Инфляциялық процес
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Инфляция теориясы
1.1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Инфляцияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процестің даму ерекшеліктері.
2.1. Ифляциялық процестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру әдістері ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
І. Инфляция теориясы
1.1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Инфляцияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процестің даму ерекшеліктері.
2.1. Ифляциялық процестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2. Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру әдістері ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
«Инфляция» термині (латынның inflatio сөзінен шыққан – кебіну, ісіну) ақша айнлысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ – тың Азамат соғысы жылдары 1861 – 1865 жылдары қағаз долларының “гринбектердің” қипасыз көп шығарушылармен байланысты болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай – ақ Англия мен Францияда қолданылады. Экономикалық әдебиеттерде ол 20 – сшншы жылдары жазыла бастады
Біз жалпы инфляцияның пайда болу себебін, дамуын, оның шығысын көрсетіп және оның динамикасына қалай әсер ететіні туралы тоқталғым келді. Осы жағдай көп ғалымдар алдарында мынадай сұрақтар қояды: неге инфляцияны бақылау өте қиын, неге жоспар мен үкіметтердің есептеулеріне қарамастан инфляция бар, неге біз инфляция туралы уайымдауымыз керек, инфляция қандай зиян немесе пайда алып келеді, инфляциядан айырылу үшін экономика құрылғыларынан біз өзгерте аламыз ба, мәселен алатын стандартына оралып, яғни қағаз ақшаларды алтынға ауыстырып немесе инфляция кезінде бізге өмір сүруге оңай болу үшін экономиканы қайта құру керек пе?
Қазақстанда рефрманың алғашқы жылдары бағаның қозғалысы көптеген факторлармен айқындалады, олардың басымдылығы: азық – түлік тауарларына және кейбір тауарларға арналған бағаның белсенділігін шекті деңгейін біртіндеп алып тастау, энергия ресурстарына арналған бағаны ынталандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы. Осы тұтыну тауарларына бағаың өсуін – 1998 жылы 1,9% - ға дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Тұтыну нарығындағы бағаның 1999 жылы өсіп кетуі (17,8% - ға ), негізінен, теңгенің “құбылмалы айырбастау бағамын” енгізуге байланысты, ал тұтыну тауарларына және қызымет көрсетуге арналған баға өсімі 2000 жылы 9,8% - дан 2004 жылы 6,7%-ға дейін баяулағаны байқалды. Тұтастай алғанда 1995-2006 жылдары инфляция мынадай болды: 1995 жылы – 60,3%; 1996 жылы – 28,7%; 1998 жылы – 1,9%; 1999 жылы – 17,8%; 2000 жылы – 9,8% 2001 жылы 6,4%; 2002 жылы – 6,6%; 2003 жылы –6,8%; 2004 жылы – 6,7%; 2005 жылы –7,6; 2006 жылы қаңтар – шілде –5,1%. Бірақ 2005 жылдан бастап бағаның жаңадан көтерілуі байқалды.
Қазір инфляция үйреншікті болып, оның маштабы өсуде. Бірақ тек халықтың кең қабаты ғана емес, оның қағидалары механизмдері, түсінігі және ол туралы ақпараттар мамандарының өздері де жетік иемденбеген.
Біз жалпы инфляцияның пайда болу себебін, дамуын, оның шығысын көрсетіп және оның динамикасына қалай әсер ететіні туралы тоқталғым келді. Осы жағдай көп ғалымдар алдарында мынадай сұрақтар қояды: неге инфляцияны бақылау өте қиын, неге жоспар мен үкіметтердің есептеулеріне қарамастан инфляция бар, неге біз инфляция туралы уайымдауымыз керек, инфляция қандай зиян немесе пайда алып келеді, инфляциядан айырылу үшін экономика құрылғыларынан біз өзгерте аламыз ба, мәселен алатын стандартына оралып, яғни қағаз ақшаларды алтынға ауыстырып немесе инфляция кезінде бізге өмір сүруге оңай болу үшін экономиканы қайта құру керек пе?
Қазақстанда рефрманың алғашқы жылдары бағаның қозғалысы көптеген факторлармен айқындалады, олардың басымдылығы: азық – түлік тауарларына және кейбір тауарларға арналған бағаның белсенділігін шекті деңгейін біртіндеп алып тастау, энергия ресурстарына арналған бағаны ынталандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы. Осы тұтыну тауарларына бағаың өсуін – 1998 жылы 1,9% - ға дейін қысқартуға мүмкіндік берді. Тұтыну нарығындағы бағаның 1999 жылы өсіп кетуі (17,8% - ға ), негізінен, теңгенің “құбылмалы айырбастау бағамын” енгізуге байланысты, ал тұтыну тауарларына және қызымет көрсетуге арналған баға өсімі 2000 жылы 9,8% - дан 2004 жылы 6,7%-ға дейін баяулағаны байқалды. Тұтастай алғанда 1995-2006 жылдары инфляция мынадай болды: 1995 жылы – 60,3%; 1996 жылы – 28,7%; 1998 жылы – 1,9%; 1999 жылы – 17,8%; 2000 жылы – 9,8% 2001 жылы 6,4%; 2002 жылы – 6,6%; 2003 жылы –6,8%; 2004 жылы – 6,7%; 2005 жылы –7,6; 2006 жылы қаңтар – шілде –5,1%. Бірақ 2005 жылдан бастап бағаның жаңадан көтерілуі байқалды.
Қазір инфляция үйреншікті болып, оның маштабы өсуде. Бірақ тек халықтың кең қабаты ғана емес, оның қағидалары механизмдері, түсінігі және ол туралы ақпараттар мамандарының өздері де жетік иемденбеген.
1. Әубәкіров Я.Ә. Экономикс. Оқу құралы. Алматы: Экономика, 1995.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік (2030ж дейін) даму стратегиясы – Алматы, 1997.
3. Жүнісов Б.Ж. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы. Алматы. 1994.
4. Көшенова б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2000.
5. Саниев М.С. Ақша, Несие, Банктер. Оқу құралы-Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001.
6. Казахстанская правда – 27.02.2001. 2000 – жылдың көрсеткіші.
7. Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы. Алматы, 2006.
8. Ө.Қ. Шеденов Жалпы экономикалық теория. Оқулық – Алматы: Ақтөбе, 2001.
9. В.Крымова. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
10. Егемен Қазақстан 17.02.06ж. №40-41, 11.03.06ж. №57, 01.04.06ж. №7-74, 13.01.01ж. №2.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік (2030ж дейін) даму стратегиясы – Алматы, 1997.
3. Жүнісов Б.Ж. Нарықтық экономика негіздері. Оқу құралы. Алматы. 1994.
4. Көшенова б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы- Алматы: Экономика, 2000.
5. Саниев М.С. Ақша, Несие, Банктер. Оқу құралы-Алматы: Алматы экономика және статистика институты, 2001.
6. Казахстанская правда – 27.02.2001. 2000 – жылдың көрсеткіші.
7. Жатқанбаев Е.Б. Экономикалық теория бойынша практикалық оқу құралы. Алматы, 2006.
8. Ө.Қ. Шеденов Жалпы экономикалық теория. Оқулық – Алматы: Ақтөбе, 2001.
9. В.Крымова. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
10. Егемен Қазақстан 17.02.06ж. №40-41, 11.03.06ж. №57, 01.04.06ж. №7-74, 13.01.01ж. №2.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Инфляция теориясы
1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Инфляцияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процестің даму
ерекшеліктері.
1. Ифляциялық процестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .23
2. Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру
әдістері ... ...25
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .30
Кіріспе
Инфляция термині (латынның inflatio сөзінен шыққан – кебіну,
ісіну) ақша айнлысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды
және АҚШ – тың Азамат соғысы жылдары 1861 – 1865 жылдары қағаз
долларының “гринбектердің” қипасыз көп шығарушылармен байланысты
болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай – ақ Англия мен Францияда
қолданылады. Экономикалық әдебиеттерде ол 20 – сшншы жылдары жазыла
бастады
Біз жалпы инфляцияның пайда болу себебін, дамуын, оның шығысын
көрсетіп және оның динамикасына қалай әсер ететіні туралы тоқталғым
келді. Осы жағдай көп ғалымдар алдарында мынадай сұрақтар қояды:
неге инфляцияны бақылау өте қиын, неге жоспар мен үкіметтердің
есептеулеріне қарамастан инфляция бар, неге біз инфляция туралы
уайымдауымыз керек, инфляция қандай зиян немесе пайда алып келеді,
инфляциядан айырылу үшін экономика құрылғыларынан біз өзгерте
аламыз ба, мәселен алатын стандартына оралып, яғни қағаз ақшаларды
алтынға ауыстырып немесе инфляция кезінде бізге өмір сүруге оңай
болу үшін экономиканы қайта құру керек пе?
Қазақстанда рефрманың алғашқы жылдары бағаның қозғалысы көптеген
факторлармен айқындалады, олардың басымдылығы: азық – түлік
тауарларына және кейбір тауарларға арналған бағаның белсенділігін
шекті деңгейін біртіндеп алып тастау, энергия ресурстарына арналған
бағаны ынталандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы. Осы тұтыну
тауарларына бағаың өсуін – 1998 жылы 1,9% - ға дейін қысқартуға
мүмкіндік берді. Тұтыну нарығындағы бағаның 1999 жылы өсіп кетуі
(17,8% - ға ), негізінен, теңгенің “құбылмалы айырбастау бағамын”
енгізуге байланысты, ал тұтыну тауарларына және қызымет көрсетуге
арналған баға өсімі 2000 жылы 9,8% - дан 2004 жылы 6,7%-ға дейін
баяулағаны байқалды. Тұтастай алғанда 1995-2006 жылдары инфляция
мынадай болды: 1995 жылы – 60,3%; 1996 жылы – 28,7%; 1998 жылы –
1,9%; 1999 жылы – 17,8%; 2000 жылы – 9,8% 2001 жылы 6,4%; 2002
жылы – 6,6%; 2003 жылы –6,8%; 2004 жылы – 6,7%; 2005 жылы –7,6;
2006 жылы қаңтар – шілде –5,1%. Бірақ 2005 жылдан бастап бағаның
жаңадан көтерілуі байқалды.
Қазір инфляция үйреншікті болып, оның маштабы өсуде. Бірақ тек
халықтың кең қабаты ғана емес, оның қағидалары механизмдері,
түсінігі және ол туралы ақпараттар мамандарының өздері де жетік
иемденбеген.
І. Инфляция теориясы
1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптеген бері өмір сүріп
келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның
қызметімен тығыз байланысты деп саналады..
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы – тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша
массасымен лықа толып кетуі, оның құнсыздануы және соның өсуі;
ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Инфляция кезінде
қоғамдық өндіріс процесінің алшақтықтарына және артық көп ақшаның
шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады. Инфляция кез
келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Шынында
да қауырт жағдайларда, мысалы соғыс революция және сол сияқты
кездейсоқ жағдайларда экономиканы дамыту үшін мемлекеттік
шығындарды қағаз ақша шығарумен қаржыландыру ақша айналымының күрт
“көтеріліп”, қағаз ақшаның құнсыздануына әкеп соғады. Оның әр
елдегі соғыс жылдарындағы ақша айналымынан көруге болады. ХІХ
ғасырдың бас кезіндегі Англияның Наполионға қарсы соғысы; 1789 –
1791 ж. ж. Француз революциясы; әсіресе дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда инфляция жоғары қарқынға жетті. Осы келтірілген
мәселелер инфляцияның бұрыннан келе жатқан айырықша құбылыс екенін
дәлелдейді. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек
ақшаға тән құбылыс емес. Ол күрделі әлеументтік – экономикалық
құбылыс, оны тудырушы рынок шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы
өндіріс сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция – дүниежүзіндегі көптеген
елдердің экономикалық өміріндегі ең өткір проблемалардың бірі.
Осы заманғы инфляция жүйелі сипатымен көрінетін ерекшеліктерге ие
және бұл құбылыс тек бағаның өсу нәтижесінде туындайтын ақшаның
арзандау көрінісі ғана емес, сонымен қоса ол бүкіл ел экономикасын
мүшкіл халіне байланысты болып келеді. Инфляцияның негізгі себебі –
халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы: қор жинау мен
тұтынудың, сұраныс пен ұсыныстың, мемлекеттік табыстар мен
шығындардың, несиенің, капитал көлемі мен мөлшерінің, айналымдағы
ақша массасының мөлшері мен шаруашылықтағы ақша сұранысының тепе –
теңдігі бұзылғаны болып табылады.
Осы заманға инфляция өндіріс процесінің өзінде туады, бірақ оның
нақты көрінісі ақша саласында анықталады. Содықтан, инфляцияны
артық ақша белгілерінің эмиссиясымен жиі байланыстырады. Бұл
салыстырмалы түсінік. Егер ақша эмиссиясы тауарлар өндірісі мен
қызметтердің өсуіне сәйкес болып, олардың қарқындары үйлессе, бұл
инфляция құбылысы емес, айналым арналарының толып кетуі болмайды.
Алайда, экономика толық жұмыс істеу үшін және айналым арналарының
аса толу кезінің қашан және айналым саласының қай шегіне дейін
ақшамен толтыруға болатынын анықтау өте қиын. Осындай инфляцияны
зерттеу жеткіліксіз болғанымен инфляцияға қарсы дұрыс шаралар
жетілдіру оңайға түспейді.
Инфляцияның табиғатын түсіну мен инфляцияға қарсы шараларды
мемлекеттік әрекеттердің теориялық негізгі ретінде қазіргі заманда
ақшаның сандық теориясында, оның монетаристік немесе кейнсиандық
талдауында болады. Осы теория инфляцияның себебін нарықтардың
тұрақты тепе – теңсіздігінен туындап және ақша қажеттілігі оның
ұсынысынан үнемі жоғары болғанымен көрінеді деп ұйғарады.
Инфляция – ақша жүйесінің дағдарысты жай – күйі.
Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепші болады:
Айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
Қолайсыз төлем балансы;
Үкіметеке сенімнің жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып,
ол ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында
түсіндіріліп келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны
экономикада бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде анықталады.
Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуінде көрінгенімен оны тек
таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық
шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеументтік – экономикалық құбылыс.
Инфляция әлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының
ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінде инфляция бағаның өсуі нәтижесінде ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің
экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты.
Инфляцияға өндіріс пен өткізу сферасыныңдағы әртүрлі факторлар
тудырған өндіріс процесінің қарама – қайшылықтары себепші болады.
Инфляцияның әуел бастағы себебі – ұлттық шаруашылықтың түрлі
сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің
кірістері мен шығыстары, айналысындағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляцияның ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу
қажат. Ішкі факторлардың арасындағы ақшаға жатпайтын және ақшалай –
монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындарды - бұл
шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы,
өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі,
әлеументтік – саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары.
Ақшалай факторларға мемлекеттік қаржының дағдарысы және бюджет
тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай – ақ
несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы
нәтижесінде несие құралдарының өсуі және басқалары жатады.
Бағаның өсуі және ақшаның шамадан көп шығуы бұл тек инфляцияның
сыртқы көрінісі ғана: ұлттық шаруашылық пропорциясының бұзылуы,
жалпы тепе – теңдіктің бұзылуы инфляцияның терең себептері. әлемдік
экономикалық әдебиеттерде инфляцияны және ұлттық шаруашылықты
баланссыздыққа алып келетін үш негізгі күйін бөліп көрсетеді.
- қағаз ақша эмиссиясы мемлекеттік монополия, сыртқы сауда
өндіріссіздігі, әскери және басқа шығындар, қазіргі мемлекеттің
функциясымен байланысты;
жалақының деңгейіне және мөлшеріне кәсіподақтардың монополиясы;
жеке шығындар мен балгілі бір бағаларға ірі фирмалардың
монополизмі.
Осы үш себептермен бір – бірімен байланысты және әрқайсысы
баланстарды бұзып, ұсыныс пен сұраныстыңөсуіне немесе төмендеуіне
алып келуі мүмкін. Инфляцияға қарсы нарықты шара қолдану үшін
инфляцияның қайнар көзін білу керек.
Нарықтық экономикаға тән көптеген басқа көріністер сияқты
инфляция бір мағыналық болып бағаланбайды. Инфляцияның экономикалық
өсуге себепкер болатын бізге онша мәләм емес. Сондықтан инфляцияны
жалпы жаман деп, басу, жою, керек деп қаруға болмайды. Ол
экономиканы дамыту үшін мемлекеттің қолданылатын құралы болуы
мүмкін. Инфляция пайда мөлшері мен бағаның өсуіне әсер етеді,
алдымен конъюнкутраны өмірге әкелетін фактор ретінде болады., бірақ
мемлекеттегі экономикалық тұрақсыздықты күшейтетін тежеушіге
айналады.
Нарықтық экономикасы дамығанелдерге жылжымалы инфляция
экономикалық өсудің қалыпты факторы ретінде қаралады. Себебі олар
үлкен әлемдік экономикалық шығындарды алып келеді. Инфляцияға қарсы
күрес ол макроэкономикалық мәселе болып табылады. Мемлекет алдында
мынадай негізгі мәселелер тұрады: радикалды шара арқылы инфляцияны
жою немесе оған бейімделу. Әр елдер осы дилемманы өздігінше шешеді.
Мәселен, АҚШ және Ұлыбритания инфляциямен активті түрде күресуде,
ал басқа мемлекеттер болса комплексті бейімделетін мемлекеттік
шаралар құруда.
ХХ ғасыр ортасындағы өнеркәсібі дамыған елдерге инфляциялық
тенденция тән. Оған негізгі екі фактор әсер етті: қаржы және ақша –
несие жүйесінің ауытқымай қайта құрылуы және экономикада
олигополиялық құрылымның қалыптасуы.кәсіпкердің бағаны котеру
арқылы табыстың артынан қуулы ерікті бәсекені шектеді. Ақша
айналымы мен бағаның құрылуының тұрақтылығын алтын монеталы
стандарт анықталады. Банкотты алтынға еркін айырбастау ақшаның
құнсыздануына әкелмейді делінді. Сонымен қатар қатаң сәйкестікте
орналасқан алтын қорлары бар банктер айналымға балгілі бір мөлшерде
банкнот шығаруы мүмкін болды.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептерне нені жатқызамыз?
Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның
ішіндегі ең бастыларын айтайық. Біріншіден, мемлекеттік шығыстар
мен кірістердің тепе – теңдігінің бұзылуы, баланстың болмауы. Ол
мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді. Егер дефицит Орталық
эмиссия банкісімен пайдаланса, онда айналыста ақша массасы
көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін MV=PO еске түсірсек, M мен P
көрсеткіштері өсуінің байланысы анық. Екіншіден, осындай жолмен,
әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның
инфляциялық өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен
байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық табысты әскери
мақсатына пайдалану, өндірістік емес шығындар – олар қоғамдық
байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана
қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз
етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі
мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік
қарыздардың ұдайы өсуіне ұрындырады. Үшіншіден, баға деңгейінің
жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты.
Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер
болып, өнімнің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытта мүлдем
ұқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигополиялық рынок. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигополиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастырмаса да, олар оны
қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап
тұру үшін өндіріс пен тауар ұстануды қарастыру арқылы дифицит
жасауға тырысады. Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның
төмендеуін болдырмау үшін олигополия мен монополия икемді тауар
ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу
үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі
көмектеседі. Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның
бірте – бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартыулы барысында
“импорттық” инфляцияның қауіпі туады. Бесіншіден, инфляция өзіне -
өзі дем беретін сипат алады. Батыс елдердң көптеген экономистері
және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен
өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы
саясаттың ең басты міндеті.
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып келеді.
Инфляцияның жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын жоғарлатып,
уақытша конъюктураны жандандырыады. Процестің у шығыуы барысында
инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғемдағы экономикалық
және әлеументтік шелінстерді тьөмендетеді. Инфляция аттың
текіріктеп шауып, бой бернмеген кезіндегідей шаруашылықтың шырқын
бұзып, айтарлықтай зин келтіріп, экономикалық саясатты жүргізуге
жол бермейді. Бағаның әр түрлі өсуі экономика салалаларының
арасындағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылар сұранысын бүркемелеп,
ішкі рынокта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндай инфляция
тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан
аққан тасқынға айналдырып, тауарға тапшылық тудырып, ақша
қорлануына ынтаны жойып, ақша – несие жүйесінің қызыметін бұзады.
Бұдан басқа халықтың жинағы құнсызлданады, банктер, несие беретін
мекемелер зиян шегеді. өндірістің интернационалдануы инфляцияны бір
елден екіншісіне аударады, халықаралық валюта және несие
қатынастары күрделенеді.
1.2. Инфляцияның түрлері
Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгейінің тұрақты
көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі. Соңғы кезге дейін
дүниежүзілік шаруашылықта инфляция, әдетте, төтенше жағдайларға
байланысты пайда болатын еді. Мысалы, соғыс жылдарында мемлекеттер
әскери шығындарын жабу үшін кқөп көлемде қағаз ақшларды шығаруға
мәжбүр болды. Соңғы жылдары бірқатар елдердің экономикасы үшін ол
айықпас ауруға, ұдайы өндірістің тұрақты факторына айналды.
Инфляция қарқыны жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10% - тен
аспайды. Экономикалық теория, мысалы, кейнсшілер, мұндай инфляцияны
экономикалық даму үшін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді
экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп есептейді. Мұндай
инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай
бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік тәжірбие инфляцияны мына шартты түрлерге бөледі:
● экономикадағы қамтитын аумағына байланысты – жергілікті және
әлемдік инфляция;
● жүру қарқынына байланысты - біркелкі (баға үнемі төмен
қарқынмен өседі), үздіксіз және сатылы инфляция;
●даму қарқынына байланысты – жылжымалы инфляция- онда бағаның
өсуі қарқыны жылына орташа 5-10 проценттен аспайды; қарқынды
инфляция – онда бағаның өсуі жылына орташа 10 проценттен 50
процентке дейін (ал кейде 100 процентке) жетеді; ұшқыр инфляция –
онда бағаның өсуі жылына 100 проценттен асады; Халықаралық валюта
қоры баға айына 50 процентке өссе, оны ұшқыр инфляцияның ішіндегі
аса ұшқыр инфляция (супергиперинфляция) деп аталады. Егер инфляция
өндірістің құлдырауымен ұштаса оны страфляция деп атайды;
● әсер ететін факторлар бойынша – сұраныс инфляциясы және шығын
инфляциясы.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән
объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс
сласында орын алады. Қазіргі инфляция мынадай факторларға
байланысты: 1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын
жабуға пайдаланған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен
айналыс аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық
шаруашылығының артық несие толуы. 2) Ақшалай емес факторларға:
қоғамдық өндірістегі теңсіздікке, шаруашылықтың шығындық
механизмеіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде, салық
саясаты, баға сияқты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты
факторлар жатады.
Сұраныс инфляциясы ақшалы факторларға байланысты туындайды, яғни
айналыстағы ақша массасы “көтеріліп”, соның салдарынан төлем
қабілеті бар сұраныста жоғары болады. Ал сол кездегі бірқалыпты
баға жағдайына өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра
алмайды. Сөйтіп, жиынтық сұраныс экономиканың өндірістік
мүмкіндіктерінен жоғарлап, бағаның көтерілуіне соқтырады.
Ақша массасының “көтерілуі” себептерінің ең негізгі - әскери
шығындардың өсуі, яғни шығарылған әскери техника күнбекүнгі өмірде
қолдануға жарамайтындықтан оның ақшалы эквиваленті бюджеттің
тапшылығын тудырады. Тапшылықты жою үшін айналымға қосымша ақша
массасы шығарылады, немесе ақша нарығына мемлекеттік зайымдар
орналастырылады. Бюджет тапшылығын жоюдың бірінші жолы өркендеген
мемлекеттерге тән. Айналысқа қосымша ақша массасын шығарудың
алғашқы сатылында өндірістің дамуы, жұмыссыздықтың азаюы және
бағаның төмендеуі тепе – теңдік орнайды. Сондықтан аз мөлшерлі
инфляция пайдалы деген қорытынды шығарады, себебі ондай инфляция
артық өндіру дағдарысынан және жұмыс орындарының қысқаруынан
сақтандырады. Одан әрі бүкіл экономикада бос жұмыс болмаған және
дамымаған сұранысқа өнімді қосымша шығара алмаған жағдайда баға
өседі. Осыдан кейін өндірістің құлдырауына, оның тиімділігінің
төмендеуіне және инфляцияның қарқындауына себепші факторлар әсер
ете бастайды.
Сөйтіп, сұраныс инфляциясы кезінде шектеулі ұсыныспен
салыстырғанда айнлыста артық ақша массасының болуы бағаланады
жоғарылатылады және ақшаны құнсыздандырады.
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туады:
● әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық
салаларында пайдалану қажеттігінен, нәтижесінде ақша баламасы
айналыс үшін артық болып қалады;
● мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қағаздардың өсуі, яғни
мемлекеттердің қысқа және орта мерзімді міндеттемелерін шығару
есебінен бюджет тапшылығын жабу, нәтижесінде мемлекеттің ішкі
қарызы артады;
● несиелік экспанциялау, яғни елдің орталық банкінің комерциялық
банктер мен үкіметке несие беретін несиелер көлемінің ұлғаюын
сипаттайды;
● импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу
барысында тауар айналымына қажеттіліктің үстіне ұлттық валютаның
эмиссиялануы;
● ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шығын инфляциясы өндіріс шығындарын көбеюіне байланысты әсіресе
еңбек ақының көбейуіне байланысты бағаның өсуі. Ол – ең алдымен
жалақы төлеуге шығындардың өсуі. Тауар бағасының өсуі халықтың
табысы төмендеп, жалақыны қайта индекстеу қажеттігін талап етеді.
Жалақының өсуі өз кезіндегі өнімді өндіру шығындардың өсуіне,
пайданың төмендеуіне, қолданып жүрген баға бойынша шарттарын өнім
көлемінің қысқаруына әкеп соғады. Пайданы сақтап қалу мақсатына
өндірушілер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде
инфляциялық серіппе (спираль) пайда болады: бағаның көтерілуі
жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бұл
жалақы мен бағаның “инфляция серіппе” теориясы деп аталады.
Шығын инфляциясы өнімнің әрібір өлшемінің шығыны көтеріліп, соған
байланысты баға өскенде ғана пайда болады. Алайда жалақы бағаны
құрайтын элементтердің тек біреуі ғана. Сонымен қатар, тауар
өндірісі шикізат, энергия көздерін алу,транспорт қызметін төлеу
шығындары көтерілкуіне байланысты да қымбаттайды. Шикізат пен
энергия ресурстарының және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни
материялдық шығындардың өсуі – бүкіл әлемде болатын заңды поцесс.
Оған қарсы тұратын фактор - өнімнің әрбір өлшемінің шығындарын
төмендетін жаңа технологияны пайдалану. Шығын инфляциясы мен
сұраныс инфляциясы бірімен – бірі тығыз байланысты. Қазіргі кезде
келген экономика жүйесін инфляцияға ұшырататын – немесе сұраныс
инфляциясына немесе шығын инфляциясына әсер ететін факторлар.
Шығындар инфляциясы мен сүраныс инфляциясы бір – бірімен тығыз
байланысты және біріне – бірі себепші, оларды дәл ара – жігін
ажырату мүмкін емес. Оны мынадай жүйеліктен байқауға болады:
ріс
Шағын инфляциясы – бұл баға белгілеу процесіне әсер ететін
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
● еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құрылуы;
● көрсетілетін қызметтің маңызының артуы;
● бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынының өсуінің жеделдетілуі,
әсіресе жалақының өсуі;
● энергетикалық дағдарыс;
инфляция
Өнеркәсібі дамыған елдерде жылжымалы инфляция тән, яғни жылдан
жылға ауыстыратын бірқалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс
экономистерінің жобалауынша инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы
ұлттық өнімнің өсуінің ынталандыруы мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде
қарқынды және үшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер
ететін фактролар, оның түрлері және инфляцияның әлеументтік –
экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық
өсуінің ерекшеліктеріне байланысты болады. Дамушы елдердің
инфляциясының даму жағдайлары мен оған әсер ететін факторларға
байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері
жатады, оларда 80 –жылдардың аяғы 90 – жылдардың бас кезінде
экономикалық тепе – теңдіктің жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты
тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару станогы мен үнемі индекстелу
миханизімінің қолданылуы байқалып, ал сыртқы экономикалық ортада
жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді. Никарагуда, мысалы,
1990 жылы ақшаның құнсыздануы 8500 процетке, Перуде - 8291,5
процентке жетті.
Екінші топқа Калумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма, Иран, Египет,
Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалдық тепе – теңдіктің
жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға және
несиелік эксмпанссияға (несиені ұлғайту) ерекше көңіл бөлінді. Бұл
елдерде қарқынды инфляция (бағаның жылдық орташа өсуі 20-40%
шамасында) сақталып, бірен – саран индекстеу жүргізілуде,
жұмыссыздықтықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер – Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея,
Біріккен Арабтар Әміршілігі, Катар, Сауыд Аравиясы, Бахрейн –
жеткілікті деңгейде экономикалық тепе – теңдігі бар мемлекеттер.
Оларда жылжымалы инфляция (1-5%) сақтауда, бағаға қатаң бақылау
негізделген. Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде.
Инфляцияға қарсы шаралар ретінде тауарды сырқа шығару және шетел
валютасының құрылуы зор роль атқарады, жұмыссыздық бірқалыпты
деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілдген бұрыңғы
социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польшпа,
Вьетнам және т.б.). Бұл мемлекеттердегі инфляция жоспарлы -
бөлу жүйесінен нарыққа өту барысында туындайтын объективті
процестерге байланысты болады. Себебі, инфляция факторлары,
біріншіден, мемлекеттік бюджеттің бұрыннан келе жатқан
тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде анықталады;
екіншіден, құрылым факторлары, мысалы, тез қайтарылымы
болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауыр өсуі;
үшіншіден, “баға қай- шысы” деп аталатын ауыл шаруашылығы
өнімдерінің бағасымен салыстырғандағы өнеркәсіп өнімдері
бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік. Құрылым
факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясының
өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз
сұранысы арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды
қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын басып шығарумен,
екінші жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен
шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлекеттерле көп
мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Бұл мемлекттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы
арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолмен,
яғни ақша массасын шығарумен, екінші жағынан шетел зайымдарын
көптеген мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы
мемлекеттерде көп мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Инфляцияның бірнеше түлері бар. баға өсуі қарқыны көз қарасы
тұрғысынан инфляцияны томендегідей түрге бөлуге болады: а) баяу; ә)
қарқынды; б) ұшқыр. Баяу инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10 %
- дан аздау) өседі. Инфляция 2 – 3 % болған жағдайда, нарық үшін
орынды құбылыс болып табылады. Мысалы, 1992 – жылы инфляция
Францияда 2,7 %, Германия мен АҚШ- та –3,8% болды. Қарқынды
инфляция кезінде баға жылдам ырғи – ырғи (жылына 20- дан 200%-ға
дейін) өседі. Мұндай инфляцияға жол бермеу керек ол өте ауыр
әлеументтік – экономикалық салдарға ұшындырады (тұрғындардың өмір
деңгейі төмендейді, кәсіпорын күйзеліске ұшырайды). Ұшқыр инфляция
кезінде айналымдағы ақшаның саны мен баға астрономиялық
жылдамдықпен (500-1000%) өседі. Қоғамның экономикалық тарихында
үшқыр инфляцияның таң қаларлық мысалдары баршылық (инфляция
Боливияда 1985 жылы 3400%, Аргентинада 1990 – шы жылы -2000%
болған). Аргентинада экономикасын ауыл шаруашылығы құтқарады. Бұл
сала басқасына қарағанда елде басым болып уақыттың белгілі кезеңін
нарықтық қатынастарынсыз- ақ өмір сүруге мүмкіндік туғызады.
Шетел ғылымдардың ойынша “баяу инфляция” экономиканы көтеруге
әсерін тигізеді және күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп жұмыссыздар
армиясын жоя бастады. Американ укономиесі А. Манның айтуынша,
бағаның қалыпты әрі ұзақ көтерілуі шаруашылық жағдайын жақсартады
және тұтыну қабілеттілігін арттырады. Шынында да инфляцияның
бірінші кезеңінде, қағаз ақшаны қарқынын қамтамассыз ету кезінде
арнайы инфляциялық конъюктура пайда болып, тауар бағасының өсуі
уақытша өндірісті ұлғайтып, тауар айналымын ынталандырады. Алайда
ақшаның құнсыздануының деңгейінде қарай инфляция өндіріс пен
айналым процесін ұйымдастыруды тезірек бұзатын әсерлерге
(“қарқынды” инфляция) тап болады. Сөйтіп несие – қаржы және валюта
жүйесінің (“гиперинфляция”) толық бұзылуына алып барады.
Рыноктық инфляциялық тепе – теңдігінің қандай түрді қабылдануына
байланысты инфляция типтерін ашық және басылыңқы деп айырамыз. Ашық
инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен
қызымет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Нгер
макроэкономикалық тепе – теңдік сұраным жағына қарай бұзылса және
тұрақы бағаның өсуімен байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз.
Ашық инфляция жекелеген тауар нарығында бағанның
кезеңментөмендеуіне толық сай келеді немесе болмашыда олардың өсуін
баяулатады. Демек ашық инфляция нарық механизімін көмегімен
өзгертеді оны аса бұзбайды.
Басылыңқы инфляция, оны кейде жасырын инфляция деп те атайды. Ол
бағаны реттейтін (жалақыда болмауыда мүмкін) экономикаға тән, яғни
жалпылама мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция.
Сондай – ақ ол тауар тапшылығы, өнім сапасының төмендеуіне, ақшаның
қорлану мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында бартерлік іс -
әрекетте байқалады.
Басылынқы инфляция мемлекетінің тауарлық бағаны сұраным мен
ұсыным тепе – теңдігімен төмен болуын қолдау арқылы пайда болды.
Мұнда ақша жалпылама сатып алу құралы және тауар мен қызымет
көрсетуді үйлестіру өлшемі болуды тоқтатады.
Қазақстан Республикасында 1992 – ші жылға дейін жасырын инфляция
басым болып, ол кейінірек ашық қарқынды инфляциялық сипатқа ие
болып сосын ұшқыр инфляцияға айналды. Республикала 1993 – ші жылды
инфляция 2260% құраса, 1994 – те – 1258, ал 1995- тің “теңге”
тұрақтана бастап, инфляция төмендеді және 56 -58% - ға
қысқарады.инфляция 1996- шы жылы 30% - дың маңында болса, 1997 – ші
жылы 20% құрса, ал 2000 жылдың аяғында 7% - ға тұрақтады.
Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды ұшқыр инфляциялардың нышаны –
ақша айналымы жылдамдығының өсуі мемлекет ішінде долардың немесе
басқа шетел валютасының қолдауына жол ашады. Бұл процесс
инфляцияның одан әрі қарқындауына және елден капиталдың
“әкетілуіне” соқтырады.
1.3.Инфляцияға қарсы саясат
Инфляция әлеуметтік және экономикалық зардаптары оған шалдыққан
елдердің үкіметін белгілі экономикалық саясат жүргізуге мәжбүр
етті. Алдымен экономистер ең басты сұраққа жауап іздейді.
Инфляцияны төтенше шаралар қолдану арқылы жою керек пе, әлде оған
бейімделу керек пе? Бұл дилемма әр елде өзінше, сол елдің
ерекшеліктеріне сәйкес шешіледі. Мысалы АҚШ – та, Англияда
инфляцияға қарсы күрес мемлекет деңгейіндегі мәселе. Басқа бір
елдер бейімделу шараларын қарастырады (жалақыны индекстеу және
т.б.).
Инфляцияға қарсы саясатты талдауда оның екі бағытын көрсеткен
жөн. Бірінші бағыт (қазіргі кейнсшілер қолдайтын шаралар) белсенді
бюджеттік саясатты жақтайды, мемлекеттік шығыстар мен салықтарды
икемді пайдаланып, төлеу қабілеті бар сұранысқа ықпал жасайды.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп,
салықтар деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады,
инфляцияның қарқыны төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде
өндіріс те қысқарып, экономикада дағдарыс пен тоқырау белгілері
байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл инфляцияны тежеудің
қоғамдық бағасы.
Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарық қатынастағы көшу терең
экономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізіледі. өндірістің
құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.
Реформаның барлық кезеңінде кейбір әсіресе инфляцияға айналған
өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипаты болып
табылады. Тұтыну бағалары 1992 жылы - 3006% - ды, 1993 жылы - 2266%
- ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30% мөлшерінен асты,
ал 1993 жылы қараша айында ол 55% - ға жетті. Бұл жағдай
стагфлияция деп аталды. 1994 жылы сегіз ай мерзімінде инфляция
деңгейі 1993 жылы осы мерзіммен салыстырғанда 60% - дан 759% -ға
көтерілді.
Қазақстан Республикасының ұлттық банкісі жүргізген қатаң
монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18 - 19%
деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейінен сипаттайтын
тұтыну бағаларының индексі 1997 жылы 11,2%; 1998 жылы- 1,9; 1999
жылы –17,8; 2000жылы- 9,8; 2001 жылы –6,4ды құрды.
Экономиканың құлдырауы кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы
бюджеттік саясат жүргізіледі. Егер сұраныс жеткіліксіз болса,
мемлекееттік қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырыла бастайды,
салықтардың деңгейі төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең
алдымен табысы аз топтарға салынады, әдетте, олар табысты
жеделпайдаланады сөйтіп қызмет көрсетулерге және тұтыну тауарларына
сұранысты ұлғайтады. Сұранысты бюджеттік қаржылар арқылы
ынталандыру, 60-70 жылдары көптеген елдердің тәрбиесі оны
күшейтеді. Дегенмен, бюджет тапшылдығының ұлғаюы үкіметтің салақ
арқылы моневр жасау мүмкіндіктерін тарылтады. Екінші бағыттың
авторлары экономикада пайда болған кемшіліктерді ақша – несие
саясаты арқыла реттеуді ұсынады. Реттеудің бір түрі үкіметтің
тікелей бақылауынан тыс, дербес орталық банк арқылы жүргізіледі. Ол
айналымдағы ақша санын және қарыз проценттерінің ставкасын
өткізеді. Ақша – несие саясатты экономикаға қысқа мерзімдік ықпал
жасау құрал ретінде қолданылады, басқаша айтқанда, экономистердің
бойынша үкімет төлеу бар сұранысы тежеу үшін инфляциялық шығындар
қолданылады. Өйткені экономикалық өсуді ынталндыру және
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін жасанды әдістер арқылы төмендету,
инфляцияны бақылаудан шығарады. Қоғамдық мүдде тұрғысынан
инфляциямен күрес халық шаруашылығына зиян келтіреді, яғни
жұмыссыздықты өсіріп өндірісті құлдыратады. Кейбір есептер бойынша
инфляцияны 1%- ке төмендету жұмыссыздықты жыл бойындағы өзінің
табиғи деңгейінен 2% жоғарылатады ал нақты жылдық ішкі өнім 4%- ке
кемітеді. Бақылаудан шыққан инфляцияны ауыздықтану біраз елдердің
үкіметтері 60 жылдардан бастап, баға мен табыс арасындағы деген
саясатты жүргізуде. Оны басты мақсаты жалақының өсуін тежеу. Бұл
саясат инфляциямен күресте рыногтық стратегиядан гөрі әкімшілікке
көбірек бағыт ұстанғандықтан туындайды және ол алға қойған мақсатқа
әрдайым жете бермейді. Қайшылықты проблемаларды шешуде түрлі
экономикалық шараларды қатар қолдану жалпы экономикалық реттеуді
тиімсіз етеді.
АҚШ – тың тәжірибесі табыс саясатынан жоққа шығарады. Мұнда
1971 – 1974 жылдарда үкімет жалақы мен баға деңгейіне тікелей
бақылау жүргізеді. Одан кейінгі жылдарда бұл мәселеде тек кеңес
берумен ғана шектелуде. Ал үкімет басына Р. Рейганың республикалық
әкімшілігі келісімімен аталған мәселелермен шұғылданатын үкімет
мекемесі жойлды.
Инфляциямен күресудің “ымыралы” теориясы.
Тәжірибеде инфляциямен белсенді күресудің стратегиясында
инфляцияның ымыралы теорииясы жатады. Бұл терия бойынша жұмыссыздық
динамикасы мен инфляция бір – біріне өзара кері әсер етеді. Ертеде
инфляциямен күрес саясаты Филлипс қисығына сүйенетін еді ал соңғы
жылдары жұмыссыздықтың табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Инфляция теориясы
1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Инфляцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Инфляцияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
ІІ. Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процестің даму
ерекшеліктері.
1. Ифляциялық процестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .23
2. Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру
әдістері ... ...25
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .30
Кіріспе
Инфляция термині (латынның inflatio сөзінен шыққан – кебіну,
ісіну) ақша айнлысына қатысты ХІХ ғасырдың орта шенінде пайда болды
және АҚШ – тың Азамат соғысы жылдары 1861 – 1865 жылдары қағаз
долларының “гринбектердің” қипасыз көп шығарушылармен байланысты
болды. ХІХ ғасырда бұл термин сондай – ақ Англия мен Францияда
қолданылады. Экономикалық әдебиеттерде ол 20 – сшншы жылдары жазыла
бастады
Біз жалпы инфляцияның пайда болу себебін, дамуын, оның шығысын
көрсетіп және оның динамикасына қалай әсер ететіні туралы тоқталғым
келді. Осы жағдай көп ғалымдар алдарында мынадай сұрақтар қояды:
неге инфляцияны бақылау өте қиын, неге жоспар мен үкіметтердің
есептеулеріне қарамастан инфляция бар, неге біз инфляция туралы
уайымдауымыз керек, инфляция қандай зиян немесе пайда алып келеді,
инфляциядан айырылу үшін экономика құрылғыларынан біз өзгерте
аламыз ба, мәселен алатын стандартына оралып, яғни қағаз ақшаларды
алтынға ауыстырып немесе инфляция кезінде бізге өмір сүруге оңай
болу үшін экономиканы қайта құру керек пе?
Қазақстанда рефрманың алғашқы жылдары бағаның қозғалысы көптеген
факторлармен айқындалады, олардың басымдылығы: азық – түлік
тауарларына және кейбір тауарларға арналған бағаның белсенділігін
шекті деңгейін біртіндеп алып тастау, энергия ресурстарына арналған
бағаны ынталандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы. Осы тұтыну
тауарларына бағаың өсуін – 1998 жылы 1,9% - ға дейін қысқартуға
мүмкіндік берді. Тұтыну нарығындағы бағаның 1999 жылы өсіп кетуі
(17,8% - ға ), негізінен, теңгенің “құбылмалы айырбастау бағамын”
енгізуге байланысты, ал тұтыну тауарларына және қызымет көрсетуге
арналған баға өсімі 2000 жылы 9,8% - дан 2004 жылы 6,7%-ға дейін
баяулағаны байқалды. Тұтастай алғанда 1995-2006 жылдары инфляция
мынадай болды: 1995 жылы – 60,3%; 1996 жылы – 28,7%; 1998 жылы –
1,9%; 1999 жылы – 17,8%; 2000 жылы – 9,8% 2001 жылы 6,4%; 2002
жылы – 6,6%; 2003 жылы –6,8%; 2004 жылы – 6,7%; 2005 жылы –7,6;
2006 жылы қаңтар – шілде –5,1%. Бірақ 2005 жылдан бастап бағаның
жаңадан көтерілуі байқалды.
Қазір инфляция үйреншікті болып, оның маштабы өсуде. Бірақ тек
халықтың кең қабаты ғана емес, оның қағидалары механизмдері,
түсінігі және ол туралы ақпараттар мамандарының өздері де жетік
иемденбеген.
І. Инфляция теориясы
1. Инфляцияның мәні, себептері, зардаптары
Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптеген бері өмір сүріп
келеді. Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның
қызметімен тығыз байланысты деп саналады..
Инфляцияның дәстүрлі ең жалпы анықтамасы – тауар айналымының
қажеттілігімен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша
массасымен лықа толып кетуі, оның құнсыздануы және соның өсуі;
ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі. Инфляция кезінде
қоғамдық өндіріс процесінің алшақтықтарына және артық көп ақшаның
шығарылуына байланысты ақша айналысының заңы бұзылады. Инфляция кез
келген экономикалық даму үлгісіне тән объективті құбылыс. Шынында
да қауырт жағдайларда, мысалы соғыс революция және сол сияқты
кездейсоқ жағдайларда экономиканы дамыту үшін мемлекеттік
шығындарды қағаз ақша шығарумен қаржыландыру ақша айналымының күрт
“көтеріліп”, қағаз ақшаның құнсыздануына әкеп соғады. Оның әр
елдегі соғыс жылдарындағы ақша айналымынан көруге болады. ХІХ
ғасырдың бас кезіндегі Англияның Наполионға қарсы соғысы; 1789 –
1791 ж. ж. Француз революциясы; әсіресе дүниежүзілік соғыстан кейін
Германияда инфляция жоғары қарқынға жетті. Осы келтірілген
мәселелер инфляцияның бұрыннан келе жатқан айырықша құбылыс екенін
дәлелдейді. Инфляция тауар бағаларының өсуінен көрінгенімен, ол тек
ақшаға тән құбылыс емес. Ол күрделі әлеументтік – экономикалық
құбылыс, оны тудырушы рынок шаруашылығының түрлі саласындағы ұдайы
өндіріс сәйкестілігінің бұзылуы. Инфляция – дүниежүзіндегі көптеген
елдердің экономикалық өміріндегі ең өткір проблемалардың бірі.
Осы заманғы инфляция жүйелі сипатымен көрінетін ерекшеліктерге ие
және бұл құбылыс тек бағаның өсу нәтижесінде туындайтын ақшаның
арзандау көрінісі ғана емес, сонымен қоса ол бүкіл ел экономикасын
мүшкіл халіне байланысты болып келеді. Инфляцияның негізгі себебі –
халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы: қор жинау мен
тұтынудың, сұраныс пен ұсыныстың, мемлекеттік табыстар мен
шығындардың, несиенің, капитал көлемі мен мөлшерінің, айналымдағы
ақша массасының мөлшері мен шаруашылықтағы ақша сұранысының тепе –
теңдігі бұзылғаны болып табылады.
Осы заманға инфляция өндіріс процесінің өзінде туады, бірақ оның
нақты көрінісі ақша саласында анықталады. Содықтан, инфляцияны
артық ақша белгілерінің эмиссиясымен жиі байланыстырады. Бұл
салыстырмалы түсінік. Егер ақша эмиссиясы тауарлар өндірісі мен
қызметтердің өсуіне сәйкес болып, олардың қарқындары үйлессе, бұл
инфляция құбылысы емес, айналым арналарының толып кетуі болмайды.
Алайда, экономика толық жұмыс істеу үшін және айналым арналарының
аса толу кезінің қашан және айналым саласының қай шегіне дейін
ақшамен толтыруға болатынын анықтау өте қиын. Осындай инфляцияны
зерттеу жеткіліксіз болғанымен инфляцияға қарсы дұрыс шаралар
жетілдіру оңайға түспейді.
Инфляцияның табиғатын түсіну мен инфляцияға қарсы шараларды
мемлекеттік әрекеттердің теориялық негізгі ретінде қазіргі заманда
ақшаның сандық теориясында, оның монетаристік немесе кейнсиандық
талдауында болады. Осы теория инфляцияның себебін нарықтардың
тұрақты тепе – теңсіздігінен туындап және ақша қажеттілігі оның
ұсынысынан үнемі жоғары болғанымен көрінеді деп ұйғарады.
Инфляция – ақша жүйесінің дағдарысты жай – күйі.
Ақшаның құнсыздануына мына факторлар себепші болады:
Айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
Қолайсыз төлем балансы;
Үкіметеке сенімнің жоғалуы.
Ұзақ уақыт бойы инфляцияны монетарлық құбылыс деп санай отырып,
ол ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуі тұрғысында
түсіндіріліп келеді. Әлі де бірқатар шетелдік авторлар инфляцияны
экономикада бағаның жалпы деңгейінің артуы ретінде анықталады.
Алайда инфляцияның тауар бағасының өсуінде көрінгенімен оны тек
таза ақша феноменіне жатқыза салуға болмайды. Бұл нарықтық
шаруашылықтың түрлі сфераларындағы ұдайы өндірістің
сәйкессіздігінен туатын күрделі әлеументтік – экономикалық құбылыс.
Инфляция әлемнің көптеген елдеріндегі экономиканың қазіргі дамуының
ең өткір проблемаларының бірі болып есептеледі.
Бүгінде инфляция бағаның өсуі нәтижесінде ақшаның сатып алу
жарамдылығының құлдырауымен ғана емес, сонымен бірге елдің
экономикалық дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты.
Инфляцияға өндіріс пен өткізу сферасыныңдағы әртүрлі факторлар
тудырған өндіріс процесінің қарама – қайшылықтары себепші болады.
Инфляцияның әуел бастағы себебі – ұлттық шаруашылықтың түрлі
сфераларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным, мемлекеттің
кірістері мен шығыстары, айналысындағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттілігі арасындағы алшақтықтар.
Инфляцияның ішкі және сыртқы факторларын (себептерін) айыра білу
қажат. Ішкі факторлардың арасындағы ақшаға жатпайтын және ақшалай –
монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындарды - бұл
шаруашылық сәйкестігінің бұзылуы, экономиканың циклдық дамуы,
өндірістің монополизациялануы, инвестициялардың теңгерімсіздігі,
әлеументтік – саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары.
Ақшалай факторларға мемлекеттік қаржының дағдарысы және бюджет
тапшылығы, мемлекеттік борыштың өсуі, ақша эмиссиясы, сондай – ақ
несие жүйесінің кеңеюі, ақша айналысы жылдамдығының артуы
нәтижесінде несие құралдарының өсуі және басқалары жатады.
Бағаның өсуі және ақшаның шамадан көп шығуы бұл тек инфляцияның
сыртқы көрінісі ғана: ұлттық шаруашылық пропорциясының бұзылуы,
жалпы тепе – теңдіктің бұзылуы инфляцияның терең себептері. әлемдік
экономикалық әдебиеттерде инфляцияны және ұлттық шаруашылықты
баланссыздыққа алып келетін үш негізгі күйін бөліп көрсетеді.
- қағаз ақша эмиссиясы мемлекеттік монополия, сыртқы сауда
өндіріссіздігі, әскери және басқа шығындар, қазіргі мемлекеттің
функциясымен байланысты;
жалақының деңгейіне және мөлшеріне кәсіподақтардың монополиясы;
жеке шығындар мен балгілі бір бағаларға ірі фирмалардың
монополизмі.
Осы үш себептермен бір – бірімен байланысты және әрқайсысы
баланстарды бұзып, ұсыныс пен сұраныстыңөсуіне немесе төмендеуіне
алып келуі мүмкін. Инфляцияға қарсы нарықты шара қолдану үшін
инфляцияның қайнар көзін білу керек.
Нарықтық экономикаға тән көптеген басқа көріністер сияқты
инфляция бір мағыналық болып бағаланбайды. Инфляцияның экономикалық
өсуге себепкер болатын бізге онша мәләм емес. Сондықтан инфляцияны
жалпы жаман деп, басу, жою, керек деп қаруға болмайды. Ол
экономиканы дамыту үшін мемлекеттің қолданылатын құралы болуы
мүмкін. Инфляция пайда мөлшері мен бағаның өсуіне әсер етеді,
алдымен конъюнкутраны өмірге әкелетін фактор ретінде болады., бірақ
мемлекеттегі экономикалық тұрақсыздықты күшейтетін тежеушіге
айналады.
Нарықтық экономикасы дамығанелдерге жылжымалы инфляция
экономикалық өсудің қалыпты факторы ретінде қаралады. Себебі олар
үлкен әлемдік экономикалық шығындарды алып келеді. Инфляцияға қарсы
күрес ол макроэкономикалық мәселе болып табылады. Мемлекет алдында
мынадай негізгі мәселелер тұрады: радикалды шара арқылы инфляцияны
жою немесе оған бейімделу. Әр елдер осы дилемманы өздігінше шешеді.
Мәселен, АҚШ және Ұлыбритания инфляциямен активті түрде күресуде,
ал басқа мемлекеттер болса комплексті бейімделетін мемлекеттік
шаралар құруда.
ХХ ғасыр ортасындағы өнеркәсібі дамыған елдерге инфляциялық
тенденция тән. Оған негізгі екі фактор әсер етті: қаржы және ақша –
несие жүйесінің ауытқымай қайта құрылуы және экономикада
олигополиялық құрылымның қалыптасуы.кәсіпкердің бағаны котеру
арқылы табыстың артынан қуулы ерікті бәсекені шектеді. Ақша
айналымы мен бағаның құрылуының тұрақтылығын алтын монеталы
стандарт анықталады. Банкотты алтынға еркін айырбастау ақшаның
құнсыздануына әкелмейді делінді. Сонымен қатар қатаң сәйкестікте
орналасқан алтын қорлары бар банктер айналымға балгілі бір мөлшерде
банкнот шығаруы мүмкін болды.
Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептерне нені жатқызамыз?
Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін еске ұстап, оның
ішіндегі ең бастыларын айтайық. Біріншіден, мемлекеттік шығыстар
мен кірістердің тепе – теңдігінің бұзылуы, баланстың болмауы. Ол
мемлекеттік бюджеттің тапшылығынан көрінеді. Егер дефицит Орталық
эмиссия банкісімен пайдаланса, онда айналыста ақша массасы
көбейеді. Айырбастың сандық теңдігін MV=PO еске түсірсек, M мен P
көрсеткіштері өсуінің байланысы анық. Екіншіден, осындай жолмен,
әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның
инфляциялық өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен
байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық табысты әскери
мақсатына пайдалану, өндірістік емес шығындар – олар қоғамдық
байлықты текке рәсуа етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана
қосымша төлем қабілеті бар сұраныс туғызып, тауармен қамтамасыз
етілмеген ақша массасының өсуіне әкеледі. Әскери шығындардың өсуі
мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік
қарыздардың ұдайы өсуіне ұрындырады. Үшіншіден, баға деңгейінің
жалпы өсуі қазіргі рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты.
Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі рынокта көптеген өндірушілер
болып, өнімнің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытта мүлдем
ұқсамайды. Қазіргі рынок белгілі дәрежеде олигополиялық рынок. Ал
олигополист (жетілмеген бәсекелес) едәуір дәрежеде бағаны билейді.
Олигополиялар бағаны өсіруді бірінші болып бастырмаса да, олар оны
қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның жоғары деңгейін ұстап
тұру үшін өндіріс пен тауар ұстануды қарастыру арқылы дифицит
жасауға тырысады. Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның
төмендеуін болдырмау үшін олигополия мен монополия икемді тауар
ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу
үшін олигополистерге жиынтық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келмеуі
көмектеседі. Төртіншіден, елдің экономикасының ашық болуы оның
бірте – бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартыулы барысында
“импорттық” инфляцияның қауіпі туады. Бесіншіден, инфляция өзіне -
өзі дем беретін сипат алады. Батыс елдердң көптеген экономистері
және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық пен
өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою инфляцияға қарсы
саясаттың ең басты міндеті.
Инфляцияның зардаптары күрделі және көп түрлі болып келеді.
Инфляцияның жоғары деңгейі баға мен пайда нормасын жоғарлатып,
уақытша конъюктураны жандандырыады. Процестің у шығыуы барысында
инфляция ұдайы өндіріске кедергі келтіріп, қоғемдағы экономикалық
және әлеументтік шелінстерді тьөмендетеді. Инфляция аттың
текіріктеп шауып, бой бернмеген кезіндегідей шаруашылықтың шырқын
бұзып, айтарлықтай зин келтіріп, экономикалық саясатты жүргізуге
жол бермейді. Бағаның әр түрлі өсуі экономика салалаларының
арасындағы сәйкестілікті бұзып, тұтынушылар сұранысын бүркемелеп,
ішкі рынокта тауарлар өткізуді қиындатады. Мұндай инфляция
тұтынушының ақшадан тауарға ауысуын күшейтіп, бұл процесті таудан
аққан тасқынға айналдырып, тауарға тапшылық тудырып, ақша
қорлануына ынтаны жойып, ақша – несие жүйесінің қызыметін бұзады.
Бұдан басқа халықтың жинағы құнсызлданады, банктер, несие беретін
мекемелер зиян шегеді. өндірістің интернационалдануы инфляцияны бір
елден екіншісіне аударады, халықаралық валюта және несие
қатынастары күрделенеді.
1.2. Инфляцияның түрлері
Инфляция – экономикадағы жалпы баға деңгейінің тұрақты
көтерілуінен ақшаның құнсыздану процесі. Соңғы кезге дейін
дүниежүзілік шаруашылықта инфляция, әдетте, төтенше жағдайларға
байланысты пайда болатын еді. Мысалы, соғыс жылдарында мемлекеттер
әскери шығындарын жабу үшін кқөп көлемде қағаз ақшларды шығаруға
мәжбүр болды. Соңғы жылдары бірқатар елдердің экономикасы үшін ол
айықпас ауруға, ұдайы өндірістің тұрақты факторына айналды.
Инфляция қарқыны жай, орташа жүруі кезінде бағаның өсуі 10% - тен
аспайды. Экономикалық теория, мысалы, кейнсшілер, мұндай инфляцияны
экономикалық даму үшін оңды жағдай деп, ал мемлекетті тиімді
экономикалық саясат жүргізуші субъекті деп есептейді. Мұндай
инфляция өндіріс пен сұраныстың өзгерген жағдайларына қарай
бағаларды түзеп отыруға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік тәжірбие инфляцияны мына шартты түрлерге бөледі:
● экономикадағы қамтитын аумағына байланысты – жергілікті және
әлемдік инфляция;
● жүру қарқынына байланысты - біркелкі (баға үнемі төмен
қарқынмен өседі), үздіксіз және сатылы инфляция;
●даму қарқынына байланысты – жылжымалы инфляция- онда бағаның
өсуі қарқыны жылына орташа 5-10 проценттен аспайды; қарқынды
инфляция – онда бағаның өсуі жылына орташа 10 проценттен 50
процентке дейін (ал кейде 100 процентке) жетеді; ұшқыр инфляция –
онда бағаның өсуі жылына 100 проценттен асады; Халықаралық валюта
қоры баға айына 50 процентке өссе, оны ұшқыр инфляцияның ішіндегі
аса ұшқыр инфляция (супергиперинфляция) деп аталады. Егер инфляция
өндірістің құлдырауымен ұштаса оны страфляция деп атайды;
● әсер ететін факторлар бойынша – сұраныс инфляциясы және шығын
инфляциясы.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгісіне тән
объективті құбылыс. Инфляцияның себептері айналыс және өндіріс
сласында орын алады. Қазіргі инфляция мынадай факторларға
байланысты: 1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын
жабуға пайдаланған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен
айналыс аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық
шаруашылығының артық несие толуы. 2) Ақшалай емес факторларға:
қоғамдық өндірістегі теңсіздікке, шаруашылықтың шығындық
механизмеіне, мемлекеттің экономикалық саясаты, оның ішінде, салық
саясаты, баға сияқты, сыртқы экономикалық саясатына байланысты
факторлар жатады.
Сұраныс инфляциясы ақшалы факторларға байланысты туындайды, яғни
айналыстағы ақша массасы “көтеріліп”, соның салдарынан төлем
қабілеті бар сұраныста жоғары болады. Ал сол кездегі бірқалыпты
баға жағдайына өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра
алмайды. Сөйтіп, жиынтық сұраныс экономиканың өндірістік
мүмкіндіктерінен жоғарлап, бағаның көтерілуіне соқтырады.
Ақша массасының “көтерілуі” себептерінің ең негізгі - әскери
шығындардың өсуі, яғни шығарылған әскери техника күнбекүнгі өмірде
қолдануға жарамайтындықтан оның ақшалы эквиваленті бюджеттің
тапшылығын тудырады. Тапшылықты жою үшін айналымға қосымша ақша
массасы шығарылады, немесе ақша нарығына мемлекеттік зайымдар
орналастырылады. Бюджет тапшылығын жоюдың бірінші жолы өркендеген
мемлекеттерге тән. Айналысқа қосымша ақша массасын шығарудың
алғашқы сатылында өндірістің дамуы, жұмыссыздықтың азаюы және
бағаның төмендеуі тепе – теңдік орнайды. Сондықтан аз мөлшерлі
инфляция пайдалы деген қорытынды шығарады, себебі ондай инфляция
артық өндіру дағдарысынан және жұмыс орындарының қысқаруынан
сақтандырады. Одан әрі бүкіл экономикада бос жұмыс болмаған және
дамымаған сұранысқа өнімді қосымша шығара алмаған жағдайда баға
өседі. Осыдан кейін өндірістің құлдырауына, оның тиімділігінің
төмендеуіне және инфляцияның қарқындауына себепші факторлар әсер
ете бастайды.
Сөйтіп, сұраныс инфляциясы кезінде шектеулі ұсыныспен
салыстырғанда айнлыста артық ақша массасының болуы бағаланады
жоғарылатылады және ақшаны құнсыздандырады.
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туады:
● әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық
салаларында пайдалану қажеттігінен, нәтижесінде ақша баламасы
айналыс үшін артық болып қалады;
● мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қағаздардың өсуі, яғни
мемлекеттердің қысқа және орта мерзімді міндеттемелерін шығару
есебінен бюджет тапшылығын жабу, нәтижесінде мемлекеттің ішкі
қарызы артады;
● несиелік экспанциялау, яғни елдің орталық банкінің комерциялық
банктер мен үкіметке несие беретін несиелер көлемінің ұлғаюын
сипаттайды;
● импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу
барысында тауар айналымына қажеттіліктің үстіне ұлттық валютаның
эмиссиялануы;
● ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шығын инфляциясы өндіріс шығындарын көбеюіне байланысты әсіресе
еңбек ақының көбейуіне байланысты бағаның өсуі. Ол – ең алдымен
жалақы төлеуге шығындардың өсуі. Тауар бағасының өсуі халықтың
табысы төмендеп, жалақыны қайта индекстеу қажеттігін талап етеді.
Жалақының өсуі өз кезіндегі өнімді өндіру шығындардың өсуіне,
пайданың төмендеуіне, қолданып жүрген баға бойынша шарттарын өнім
көлемінің қысқаруына әкеп соғады. Пайданы сақтап қалу мақсатына
өндірушілер тауар бағасын көтеруге мәжбүр болады. Нәтижесінде
инфляциялық серіппе (спираль) пайда болады: бағаның көтерілуі
жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бұл
жалақы мен бағаның “инфляция серіппе” теориясы деп аталады.
Шығын инфляциясы өнімнің әрібір өлшемінің шығыны көтеріліп, соған
байланысты баға өскенде ғана пайда болады. Алайда жалақы бағаны
құрайтын элементтердің тек біреуі ғана. Сонымен қатар, тауар
өндірісі шикізат, энергия көздерін алу,транспорт қызметін төлеу
шығындары көтерілкуіне байланысты да қымбаттайды. Шикізат пен
энергия ресурстарының және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни
материялдық шығындардың өсуі – бүкіл әлемде болатын заңды поцесс.
Оған қарсы тұратын фактор - өнімнің әрбір өлшемінің шығындарын
төмендетін жаңа технологияны пайдалану. Шығын инфляциясы мен
сұраныс инфляциясы бірімен – бірі тығыз байланысты. Қазіргі кезде
келген экономика жүйесін инфляцияға ұшырататын – немесе сұраныс
инфляциясына немесе шығын инфляциясына әсер ететін факторлар.
Шығындар инфляциясы мен сүраныс инфляциясы бір – бірімен тығыз
байланысты және біріне – бірі себепші, оларды дәл ара – жігін
ажырату мүмкін емес. Оны мынадай жүйеліктен байқауға болады:
ріс
Шағын инфляциясы – бұл баға белгілеу процесіне әсер ететін
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
● еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құрылуы;
● көрсетілетін қызметтің маңызының артуы;
● бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынының өсуінің жеделдетілуі,
әсіресе жалақының өсуі;
● энергетикалық дағдарыс;
инфляция
Өнеркәсібі дамыған елдерде жылжымалы инфляция тән, яғни жылдан
жылға ауыстыратын бірқалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс
экономистерінің жобалауынша инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы
ұлттық өнімнің өсуінің ынталандыруы мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде
қарқынды және үшқыр инфляция басымдау болады. Инфляцияға әсер
ететін фактролар, оның түрлері және инфляцияның әлеументтік –
экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық
өсуінің ерекшеліктеріне байланысты болады. Дамушы елдердің
инфляциясының даму жағдайлары мен оған әсер ететін факторларға
байланысты төмендегідей жіктеуге болады.
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері
жатады, оларда 80 –жылдардың аяғы 90 – жылдардың бас кезінде
экономикалық тепе – теңдіктің жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты
тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару станогы мен үнемі индекстелу
миханизімінің қолданылуы байқалып, ал сыртқы экономикалық ортада
жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді. Никарагуда, мысалы,
1990 жылы ақшаның құнсыздануы 8500 процетке, Перуде - 8291,5
процентке жетті.
Екінші топқа Калумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма, Иран, Египет,
Сирия, Чили елдері кіреді, оларда да экономикалдық тепе – теңдіктің
жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға және
несиелік эксмпанссияға (несиені ұлғайту) ерекше көңіл бөлінді. Бұл
елдерде қарқынды инфляция (бағаның жылдық орташа өсуі 20-40%
шамасында) сақталып, бірен – саран индекстеу жүргізілуде,
жұмыссыздықтықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жататын елдер – Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея,
Біріккен Арабтар Әміршілігі, Катар, Сауыд Аравиясы, Бахрейн –
жеткілікті деңгейде экономикалық тепе – теңдігі бар мемлекеттер.
Оларда жылжымалы инфляция (1-5%) сақтауда, бағаға қатаң бақылау
негізделген. Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде.
Инфляцияға қарсы шаралар ретінде тауарды сырқа шығару және шетел
валютасының құрылуы зор роль атқарады, жұмыссыздық бірқалыпты
деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілдген бұрыңғы
социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польшпа,
Вьетнам және т.б.). Бұл мемлекеттердегі инфляция жоспарлы -
бөлу жүйесінен нарыққа өту барысында туындайтын объективті
процестерге байланысты болады. Себебі, инфляция факторлары,
біріншіден, мемлекеттік бюджеттің бұрыннан келе жатқан
тапшылығы негізінде қаржыландыру мәселелерінде анықталады;
екіншіден, құрылым факторлары, мысалы, тез қайтарылымы
болмайтын ауыр өнеркәсіпке салынатын инвестицияның қауыр өсуі;
үшіншіден, “баға қай- шысы” деп аталатын ауыл шаруашылығы
өнімдерінің бағасымен салыстырғандағы өнеркәсіп өнімдері
бағасының қарқынды өсуінің арасындағы үйлесімсіздік. Құрылым
факторлары тек бағаны қауырт көтеріп шығын инфляциясының
өсуіне әсерін тигізеді.
Бұл мемлекеттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз
сұранысы арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды
қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын басып шығарумен,
екінші жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен
шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы мемлекеттерле көп
мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Бұл мемлекттер өндірістің өсуі мен ішкі нарықтың аз сұранысы
арасындағы қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолмен,
яғни ақша массасын шығарумен, екінші жағынан шетел зайымдарын
көптеген мөлшерде тартумен шешуге ұмтылуда. Нәтижесінде бұл топтағы
мемлекеттерде көп мөлшерде ішкі және сыртқы қарыздар пайда болады.
Инфляцияның бірнеше түлері бар. баға өсуі қарқыны көз қарасы
тұрғысынан инфляцияны томендегідей түрге бөлуге болады: а) баяу; ә)
қарқынды; б) ұшқыр. Баяу инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10 %
- дан аздау) өседі. Инфляция 2 – 3 % болған жағдайда, нарық үшін
орынды құбылыс болып табылады. Мысалы, 1992 – жылы инфляция
Францияда 2,7 %, Германия мен АҚШ- та –3,8% болды. Қарқынды
инфляция кезінде баға жылдам ырғи – ырғи (жылына 20- дан 200%-ға
дейін) өседі. Мұндай инфляцияға жол бермеу керек ол өте ауыр
әлеументтік – экономикалық салдарға ұшындырады (тұрғындардың өмір
деңгейі төмендейді, кәсіпорын күйзеліске ұшырайды). Ұшқыр инфляция
кезінде айналымдағы ақшаның саны мен баға астрономиялық
жылдамдықпен (500-1000%) өседі. Қоғамның экономикалық тарихында
үшқыр инфляцияның таң қаларлық мысалдары баршылық (инфляция
Боливияда 1985 жылы 3400%, Аргентинада 1990 – шы жылы -2000%
болған). Аргентинада экономикасын ауыл шаруашылығы құтқарады. Бұл
сала басқасына қарағанда елде басым болып уақыттың белгілі кезеңін
нарықтық қатынастарынсыз- ақ өмір сүруге мүмкіндік туғызады.
Шетел ғылымдардың ойынша “баяу инфляция” экономиканы көтеруге
әсерін тигізеді және күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп жұмыссыздар
армиясын жоя бастады. Американ укономиесі А. Манның айтуынша,
бағаның қалыпты әрі ұзақ көтерілуі шаруашылық жағдайын жақсартады
және тұтыну қабілеттілігін арттырады. Шынында да инфляцияның
бірінші кезеңінде, қағаз ақшаны қарқынын қамтамассыз ету кезінде
арнайы инфляциялық конъюктура пайда болып, тауар бағасының өсуі
уақытша өндірісті ұлғайтып, тауар айналымын ынталандырады. Алайда
ақшаның құнсыздануының деңгейінде қарай инфляция өндіріс пен
айналым процесін ұйымдастыруды тезірек бұзатын әсерлерге
(“қарқынды” инфляция) тап болады. Сөйтіп несие – қаржы және валюта
жүйесінің (“гиперинфляция”) толық бұзылуына алып барады.
Рыноктық инфляциялық тепе – теңдігінің қандай түрді қабылдануына
байланысты инфляция типтерін ашық және басылыңқы деп айырамыз. Ашық
инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен
қызымет көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Нгер
макроэкономикалық тепе – теңдік сұраным жағына қарай бұзылса және
тұрақы бағаның өсуімен байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз.
Ашық инфляция жекелеген тауар нарығында бағанның
кезеңментөмендеуіне толық сай келеді немесе болмашыда олардың өсуін
баяулатады. Демек ашық инфляция нарық механизімін көмегімен
өзгертеді оны аса бұзбайды.
Басылыңқы инфляция, оны кейде жасырын инфляция деп те атайды. Ол
бағаны реттейтін (жалақыда болмауыда мүмкін) экономикаға тән, яғни
жалпылама мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция.
Сондай – ақ ол тауар тапшылығы, өнім сапасының төмендеуіне, ақшаның
қорлану мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында бартерлік іс -
әрекетте байқалады.
Басылынқы инфляция мемлекетінің тауарлық бағаны сұраным мен
ұсыным тепе – теңдігімен төмен болуын қолдау арқылы пайда болды.
Мұнда ақша жалпылама сатып алу құралы және тауар мен қызымет
көрсетуді үйлестіру өлшемі болуды тоқтатады.
Қазақстан Республикасында 1992 – ші жылға дейін жасырын инфляция
басым болып, ол кейінірек ашық қарқынды инфляциялық сипатқа ие
болып сосын ұшқыр инфляцияға айналды. Республикала 1993 – ші жылды
инфляция 2260% құраса, 1994 – те – 1258, ал 1995- тің “теңге”
тұрақтана бастап, инфляция төмендеді және 56 -58% - ға
қысқарады.инфляция 1996- шы жылы 30% - дың маңында болса, 1997 – ші
жылы 20% құрса, ал 2000 жылдың аяғында 7% - ға тұрақтады.
Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды ұшқыр инфляциялардың нышаны –
ақша айналымы жылдамдығының өсуі мемлекет ішінде долардың немесе
басқа шетел валютасының қолдауына жол ашады. Бұл процесс
инфляцияның одан әрі қарқындауына және елден капиталдың
“әкетілуіне” соқтырады.
1.3.Инфляцияға қарсы саясат
Инфляция әлеуметтік және экономикалық зардаптары оған шалдыққан
елдердің үкіметін белгілі экономикалық саясат жүргізуге мәжбүр
етті. Алдымен экономистер ең басты сұраққа жауап іздейді.
Инфляцияны төтенше шаралар қолдану арқылы жою керек пе, әлде оған
бейімделу керек пе? Бұл дилемма әр елде өзінше, сол елдің
ерекшеліктеріне сәйкес шешіледі. Мысалы АҚШ – та, Англияда
инфляцияға қарсы күрес мемлекет деңгейіндегі мәселе. Басқа бір
елдер бейімделу шараларын қарастырады (жалақыны индекстеу және
т.б.).
Инфляцияға қарсы саясатты талдауда оның екі бағытын көрсеткен
жөн. Бірінші бағыт (қазіргі кейнсшілер қолдайтын шаралар) белсенді
бюджеттік саясатты жақтайды, мемлекеттік шығыстар мен салықтарды
икемді пайдаланып, төлеу қабілеті бар сұранысқа ықпал жасайды.
Инфляциялық артық сұраныс тұсында мемлекет өз шығыстарын тежеп,
салықтар деңгейін жоғарылатады. Нәтижесінде сұраныс қысқарады,
инфляцияның қарқыны төмендейді. Алайда, солармен бір мезгілде
өндіріс те қысқарып, экономикада дағдарыс пен тоқырау белгілері
байқалады, жұмыссыздардың саны өседі. Бұл инфляцияны тежеудің
қоғамдық бағасы.
Қазақстанда жоспарлы экономикадан нарық қатынастағы көшу терең
экономикалық дағдарысты жеңумен қоса жүргізіледі. өндірістің
құлдырауы экономиканың барлық салаларында жүріп жатты.
Реформаның барлық кезеңінде кейбір әсіресе инфляцияға айналған
өршімелі инфляция экономикалық дағдарыстың дәлелді сипаты болып
табылады. Тұтыну бағалары 1992 жылы - 3006% - ды, 1993 жылы - 2266%
- ды құрады. Инфляцияның айлық қарқыны көбіне 30% мөлшерінен асты,
ал 1993 жылы қараша айында ол 55% - ға жетті. Бұл жағдай
стагфлияция деп аталды. 1994 жылы сегіз ай мерзімінде инфляция
деңгейі 1993 жылы осы мерзіммен салыстырғанда 60% - дан 759% -ға
көтерілді.
Қазақстан Республикасының ұлттық банкісі жүргізген қатаң
монетарлық саясат арқасында жағдай өзгеріп, инфляция айына 18 - 19%
деңгейінде тұрақтанды. Инфляцияның жалпы деңгейінен сипаттайтын
тұтыну бағаларының индексі 1997 жылы 11,2%; 1998 жылы- 1,9; 1999
жылы –17,8; 2000жылы- 9,8; 2001 жылы –6,4ды құрды.
Экономиканың құлдырауы кезінде сұранысты ұлғайту үшін арнайы
бюджеттік саясат жүргізіледі. Егер сұраныс жеткіліксіз болса,
мемлекееттік қаржыландыру бағдарламасы жүзеге асырыла бастайды,
салықтардың деңгейі төмендетіледі. Төмен деңгейлі салықтар ең
алдымен табысы аз топтарға салынады, әдетте, олар табысты
жеделпайдаланады сөйтіп қызмет көрсетулерге және тұтыну тауарларына
сұранысты ұлғайтады. Сұранысты бюджеттік қаржылар арқылы
ынталандыру, 60-70 жылдары көптеген елдердің тәрбиесі оны
күшейтеді. Дегенмен, бюджет тапшылдығының ұлғаюы үкіметтің салақ
арқылы моневр жасау мүмкіндіктерін тарылтады. Екінші бағыттың
авторлары экономикада пайда болған кемшіліктерді ақша – несие
саясаты арқыла реттеуді ұсынады. Реттеудің бір түрі үкіметтің
тікелей бақылауынан тыс, дербес орталық банк арқылы жүргізіледі. Ол
айналымдағы ақша санын және қарыз проценттерінің ставкасын
өткізеді. Ақша – несие саясатты экономикаға қысқа мерзімдік ықпал
жасау құрал ретінде қолданылады, басқаша айтқанда, экономистердің
бойынша үкімет төлеу бар сұранысы тежеу үшін инфляциялық шығындар
қолданылады. Өйткені экономикалық өсуді ынталндыру және
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін жасанды әдістер арқылы төмендету,
инфляцияны бақылаудан шығарады. Қоғамдық мүдде тұрғысынан
инфляциямен күрес халық шаруашылығына зиян келтіреді, яғни
жұмыссыздықты өсіріп өндірісті құлдыратады. Кейбір есептер бойынша
инфляцияны 1%- ке төмендету жұмыссыздықты жыл бойындағы өзінің
табиғи деңгейінен 2% жоғарылатады ал нақты жылдық ішкі өнім 4%- ке
кемітеді. Бақылаудан шыққан инфляцияны ауыздықтану біраз елдердің
үкіметтері 60 жылдардан бастап, баға мен табыс арасындағы деген
саясатты жүргізуде. Оны басты мақсаты жалақының өсуін тежеу. Бұл
саясат инфляциямен күресте рыногтық стратегиядан гөрі әкімшілікке
көбірек бағыт ұстанғандықтан туындайды және ол алға қойған мақсатқа
әрдайым жете бермейді. Қайшылықты проблемаларды шешуде түрлі
экономикалық шараларды қатар қолдану жалпы экономикалық реттеуді
тиімсіз етеді.
АҚШ – тың тәжірибесі табыс саясатынан жоққа шығарады. Мұнда
1971 – 1974 жылдарда үкімет жалақы мен баға деңгейіне тікелей
бақылау жүргізеді. Одан кейінгі жылдарда бұл мәселеде тек кеңес
берумен ғана шектелуде. Ал үкімет басына Р. Рейганың республикалық
әкімшілігі келісімімен аталған мәселелермен шұғылданатын үкімет
мекемесі жойлды.
Инфляциямен күресудің “ымыралы” теориясы.
Тәжірибеде инфляциямен белсенді күресудің стратегиясында
инфляцияның ымыралы теорииясы жатады. Бұл терия бойынша жұмыссыздық
динамикасы мен инфляция бір – біріне өзара кері әсер етеді. Ертеде
инфляциямен күрес саясаты Филлипс қисығына сүйенетін еді ал соңғы
жылдары жұмыссыздықтың табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz