – оқытудың және
тәрбиенің бірігуі, деді.
1.2. Бастауыш сынып оқытушысының тәрбие және оқыту әдістерінің ролі
Оқыту әдісі дидактиканың негізгі құрамды бір бөлігі болып табылады.
Себебі, оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны, әдістері және ұйымдастыру
формаларының біртұтастығы болып табылады.
Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны
білдіреді. Оқыту әдістері туралы әрбір автор өз анықтамасын береді.
Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздік әдіс - мақсатқа қол
жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет - деген
анықтама береді.
Оқыту әдісі - оқушыларға білім беру және оларды дамыту мақсатында
мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жасайтын қызметі қарым-қатынасының тәсіл
-амалдары - деген де пікір айтылады.
Оқыту әдістері - оқытушы мен оқушылардың жұмыс істеу әдісі, оның
арқасында білім, іскерлік, дағды қалыптасып, оқушылардың дүниетанымдылығы
мен қабілеттілігі артады.
Оқыту әдістері - мұғалім оқушылардың бірлесе жасайтын әрекеті.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында
білім алу жолдары.
Оқыту әдістері - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде
білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру.
Әдіске қатысты анықтамаларда бәріне ортақ пікір: белгілі бір
мақсатты көздеген мұғалім мен оқушылар арасындағы өзара қарым -қатынас және
іс-әрекет
Олай болса оқыту әдістері - оқытудың мақсат міндеттеріне сай оның
мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал -
тәсілдері мен құралдарының жиынтығы болып табылады. Мұғалім оқыту
әдістерінің көмегімен оқушыларға білім беріп, олардың тәжірибелік әрекетін
ұйымдастыруда өзінің іс-әрекетін оқушылардың таным әрекетіне басшылық
етумен байланыстырады.
Мұғалім оқытудың нәтижесін арттыруда оқыту әдістеріне қатысты амал-
тәсілдерімен қатар оның құралдарын да пайдаланады.
Оқу құралдарына оқу кітаптары, көрнекі және техникалық құралдар
жатады.
І. Оқу кітаптары - оқулықтар оқу - әдістемелік кітаптар, анықтамалар,
сөздіктер, есептер жинағы т.б.
2. Көрнекі құралдар - кестелер, сызбалар, чертеждар, суреттер,
фотосуреттер, альбомдар, тарихи, эканомикалық -географиялық карталар т.б.
З. Техникалық құралдар - үнтаспа , телеарна, бейнетаспа компьютер т.б.
Сабақтар жүйесінде оқытудың әр алуан әдістерін мұғалімнің пайдалана
білуі оқыту процесінің дұрыс ұйымдастырылғандығын сипаттайды. Бұл турасында
Л.Н.Толстой былай дейді: қандай мұғалім болмасын, әдістерді неғұрлым көп
білуге тырысуға, оларды көмекші шара ретінде қабыл алуға тиісті. Оқушының
сабақ түсінуіндегі қиыншылығының қандайын болса да, оны оқушының кемшілігі
емес, қайта өзімнің сабақ оқытудағы кемшілігім деп қабылдауға тиісті. Жаңа
тәсілдерді ойлап табу жөнінде өзінің қабілетін дамыта беруге ұмтылуға
тиісті.
Сондықтан, әрбір мұғалім сабаққа дайындалу барысында оқу материалын
оқушыларға қалай меңгертуге болатыны жайында үнемі шығармашылықпен жұмыс
істеуі тиіс.
Оқыту процесінде оқушыларға ғылым негіздеріне сай терең де тиянақты
білім беру, оларды адамгершілік рухта тәрбиелеу және дамыту міндеттерін
шешудегі мұғалімнің басшылық ету тәсілдері амалдары мен құралдарының
біртұтастығын оқыту әдістері демекпіз.
Оқыту әдістерінің көптүрлілігі, оларды топтастыру
Оқыту әдістері педагогика саласында талас тудыратын күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Соған орай бүгінгі таңда оқыту
әдістерінің анықтамасы және оларды топтастыру мәселесінде ортақ пікір
қалыптапаған.
Бұл мәселені зерттеуші авторлар (С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев,
Н.В.Кузьмина, Т.А.Ильина, Н.Д.Никандоров т.б.) оқыту әдістеріне түрліше
анықтама беріп, оларды әр түрлі негзде топтастыруды ұсынады.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде топтастырудың жиырмадан астам
түрі бар екен.
І. Оқушылардың таным белсенділігне қарай (М.Н.Сқаткин, И.Я.Лернер):
1. түсіндірмелі хабарлау әдісі;
2. репродуктивтік әдіс;
3. проблемалық баяндау әдісі;
4. эвристикалық әдіс.
2. 0қытудың мақсаттары мен құралдарына қарай (М.А.Данолов, Б.П.Есипов,
Т.А.Ильина):
5. жаңа білім беру әдісі;
6. біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдісі;
7. техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі;
8. білімді тексеру әдісі;
-проблемалық, программаланған оқыту әдісі.
З. Тұтас педагогикалық әрекеттің тәсілдеріне қарай (Ю.К.Бабанский):
9. оқу-танымдық әрекеттерді ұйымдастыру:
10. оқуға ынталандыру;
11. оқытудағы бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері.
4. Әдістің логикалық және психологиялық сипатына қарай (Р.Г.Лемберг):
12. ауызша баяндау әдісі;
13. есеп шығару әдісі;
14. өнер құралдарын пайдалану әдісі.
5. Мұғалім мен оқушылардың жасайтын әрекетінің ерекшеліктеріне қарай
(В.Оконь):
15. жаңа білімді игеру әдісі;
16. өзіндік білім әдісі;
17. проблемалық әдіс;
1. практикалық әдіс;
2. көркем әдебиет пен өнер құралдарын пайдалану әдісі.
Солардың ішіндегі ең көп тарағаны - білім берудің көздеріне сәйкес
(И.Т.Огородников, С.И.Перовский, Е.Я.Голант)
3. сөздік немесе ауызша баяндау әдісі;
4. көрнекілік әдістер;
5. тәжірибелік әдістер
Бұл әдістің ерекшелігі: егер мұғалім оқу материалын ауызша баяндаса,
онда білім алу көзі мұғалімнің сөзі болып табылады немесе мұғалім
оқушыларға білім беруде көрнекіліктерді қолданса, онда білім алу көзі
көрнекіліктер болып есептелінеді т.с.с.
З.Оқыту әдістеріне жалпы сипаттама
Білімді меңгеру қандай жолдармен немесе тәсілдермен іске асса да,
оқыту әдістерін таңдау негізінен, білім берудің мазмұны сияқты, оқытудың
жалпы мақсаттары және міндеттеріне сәйкес анықталады.
Оқу процесінде білім берудің көздеріне қарай қолданылатын әдістер:
Сөздік әдістер: түсіндіру, әңгіме, әңгімелесу, лекция, кітаппен жұмыс.
Көрнекі әдістер: иллюстрация және демонстрация.
Тәжірибелік әдістер. Лабораториялық, практикалық, графикалық, әр түрлі
жаттығу жұмыстары.
Оқыту процесінде ең көп тараған дэстүрлі әдіс - сөздік немесе
мұғалімнің ауызша баяндау әдісі. Бұл әдіс оқыту процесінде басқа әдістерге
қарағанда, жетекші роль атқарады. В.А.Сухомлинский: Сөз - ең маңызды
педагогикалық құрал, оны еш нәрсемен ауыстыра алмайсың...- деп оның
маңызына ерекше назар аударады.
Мұғалімнің сөзі әсерлі, тартымды, сенімді, сондай-ақ дауыс ырғағы мен
мимикасы мәнерлі және бай болғаны қажет. Бұл ойымды дәлелді болу үшін
Ы.Алтынсаринның пікірін келтіпейік: Мұғалім балалармен істес болады: егер
олар бір нәрсені түсінбесе, онда мұғалім шәкірттерді кіналамай, оларға
дұрыс түсіндіре алмағаны үшін өзі-өзі кіналауы керек. Мұғалім балалармен
сөйлескенде ашуланбай, күйгелектенбей, сабырлылықпен сөйлеп, шұбалаңқы
сөздер мен керексіз терминдерді қолданбастан әрбір затты ықыласпен,
қарапайым тілмен түсіндіру керек.
Бұл әдісті қолданғанда мұғалім оқушыларға білім берумен қатар олардың
таным белсенділігін артыруға (зейін, қабылдау, ойлау т.б. процестерін)
байланысты да әрекет жасайды.
Мұғалімнің оқу материалын ауызша баяндауы көп жағдайда түрлі көрнек
және техникалық құралдарды пайдаланумен ұштастырылады.
Ауызша баяндаудың тағы бір ерекшелігі, оқытушының түсіндіруі мен
оқушылардың ұғыну процесінің қатар жүруінде. Түсіндіру барысында әңгіме,
әңгімелесу ауызша-жазба және лабораториялық жұмыстарының қажетіне сай қатар
қолдану керек.
Түсіндіру - оқу материалын мұғалімнің логикалық тұрғыдан дәйекті де
сындарлы баяндауы. Оның себебі, түрлі заңдылықтар мен ережелерді түсіндіру
белгілі дәрежеде логикалық жүйелілікті қажет етеді.
Түсіндіру әдісінің мақсаты :затардың елеулі белгілерін ашып көрсету,
фактілер мен құбылыстарды талқылау. Сондықтан мұғалімнің оқу материалын
түсіндіруінде әрқашанда пайымдау, қорыту, дәлелдеу көп болады.
Түсіндіру әдісінің ең маңызды мәселелері - оқушылардың алдына жаңа
мәселені айқын, ашық етіп қойып, оқу материалын тыңғылықты баяндап шығу.
Түсіндіру әдісінің табысты болуы мұғалімнің нақтылы деректерді қаншама
сәтті қолдана білгендігіне де байланысты.
Түсіндіру әрқашанда заттар мен фактілердің, құбылыстардың мәнін ашу,
қағидалары түсіндіру, осылардың негізінде оқушыларға жаңа білімді баяндауда
оны терең және түсінікті ұғынуларына мүмкіндік туғызады. Бірақ ол
оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сынып және пән ерекшеліктеріне қарай
өзгеріп отырады.
Әңгіме - мұғалімнің сабақ барысында оқушылармен араласуының неғұрлым
қолайлы тәсілі болып табылады. Сөйтіп, оқушыларға жаңа білімді түсіндірудің
неғұрлым қарапайым және түсінікті түрі.
Әңгіме барысында мұғалім сабақтарды бір ізділікпен көркем суреттей
отыра, өз сөзін әр түрлі көркем шығармалар (картина, фотосурет) мен көтнекі
құралдарды қолдану арқылы жалғастырып отырады.Оқытуды бұлай ұйымдастыру
оқушылардың фактілер мен құбылысарды жақсы түсініп, ұғынуына көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану барысында мұғалім мен оқушылар арасында диалог
пайда болады. Әңгіме оқытудың түрлі міндеттерін орындауға бағытталады: жаңа
білімді хабарлау, оны бекіту мақсатында қолданылатын әңгіме; өткен
материалды жаңамен байданыстыру, өткенді қайталау, оны тексеру және бағалау
үшін қолданатын әңгіме.
Әңгіме әдісі көбінесе бастауыш немесе орта буын сыныптарда кеңінен
қолданылады .
Мұғалімнің сабақта әңгіме әдісін қолдану ұзақтығы, берілетін оқу
материалының сипатына байланысты болып келеді.
Әңгімелесу - мұғалім мен оқушылар арасында жаңа білімдерді хабарлау,
пысықтау, қорытындылауды дұрыс ұйымдастырылған сұрақ-жауап тәсілінде
қолданылады. Сондықтан әңгімелесу оқытудың аса күрделі әдісі болып
есептеледі. Бұл әдісті нәтижелі пайдалану мұғалімдер тарапынан өте мұқият
дайындықты талап етеді.
Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың жеке басының қабілетін,
зейінін (т.б.психикалық процестерін), таным ерекшелігін танып біледі,
баяндалып отырған немесе өтілген оқу материалын олардың қалай ұғынғанын
анықтайды.
Әңгімелесуде баяндау, талдау, қорытынды асау тәсілдері қолданылады.
Бұл әдіс, сонымен қатар, сұрақ жауап тәсіл арқылы да іске асады. Ол
үшін мұғалімнің сұрақтары дәл, жинақы, оқушының ойын оятуға, дамытуға
бағытталған болуы тиіс.
Дәрісбаян - сөзге негізделген оқыту әдісі ретінде ол өзінің құрылымы,
баяндалатын оқу материалының дәлдігі сабақтың өн бойында тыңдаушыларының
ойлау қабілетін ету жағынан басқа әдістерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері
бар.
Дәрісбаян әдетте жоғары сынып аралысында көптеп қолданылатын әдістің
бірі. Дәрісбаян барысында оқушылар жаңа оқу материалын тыңдайды,
қабылдайды, ұсынады, мұғалім сөзіне зейін қоя тыңдайды, мазмұнын қадағалап
отырады.
Дәрісбаянның басқа ауызша баяндау әдістерінен тағы бір ерекшелігі,
мұғалімнен жаңа білімі баяндамас бұрын оқушыларға оның жоспарымен, қажетті
әдебиеттер тізімі мен таныстыруын қажет етеді. Оқушылардың лекция
жоспарымен алдын-ала танысуы, оның мазмұнын баяндауда мұғалімнің ойын жақсы
ұғынуға көмектеседі.
Ол үшін лекция мақсатының идеялық бағыты, оның нақтылығы, берілетін
білімнің оқушыларға түсінікті болуы мұғалімдер тарапынан үлкен шеберлікті
қажет етеді.
Дәрісбаян барысында баяндалған оқу материалының мазмұнын оқушылардың
қысқаша жазып отыруы, оны өз беттерінше қайталап оқуы, дағдылануы да
қажеттілік болып табылады.
Дәрісбаян және әңгіме әдістері оқу материалына жұмсалатын уақытты
үнемдеу жағынан тиімді болғанымен де, оқушылардың өз ойын, пікірін айтып,
кеңес алуға қолайлы жағдай туғыза алмайды. Бұл турасында әңгімелесу
әдісінің мүмкіндігі мол.
Мұғалім дәрісбаянға дайындалу барысында оның мазмұнына, амал-
тәсілдеріне және құрылымына назар аударады. Дәрісбаянның мазмұнын ол оқу
бағдарламасы, оқулық және оқу құралдарына байланысты анықтайды. Бірақ,
бағдарламада көрсетілген барлық мәселелердің ішінен түйінді мәселелерді
айырып, ғылымның соңғы жаңалықтары мен табыстарын озат тәжірибемен
байланыстырып, материалдың белгілі бір бөлігін оқушыларға оқулықтан, басқа
әдебиттерден өздігінен оқып алуға тапсырмалар беріп отыруды оқытушы мұқият
ойластыру қажет. Сонымен, лекцияның мазмұны, баяндалу формасы, оқытушының
шеберлігі лекцияның тиімділігін арттырудың кепілі.
Оқулықпен және кітаппен жұмыс істеу әдісі - оқушылардың өздігінен жаңа
білімдерді қабылдау, сыныпта алған білімдерін бекіту, біліктілік пен дағды
қалыптастыруда тиімді әдіс болып табылады.
Кітап - білімнің сарқылмас қайнар бұлағы. Ол білім мазмұнын кеңірек
ашып, оқушылардың оны терең игеруіне көмегін тигізеді. Оқулық және кітаптың
көмегімен оқушылар сабақта немесе сабақтан тыс кездерінде түрлі жаттығу
жұмыстарын орындап, мұғалімнің басқаруымен сыныпта алған білімдерін
толықтырып отырады.
Оқушылар оулықтармен және басқа оқу кітаптарымен жұмыс істей отырып,
белгілі білім жүйелерін меңгереді, өздерінің көзқарастарын
қалыптастырады, ой-өрісін дамытады, өздігінен жұмыс істей білуге
дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеу оқушы үшін оқытуда күрделі тәсіл болып танылады.
Қазіргі мектеп тәжірибесіне жүгінсек, көптеген жағдайда, оны бітірушілер
арасында кітапты оқи немесе нәтижелі қолдана білмейтіндер кездеседі.
Кітапты немесе оқулықты оқи отыра, оның нақтылы мазмұнын, тақырыптың
негізгі ойын, құнды деректер мен қағидаларын жеке қарастыру, жетекші
идеаларын ашып көрсете немесе өз сөзімен тиянақты баяндай алмау мәселелерін
ұмтпаған жөн. Ол үшін оқушы оқу материалының құрылымымен жалпы танысу, оны
көз жүгірте қарап шығу, содан кейін барып кейбір маңызды бөліктеріне жете
мән беру, оған қатысты жаттығу жұмыстарын жасау, ең соңында оқығанын есінде
сақтауға күш салуға дайындалуы тиіс.
Екінші мәселе, бастауыш сыныптан бастап оқушыларды дауыстап оқуға,
одан кейін тез, іштей оқуға, оқығанды өз сөзімен айтып беруге дағдыландыру
қажет.
Мәтінмен жұмыс істегенде оқушыларды, оның ең негізгі мазмұнын айтуға,
бөліктерге бөліп жоспар жасауға қорытынды мен тұжырымдар жасауға үйрету
керек. Егер оқушы осындай тәсілдерді қолдана білсе, онда ол оқығандарын тек
жаттап алуға дағдыланады.
Кітаппен жұмыс істеудің өзіндік мәнді психологиялық ерекшелігі бар.
Кітап оқу мұғалімнің сөзін тыңдауға қарағанда оқушының ақыл-ой күші мен
ерік-жігерін көп керек етеді. Ол оқушының өзіндік ойлауын, іс-әрекетін
жандандырып, оның білім деңгейін, дүниетанымын арттырады. Қоғамға, өмірге,
адамдар арасындағы қарым-қатынаста басқаша көзқараспен қарауға тәрбиелейді.
Яғни , ол білім беру көзі ғана емес, сонымен қатар, тәрбие құралы.
Дегенмен де, оқушының үй тапсырмасын кітап немесе оқулық көмегімен
орындау барысында қажетті уақытты тиімді пайдалану, өзіне-өзі бақылау
немесе есеп беру жұмыстарында айтарлықтай кемшіліктер бар. Барлық оқушылар
бірдей біздің жоғарыда айтқан кітаппен жұмыс жасау тәсілдеріне мен
бермейді, оның талаптарын толығымен сақтамайды. Соның негізінде білім
мазмұны нашар меңгеріледі.
Сондықтан оқушының кітаппен өз бетінше нәтижелі жұмыс істеуін, оның
саналы көзқарасын және өзіне-өзі бақылауды үйрету, ұйымдастырып отыру
мұғалім тарапынан жауапкершілікпен көңіл аударып отыруды қажет етеді.
Көернекілік әдістер оқу материалын оқушылардың көзімен көріп, нақтылы
түсінулеріне мүмкіндік береді.
Бұған демострация, иллюстрация және бақылау тәсілдері жатады.
Демонстрация (көрсету) оқушыларды құбылыстар, процестер және заттардың
нысанасымен табиғи жағдайда таныстыру барысында қолданылады. Әдістің бұл
түрі оқылып отырған құбылыстың қозғалысын анықтау, заттың ішкі құрылысы
және сыртқы көрінісімен немесе бірыңғай заттардың орналасу жағдайымен
таныстыруды көздейді.
Табиғи нысананы көрсету негізінен сыртқы көрінісінен басталады
(көлемі, түсі, формасы, өзара байланысы т.б.). Келесі кезекте оның ішкі
құрылысы немесе жекелеген құрамы бөлініп көрсетіледі.Заттың үлгісі және
көркем туындылар оқушылар тарапынан біртұтастық жағдайында қабылданады.
Демонстрациялау көбінесе оқушылардың практикалық оқу әрекетімен ұштаса
жүргізіледі. Приборлар мен нысандарды демонстрациялау нәтижесінің табысты
болуы бірнеше жағдайға байланысты болады.
- көрсетіліп отырған нысананы барлық оқушыларға жақсы көрінуі тиіс;
-оқу материалын түсіндіру кезінде көрсету жұмыстары жүргізіліп ,
соңынан нысана алынып тасталуы керек. Оны оқушыларға алдынала көрсетуге
болмайы;
-көрнекі құралдарды бақылау барысында әрбір оқушы мұғалімнің нүсқауы
бойынша жұмыс істеуі тиіс;
-көрсету кезінде мұғалімнің ауызша баяндауы оқушылардың бақылауын
дамытуға және көркем сөйлеуін орнықтыруға ықпал етуі тиіс;
-оқушыларды бақылау жұмысытары нәтижесіне қорытынды жасай білуге
дағдыландару т.б.
Оқытуды бұлай ұйымдастыру оқушылардың оқу материалын жеңіл әрі ререң
ұғынуына мүмкіндік туғызады, олардың ойлау әрекетін жандандырып, қосымша
ақпараттар береді.
Оқушылардың құбылыстарды, процестерді және нысандарды өздері
белсенділік танытып оқып үйренсе, шын мәнісінде бұл әдіс нәтижелі
болмақ.Олар тарапынан мұндай қарым-қатынас оқытуда проблемалық және
ізденушілік жағдайға итермелейді.
Сабақ барысындаоқытудың демонстрациялау әдістерінен қолдануда оқу
кинасы, диапзитив, диафильм, магнитафон, радио үнтаспа,киноскоп,
эпидиоскоп, теледидар, видеофильм секілді техника құралдары көптеп
пайдаланылады.
Заттар мен құбылыстарды, кейбір жағдайа қажеттігіне сай табиғи ортада
көрсетуге болады (мысалы, табиғат, оның құбылыстары, жан-жануарлар,
өсімдіктер, ауылшаруашылығы техникалары, өндіріс құралдары т.б.)
Иллюстрация - демонстрация әдісімен тығыз байланыста болады.Бұл әдісті
иллюстративті құралдарды (плақаттар, картиналар, суреттер, чертеждар,
портреттер, картограммалар, модельдер) көрсетуде қолданылады.
Иллюстрация әдісінің нәтижелі болуы, негізінен оның қолдану тәсілдерін
мү_ғалімнің қаншалықты меңгергеніне байланысты ьолып келеді.Соның негізінде
оқушылар мен мұғалімге оқу материалын табысты меңгеруге айтарлықтай көмек
бере отыра , ғылыми ұғымдарды жеңіл меңгеруге септігін тигізеді.
Мектеп тәжірибесі көрсеткендей сабақта иллюстрациялы материалдарын
көптеп қолдану, оқушылардың назарын нақтылы оқу материалынан ауытқуына
әкеп соғады. Сондықтан, көрнекті құралдарды
пайдаланудың дидиктикалық қолданысын және таным процесінде олардың ролін
алдын-ала жақсылап ойластырып алу қажет. Бұған қосымша мұғалімдер көрнекі
құралдардың тиімді көлемін де анықтауы қажет.
Бұл әдістің ішінді ең басты рөл атқаратыны - бақылау әдісі. Ол барлық
оқу пәндерін оқытуда кеңінен қолданылады.
Бақылау әдісі сабақа нақты заттар мен көренкі және техника құралдарын
көрсету кезінде, экскурсияда, лабораториялық жұмыстарда, еңбек
операцияларын орындау барысында ерекше орын алады. Бақылау мұғалімнің
басшылығымен сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта мұғалімнің
тапсырмасына байланысты немесе оқушылардың өздерінің қлауы бйынша кеңінен
іске асырылады. Дұрыс қолданған бақылау әдісі оқушылардың байқағыштық ,
логикалық ойлау қабілеттерін дамытады
Бақылау әдістерін қолданудың тиімділігі мынандай тәсілдерді қолдана
білуге байланысты:
- байқаудың мақсатын анықтау;
- қабылдайтын нәрселердің мөлшерін белгілеу, салыстыру арқылы
олардың көптеген белгілерінің ішінен ең негізгі, бастыларын ажырту;
- оларды топтастырып, қортындылар мен тркырымдар жасау.
Байқайтын нәрселердің , бейнелердің ерекшеліктеріне байланысты
бақылау әдісінің негізгі түрлері:
6. демонстрациялық бақылау;
7. экскурциялық бақылау;
8. лабораториялық бақылау;
9. техникалық бақылау;
10. оқушылардың өздігінен дербес бақылауы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытудың күшті құралы - бақылау.
К.Д.Ушинский Бақылау-логикалық ойлаудың негізі,-деп жай айтпаған. Ұлы
педагог логикалық ойлауға үйрену үшін, ең алдымен, балаларды жан-жақты
бақылауға үйрету керектігін де ескертеді.
Бақылау өткізудің негізгі әдістемелік талаптары:
1. Мұғалім оқушыларды белгілі нәрсені жан-жақты бақылауға, оның
неғұрлым көп және әртүрлі қасиеттерін, ерекшеліктерін, мүмкіндігінше, көру,
есту, дәм, иіс т.б. маңызы зор. Бақылау тек көру т.б. сезім мүшелерінің
жұмысымен ғана емес, ол адамның ойлау әрекетімен тығыз байланысты болуы
керек.
2. Мұғалім бақылауда оқушыға анализ бен синтез арқылы затардың негізгі
қасиеттерін ажырату, топтастыру, қорытындылау сияқты ойлау процестерін
қолдануға басшылық етуі қажет.
3. Мұғалім оқушылардың бақылауын ұйымдастыру үшін, ең алдымен,
бақылаудың мақсатын, байқайтын нәрселердің мөлшерін немесе көлемін анықтап,
жоспарын жасап беруі керек.
Тәжірибелік әдістер. Оқушылардың сабақта алған теориялық білімдерін,
біліктілік пен дағдыларын тереңету және жетілдіре түсу мақсатында олардың
практикалық жұмыстарының маңызы ерекше.
Оқытудың негізгі дэстүрлі әдістерімен қатар мұғалім оқушылармен
бірігіп сабақта, оқу-тәжірибе участогінде оқу приборлары және техника
құралдары көмегіне сүйеніп оқу тәжірибелерін жүргізеді.
Оқытудың зертханалық тәсілі негізінен биология, химия, физика
пәндерінде жиі қолданылады.Аталған пәндердің мазмұны зертханалық жұмыстарды
қажет етеді.
Зертханалық жұмыстар жаппай түрде немесе оқушының жеке-дара орындауы
арқылы жүреді. Жаппай түрде жүргізгенде сыныптағы оөқушылардың бәрі
біріңғай тәжірибе жасайды, ал жеке оқушылар орындағанда әрқайсысының
жасайтын тәжірибесі әр түрлі болады да, кейін ол жинақталады.
Оқушылардың зертханалық жұмыстары мектеп жанындағы оқу-тәжірибе
учаскесінде жүргізілетін өткізу, қорыту кезеңі болып бөлінеді.
Дайындау кезеңінде оның мақсаты белгіленеді, жоспары жасалады және
оқушылардың қажетті аспаптарымен, реактивтермен, басқа да оқу құралдарымен,
жұмыс істеу принциптерімен таныстырады.
Өткізу барысында мұғалім әр оқушының қойған тәжірибесін му-қият
бақылайды және қажет болған жағдайда оларға көмектеседі.
Қорыту кезеңін бірнеше тәсілмен өткізуге болады.
Біріншіден, әр оқушы өзінің орындаған жұмысын хабарлайды, екіншіден ,
ұжымдық түнде орындалған жұмыстың нәтижесі туралы әңгіме өткізіледі,
үшіншіден, зертханалық жұмыстардың нақтылы қорытындылатын мұғалімнің өзі
жинақтап, оқушылар орындаған жұмыстардың нәтижесін қорытып баяндайды.
Графикалық жұмыстар барлық пәннен орындалады. Бұған кестелер жасау,
диаграммалар құру, сызбалар сызу, секілді оқушылар әрекеттері
жатады.Графикалық жұмыстар география мен тарих , сурет сабақтарында кеңінен
пайдаланылады.
Тәжірибелік әдістердің ішінде ең көп қолданылатыны - жаттығу әдісі.
Бұл әдіс оқушыларда біліктер мен дағдыларды қалыптастырады. Оқу барысында
теоиялық меңгеру жаттығу арқылы орындалады. Сондықтан, бұл әдіс барлық
пәндерді оқытуда кеңінен қолданылады.
Жаттығу жұмыстары негізінен тіл мен математика, сонымен бірге, шет
тілдерін оқу пәндерінде көбірек жүргізіледі. Оқушылар осы пәндердің
мазмұнына қатысты теориялық білімдерін ысықтау арысында практикалық
жұмыстарын атқарады. Мысалы, есеп сабақтарында жазбаша есеп шығару, тіл
сабақтарында диктант жазу, грамматика және фонетика жұмыстарын орындау т.б.
Жаттығу оқушылардың оқу жұмысын өздігінен орындау белсенділігін
арттырады. Өзіндік жұмыстарына оқушылардың шығармашылықпен атқаратын
реферат, шығарма жұмыстары да жатады. Оқушылардың осындай жұмыстары жазбаша
жаттығу деп аталады.
Ауызша жаттығу оқушының оқу материалын ауызекі баяндауға дағдылану
мақсатын көздейді. Бұны негізінен үш түрге бөлуге болады. Бірінші -ғылыми
пәндердің ережелері мен қағидаларын жатқа айта білу.
Екіншісі - оқу материалынң мазмұнын ауызекі баяндау. Үшіншішісі- көркем
әдебиеттерден жатқа үзінділер оқу, баяндамалар жасау немесе өздерінің
жазған шығармаларын ауызша айтып беру.
Оқыту әдістері — оқыту процесінің барлық кезеңдерінде оқытудың мақсат
сіндеттерін орындау барысында оқушылардың таным әрекетін арттыруға
бағытталуы тиіс.Сондықтан , оқыту процесінде оқушылардың таным әрекетінің
белсенділігін арттыруға септігін тигізетін әдістерге айрықша назар аудару
қажет.
4.Оқыту әдістерін жетілдіру және мұғалімнің сабақтар жүйесінде оларды
таңдай білуі
Оқыту әдістерін жетілдіру бүгінгі күнің басты мәселесі болып отыр.
Оқыту әдістерінің тиімділігін арттырып, оқытудң жаңа формалары мен
тәсілдерін меңгеру қажеттігіне педагогикалық зерттеулерде айрқша маңыз
беріледі.
Алайда, оқыту әдісін қайта құру - күрделі процестің бірі. Кейбір
әдістерді қолдануда біржақты асыра сілтеушілікке жол бермеу керек. Тіпті әр
тақырыптың өзі де оқытудың ерекше тәсілдерімен жолдарын талап етеді.
Сондықтан , оқытуда әр түрлі әдістерді қолдану қажет.
Сабақтың тақырыбы мен мақсатыны , оқу материалының мазмұны мен
көлеміне, оқушылардың дайыкдық дәрежесіне сәйкес, сабақтың құрылысы мен оқу
әдісін үдайы толықтырып отыруды мұғалім өзі белгілеп, өзі таңдап алады.
Олай болса , оқыту әдісін мұғалімнің таңдап алуы белгілі шарттарға
байланысты болып келеді.
І. Оқыту әдістерін оның мақсат-міндеттеріне. Оқушылардың жас және
таным әрекетінің ерекшеліктеріне сай қолдану.
2. Қолда бар нақтылы көрнекі және техника құралдарын кабинет
жабдықтарын ескеру.
З. Мектептің географиялық орналасуын ескеру. Мысалы, оқытуды қала
мектептерінде оқушылардың өндіріс орындарына экскурсия жасау мүмкіндігімен,
ал ауыл мектептерінде мектеп жанындағы учаскелерге, табиғатқа ,
ауылшаруашылық өндірісіне бару жағдайымен байланыстыру.
4. Мұғалімнің іс-тәжірибесінің шығармашылық сипатына , оның
шеберлігіне тікелей байланысты шараларды іске асыру.
Оқытудың нәтижелі өтуіне негіз болатын түп қазық - мақсаттың жүзеге
асуы. Мұғалім қандай тақырып өтсе е , ең алдымен , оның мақсатын анықтауы
тиіс. Бұл мұғалімнің өзіне қажет. Себебі оқылатын оқу материалын баяндауда
оның негізгі идеясын немесе оқушылардың назар аударатын басты мәселесін
есте сақтауға тиіс және оқушының ойында бекітілуге қажетті қосымша
материалдарды анықтау жұмыстарын атқармай тұрып, оның мақсатын белгілей
алмайды.
1.3 Бастауыш сынып оқытушысының педагогикалық әдептің орны
Педагогтық әдеп - мұғалімнің ең етене кәсіптік белгісі. Қай-қай
мамандықтың да белгілі бір айрықша белгісі болатынын өздеріңіз білесіздер.
Ол белгі адамның үйреншікті әдетінен, сөйлеген сөзінен, тіпті киім киісінен
де байқалуы мүмкін. Мұғалім кәсібінің ерекшелігі ең алдымен оның педагогтық
әдебіне жатады. Әнші үшін үн немесе музыкант ұғу қандай қажет болса,
мұғалім үшін педагогтық әдеп сондай қажет.
Педагогтық әдеп - оқуда да, тәрбиеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz