Қазақстан Республикасының банкілік қызметін мемлекеттік реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3.4
1 Банкiлiк қызметтң пайда болуы мен қалыптасу ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.14
1.1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң объектiсi ретiнде ... ... ...5.14
2 Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ..15.39
2.1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау ... ... ... ... ... ... ... ...15.20
2.2 Ұлттық банктің екіншi деңгейдегі
банктерді қадағалаудағы өкілеттігi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.26
2.3 Банк құрудағы банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.33
2.4 Банкiлiк қадағалаудың соңғы жылдардағы есебi ... ... ... ... ... 33.39
3 Банкілiк қадағалауда банкiлердiң құқықтық
мәртебесінің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.50
3.1 Банктерді консервациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
3.2 Банктерді қайта құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.45
3.3 Банктерді тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45.48
3.4 Банктердi қадағалаудың құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ...48.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51.52
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53.54
1 Банкiлiк қызметтң пайда болуы мен қалыптасу ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.14
1.1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң объектiсi ретiнде ... ... ...5.14
2 Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ..15.39
2.1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау ... ... ... ... ... ... ... ...15.20
2.2 Ұлттық банктің екіншi деңгейдегі
банктерді қадағалаудағы өкілеттігi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.26
2.3 Банк құрудағы банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26.33
2.4 Банкiлiк қадағалаудың соңғы жылдардағы есебi ... ... ... ... ... 33.39
3 Банкілiк қадағалауда банкiлердiң құқықтық
мәртебесінің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.50
3.1 Банктерді консервациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.42
3.2 Банктерді қайта құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.45
3.3 Банктерді тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45.48
3.4 Банктердi қадағалаудың құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ...48.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51.52
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53.54
Қазақстан Республикасындағы банкiлiк жүйенiң тұрақтылығын қамтамасыз ету банкiлiк қызметтi құқықтық реттеумен байланысты болып табылады. Мемлекетiмiздiң банк жүйесi соңғы жылдарда дүние жүзiлiк дамыған мемлекеттердiң банк жүйелерiнiң деңгейiне көтерiлдi. Одақ кезiнде республикамыздағы банктер орталық банктердiң филиалдары ретiнде қызмет атқарған болатын. Банктердiң өз бетiнше банкiлiк операцияларды iс жүзiне асыруы орталық банкпен реттелiнетiн. Нарық жағдайына көшуге байланысты республикамызда екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасты. Бүгiнгi таңда республикамызда 38 екiншi деңгейдегi банктер қызмет етуде, олардың екеуi мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық қалғандары коммерциялық банктер болып табылады. Банктердiң iс жүзiне асыратын операцияларының тұрақты түрде iсжүзiне асыру үшiн құқықтық тұрғыдан барлық жағдай жасалыну керек. Қазақстан Републикасының банк жүйесiнiң және банкiлiк қызметтiң тұрақты жұмыс iстеп дамуына ел басымыздың қосқан үлесi өте зор. Өйткенi президентiмiз банк саласына орасан зор көңiл аударып Ұлттық Банктi ешқандай мемлекеттiк органдарға тәуелсiз қалыптасуына бар жағдай жасады. Екiншi деңгейдегi Банктердiң құқықтық жағдайы конститутциямен және 1995 жылғы 30 наурыздағы Ұлттық Банк туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы банктер және банкiлiк қызмет туралы заңдармен сондай-ақ президенттiң жарлықтарымен, Ұлттық банктiң нормативтiк құқықық актiлермен анықталынады. Осы нормативтiк құқықтық актiлер бүгiнгi таңдағы банк қызметтiнiң құқықтық негiзi болып табылады. Бiтiру жұмысында мен банкiлiк қызметтiң түрлерiне тоқталып құқықтық реттеу негiздерiн қарастырдым. Нарықтық қатынастың қалыптасуы жағдайында, кәсiпкерлiктiң даму барысында банктер ролi жылдан жылға өсуде. Банк сөзi итальян “Banco„ сөзiнен шыққан ол орындық, айырбастаушы лавкасы деген сөздi бiлдiредi. Банк бiр жағынан кредит ақша капиталының орталығын бiлдiрсе, екiншi жағынан займ алушылар орталығын бiлдiредi. Банкiлiк қызметтi құқықтық реттеудiң негiзi Қазақстан Респуликасының конституциясы болып табылады. Конституцияда ата заңымызда кәсiпкерлiк қызмет рұқсат етiледi. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң бiр түрi болып табылады. Ата заңымыздың 4-бабында құқық ретiнде конституция, заңдар, нормативтiк құқықтық актiлер және халықаралық шарттар болып табылады. Банктердiң қызметiн құқықтық реттеу және қадағалау ҚР-ның Ұлттық Банкiсiнiң негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылады. Ұлттық Банкi өз құзiретi шеңберiнде банкiлiк қызметтi реттейтiн нұсқаулар мен ережелердi қабылдайды. Сонымен қатар олардың орындалуын реттейдi және қадағалайды. Ал Ұлттық Банк қызметiн ҚР-нң Президентi қадағалайды, Ұлттық Банк президент алдында есеп бередi. ҚР-ның банк жүйесi ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде даму қарқыны жағынан бiрiншi орында тұр. Ұлттық Банк екiншi деңгейдегi банктерге банкiлiк қызметтi iс жүзiне асыру үшiн лицензия беретiн бiрден-бiр мемлекеттiк орган болып табылады. Банктер заң талаптарын орындамаған жағдайда Ұлттық Банк олардан лицензияны қайтарып алуға құқылы.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы,«Жеті–Жарғы» 1998 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы, «Жеті – Жарғы». 2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1995 ж. 30 наурыз.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Заңы. 1995 ж. 31 тамыз.
5. «Лицензиялау туралың Қазақстан Республикасының Заңы. 17 сәуір 1995 ж.
6. «Банкроттық туралың Қазақстан Республикасының Заңы. 21 қаңтар 1997 ж.
7. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 5 наурыз 1997 ж.
8. «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 10 шілде 1998 ж.
9. «Табиғи монополиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 9 шілде 1998 ж.
10. «Аудиторлық қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 20 қараша 1998 ж.
11. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 24 желтоқсан 1996 ж.
12. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2002-2005гг.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030 даму стратегиясың. Алматы, 1997 ж.
14. Послание Президента народу Казахстана. Каз. Правда 5апреля 2003г.
15.Банковское дело. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, 1998ж.
16. Денги. Кредит. Банки. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, 1999г.
17.Ақша несие банктер. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, «Экономикаң. 2001ж.
18. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы, «Экономикаң. 2000 ж.
19. Давыдова Л. Е, Раймонов Д.В Банковское право Республики Казахстан. Алматы, «Жеті-Жарғың. 2000 г.
20. Худяков А.И.Финансовое право Республики Казахстан: (Общая часть). Алматы, «Қаржы – қаражатң. 1995 г.
21. Банковское дело. / Под редакцией Бабичевой Ю.А ./. М., Экономика, 1993 г.
22. Худяков А.И., Найманбаев С. М. Русско – казахский финансово – толковый словарь. Алматы, 1997 г.
23. Олейник О.М. Основы банковского права. М., БЕК, 1997 г.
24. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. Алматы, 1999 ж.
25. Жуков С.М, Денги. Банк. Кредит. М., 1998 г.
26. Колесников В.И., Кроливецкой Л.П. Банковское дело. М., 1998 г.
27. Денги. Кредит Банки. / Под. редакцией Лаврушина О.И. /, Москва, 1998г.
28. Саниев М.С., Денги. Кредит Банки., Алматы, 2000 г.
29. «2000 год – проблемы финансовых учереждений и банковского надзораң. /Финансы и Кредит. 1998 г. ғ6. ст. 86 – 96/.
30. Эранивили Н.Д., Банковское право. М., ЮНИТИ. 1999 г.
31. Банки и банковские операции. / Под редакцией Жукова Е.Ф. /. М., «Банки и биржи. ЮНИТИң. 1997 г.
32. Ефимова Л.Г., Банковское право. М., БЕК. 1994 г.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы, «Жеті – Жарғы». 2000 ж.
3. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1995 ж. 30 наурыз.
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Заңы. 1995 ж. 31 тамыз.
5. «Лицензиялау туралың Қазақстан Республикасының Заңы. 17 сәуір 1995 ж.
6. «Банкроттық туралың Қазақстан Республикасының Заңы. 21 қаңтар 1997 ж.
7. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 5 наурыз 1997 ж.
8. «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 10 шілде 1998 ж.
9. «Табиғи монополиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 9 шілде 1998 ж.
10. «Аудиторлық қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 20 қараша 1998 ж.
11. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 24 желтоқсан 1996 ж.
12. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2002-2005гг.
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030 даму стратегиясың. Алматы, 1997 ж.
14. Послание Президента народу Казахстана. Каз. Правда 5апреля 2003г.
15.Банковское дело. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, 1998ж.
16. Денги. Кредит. Банки. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, 1999г.
17.Ақша несие банктер. / Под редакцией Сейткасимова Г.С. /, Алматы, «Экономикаң. 2001ж.
18. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Алматы, «Экономикаң. 2000 ж.
19. Давыдова Л. Е, Раймонов Д.В Банковское право Республики Казахстан. Алматы, «Жеті-Жарғың. 2000 г.
20. Худяков А.И.Финансовое право Республики Казахстан: (Общая часть). Алматы, «Қаржы – қаражатң. 1995 г.
21. Банковское дело. / Под редакцией Бабичевой Ю.А ./. М., Экономика, 1993 г.
22. Худяков А.И., Найманбаев С. М. Русско – казахский финансово – толковый словарь. Алматы, 1997 г.
23. Олейник О.М. Основы банковского права. М., БЕК, 1997 г.
24. Мухитдинов Н.Б., Найманбаев С.М. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. Алматы, 1999 ж.
25. Жуков С.М, Денги. Банк. Кредит. М., 1998 г.
26. Колесников В.И., Кроливецкой Л.П. Банковское дело. М., 1998 г.
27. Денги. Кредит Банки. / Под. редакцией Лаврушина О.И. /, Москва, 1998г.
28. Саниев М.С., Денги. Кредит Банки., Алматы, 2000 г.
29. «2000 год – проблемы финансовых учереждений и банковского надзораң. /Финансы и Кредит. 1998 г. ғ6. ст. 86 – 96/.
30. Эранивили Н.Д., Банковское право. М., ЮНИТИ. 1999 г.
31. Банки и банковские операции. / Под редакцией Жукова Е.Ф. /. М., «Банки и биржи. ЮНИТИң. 1997 г.
32. Ефимова Л.Г., Банковское право. М., БЕК. 1994 г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: “Қазақстан Республикасының банкілік қызметін мемлекеттік
реттеу”
Алматы, 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3-4
1 Банкiлiк қызметтң пайда болуы мен қалыптасу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-14
1-1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң объектiсi ретiнде ... ... ...5-
14
2 Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ..15-39
2-1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау ... ... ... ... ... ... ... ...15-20
2-2 Ұлттық банктің екіншi деңгейдегі
банктерді қадағалаудағы өкілеттігi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-26
2-3 Банк құрудағы банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-33
2-4 Банкiлiк қадағалаудың соңғы жылдардағы есебi ... ... ... ... ... 33-39
3 Банкілiк қадағалауда банкiлердiң құқықтық
мәртебесінің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40-50
3-1 Банктерді консервациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-42
3-2 Банктерді қайта құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-45
3-3 Банктерді тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45-48
3-4 Банктердi қадағалаудың құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ...48-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..51-52
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3-54
КIРIСПЕ.
Қазақстан Республикасындағы банкiлiк жүйенiң тұрақтылығын қамтамасыз
ету банкiлiк қызметтi құқықтық реттеумен байланысты болып табылады.
Мемлекетiмiздiң банк жүйесi соңғы жылдарда дүние жүзiлiк дамыған
мемлекеттердiң банк жүйелерiнiң деңгейiне көтерiлдi. Одақ кезiнде
республикамыздағы банктер орталық банктердiң филиалдары ретiнде қызмет
атқарған болатын. Банктердiң өз бетiнше банкiлiк операцияларды iс жүзiне
асыруы орталық банкпен реттелiнетiн. Нарық жағдайына көшуге байланысты
республикамызда екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасты. Бүгiнгi таңда
республикамызда 38 екiншi деңгейдегi банктер қызмет етуде, олардың екеуi
мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық қалғандары коммерциялық банктер болып
табылады. Банктердiң iс жүзiне асыратын операцияларының тұрақты түрде
iсжүзiне асыру үшiн құқықтық тұрғыдан барлық жағдай жасалыну керек.
Қазақстан Републикасының банк жүйесiнiң және банкiлiк қызметтiң тұрақты
жұмыс iстеп дамуына ел басымыздың қосқан үлесi өте зор. Өйткенi
президентiмiз банк саласына орасан зор көңiл аударып Ұлттық Банктi ешқандай
мемлекеттiк органдарға тәуелсiз қалыптасуына бар жағдай жасады. Екiншi
деңгейдегi Банктердiң құқықтық жағдайы конститутциямен және 1995 жылғы 30
наурыздағы Ұлттық Банк туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы банктер және
банкiлiк қызмет туралы заңдармен сондай-ақ президенттiң жарлықтарымен,
Ұлттық банктiң нормативтiк құқықық актiлермен анықталынады. Осы
нормативтiк құқықтық актiлер бүгiнгi таңдағы банк қызметтiнiң құқықтық
негiзi болып табылады. Бiтiру жұмысында мен банкiлiк қызметтiң түрлерiне
тоқталып құқықтық реттеу негiздерiн қарастырдым. Нарықтық қатынастың
қалыптасуы жағдайында, кәсiпкерлiктiң даму барысында банктер ролi жылдан
жылға өсуде. Банк сөзi итальян “Banco„ сөзiнен шыққан ол орындық,
айырбастаушы лавкасы деген сөздi бiлдiредi. Банк бiр жағынан кредит ақша
капиталының орталығын бiлдiрсе, екiншi жағынан займ алушылар орталығын
бiлдiредi. Банкiлiк қызметтi құқықтық реттеудiң негiзi Қазақстан
Респуликасының конституциясы болып табылады. Конституцияда ата заңымызда
кәсiпкерлiк қызмет рұқсат етiледi. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң
бiр түрi болып табылады. Ата заңымыздың 4-бабында құқық ретiнде
конституция, заңдар, нормативтiк құқықтық актiлер және халықаралық шарттар
болып табылады. Банктердiң қызметiн құқықтық реттеу және қадағалау ҚР-ның
Ұлттық Банкiсiнiң негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылады. Ұлттық Банкi
өз құзiретi шеңберiнде банкiлiк қызметтi реттейтiн нұсқаулар мен ережелердi
қабылдайды. Сонымен қатар олардың орындалуын реттейдi және қадағалайды. Ал
Ұлттық Банк қызметiн ҚР-нң Президентi қадағалайды, Ұлттық Банк президент
алдында есеп бередi. ҚР-ның банк жүйесi ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде даму
қарқыны жағынан бiрiншi орында тұр. Ұлттық Банк екiншi деңгейдегi банктерге
банкiлiк қызметтi iс жүзiне асыру үшiн лицензия беретiн бiрден-бiр
мемлекеттiк орган болып табылады. Банктер заң талаптарын орындамаған
жағдайда Ұлттық Банк олардан лицензияны қайтарып алуға құқылы.
1. Банкiлiк қызметтiң пайда болуы мен қалыптасу ерекшiлiктерi
1.1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң обьектiсi ретiнде
Банкiлер дегенiмiз- ақша қаржылары мен қорларды жинақтау, кредит беру,
ақшалай есеп айырысу, ақшаның белгiлi-бiр түрiн айналысқа жiберу, бағалы
қағаздар шығару және олармен операция жасау сияқты т.б қызмет атқаратын
экономикалық арнаулы институттар. Банк товар-ақша қатынастары негiзiнде
пайда болады да, оның әлеуметтiк-экономикалық ролi қоғамдық формацияның
сипатымен анықталады. Банк iсiнiң кейбiр белгiлерi құл иеленушiлiк және
феодалдық қоғамдарда бой көрсетедi. Орта ғасырда банк iсi ең алдымен
Солтүстiк Италияның сауда өнеркәсiптi қалаларында дами бастады. "Банк" және
"Банкир" терминдерiнiң түбi "стол" мағынасын беретiн итальян сөзiнен
шыққан. Өйткенi ақша айырбастаушылар мен өсiмқорлар операцияларды стол
басында отырып жүргiзген.
1929-33 жылдардағы дүниежүзiлiк экономикалық
дағдарыстан кейiн банк жүйесiнде мемлекеттiң ролi барынша орта түстi.
Буржуазиялық мемлекеттер мақсатында Банк пен кредиттi пайдалануға күш
салды.
Банк саласында мемлекеттiк меншiк жоғары дәрежеде дами бастады.
Мемлекет Банк сияқты жеке меншiктiк Банкте үкiметтi, оның iшiнде
олардың соғыс шығындарын қаржыландырудың көзiне айналды. Дамып келе жатқан
елдерде Банктiң көптеген ерекшелiгi бар. Бұрын бұл елдерде империалистiк
елдердiң банк монополияларды үстемдiк еттi. Қазiр кейбiр елдерде ұлттық
жеке меншiктiк банк капиталдары дами бастады. Бұл елдерде мемлекеттiң
Банктi өз қолына алуы оларды ұлт экономикасын өркендету мақсатына
пайдалануға жағдай туғызады.
Елiмiз саяси тәуелдiлiктi тоқсаныншы жылдардың басында алғанымен,
экономикалық-тәуелсiздiк айналымға ұлттық валютамыз "теңге" кiргеннен
кейiн ғана келгенi белгiлi.
Төл ақшамызды айналымға шығару Ұлттық банк жүйесiн, несие және ақша,
қаржы жүйесiн қайта құрудың iргетасы болды десек ешбiр қателеспеймiз.
Екiншiден тағы бiр қиымдық банк жүйесiн қайта құру елiмiзде жүзеге асырыла
бастаған басқа да реформалармен және нарыққа өту кезеңiндегi экономикадағы
толып жатқан қайшылықпен тұспа-тұс.
Мемлекет аймақтық саясат 2002 жылы реформалардың бiрте-бiрте аймақтық
деңгейге көшуiн ескерiп атқарылатын болғандықтан,бiртұтас банк жүйесi
кезеңiнен-ақ кең тараған мемлекеттiк банктердiң бөлiмшелерi мәселесi өте
маңызды бола түспек.Банк бөлiмшелерi жөнiндегi салмақты,сындарлы саясат кем
дегенде түрлi аймақтық болашағынан хабардар болуға мүмкiндiк бередi.
Банк бөлiмшелерiн дамытудың алғышарттары:
1. Банк өз операцияларын жүргiзуде, түрлi салаларда жұмыс iстеуге,
клиенттердiң көп түрлi болуына ұмтылады.
2. Бөлiмшелер жүйесi банктерге экономикалық тұрғыдан қаржы ресурастарын
тепе-тең бөлуге, ақшаның дұрыс айналымда болуын қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Қаржы көп шоғырланған аудандардағы басы артық ақшаны
тез арада қаржы аз аудандарға таратуға жол ашады.
3. Жергiлiктi жерлерде бөлiмшелерi бар iрi шаруашылық ұйымдары құрылады. Ал
оларға сол жергiлiктiжерде несие берген оңтайлы.
Жаңа бөлiмшелер ашу мәселесiне келсек, ол мынадай жерлерде ашылғаны жөн:
- тек банк бөлiмшесi мекемесiнiң арқасында ғана айналымға түсiруге
болатын жергiлiктi қаражаттың болуы;
- Жергiлiктi деңгейдегi iрi 10-15 тен кем емес клиенттiң болуы.
Қазақстан банкi жүйесiнде қызмет ететiн мамандардың интелектуалдық
потенциалы қәзiргi нарықтық қатынасқа дейiнгi деңгейде қалған жалпы
тұрғындардың негiзгi бөлiгiнiң дәл сондай потенциалынан жоғары. Сондықтан
банктер өз дамуының жолында клиенттердi өтiп жатқан процестердiң аясына
тартып, олардың бойына жаңа мәдениеттi сiңiредi.
Жинақ банктер Ассоциациясының тапсырысы бойынша 1992 жылы ТМД
Статкомитетi жүргiзген iшiнара зерттеу мәлiметтерiне сәйкес ТМД-ның кейбiр
мемлекеттерiнде кәспкерлiк қызметтi ұйымдастыруға арналған жиналымдар 0,2-
3% аралығында болған. Алдағы уақытта бұл көрсеткiш әрине өсе түседi деп
болжайды.
Ендi Қазақстан халқына әлемдегi банктiң көмгi туралы айтар болсақ, бүкiл
дүниежүзiлiк банктiң өкiлi Киоши Кодера үстiмiздегi жылдың iшiнде бiр
апталық жұмыс сапарымен Қазақстанда болып, республика үкiметiн арадағы
қарым-қатынастың кейбiр мәселелерiн шештi.
Банк өзiнiң атқаратын қызметiне қарай орталық эмиссиялық, коммерцилық,
инвестициялық, жинақ, арнаулы салаға бейiмделген банк болып бөлiнедi.
Банктiң меншiк формасы жағынан акционерлiк, банкир үйлерi,
кооперативтiк, мемлекеттiң араласуымен болатын аралас Банк, мемлекет аралық
сияқты түрлерi бар.
Банк операциялары пассивтi және активтi болып бөлiнедi. Пассивтi
операциялар арқылы Банк кредит беру үшiн, ресурстар құрайды, ал активтi
операциялар арқылы осы ресурстарды пайда табу мақсатына пайдаланады.
Банк операциялары неғұрлым көлемдi болса, оны жүргiзуге кеткен шығын да
соғұрлым аз болады. Банктiң шоғырлануы негiзiнен пайданың қорлануы арқылы
банкiлердiң мемлекетi капиталының өсуi түрiнде iске асады. Мысалы: АҚШ-та
1900-1958 жылдары аралығында банкiлердiң акционерлiк капиталы 1 млрд $ 5,6
млрд $ дейiн көбейдi. Бәсеке күрестiң барысында банкiлердiң өзара бiрiгуi
немесе бiрiн-бiрi жалмап қоюы Банк шоғырлнуына жағдай жасайды. Мысалы 1900-
57 жылдары Англияда осындай жолмен банкiлер саны 90-21 ге дейiн кемидi.
Барлық капиталистiк елдерде Банк шоғырлауында филиалдар санының өсуi орасан
зор роль атқарады. Мысалы 1952-1967 жылдары американ банкiлерiнiң филиалдар
жүйесi 4 есе көбейдi. Қазiргi кездегi Банк шоғырлануының ерекшелiгi сол, ол
формальдық түрде дербес болып саналатын банкiлердiңакцияларын сатып алу
немесе алмасу жолымен iрi банкiлер тарапынан бақылау орнату арқылы iске
асырылады. Банк шоғырлануының мұндай түрi, әсiресе АҚШ-та тараған. Мысалы:
онда депозиттi 40 млрд $ асатын 500 банкiлi Холдинг-компаниялар бақылап
отыр. Банк шоғырлану процесi өз дамуның жоғары сатысында банк
монополияларын туғызады.
Банкiлiк қызмет ”Банктертер және банкiлiк қызмет туралы” заңның 30-
бабында көрсетiлгендей -”банкiлiк операцияларды және басқа да, заңда
көрсетiлген, операцияларды iске асыру болып табылады.
Субьектiлiк прициптерге негiзделе отырып, кез-келген операцияны банкiлiк
деп тануға болады, себебi банкiлiк операцияны басқа, банктер тағы, үйлердi
жалға алады, яғни банкiлiк операциялармен қатар, банктер басқа да iс-
әрекеттердi жүзеге асырады.
Екiншi принциптi ретiнде пәндiк принциптердi алуғаболады, және осы жерде
бiз банкiлiк операцияның не екенiн айтып кетуiмiз керек.
Тiкелей банкiлiк операцияға заңды анықтама берiлмеген. Алайда ”Банктертер
және банкiлiк қызмет туралы” заңының 30-бабының 2-тармағында
көрсетiлгендей, банкiлiк оаерацияларға клесiлер жатады:
А) Заңды тұлғалардың депозиттерiн, банк шоттарын ашуды және жүргiзудi
қабылдау;
Б) Жеке тұлғалардың депозиттерiн, банк шоттарын ашуды және жүргiзудi
қабылдау;
В) Банкiлермен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк есепшоттарынашу және жүргiзу;
В-1 Осы адамның иелiгiндегi тазартылған бағалы металдардың нақты саны
көрiнiс табатын жеке және заңды тұлғалардың метал шоттарын ашу және
жүргiзу;
Г) Кассалық операциялар: банкноттармен мәнеттердi қабылдау, беру, қайта
есептеу ұстау, айырбастау, сұрыптау қаттап буу және сақтау;
Д) Аудару операциялары: заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың ақшасын
аудару жөнiндегi тапсырмаларын орындау;
Е) есептеу операциялар: заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың вексельдерi
мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу (дисконт);
Ж) заем операциялары төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес: ақшалай
түрде несие беру
З) жеке тұлғалармен заңды тұлғалардың, оның iшiнде корреспондент
банктердiң тапсырмасы мен олардың банктiк шоттары бойынша есеп
айырсуларды жүзеге асыру;
И) сенiм (трасталық) операциялар: сенiм бiлдiрiлген адамның мүддесi үшiн
және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металдарды және құнды
қағаздарды басқару;
К) клиринг операциялары: төлемдердi жинау, салыстыру сорттау және
растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн жүзеге асыру және
клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
Л) сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтармен үй-жайларды жалға
берудi қоса клиенттердiң құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттары мен қазыналарын сақтау жөнiндегi қызметтер;
М) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетiн бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып, қысқа мерзiмдi несие беру;
Н) төлем карточкаларын шығару;
О) банкноттарды, мәнеттермен қазыналарды инкассациалау және басқа жақа
салып жiберу;
П) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
Р) төлем құжаттарын инкассаға қабылдау;
С) чек кiтапшаларын шығару;
Т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтiк қызмет;
У) акредитивтi ашу мен растау жiне ол бойынша мiндеттемелердi орындау;
Ф) ақша түрiнде орындалуды көздейтiн банк кепiлдiкиерiн беру;
Х) үшiншi тұлғалар үшiн ақша түрiнде орындауды көздейтiн банктiк кепiл
болушылықтар мен өзге де мiндеттемелер беру;
Жоғарыда аталған операциялар жүргiзу үшiн банкiлерге және басқа заңды
тұлғаларға лицензияны Ұлттық Банк қана құқылы. Осы баптың 2-тармағында
аталғаннан басқа банкiлер және банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын
ұйымдар
Банктiң қосымша лицензиясы болған жағдайда мына операцияларды жүзеге
асыруға құқылы:
А) қымбат тазартылған бағалы металлдарды(алтын, күмiс, платина, платина
тобына жататын металдар) құйма күйнде, қымбат тазартылған бағалы
металдардан жасалған мәнеттердi, зергерлiк бұйымдарды сатып алу, кепiлге
қабылдау, есепке алу,сақтау және сату;
Б) құрамында бағалы металдармен асыл тастар бар зергерлiк бұйымдарды сатып
алу, кепiлге қабылдау есепке алу, сақтау және сату;
В) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдердi инкассоға қабылдау,
төлемшiлердiң вексельдердi төлеуi жөнiнде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртiбiмен ескертпелi вексельдердi, вексельдер акцептiн төлеу;
Д) лизинг қызметiн жүзеге асыру;
Е) өз меншiгiнднгi бағалы қағаздарды эмиссиялау;
Ж) факторингтiк(сауда-саттық) операциялар: тауарларды сатып алушының қырыз
мiндеттемесiн сатушыға айналым түспейтн жолмен вексель сатып алу арқылы
төлеу.
Жоғарыда көрсетiлген, екiншi топ көрiнiп тұрғандай басқа да ұйымдардың
құзыретiне кiредi. Сол себептен соларды тек банктiк қызметiне,банктерге
жатқызуға болмайды.
Осы баптың 4-тармағында банктердiң бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби
қызметiнiң мазмұны ашылып көрсетiлген:
a) Мемлекеттiк бағалы қағаздармен-делдалдық
b) Диллерлiк- мемлекеттiк бағалы қағаздармен, сондай-ақ осы заңда
көрсетiлгендей өзге де бағалы қағаздармен
в) кастодиалдық;
г) клириенгтiк түолерiн жүзеге асыруға құқылы.Банктердiң клирингтiк
қызметтi қоспағанда бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтiң жоғарыда
аталған бiр немесе бiрнеше бiрлескен түрлерiн жүзеге асыруына лицензияларды
Ұлттық банктiң келiсiмiмен уәкiлеттi орган бередi: Банктер және банкiлiк
қызмет туралы”заңда ”Операция ” терминiмен қатар ”Мәмiле ”деген термин
қолданылады. Сонымен, ендi осы екi терминдер арасындағы қарым-қатынасты
қарастырайық.
Тереңге үңiлмей-ақ айта кетуiмiз қажет, ”мәмiле ”(келiсiм шарт)
–бұл тiкелей юридикалық термин, ол ”банкiлiк операциялар ” түсiнiгi болса,
юридикалық мазмұнымен қатар экономикалық мазмұнына не болады. Сонымен қатар
банкiлiк операцияны құқықтық, юридикалық ұғымы ретiнде мынадай түрде
көрсетiлуi мүмкiн: ”негiзгi жасалатын iс-әрекеттер, яғни келiсiмдер, бiр
жақты келiсiмдер, және де құқықтық қатынастарды жүзеге асыруға бағытталған
iстер ”
Жоғарыда айтылғанға келетiн болсақ, онда ”банкiлiк операциялар” үлкен
және кiшiгiрiм ұйымдарға байланысты болады.
Кең көлемде, үлкен ұғыммен қарастыратын болсақ, онда ол кез-келген
банктердiң iс-әрекеттерi, және де жоғарыдан белгiлi болғандай субьектiлерге
қарап операцияларды бөлуге өте қиын, сондықтан заң шығарушы органдар осыған
көп көңiл бөледi.
Сонымен мемлекет,мүмкiн жалпы банктiк операциялар анықтамасымен
байланысты болмаса да, банктерге шектеулер қояды.
Тар мағынада банк қызметiн тiкелей банк операцияларын iс жүзiне
асыруды айтамыз, яғни ”Банктертер жiне банкiлiк қызмет туралы”заңда
көрсетiлгендей, фактiлi және заңды немесе юридикалық әрекеттер. Аталған
әрекеттердi тек банктер iс жүзiне асыра алады.
Егер банк қызметiн тұтас құбылыс ретiнде қарастыратын болсақ, онда
оны анықталған банк операцияны жүргiзу арқылы, ақша немесе басқа қаржы
құралдары арқылы, iске асатын банктiк кәсiби қызметi деп айтуға болады, ал
ол сонымен қатар ҚР Ұлттық Банктiң лицензиясына не болуы тиiс.
Негiзiнен банк қызметiн басқа кәсiби қызметтерден бөлiп қарастыру
қажет, бiрiншiден, кәсiпкерлiктiң жалпы субьектiлерден, осы ұйымдар тобы
үстiмен мемлекеттiк қадағалауды және реттеудi қамтамасыз ету үшiн.
Кәсiпкерлiк субьектiлерден банктердi келесi белгiлерi, жағдайлары
айырады, олардың функциялары немесе қызметтерi
депозиттер алу, кредиттер беру және мемлекеттегi төлем айпалымына жәрдем
беру немесе қолғабыс.
Мемлекет өз тарапынан, жариялы түрде,банк статусын не болмаған заңды
тұлғаларға “банк” деп аталуына немесе өзiн банк қызметiмен айналысатын ұйым
деп атауға тыйым салады. Кез-келген банк операциясын жасауы үшiн лицензияға
не болу керек, банкi болып табылмайтын кез-келген заңды тұлға кәсiби қызмет
негiзiнде лицензиясыз, негiзiнен, банк операцияларын (яғни “Банктер туралы”
заңның 30-бап 2-тармағына сәйкес) iс жүзiне асыра алмайды.
Сондай-ақ, банк операцияларын жүргiзу үшiн ҚР Ұлттық Банктiң
лицензиясына ие болмаған заңды тұлғаларға, банк операциялар категориясына
кiретiн қызметiне жарнама жасауға тыйым салынған.
Банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың
құқықтық жағдайы, ҚР Ұлттық Банктiң лицензиясын алу тәртiбi келесi
нормативтi құқықтық актiлерде белгiленген, мысалы, 1997 жылы 12 сәуiр күнi
Ұлттық Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген кредиттiк серiктестiк
туралы ережелер жиынтығы (положение); ғ221 1997 жылы 23 мамыр күнi ҚР
Ұлттық Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген Банктiк емес қаржылық
ұйымдар туралы ережелер жиынтығы; 1995 жылы 16 қараша күнi ҚР Ұлттық
Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген Ломбардтар туралы ережелер
жиынтығы.
Осыған байланысты келесi жағдайды айта кету қажет, соңғы жылдары әр
түрлi қаржы топтар, ұйымдар, халықтық ақталып тұтындыратын, бiрақ банкi
болып табылмайтын ұйымдар саны көбее түстi. Халық өз ақталып тұтындырып
(көбiнесе процестер арқылы немесеәр түрлi басқа мүлiктiк игiлiктерi
арқылы), аталған ұйымдар негiзiнен банк операцияларын жүзеге асырады; олар
кредиторлар сұранысып қанағаттандыру үшiн жеткiлiктi жорғылық қорға ие
болмайды. Мысал ретiнде келесi атақты ұйымдарды айта аламыз, ”МММ”,
”КонерИнвест” және тағы басқалары. Олардың қызметi пирамидалық принциптi
негiзiнде салынған, басынан бастап көбiнесе қылмыстық бетiлерiне не болып
отырады. Халық мүдделерiн қорғау тарапынан мемлекет аталған қызметке тыйым
салуы тиiс.
Реттеу қызметi-ол, А.М. Витченко айтуы бойынша, ”заңды құқықтардың
анықталуы және қатысушылар мiндеттерi, құқықтармен мiндеттерiн сақтауменен
байланысты, мемлекеттiң қоғамдық қатынастарға әсер етуi” болып табылады.
Келесi жағдайда ұмытпауымыз керек, банк қызметтерiнiң мемлекеттiк
реттелуi сол мемлекеттегi орын алып отыратын банкiлiк жүйе тегiнде жүзеге
асырылады. Мемлекет нақты орын алған банк жүйесiне байланыстыбелгiлi бiр
құқықтармен қатысушыларды қамтамасыз етедi және мiндеттердi анықтады.
Банк жүйесiнiң салынуына байланысты келесi үш моделiн немесе түрiн
бөлiп қарастыруға болады:
1. Мемлекеттiк моделi;
2. Мемлекеттiк емес моделi;
3. Аралас моделi;
Бiрiншi банкiлiк жүйенiң моделiне мысал ретiнде Совет Ресейдiң
революциядағыкетiп 1920 жылдар аралығы қамтитын мерзiмiн қарастыра аламыз
1917 жылы 14 желтоқсан күнi қабылданған Орталық Атқару Комитетiнiң
банктердi ұлттандыру туралы Декретi бойынша, ”халықтық ауыл-шаруашылығының
дұрыс ұйымдары үшiн, банк спекуляциясына жол бермеуi үшiн және
дүниежүзiндегi жұмысшылар және крестиандар және барлық еңбек етуiхалықты
банк капиталының эксплутациядан азат ету үшiн, халық және кедей топтың
мүддесiн қорғаушы Ресей Республикасының Халық банкiн құру үшiн,”бiрiншi
деп, банк iсiн мемлекет монополиясы деп таныды,
екiншiден, өз тарапына декрет қосты, сондай-ақ таратылған банктердiң
активтерiмен поссивтерi Халық банкiне көштi. Монополияны, яғни банк iсiнiң
монополиясын, Мемлекеттiк банкi iс жүзiне асырады, кейiн аты Халық банкiне
ауыстырылуы.
Осыған сай келетiн мемлекеттiк моделi Совет Одағында отызыншы жылдарынан
бастап сексенiншi жылдар соңына дейiн болып отырған.
Жалпы, қорыта келiп мұндай банкiлiк жүйенiң моделi орын алған кезiнде
тек мемлекеттiк банктер орын алуы;мысалы СССР мемлекеттiк банкi мемлекет
тарапынан өз қызметiн атқарып, билiк етуiн құзырына ие болған
Банкiлiк жүйенiң екiншi моделi жеке меншiк банктерге негiзделген.
Аталған банк жүйесiнiң моделi барлық мемлекеттерде орын алып отырған деп
айтуға болады, өйткенi банкiлiк iсiнiң өзi жеке меншiк қызметi ретiнде
пайда болған немесе жеке меншiк кәсiпкерлiк деп те айтуға болады. Ал ендi
банкiлiк жүйесiнiң үшiншi моделiне келетiн болсақ , қазiргi кезде аралас
моделi көп тараған болып келедi, яғни ондай моделi орын алған кезде
мемлекеттiк және жкеменшiк банктер болады. Мемлекеттiк банктердi
мемлекеттiк органдары болып табылады, жкек меншiк банктердiң үстiнен билiк
ету, реттеу құзыретiне ие, мемлекеттiң ақша-кредиттiк саясатын жүргiзедi.
Жеке меншiк банктерге келетiн болсақ, олар кәсiпкерлiк қызметiнiң
субьектiлердiң ерекше түрлерi болады.
Қазақстан Республикасындағы банкiлiк жүйесiнiң ерекшелiгiне тоқталатын
болсақ, мемлекетiмiзде екi ҚР-ң орталық банкi болып табылады, және
республикадағы банкiлiк жүйесенiң бiрiншi жоғарғы деңгейiн құрайды.
Банкiлiк жүйенiң бiрiншi деңгейiне келесi функциялары тән болуы қажет,
яғни кредиттiк нарықты ұйымдастыру және ондағы кәсiби қызметiн iс жүзiне
асыруға байланысты функциялары.
Банк қызметi кәсiпкерлiк қызметiнiң түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Кәсiпкерлiк қызметiнiң жалпы анықтамасы ҚР Азаматтық кодексiнiң (жалпы
бөлiмi, кодексi 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған) 10-бабаында
көрсетiлген. Ол бойынша: Меншiк түрiне қарамастан, азаматтардың және заңды
тұлғалардың инициативтi қызметi-кәсiпкерлiк.
Банк кез-кегген операцияларды жүргiзген кезде, соның iшiнде банк
операцияларының өздерiн, бiрiншiден пайда табуды көздейдi. Сол сияқты, банк
кредиттердiң ақша тұрпатында берiлген үшiн сыйақының көлемiн белгiлейдi,
банкiлiк кепiлдiктермен қамтамасыз етедi, жеке және заңды тұлғалардың
атынан төлемдерiн жүргiзедi. Банк, өз кезегiнде, өз атынан қызмет етедi.
Бiрақ сонымен қатар банк қызметiнiң кәсiпкерлiктiң бiр түрi
болғандықтан, оның өзiне тән ерекшелiктерi орын алады, олар келесiлер:
- банк қызмет ету борышында тек қана өзiнiң ақша мүлiгiн қолданады, яғни
қауiп белгiлi бiр көлемде оның қатысушыларына төледi;
- банк операцияларының iс жүзiне асырылуы мемлекеттiк кредит-ақша саясат
жүргiзiлiуiнiң маңызды элементi, бөлiгi болып табылады;
- банк қызметi ерекше құқықтық реттеу тәртiбiне ие.
Банктердiң кәсiпкерлiк қызметiнiң қаупi қатысушыларына да тиуi мүмкiн.
Ендi осы мәселеге тоқталайық. Кез-келген жеке немесе заңды тұлға өз ақталып
банк-коммерцияның ұйымға тұтындырып болса, ол ақшасын банкке ендiрiп,
халыққа көмек көрсету және пайда табу үшiн қолданатын бiлуi тиiс. Кез-
келген жеке немесе заңды тұлға ақшалы банк қызметiне тұтындырып оның банк
операцияларын жүргiзiлу үшiн пайдаланатынын бiлуi тиiс, мысалы, банкiлiк
ссудалары беру арқылы. Осы жағдайлар мен мәселелердi еске ала отырып жеке
немесе заңды тұлға өз ақшасын, әрине, жақсы, тұрақты банкке тұтындыратыны
дұрыс. Айта кету керек, ақшалар физикалық сақтау үшiн берiлмейдi, яғни
белгiлi бiр пайда көлемiне ие болу үшiн, осы жағдай банк төлемiнiң
мәселесiн азаматтық-құқықтық сақтау мәшiлдеп айыратыны мәлiм. Мiне,
сондықтан, бiздiң ойымызша, ақша жұмылдырушылары, қатысушылары алдап ала
банкiнiң кәсiпкерлiк қызметiнiң қазiрiне төндiрiледi.
Айтылған мәселелер кәсiпкерлiк қауiпi анықтамасымен нақтыландырылады,
яғни жұмылдырушы, банк қызметiн қатысушы жоқ, тарап пайда таба алмауына,
ақтарып айырылу мүмкiндiгiне көзi жетуi тиiс.
Осы тұрғыдан, бiздiң ойымызша, ”Банктер туралы” заңның-бап 2-тармақпенен
бекiтiлген ереже әдiл болып табылады.
Көрсетiлген ереже бойынша, мемлекет банктердiң мiндеттемелерiне жауап
ьермейдi, тек қана егер мемлекет ондай жауапкерлiктi өзiне алмаса немесе
мемлекеттiк банктерге қатысты мемлекет жарғылық қорға тұтындырып мүмкiн
көлемiнде жауап бередi.
Жалпы осы жұмыстың келесi бөлiм, тарауларында бiздiң банкiлiк қызметi
қоғамдық өмiрдiң көбiне кең көлемде шектелген саласы екенiне көзiмiз
жетедi, Көптеген заңды, юридикалық әдебиеттерде көрсетiлгендей, ”банкiлiк
қызметi, мемлекет тарапынан, көптеген шектеулерге ие, ел шектеулер
анықталған қоғамдық, жария, құқықтық функциялары iс жүзiне асыру үшiн
керек, солардың iшiнде ақшалардың басылып шығарылуы, төлем - ақшалық жүйенi
ұйымдастыру, қаржы саласындағы қызметтiқадағалау және реттеу, жалпы
мемлекеттiк төлем жүйесiн ұйымдастыру, валюталық қадағалау және тағы
басқалары ”
Келесi сұраққа жауап беруге тырысайық. Мемлекет тарапынан банк
қызметiнiң сондай қатал реттелудiң себебiсi неде?
Осы жоғарыда көрсетiлген сұраққа жауап беру үшiн банкiлердiң қоғамдық
маңыздылықтарына мән беруiмiз керек. Банктер миллиондаған адамдардың
ақшаларын сақтап тұрады.
Банктер кредитте жеке және заңды тұлғалардың қажеттiлiктерiн өтеп
тұрады, жай ссудаларынан басталып және ұзақ мерзiмдi проектiлерге кең
көлемдi қаржылық салулармен бiтiп. Банктер заңды тұлғалардың арасындағы
төлемдер орталығы болып келедi.Сонымен, банктерге қоғамдағы орын алатын
ақталармен тiкелей қалыптаса болады, яғнибанктер өте үлкен, әрi маңызды
жауапкершiлiгiне не, сондықтан ел дұрыс түрде iс жүзiне асырлу үшiн
мемлекет ел қызметтi реттеуi тиiс.
Айтылған мәлiмет тең дәрежеде барлық мемлекеттердегi банкiлiк қызметiне
қатысты болып табылады. Сонымен, американдық ғалымдар мен кәсiпкердiң
ойынша, ”Мемлекеттiк реттеудi арқылы қатысушыларды қаржылық қаупiнен
ұмытылады және экономика үшiн зақым келтiруi банктердiң банкроттығына жол
бермеуiне ұмтылады.”
Банкiлiк қызметiнiң мемлекеттiк реттелуi күрделi экономикалық -
құқықтық құбылыс болып табылады. Сөзсiз, мемлекет экономикалық жүйесiнiң
тұтастығын қамтмасыз ететiн, кейбiр экономикалық функцияларды өзi атқарып
экономикалық қатынасының субьектiсi болып табылады.
Мысалы, мемлекет ақша айналымы өзi iс жүзiне асрады. Экономикалық
қатысы, байланыстардың күрделенiне байланысты мемлекет көбiнесе шаруаның
өмiрге араласады. Оны нарық экономикалық туындайтын негативтi тенденциялар
қарсы шығу, жол бермеу мақсатында iс жүзiне асырады. Бiз экономикалық
мемлекеттiк реттелуi туралы айтқанда, соның iшiнде банкiлiк саласында, тек
қана жай мемлекеттiк емес, жария құқығының қолданылуы арқылы экономикалық
мемлекеттiк-құқықтық реттелуiн айтамыз. Өзiмiздiң құқығында құқықтық жария
және жеке болып бөлiнуiнiң орын алмауына байланысты туындайтын дауларды
алдын ала қарастырып, бiз сонда да ондай бөлiнiстiң жемiстi, маңызды
болғанына сенемiз; ол обьектi түрде өмiр сүредi, орын алады деп айта
аламыз. Әрине, мемлекеттiң шаруашылық өмiрге араласуы күшее түсуiне
құқықтарының арасындағы айырманың жоғала басталады, бiрақ сонда да әрдайым
жария-құқықтық немесе жеке-меншiк құқықтық нормаларды айыра бiлуге болады.
Жариялы және жеке меншiк құқық тек қана институттар және де нақты құқықтық
нормалар дәрежесiнде түсiнуге болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралың және Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралың заңдарына сәйкес Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге және
олардың филиалдары мен өкілдіктеріне қатысты бақылау, қадағалау және
реттеу функцияларын жүргізетін және өзінің (Ұлттық Банктің) берген
лицензиясы негізінде банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын барлық банктердің міндетті түрде орындалуға жататын нормативтік
актілер шығаратын бірден - бір мемлекеттік мекеме болып табылады.
Сондықтан Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етіп, мемлекеттің ақша – кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдау,
сондай – ақ банк салымшылары мен кредиторларының мүдделерін қорғау
мақсатында Ұлттық Банкке екінші деңгейдегі банктерді бақылайтын,
қадағалайтын және реттейтін құқықтар берілген.
Банкілік қадағалау банк қызметін реттеуді, қадағалауды, сондай – ақ
бақылауды жүзеге асыруға жағдай жасайтын құқықтық нормативтік актілерге
сүйенеді.
Қазақстан Республикасында банктердің қызметін реттеу мен қадағалауды
жүзеге асыратын құқықтық нормативтік актілерін үш деңгейге бөлуге болады.
Бірінші деңгейге Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банк туралың, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралың, Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралың, және Қазақстан Республикасының
Лицензиялау туралың, Аудиторлық қызмет туралың, Банкроттық туралың,
Валюталық реттеу туралың, Төлемдер және ақша аудару туралың Акционерлік
қоғамдар туралың, Бағалы қағаздар рыногы туралың, Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралың Заңдарды жатқызады.
2. Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау
2.1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау
Банкілік қадағалау банк қызметін реттеуді, қадағалауды, сондай – ақ
бақылауды жүзеге асыруға жағдай жасайтын құқықтық нормативтік актілерге
сүйенеді.
Қазақстан Республикасында банктердің қызметін реттеу мен қадағалауды
жүзеге асыратын құқықтық нормативтік актілерін үш деңгейге бөлуге болады.
Бірінші деңгейге Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банк туралың, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралың, Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралың, және Қазақстан Республикасының
Лицензиялау туралың, Аудиторлық қызмет туралың, Банкроттық туралың,
Валюталық реттеу туралың, Төлемдер және ақша аудару туралың Акционерлік
қоғамдар туралың, Бағалы қағаздар рыногы туралың, Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралың Заңдарды жатқызады.
Екінші деңгейге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қабылдаған
нормативті құқықтық актілері - қаулылары, ережелері мен нұсқамалары жатады.
Ал үшінші деңгейге банкілік қадағалауды жүзеге асыратын Ұлттық Банкінің
заңдар мен жекелеген ережелерді түсіндіру үшін бағдарламалық құжаттарды
жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының құқықтық
нормативтік актілері негізінде банктер үшін міндетті шектерді белгілеп,
банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Республикада нарықтық қатынастар қалыптасып, экономика одан әрі дамыған
сайын банк жүйесі де өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Осыған сәйкес
мемлекет банк жүйесіне, сондай - ақ банктерді реттеу мен қадағалауға қатысы
бар жоғарыда аталған құқықтық нормативтік актілерге өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп отырылады.
Банк жүйесінің экономикадағы алатын ролі мен орнының маңызы зор.
Сондықтан банк – кредит саласын мемлекеттік органдар тарапынан реттеу мен
қадағалауды қажет етеді. Әрбір мемлекеттің банк қызметін ретттейтін өз
бақылау жүйесі мен құқықтық актілері бар.
Банкілік қызмет белгілі бір тәуекелге барумен тығыз байланысты.
Қазіргі банк жүйесінің тәуекелсіз мәні жоқ десе де болады. Банк әртүрлі
операцияларды тәуекелге бара отырып іске асырады, тек тәуекелдің масштабы
әр деңгейде болуы мүмкін.
Банктер өз іс - әрекетін жүзеге асыру мақсатында жеке және заңды
тұлғалардан ақша – қаражатын тартып, өз акционерлері мен клиенттеріне,
салымшылары мен қарыз берушілеріне дивидендтер төлеп отыратындықтан, банк
қызметінде жеке және заңды тұлғалардың әртүрлі мүдделері тоғысады. Банк
қызметінде осы жағдайлардың бәрін қадағалауды қажет етеді.
Банктік қадағалаудың негізгі мақсаты банк клиенттерін әртүрлі тәуекелден
құтқару, салымшылардың салымдарын қорғау және банк салымдарын қорғау үшін
құрылған сақтандыру қорлары мен үкіметтің жеке қорларын жойылудан қорғау,
сондай – ақ мемлекеттің ақша – несие саясатын жүргізуіне және экономиканың
дамуына қолдау жасау.
Сонымен қатар банктік қадағалаудың міндеті халықтың, мемлекеттің,
клиенттер мен банк құрылтайшыларының мүддесі үшін банк қызметіндегі заңдар
мен ережелердің сақталуын қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы банк
жүйесі мен жекелеген банктердің жұмысын жетілдіру, дамыту болып табылады.
Республикада банкілерді қадағалау Қазақстан Республикасының банктік және
басқа да заң нормаларымен реттеледі.
Республикада банктердің қызметін бақылау мен қадағалау кешенді әдіс –
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар Қазақстан Республикасының банктік және
басқа да заңдылықтарының сақталуына, сондай – ақ банктердің
ұйымдастыру және қаржылық – шаруашылық іс - әрекеттерін бақылап отыруға
бағытталған.
Банктік қадағалау процесінде реттеу және ревизиялық (тексеру) әдістері
қолданылады.
Реттеу әдісі кең таралған әдіс болып табылады. Реттеу әдісі Қазақстан
Республикасының Банк заңдарымен және Ұлттық Банк тарапынан қабылданған
нормативтер мен ережелер арқылы, сондай – ақ Ұлттық Банкке есеп беру
барысында жүзеге асырылады.
Бақылау, реттеу және қадағалау процестері банктің қызметі басталар
алдында – ақ, яғни банктерді құру кезеңдерінен басталады, Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банк және банк қызметі туралың
Заңында көрсетілген Ұлттық Банк тарапынан талаптар қойылудан басталады.
Банктерді бақылау процесіне:
ақпараттарды ашу, яғни банктер Ұлттық банк алдында тоқсандық, жылдық
және операциялық және де басқа да шығыстары, сондай – ақ анықталған нысанда
өзінің іс - әрекеттері туралы есеп беруге міндетті;
кейбір талаптарды белгілеу мен өтімділік талаптар, бұл нормативтер
коэффиценттер түрінде болады, коэффиценттер директивті, яғни міндеттеу
түрінде болады да банк қызметі мен қаржы жағдайына талдау жасап, баға беру
үшін қолданылады;
белгіленген талаптар, капиталдың жеткілікті болуы;
тәуекелдікті шектеу;
кредиттеу рессурстарына бақылау жасау.
Ревизиялық (тексеру) әдіс Ұллтық Банк тарапынан банктердің қаржы –
шаруашылық әрекетіндегі кемшіліктер мен заң – нормаларының бұзылғандығын
табу үшін жүргізіледі. Банк қызметін бақылау мен қадағалауда тексеру әдісі
банк қызметінің заңды, сенімді әрі тұрақты болуын қамтамасыз етуге
бағытталған.
Банк қызметін реттеу белгілі бір банкке қатысты; сондай – ақ банктер
тобына да қатысты жүзеге асырылады.
Банк қызметіне бақылау мен қадағалауды халықаралық ұйымдар, мемлекет,
аудиторлық және құрылайшылар тарапынан жүзеге асырылады.
Халықаралық ұйымдар тарапынан банк қызметіне бақылау мен қадағалауды
Халықаралық Валюталық Қор (МВФ), Әлемдік Банк т.б. ұйымдар жүргізеді. Олар
Республика экономикасының нарық рельсіне түсу үшін өздерінің берген
несиелерімен қатар белгілі бір талаптар қояды, атап айтқанда инфляцияны
белгіленген шекке дейін төмендету, банк реформасын іске асырарда олардың
берген кеңестерін есепке алу. Осылай олар мемлекеттің экономикалық дамуын
бақылап қана қоймай, бүкіл банк жүйесімен қоса жеке банктердің қызметін де
бақылайды.
Мемлекеттік бақылау ведомстводантыс және ішківедомствалық болып
бөлінеді. Ведомствадантыс банктерге бақылауды салық инспекциялары, қаржы –
бақылау комитеті, құқық қорғау органдары жүргізеді. Олар банктің қызметін
әртүрлі бағытта: шаруашылық, ағымдық, бухгалтерлік есебінің жай – күйін заң
және нормативтік актілердің сақталуын, ақша – кредит саясатының дұрыс
жүргізілуін т.б. тексереді.
Банк қызметін ішківедомствалық бақылау мен қадағалау банк жүйесінің
жоғарғы сатысы – Ұлттық Банк, оның қадағалау Департаментімен жүзеге
асырылады.
Аудиторлық бақылауды арнайы және тәуелсіз аудиторлық мекемелер, бақылау
палаталары, ассоциациялар жүзеге асырады. Аудит банк қызметін тәуелсіз,
бейтарап түрде бақылайды. Аудиторлық бақылауға кеңірек тоқталып кетсек. Ол
ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Лицензиялау туралың Заңының 11 – бабына
сәйкес аудит жүргізу міндетті лицензияцалауға жатады. Банк қызметінде
сыртқы аудит келісімді, ақылы түрде, арнайы лицензиясы бар арнайы тәуелсіз
аудиторлық ұйымдармен немесе тәуелсіз, лицензиясы бар жеке аудиторлармен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралың Заңының 57 - бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
территориясында банк аудитін жүргізуге лицензияны тек Ұлттық Банк қана
беруге өкілетті.
Кез – келген аудиторлық қызметті жүргізе алатын заңды немесе жеке
тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес банк қызметіне аудит
жүргізу үшін лицензия беруге Ұлттық Банкке өтініш жасауға құқылы.
Банк қызметіне аудит жүргізу үшін лицензияны Ұлттық Банк өзінің
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес береді.
Осы Заңның 57 - бабына сәйкес банктерге аудит мынандай мақсаттармен
жүргіледі:
жүргізілген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезінде,
толық және дәлме – дәл көрсетілуі;
жүргізілген банк операцияларының Банк Заңдарына, қолданылып жүрген Ұлтық
Банктің қалыптық құқықтық құжаттарына сәйкестігі;
жүргізілген банк операцияларының оларды жүргізудің жалпы шарттарына
сәйкестігі, сондай – ақ банк операцияларын жүргізу тәртібінің банктің ішкі
ережелеріне сәйкестігі.
Аудиторлық ұйым немесе аудитор өзінің тұжырымдамаларын банктің
Директорлар кеңесі мен Басқармасына табыс етілетін есебінде баяндайды.
Банктің қаржылық жағдайы туралы аудиторлық ұйымдардың немесе
аудиторлардың қорытындылары жеке құжат ретінде тіркеліп, оның көшірмесін
міндетті түрде Ұлттық Банкке таныстырады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралың Заңының 59 – бабы бойынша, егер аудиторлық ұйымдар немесе
аудиторлар тексерілген банкке немесе оның құрылтайшыларына тікелей немесе
жанама қатыстылығы бар болса;
аудитордың немесе аудиторлық ұйымның басшы немесе тексеру жүргізуші
қызметкерлерінің кез – келгенінің жақын туысы немесе зайыбының жақын туысы
- тексерілетін банкінің басшы қызметкері болса;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың тексерілетін банк алдында ақшалай
міндеттемесі бар болса, аудиторлық ұйымның немесе аудитордың жүргізілген
тексеру туралы есебі немесе қорытындысы барлық жағдайда жарамсыз болып
табылады;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың банк қызметіне аудит жүргізуге
Ұлттық Банктің лицензиясы болмаса;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың жасаған аудиттерінің есеп,
қорытындылары Ұлттық Банк белгілеген стандарттарға немесе банк қызметіне
аудит жүргізудің нәтижелерін рәсімдеу тәртібінің талаптарына сай келмесе,
сондай – ақ қолданылып жүрген заңдарда көзделген өзге де жағдайларда
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың жасаған аудит жүргізу жөніндегі
есебі, қорытындысы жарамсыз деп танылады.
Қшкі аудитке келетін болсақ, 1998 жылы 5 маусымда қабылдаған екінші
деңгейдегі банктердің ішкі аудитын (бақылауын) ұйымдастыру Ережесін бекіту
туралың Ұлтық Банктің қаулысына сәйкес ішкі аудиттың (бақылаудың) мақсаты
банктің және оның клиенттері мен кредиторларының заңды мүдделерін қорғау,
ол үшін банк қызметкерлерінің заңдылықтар мен кәсіптік стандарттарды
сақтауына бақылау жасау, сол сияқты банк операцияларының қажетті деңгейде
жүргізілуі мен банктік қызметтің тәуекелдігін төмендету, сондай – ақ
банктің материалдық – қаржылық құндылықтарын сақтаудың қауіпсіздігін
тексеру.
Банк қызметіне құрылтайшылардың бақылау жасауы бірнеше нысанда
жүргізіледі: ревизиялық комиссияның бақылау жасауы; акционерлердің бақылау
жасауы.
Акционерлер банк қызметіне тікелей бақылау жасауға, қаржы жылының
аяқталуына байланысты олардың жұмыстарының нәтижелері туралы банк
басшыларынан қажетті ақпараттар алуға құқылы. Банк қызметіне бақылау жасау
үшін акционерлер эксперттер мен аудиторлар жалдай алады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өз кезегінде Қазақстан
Республикасы Президентіне жылдық есеп беріп отырады. Сондай – ақ Қазақстан
Республикасының жиынтық қаржы балансын жасау үшін Қазақстан Республикасының
Қаржы Министірлігіне Қазақстан Ұлттық Банкінің жылдық балансы және қаржы
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беріп отырады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметіне жыл сайын Ұлттық
Банктің Басқармасы тағайындайтын тәуелсіз аудиторлық ұйым тексеріс жасап
отырады, кез - келген мемлекеттік органның тексерісі Қазақстан Республикасы
Президентінің келісімімен немесе тапсыруымен ғана жүзеге асады.
Шет мемлекеттерде әр елдің өзінің банк қызметін бақылау мен қадағалау
жүйесі бар.
Ресейде банктерге қадағалау мен реттеуді Ресейдің Орталық Банкі
атқарады. Орталық банк - банк қызметін қадағалау мен реттеуді өзі тікелей
немесе және арнайы қадағалау органы арқылы жүзеге асырады. Орталық Банк
банктер үшін банк операцияларын жүргізу ережесін, сондай – ақ бухгалтерлік
есеп пен экономикалық нормативтер белгілейді. Орталық Банк аймақтарда
банкілік қадағалауды жүргізуді өзінің аймақтық басқармалары мен филиалдары
арқылы жүзеге асырады.
Англияда соңғы уақытқа дейін банк қызметін реттейтін заңдар болған жоқ,
банк қызметін бақылау жабық және формалды емес түрде жүргізілді.
Англияның банктері акционерлік копанияларға арналған жалпы заңмен
реттеледі. Дегенмен 1979 жылы банк қызметін міндетті лицензиялау туралы заң
шықты, сондай – ақ депозиттерді сақтандырудың жалпы ұлтттық қоры құрылды2.
Банктік заң 1987 жылы үлкен ссудаларды берудің ережелері мен банктердің
қосылу, аудиторлық тексеру тәртібін белгіледі.
Соған қарамастан, бүгінде Ұлыбританияда банк қызметін бақылау басқа
елдерге қарағанда қатал емес.
Америка Құрама Штатында банк қызметін реттеу екі басты мақсатты
көздейді. Біріншісі банктердің құлауын алдын алып тұрақтылығын қамтамасыз
ету болса, екіншісі капиталдың аздаған, шағын мекемелердің қолында
жинақталуына шектеу жасау және ақша рыногына монополиялық бақылау жасауды
болдырмау.
АҚШ – та банктердің құлауын алдын алуды реттеудің екі түрі бар:
біріншісі жоғары тәуекелге апаратын және банктердің өтімділігін
төмендететін
операцияларға заңмен шектеу қою, екіншісі банк депозиттерін сақтандыру
жүйесі.
АҚШ – та заң банк филиалдарын ашуға территориялық жағынан шектеу қояды,
сондай – ақ капиталдың бір жерге жинақталуына да шектеу қоя отырып, ақша
рыногындағы бәсекелестікке қолдау көрсетеді.
Осы жүргізілген саясаттың нәтижесінде Батыс Европа мен Азиядан
өзгешелігі АҚШ – та филиалдары мүлде жоқ, шағын банкілер өмір сүріп отыр.
Бүгінде АҚШ – тағы бүкіл банкілердің жартысының филиалдары жоқ.
АҚШ – та банктердің жұмыстарына қадағалау жасау үшін өте жетілдірілген
бақылау жүйесінің органдары құрылған.
Мәселен, ұлттық банктер жүйесіне бақылау жасауды ақша айналымының
бақылаушылары (ары қарай КДО), ал штаттар банкілерінің жүйесіне –
штаттардың банктік департаменті жүзеге асырады.
КДО – қазынылық (казначействолық) орган. Оған 4,9 мың ұлттық банкілер
бағынады. Ұлттық банктер дегеніміз – федералды өкіметтен рұқсат алған
банктер. КДО ұлттық банк құруға рұқсат береді, оларға үнемі бақылау мен
тексеру (ревизия) жүргізіп отырады, банктердің бөлімшелер ашуы туралы және
олардың қосылуы (сляние) туралы берген өтініштерін қарайды.
Сонымен қатар банктерге бақылауды жүзеге асыратын органдарға -
Федералдық Резервтік Жүйе (ары қарай ФРС) мен депозиттерді сақтандырудың
федералдық корпорациясы (ары қарай ФКСД) жатады.
ФРС үш деңгейлі жүмыс органдарынан – басқарушылар Кеңесінен; 12
федералдық резервтік банктерден; ФРС –қа мүше 6 мыңдай банктерден тұрады.
Оның басты критерйі осында, яғни жергілікті банктердің мүдделерімен
есептесе отырып, басқаруды шамадан тыс орталықтандыруға жол бермеу.
Сондай – ақ ФРС – қа 1056 штаттық банк тікелей бағынады. Штаттық банктер
дегеніміз – штат өкіметінен рұқсат алған банктер. Бұдан басқа ФРС заң
бойынша банктік холдинг – компанияларға қадағалауды жүзеге асырады.
Елдің бүкіл ақша және банк жүйесінің тұтқасы ФРС – тің басқарушылар
Кеңесі. Ол мемлекеттің ақша және банк жүйесіне жалпы басшылығы мен
бақылауына жауап береді, сондай – ақ ақша – кредит саясатының барлық
сұрақтарын шеше алатын және жүзеге асыра алатын қажетті өкілеттіктерге ие.
ФКСД – тәуелсіз федеральді ведомство болып есептелінеді. Ол ФРС – қа
мүше емес сақтандырылған штаттық банктерге бақылау жүргізеді. ФКСД
негізінен депозиттерді сақтандырумен айналысады, бірақ кез – келген банкіні
тексере алады.
Штаттардың банктік департаменті (БДШ) штаттық банктерге банктік
операциялар жасауға рұқсат береді және оларды тексеріп отырады.
Сонымен қатар кейбір кредиттік мекемелер тобының жұмысын бақылап
отыратын үкіметтік емес органдар да бар. Мысалы, Америкалық банкирлер
ассоциациясы, тәуелсіз банкирлер ассоциациясы.
Германияда банктерге бақылауды – банктердің үстінен бақылау жасайтын
орган Федералдық ведомство жүзеге асырады. Ол өзінің жұмысын Орталық
банкпен келісімді түрде атқарады.
2.2 Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктерді қадағалаудағы
өкілеттігі
Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
етіп, банк салымшыларының мүдделерін қорғау үшін, сондай – ақ мемлекеттің
ақша – кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін Ұлттық Банкіге банк
жүйесін бақылауға құқық береді..
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралың Заңының 61 –
бабына сәйкес Ұлттық Банк банктердің қызметін реттейтін және қадағалайтын
орган болып табылады.
Ұлттық Банктің реттеушілік функциясы Қазақстан Республикасының ақша –
кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, салымшылардың
және клиентердің мүдделерін қорғауға бағытталады.
Осы заңының 62 – бабына сәйкес реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру үшін
Ұлттық Банкке өкілеттіктер берілген. Бұл бап бойынша Ұлттық Банкі:
банктер үшін лицензиялық рәсімдер мен нормативтер белгілеуге;
банктер мен олардың клиентерінің, орындауға міндетті нормативті құқықтық
актілер қабылдауға;
банктер мен олардың филиалдарының қызметін тексеруге соның ішінде
жергілікті жерге барып немесе аудиторлық ұйымды шақырып тексеруге, олардан
өзінің бақылау және қадағалау функцияларын дұрыс жүзеге асыру үшін қажет
деп санайтын ақпаратты алуға және алынған ақпараттар бойынша
түсінік беруін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: “Қазақстан Республикасының банкілік қызметін мемлекеттік
реттеу”
Алматы, 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...3-4
1 Банкiлiк қызметтң пайда болуы мен қалыптасу
ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-14
1-1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң объектiсi ретiнде ... ... ...5-
14
2 Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ..15-39
2-1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау ... ... ... ... ... ... ... ...15-20
2-2 Ұлттық банктің екіншi деңгейдегі
банктерді қадағалаудағы өкілеттігi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21-26
2-3 Банк құрудағы банкілік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-33
2-4 Банкiлiк қадағалаудың соңғы жылдардағы есебi ... ... ... ... ... 33-39
3 Банкілiк қадағалауда банкiлердiң құқықтық
мәртебесінің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40-50
3-1 Банктерді консервациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40-42
3-2 Банктерді қайта құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43-45
3-3 Банктерді тарату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45-48
3-4 Банктердi қадағалаудың құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ...48-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..51-52
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3-54
КIРIСПЕ.
Қазақстан Республикасындағы банкiлiк жүйенiң тұрақтылығын қамтамасыз
ету банкiлiк қызметтi құқықтық реттеумен байланысты болып табылады.
Мемлекетiмiздiң банк жүйесi соңғы жылдарда дүние жүзiлiк дамыған
мемлекеттердiң банк жүйелерiнiң деңгейiне көтерiлдi. Одақ кезiнде
республикамыздағы банктер орталық банктердiң филиалдары ретiнде қызмет
атқарған болатын. Банктердiң өз бетiнше банкiлiк операцияларды iс жүзiне
асыруы орталық банкпен реттелiнетiн. Нарық жағдайына көшуге байланысты
республикамызда екi деңгейлi банк жүйесi қалыптасты. Бүгiнгi таңда
республикамызда 38 екiншi деңгейдегi банктер қызмет етуде, олардың екеуi
мемлекеттiк, бiреуi мемлекет аралық қалғандары коммерциялық банктер болып
табылады. Банктердiң iс жүзiне асыратын операцияларының тұрақты түрде
iсжүзiне асыру үшiн құқықтық тұрғыдан барлық жағдай жасалыну керек.
Қазақстан Републикасының банк жүйесiнiң және банкiлiк қызметтiң тұрақты
жұмыс iстеп дамуына ел басымыздың қосқан үлесi өте зор. Өйткенi
президентiмiз банк саласына орасан зор көңiл аударып Ұлттық Банктi ешқандай
мемлекеттiк органдарға тәуелсiз қалыптасуына бар жағдай жасады. Екiншi
деңгейдегi Банктердiң құқықтық жағдайы конститутциямен және 1995 жылғы 30
наурыздағы Ұлттық Банк туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы банктер және
банкiлiк қызмет туралы заңдармен сондай-ақ президенттiң жарлықтарымен,
Ұлттық банктiң нормативтiк құқықық актiлермен анықталынады. Осы
нормативтiк құқықтық актiлер бүгiнгi таңдағы банк қызметтiнiң құқықтық
негiзi болып табылады. Бiтiру жұмысында мен банкiлiк қызметтiң түрлерiне
тоқталып құқықтық реттеу негiздерiн қарастырдым. Нарықтық қатынастың
қалыптасуы жағдайында, кәсiпкерлiктiң даму барысында банктер ролi жылдан
жылға өсуде. Банк сөзi итальян “Banco„ сөзiнен шыққан ол орындық,
айырбастаушы лавкасы деген сөздi бiлдiредi. Банк бiр жағынан кредит ақша
капиталының орталығын бiлдiрсе, екiншi жағынан займ алушылар орталығын
бiлдiредi. Банкiлiк қызметтi құқықтық реттеудiң негiзi Қазақстан
Респуликасының конституциясы болып табылады. Конституцияда ата заңымызда
кәсiпкерлiк қызмет рұқсат етiледi. Банкiлiк қызмет кәсiпкерлiк қызметтiң
бiр түрi болып табылады. Ата заңымыздың 4-бабында құқық ретiнде
конституция, заңдар, нормативтiк құқықтық актiлер және халықаралық шарттар
болып табылады. Банктердiң қызметiн құқықтық реттеу және қадағалау ҚР-ның
Ұлттық Банкiсiнiң негiзгi қызметтерiнiң бiрi болып табылады. Ұлттық Банкi
өз құзiретi шеңберiнде банкiлiк қызметтi реттейтiн нұсқаулар мен ережелердi
қабылдайды. Сонымен қатар олардың орындалуын реттейдi және қадағалайды. Ал
Ұлттық Банк қызметiн ҚР-нң Президентi қадағалайды, Ұлттық Банк президент
алдында есеп бередi. ҚР-ның банк жүйесi ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде даму
қарқыны жағынан бiрiншi орында тұр. Ұлттық Банк екiншi деңгейдегi банктерге
банкiлiк қызметтi iс жүзiне асыру үшiн лицензия беретiн бiрден-бiр
мемлекеттiк орган болып табылады. Банктер заң талаптарын орындамаған
жағдайда Ұлттық Банк олардан лицензияны қайтарып алуға құқылы.
1. Банкiлiк қызметтiң пайда болуы мен қалыптасу ерекшiлiктерi
1.1 Банкiлiк қызмет мемлекеттiк реттеудiң обьектiсi ретiнде
Банкiлер дегенiмiз- ақша қаржылары мен қорларды жинақтау, кредит беру,
ақшалай есеп айырысу, ақшаның белгiлi-бiр түрiн айналысқа жiберу, бағалы
қағаздар шығару және олармен операция жасау сияқты т.б қызмет атқаратын
экономикалық арнаулы институттар. Банк товар-ақша қатынастары негiзiнде
пайда болады да, оның әлеуметтiк-экономикалық ролi қоғамдық формацияның
сипатымен анықталады. Банк iсiнiң кейбiр белгiлерi құл иеленушiлiк және
феодалдық қоғамдарда бой көрсетедi. Орта ғасырда банк iсi ең алдымен
Солтүстiк Италияның сауда өнеркәсiптi қалаларында дами бастады. "Банк" және
"Банкир" терминдерiнiң түбi "стол" мағынасын беретiн итальян сөзiнен
шыққан. Өйткенi ақша айырбастаушылар мен өсiмқорлар операцияларды стол
басында отырып жүргiзген.
1929-33 жылдардағы дүниежүзiлiк экономикалық
дағдарыстан кейiн банк жүйесiнде мемлекеттiң ролi барынша орта түстi.
Буржуазиялық мемлекеттер мақсатында Банк пен кредиттi пайдалануға күш
салды.
Банк саласында мемлекеттiк меншiк жоғары дәрежеде дами бастады.
Мемлекет Банк сияқты жеке меншiктiк Банкте үкiметтi, оның iшiнде
олардың соғыс шығындарын қаржыландырудың көзiне айналды. Дамып келе жатқан
елдерде Банктiң көптеген ерекшелiгi бар. Бұрын бұл елдерде империалистiк
елдердiң банк монополияларды үстемдiк еттi. Қазiр кейбiр елдерде ұлттық
жеке меншiктiк банк капиталдары дами бастады. Бұл елдерде мемлекеттiң
Банктi өз қолына алуы оларды ұлт экономикасын өркендету мақсатына
пайдалануға жағдай туғызады.
Елiмiз саяси тәуелдiлiктi тоқсаныншы жылдардың басында алғанымен,
экономикалық-тәуелсiздiк айналымға ұлттық валютамыз "теңге" кiргеннен
кейiн ғана келгенi белгiлi.
Төл ақшамызды айналымға шығару Ұлттық банк жүйесiн, несие және ақша,
қаржы жүйесiн қайта құрудың iргетасы болды десек ешбiр қателеспеймiз.
Екiншiден тағы бiр қиымдық банк жүйесiн қайта құру елiмiзде жүзеге асырыла
бастаған басқа да реформалармен және нарыққа өту кезеңiндегi экономикадағы
толып жатқан қайшылықпен тұспа-тұс.
Мемлекет аймақтық саясат 2002 жылы реформалардың бiрте-бiрте аймақтық
деңгейге көшуiн ескерiп атқарылатын болғандықтан,бiртұтас банк жүйесi
кезеңiнен-ақ кең тараған мемлекеттiк банктердiң бөлiмшелерi мәселесi өте
маңызды бола түспек.Банк бөлiмшелерi жөнiндегi салмақты,сындарлы саясат кем
дегенде түрлi аймақтық болашағынан хабардар болуға мүмкiндiк бередi.
Банк бөлiмшелерiн дамытудың алғышарттары:
1. Банк өз операцияларын жүргiзуде, түрлi салаларда жұмыс iстеуге,
клиенттердiң көп түрлi болуына ұмтылады.
2. Бөлiмшелер жүйесi банктерге экономикалық тұрғыдан қаржы ресурастарын
тепе-тең бөлуге, ақшаның дұрыс айналымда болуын қамтамасыз етуге
мүмкiндiк бередi. Қаржы көп шоғырланған аудандардағы басы артық ақшаны
тез арада қаржы аз аудандарға таратуға жол ашады.
3. Жергiлiктi жерлерде бөлiмшелерi бар iрi шаруашылық ұйымдары құрылады. Ал
оларға сол жергiлiктiжерде несие берген оңтайлы.
Жаңа бөлiмшелер ашу мәселесiне келсек, ол мынадай жерлерде ашылғаны жөн:
- тек банк бөлiмшесi мекемесiнiң арқасында ғана айналымға түсiруге
болатын жергiлiктi қаражаттың болуы;
- Жергiлiктi деңгейдегi iрi 10-15 тен кем емес клиенттiң болуы.
Қазақстан банкi жүйесiнде қызмет ететiн мамандардың интелектуалдық
потенциалы қәзiргi нарықтық қатынасқа дейiнгi деңгейде қалған жалпы
тұрғындардың негiзгi бөлiгiнiң дәл сондай потенциалынан жоғары. Сондықтан
банктер өз дамуының жолында клиенттердi өтiп жатқан процестердiң аясына
тартып, олардың бойына жаңа мәдениеттi сiңiредi.
Жинақ банктер Ассоциациясының тапсырысы бойынша 1992 жылы ТМД
Статкомитетi жүргiзген iшiнара зерттеу мәлiметтерiне сәйкес ТМД-ның кейбiр
мемлекеттерiнде кәспкерлiк қызметтi ұйымдастыруға арналған жиналымдар 0,2-
3% аралығында болған. Алдағы уақытта бұл көрсеткiш әрине өсе түседi деп
болжайды.
Ендi Қазақстан халқына әлемдегi банктiң көмгi туралы айтар болсақ, бүкiл
дүниежүзiлiк банктiң өкiлi Киоши Кодера үстiмiздегi жылдың iшiнде бiр
апталық жұмыс сапарымен Қазақстанда болып, республика үкiметiн арадағы
қарым-қатынастың кейбiр мәселелерiн шештi.
Банк өзiнiң атқаратын қызметiне қарай орталық эмиссиялық, коммерцилық,
инвестициялық, жинақ, арнаулы салаға бейiмделген банк болып бөлiнедi.
Банктiң меншiк формасы жағынан акционерлiк, банкир үйлерi,
кооперативтiк, мемлекеттiң араласуымен болатын аралас Банк, мемлекет аралық
сияқты түрлерi бар.
Банк операциялары пассивтi және активтi болып бөлiнедi. Пассивтi
операциялар арқылы Банк кредит беру үшiн, ресурстар құрайды, ал активтi
операциялар арқылы осы ресурстарды пайда табу мақсатына пайдаланады.
Банк операциялары неғұрлым көлемдi болса, оны жүргiзуге кеткен шығын да
соғұрлым аз болады. Банктiң шоғырлануы негiзiнен пайданың қорлануы арқылы
банкiлердiң мемлекетi капиталының өсуi түрiнде iске асады. Мысалы: АҚШ-та
1900-1958 жылдары аралығында банкiлердiң акционерлiк капиталы 1 млрд $ 5,6
млрд $ дейiн көбейдi. Бәсеке күрестiң барысында банкiлердiң өзара бiрiгуi
немесе бiрiн-бiрi жалмап қоюы Банк шоғырлнуына жағдай жасайды. Мысалы 1900-
57 жылдары Англияда осындай жолмен банкiлер саны 90-21 ге дейiн кемидi.
Барлық капиталистiк елдерде Банк шоғырлауында филиалдар санының өсуi орасан
зор роль атқарады. Мысалы 1952-1967 жылдары американ банкiлерiнiң филиалдар
жүйесi 4 есе көбейдi. Қазiргi кездегi Банк шоғырлануының ерекшелiгi сол, ол
формальдық түрде дербес болып саналатын банкiлердiңакцияларын сатып алу
немесе алмасу жолымен iрi банкiлер тарапынан бақылау орнату арқылы iске
асырылады. Банк шоғырлануының мұндай түрi, әсiресе АҚШ-та тараған. Мысалы:
онда депозиттi 40 млрд $ асатын 500 банкiлi Холдинг-компаниялар бақылап
отыр. Банк шоғырлану процесi өз дамуның жоғары сатысында банк
монополияларын туғызады.
Банкiлiк қызмет ”Банктертер және банкiлiк қызмет туралы” заңның 30-
бабында көрсетiлгендей -”банкiлiк операцияларды және басқа да, заңда
көрсетiлген, операцияларды iске асыру болып табылады.
Субьектiлiк прициптерге негiзделе отырып, кез-келген операцияны банкiлiк
деп тануға болады, себебi банкiлiк операцияны басқа, банктер тағы, үйлердi
жалға алады, яғни банкiлiк операциялармен қатар, банктер басқа да iс-
әрекеттердi жүзеге асырады.
Екiншi принциптi ретiнде пәндiк принциптердi алуғаболады, және осы жерде
бiз банкiлiк операцияның не екенiн айтып кетуiмiз керек.
Тiкелей банкiлiк операцияға заңды анықтама берiлмеген. Алайда ”Банктертер
және банкiлiк қызмет туралы” заңының 30-бабының 2-тармағында
көрсетiлгендей, банкiлiк оаерацияларға клесiлер жатады:
А) Заңды тұлғалардың депозиттерiн, банк шоттарын ашуды және жүргiзудi
қабылдау;
Б) Жеке тұлғалардың депозиттерiн, банк шоттарын ашуды және жүргiзудi
қабылдау;
В) Банкiлермен банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың корреспонденттiк есепшоттарынашу және жүргiзу;
В-1 Осы адамның иелiгiндегi тазартылған бағалы металдардың нақты саны
көрiнiс табатын жеке және заңды тұлғалардың метал шоттарын ашу және
жүргiзу;
Г) Кассалық операциялар: банкноттармен мәнеттердi қабылдау, беру, қайта
есептеу ұстау, айырбастау, сұрыптау қаттап буу және сақтау;
Д) Аудару операциялары: заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың ақшасын
аудару жөнiндегi тапсырмаларын орындау;
Е) есептеу операциялар: заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың вексельдерi
мен өзге де қарыз мiндеттемелерiн есепке алу (дисконт);
Ж) заем операциялары төлем, мерзiм, қайтарым талаптарына сәйкес: ақшалай
түрде несие беру
З) жеке тұлғалармен заңды тұлғалардың, оның iшiнде корреспондент
банктердiң тапсырмасы мен олардың банктiк шоттары бойынша есеп
айырсуларды жүзеге асыру;
И) сенiм (трасталық) операциялар: сенiм бiлдiрiлген адамның мүддесi үшiн
және соның тапсыруымен ақшаны, тазартылған бағалы металдарды және құнды
қағаздарды басқару;
К) клиринг операциялары: төлемдердi жинау, салыстыру сорттау және
растау, сондай-ақ олардың өзара төлемдер өтеуiн жүзеге асыру және
клирингке қатысушылардың таза көзқарасын айқындау;
Л) сейфтiк операциялар: сейф жәшiктерiн, шкафтармен үй-жайларды жалға
берудi қоса клиенттердiң құжаттамалық нысанда шығарылған бағалы
қағаздарын, құжаттары мен қазыналарын сақтау жөнiндегi қызметтер;
М) ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетiн бағалы қағаздарды
және қозғалатын мүлiктi кепiлге алып, қысқа мерзiмдi несие беру;
Н) төлем карточкаларын шығару;
О) банкноттарды, мәнеттермен қазыналарды инкассациалау және басқа жақа
салып жiберу;
П) шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
Р) төлем құжаттарын инкассаға қабылдау;
С) чек кiтапшаларын шығару;
Т) бағалы қағаздар рыногындағы клирингтiк қызмет;
У) акредитивтi ашу мен растау жiне ол бойынша мiндеттемелердi орындау;
Ф) ақша түрiнде орындалуды көздейтiн банк кепiлдiкиерiн беру;
Х) үшiншi тұлғалар үшiн ақша түрiнде орындауды көздейтiн банктiк кепiл
болушылықтар мен өзге де мiндеттемелер беру;
Жоғарыда аталған операциялар жүргiзу үшiн банкiлерге және басқа заңды
тұлғаларға лицензияны Ұлттық Банк қана құқылы. Осы баптың 2-тармағында
аталғаннан басқа банкiлер және банк операцияларының жекелеген түрлерiн
жүзеге асыратын
ұйымдар
Банктiң қосымша лицензиясы болған жағдайда мына операцияларды жүзеге
асыруға құқылы:
А) қымбат тазартылған бағалы металлдарды(алтын, күмiс, платина, платина
тобына жататын металдар) құйма күйнде, қымбат тазартылған бағалы
металдардан жасалған мәнеттердi, зергерлiк бұйымдарды сатып алу, кепiлге
қабылдау, есепке алу,сақтау және сату;
Б) құрамында бағалы металдармен асыл тастар бар зергерлiк бұйымдарды сатып
алу, кепiлге қабылдау есепке алу, сақтау және сату;
В) вексельдермен жасалатын операциялар: вексельдердi инкассоға қабылдау,
төлемшiлердiң вексельдердi төлеуi жөнiнде қызметтер көрсету, сондай-ақ
делдалдық тәртiбiмен ескертпелi вексельдердi, вексельдер акцептiн төлеу;
Д) лизинг қызметiн жүзеге асыру;
Е) өз меншiгiнднгi бағалы қағаздарды эмиссиялау;
Ж) факторингтiк(сауда-саттық) операциялар: тауарларды сатып алушының қырыз
мiндеттемесiн сатушыға айналым түспейтн жолмен вексель сатып алу арқылы
төлеу.
Жоғарыда көрсетiлген, екiншi топ көрiнiп тұрғандай басқа да ұйымдардың
құзыретiне кiредi. Сол себептен соларды тек банктiк қызметiне,банктерге
жатқызуға болмайды.
Осы баптың 4-тармағында банктердiң бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби
қызметiнiң мазмұны ашылып көрсетiлген:
a) Мемлекеттiк бағалы қағаздармен-делдалдық
b) Диллерлiк- мемлекеттiк бағалы қағаздармен, сондай-ақ осы заңда
көрсетiлгендей өзге де бағалы қағаздармен
в) кастодиалдық;
г) клириенгтiк түолерiн жүзеге асыруға құқылы.Банктердiң клирингтiк
қызметтi қоспағанда бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтiң жоғарыда
аталған бiр немесе бiрнеше бiрлескен түрлерiн жүзеге асыруына лицензияларды
Ұлттық банктiң келiсiмiмен уәкiлеттi орган бередi: Банктер және банкiлiк
қызмет туралы”заңда ”Операция ” терминiмен қатар ”Мәмiле ”деген термин
қолданылады. Сонымен, ендi осы екi терминдер арасындағы қарым-қатынасты
қарастырайық.
Тереңге үңiлмей-ақ айта кетуiмiз қажет, ”мәмiле ”(келiсiм шарт)
–бұл тiкелей юридикалық термин, ол ”банкiлiк операциялар ” түсiнiгi болса,
юридикалық мазмұнымен қатар экономикалық мазмұнына не болады. Сонымен қатар
банкiлiк операцияны құқықтық, юридикалық ұғымы ретiнде мынадай түрде
көрсетiлуi мүмкiн: ”негiзгi жасалатын iс-әрекеттер, яғни келiсiмдер, бiр
жақты келiсiмдер, және де құқықтық қатынастарды жүзеге асыруға бағытталған
iстер ”
Жоғарыда айтылғанға келетiн болсақ, онда ”банкiлiк операциялар” үлкен
және кiшiгiрiм ұйымдарға байланысты болады.
Кең көлемде, үлкен ұғыммен қарастыратын болсақ, онда ол кез-келген
банктердiң iс-әрекеттерi, және де жоғарыдан белгiлi болғандай субьектiлерге
қарап операцияларды бөлуге өте қиын, сондықтан заң шығарушы органдар осыған
көп көңiл бөледi.
Сонымен мемлекет,мүмкiн жалпы банктiк операциялар анықтамасымен
байланысты болмаса да, банктерге шектеулер қояды.
Тар мағынада банк қызметiн тiкелей банк операцияларын iс жүзiне
асыруды айтамыз, яғни ”Банктертер жiне банкiлiк қызмет туралы”заңда
көрсетiлгендей, фактiлi және заңды немесе юридикалық әрекеттер. Аталған
әрекеттердi тек банктер iс жүзiне асыра алады.
Егер банк қызметiн тұтас құбылыс ретiнде қарастыратын болсақ, онда
оны анықталған банк операцияны жүргiзу арқылы, ақша немесе басқа қаржы
құралдары арқылы, iске асатын банктiк кәсiби қызметi деп айтуға болады, ал
ол сонымен қатар ҚР Ұлттық Банктiң лицензиясына не болуы тиiс.
Негiзiнен банк қызметiн басқа кәсiби қызметтерден бөлiп қарастыру
қажет, бiрiншiден, кәсiпкерлiктiң жалпы субьектiлерден, осы ұйымдар тобы
үстiмен мемлекеттiк қадағалауды және реттеудi қамтамасыз ету үшiн.
Кәсiпкерлiк субьектiлерден банктердi келесi белгiлерi, жағдайлары
айырады, олардың функциялары немесе қызметтерi
депозиттер алу, кредиттер беру және мемлекеттегi төлем айпалымына жәрдем
беру немесе қолғабыс.
Мемлекет өз тарапынан, жариялы түрде,банк статусын не болмаған заңды
тұлғаларға “банк” деп аталуына немесе өзiн банк қызметiмен айналысатын ұйым
деп атауға тыйым салады. Кез-келген банк операциясын жасауы үшiн лицензияға
не болу керек, банкi болып табылмайтын кез-келген заңды тұлға кәсiби қызмет
негiзiнде лицензиясыз, негiзiнен, банк операцияларын (яғни “Банктер туралы”
заңның 30-бап 2-тармағына сәйкес) iс жүзiне асыра алмайды.
Сондай-ақ, банк операцияларын жүргiзу үшiн ҚР Ұлттық Банктiң
лицензиясына ие болмаған заңды тұлғаларға, банк операциялар категориясына
кiретiн қызметiне жарнама жасауға тыйым салынған.
Банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың
құқықтық жағдайы, ҚР Ұлттық Банктiң лицензиясын алу тәртiбi келесi
нормативтi құқықтық актiлерде белгiленген, мысалы, 1997 жылы 12 сәуiр күнi
Ұлттық Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген кредиттiк серiктестiк
туралы ережелер жиынтығы (положение); ғ221 1997 жылы 23 мамыр күнi ҚР
Ұлттық Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген Банктiк емес қаржылық
ұйымдар туралы ережелер жиынтығы; 1995 жылы 16 қараша күнi ҚР Ұлттық
Банкiнiң басқармасының қаулысымен бекiтiлген Ломбардтар туралы ережелер
жиынтығы.
Осыған байланысты келесi жағдайды айта кету қажет, соңғы жылдары әр
түрлi қаржы топтар, ұйымдар, халықтық ақталып тұтындыратын, бiрақ банкi
болып табылмайтын ұйымдар саны көбее түстi. Халық өз ақталып тұтындырып
(көбiнесе процестер арқылы немесеәр түрлi басқа мүлiктiк игiлiктерi
арқылы), аталған ұйымдар негiзiнен банк операцияларын жүзеге асырады; олар
кредиторлар сұранысып қанағаттандыру үшiн жеткiлiктi жорғылық қорға ие
болмайды. Мысал ретiнде келесi атақты ұйымдарды айта аламыз, ”МММ”,
”КонерИнвест” және тағы басқалары. Олардың қызметi пирамидалық принциптi
негiзiнде салынған, басынан бастап көбiнесе қылмыстық бетiлерiне не болып
отырады. Халық мүдделерiн қорғау тарапынан мемлекет аталған қызметке тыйым
салуы тиiс.
Реттеу қызметi-ол, А.М. Витченко айтуы бойынша, ”заңды құқықтардың
анықталуы және қатысушылар мiндеттерi, құқықтармен мiндеттерiн сақтауменен
байланысты, мемлекеттiң қоғамдық қатынастарға әсер етуi” болып табылады.
Келесi жағдайда ұмытпауымыз керек, банк қызметтерiнiң мемлекеттiк
реттелуi сол мемлекеттегi орын алып отыратын банкiлiк жүйе тегiнде жүзеге
асырылады. Мемлекет нақты орын алған банк жүйесiне байланыстыбелгiлi бiр
құқықтармен қатысушыларды қамтамасыз етедi және мiндеттердi анықтады.
Банк жүйесiнiң салынуына байланысты келесi үш моделiн немесе түрiн
бөлiп қарастыруға болады:
1. Мемлекеттiк моделi;
2. Мемлекеттiк емес моделi;
3. Аралас моделi;
Бiрiншi банкiлiк жүйенiң моделiне мысал ретiнде Совет Ресейдiң
революциядағыкетiп 1920 жылдар аралығы қамтитын мерзiмiн қарастыра аламыз
1917 жылы 14 желтоқсан күнi қабылданған Орталық Атқару Комитетiнiң
банктердi ұлттандыру туралы Декретi бойынша, ”халықтық ауыл-шаруашылығының
дұрыс ұйымдары үшiн, банк спекуляциясына жол бермеуi үшiн және
дүниежүзiндегi жұмысшылар және крестиандар және барлық еңбек етуiхалықты
банк капиталының эксплутациядан азат ету үшiн, халық және кедей топтың
мүддесiн қорғаушы Ресей Республикасының Халық банкiн құру үшiн,”бiрiншi
деп, банк iсiн мемлекет монополиясы деп таныды,
екiншiден, өз тарапына декрет қосты, сондай-ақ таратылған банктердiң
активтерiмен поссивтерi Халық банкiне көштi. Монополияны, яғни банк iсiнiң
монополиясын, Мемлекеттiк банкi iс жүзiне асырады, кейiн аты Халық банкiне
ауыстырылуы.
Осыған сай келетiн мемлекеттiк моделi Совет Одағында отызыншы жылдарынан
бастап сексенiншi жылдар соңына дейiн болып отырған.
Жалпы, қорыта келiп мұндай банкiлiк жүйенiң моделi орын алған кезiнде
тек мемлекеттiк банктер орын алуы;мысалы СССР мемлекеттiк банкi мемлекет
тарапынан өз қызметiн атқарып, билiк етуiн құзырына ие болған
Банкiлiк жүйенiң екiншi моделi жеке меншiк банктерге негiзделген.
Аталған банк жүйесiнiң моделi барлық мемлекеттерде орын алып отырған деп
айтуға болады, өйткенi банкiлiк iсiнiң өзi жеке меншiк қызметi ретiнде
пайда болған немесе жеке меншiк кәсiпкерлiк деп те айтуға болады. Ал ендi
банкiлiк жүйесiнiң үшiншi моделiне келетiн болсақ , қазiргi кезде аралас
моделi көп тараған болып келедi, яғни ондай моделi орын алған кезде
мемлекеттiк және жкеменшiк банктер болады. Мемлекеттiк банктердi
мемлекеттiк органдары болып табылады, жкек меншiк банктердiң үстiнен билiк
ету, реттеу құзыретiне ие, мемлекеттiң ақша-кредиттiк саясатын жүргiзедi.
Жеке меншiк банктерге келетiн болсақ, олар кәсiпкерлiк қызметiнiң
субьектiлердiң ерекше түрлерi болады.
Қазақстан Республикасындағы банкiлiк жүйесiнiң ерекшелiгiне тоқталатын
болсақ, мемлекетiмiзде екi ҚР-ң орталық банкi болып табылады, және
республикадағы банкiлiк жүйесенiң бiрiншi жоғарғы деңгейiн құрайды.
Банкiлiк жүйенiң бiрiншi деңгейiне келесi функциялары тән болуы қажет,
яғни кредиттiк нарықты ұйымдастыру және ондағы кәсiби қызметiн iс жүзiне
асыруға байланысты функциялары.
Банк қызметi кәсiпкерлiк қызметiнiң түрлерiнiң бiрi болып табылады.
Кәсiпкерлiк қызметiнiң жалпы анықтамасы ҚР Азаматтық кодексiнiң (жалпы
бөлiмi, кодексi 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған) 10-бабаында
көрсетiлген. Ол бойынша: Меншiк түрiне қарамастан, азаматтардың және заңды
тұлғалардың инициативтi қызметi-кәсiпкерлiк.
Банк кез-кегген операцияларды жүргiзген кезде, соның iшiнде банк
операцияларының өздерiн, бiрiншiден пайда табуды көздейдi. Сол сияқты, банк
кредиттердiң ақша тұрпатында берiлген үшiн сыйақының көлемiн белгiлейдi,
банкiлiк кепiлдiктермен қамтамасыз етедi, жеке және заңды тұлғалардың
атынан төлемдерiн жүргiзедi. Банк, өз кезегiнде, өз атынан қызмет етедi.
Бiрақ сонымен қатар банк қызметiнiң кәсiпкерлiктiң бiр түрi
болғандықтан, оның өзiне тән ерекшелiктерi орын алады, олар келесiлер:
- банк қызмет ету борышында тек қана өзiнiң ақша мүлiгiн қолданады, яғни
қауiп белгiлi бiр көлемде оның қатысушыларына төледi;
- банк операцияларының iс жүзiне асырылуы мемлекеттiк кредит-ақша саясат
жүргiзiлiуiнiң маңызды элементi, бөлiгi болып табылады;
- банк қызметi ерекше құқықтық реттеу тәртiбiне ие.
Банктердiң кәсiпкерлiк қызметiнiң қаупi қатысушыларына да тиуi мүмкiн.
Ендi осы мәселеге тоқталайық. Кез-келген жеке немесе заңды тұлға өз ақталып
банк-коммерцияның ұйымға тұтындырып болса, ол ақшасын банкке ендiрiп,
халыққа көмек көрсету және пайда табу үшiн қолданатын бiлуi тиiс. Кез-
келген жеке немесе заңды тұлға ақшалы банк қызметiне тұтындырып оның банк
операцияларын жүргiзiлу үшiн пайдаланатынын бiлуi тиiс, мысалы, банкiлiк
ссудалары беру арқылы. Осы жағдайлар мен мәселелердi еске ала отырып жеке
немесе заңды тұлға өз ақшасын, әрине, жақсы, тұрақты банкке тұтындыратыны
дұрыс. Айта кету керек, ақшалар физикалық сақтау үшiн берiлмейдi, яғни
белгiлi бiр пайда көлемiне ие болу үшiн, осы жағдай банк төлемiнiң
мәселесiн азаматтық-құқықтық сақтау мәшiлдеп айыратыны мәлiм. Мiне,
сондықтан, бiздiң ойымызша, ақша жұмылдырушылары, қатысушылары алдап ала
банкiнiң кәсiпкерлiк қызметiнiң қазiрiне төндiрiледi.
Айтылған мәселелер кәсiпкерлiк қауiпi анықтамасымен нақтыландырылады,
яғни жұмылдырушы, банк қызметiн қатысушы жоқ, тарап пайда таба алмауына,
ақтарып айырылу мүмкiндiгiне көзi жетуi тиiс.
Осы тұрғыдан, бiздiң ойымызша, ”Банктер туралы” заңның-бап 2-тармақпенен
бекiтiлген ереже әдiл болып табылады.
Көрсетiлген ереже бойынша, мемлекет банктердiң мiндеттемелерiне жауап
ьермейдi, тек қана егер мемлекет ондай жауапкерлiктi өзiне алмаса немесе
мемлекеттiк банктерге қатысты мемлекет жарғылық қорға тұтындырып мүмкiн
көлемiнде жауап бередi.
Жалпы осы жұмыстың келесi бөлiм, тарауларында бiздiң банкiлiк қызметi
қоғамдық өмiрдiң көбiне кең көлемде шектелген саласы екенiне көзiмiз
жетедi, Көптеген заңды, юридикалық әдебиеттерде көрсетiлгендей, ”банкiлiк
қызметi, мемлекет тарапынан, көптеген шектеулерге ие, ел шектеулер
анықталған қоғамдық, жария, құқықтық функциялары iс жүзiне асыру үшiн
керек, солардың iшiнде ақшалардың басылып шығарылуы, төлем - ақшалық жүйенi
ұйымдастыру, қаржы саласындағы қызметтiқадағалау және реттеу, жалпы
мемлекеттiк төлем жүйесiн ұйымдастыру, валюталық қадағалау және тағы
басқалары ”
Келесi сұраққа жауап беруге тырысайық. Мемлекет тарапынан банк
қызметiнiң сондай қатал реттелудiң себебiсi неде?
Осы жоғарыда көрсетiлген сұраққа жауап беру үшiн банкiлердiң қоғамдық
маңыздылықтарына мән беруiмiз керек. Банктер миллиондаған адамдардың
ақшаларын сақтап тұрады.
Банктер кредитте жеке және заңды тұлғалардың қажеттiлiктерiн өтеп
тұрады, жай ссудаларынан басталып және ұзақ мерзiмдi проектiлерге кең
көлемдi қаржылық салулармен бiтiп. Банктер заңды тұлғалардың арасындағы
төлемдер орталығы болып келедi.Сонымен, банктерге қоғамдағы орын алатын
ақталармен тiкелей қалыптаса болады, яғнибанктер өте үлкен, әрi маңызды
жауапкершiлiгiне не, сондықтан ел дұрыс түрде iс жүзiне асырлу үшiн
мемлекет ел қызметтi реттеуi тиiс.
Айтылған мәлiмет тең дәрежеде барлық мемлекеттердегi банкiлiк қызметiне
қатысты болып табылады. Сонымен, американдық ғалымдар мен кәсiпкердiң
ойынша, ”Мемлекеттiк реттеудi арқылы қатысушыларды қаржылық қаупiнен
ұмытылады және экономика үшiн зақым келтiруi банктердiң банкроттығына жол
бермеуiне ұмтылады.”
Банкiлiк қызметiнiң мемлекеттiк реттелуi күрделi экономикалық -
құқықтық құбылыс болып табылады. Сөзсiз, мемлекет экономикалық жүйесiнiң
тұтастығын қамтмасыз ететiн, кейбiр экономикалық функцияларды өзi атқарып
экономикалық қатынасының субьектiсi болып табылады.
Мысалы, мемлекет ақша айналымы өзi iс жүзiне асрады. Экономикалық
қатысы, байланыстардың күрделенiне байланысты мемлекет көбiнесе шаруаның
өмiрге араласады. Оны нарық экономикалық туындайтын негативтi тенденциялар
қарсы шығу, жол бермеу мақсатында iс жүзiне асырады. Бiз экономикалық
мемлекеттiк реттелуi туралы айтқанда, соның iшiнде банкiлiк саласында, тек
қана жай мемлекеттiк емес, жария құқығының қолданылуы арқылы экономикалық
мемлекеттiк-құқықтық реттелуiн айтамыз. Өзiмiздiң құқығында құқықтық жария
және жеке болып бөлiнуiнiң орын алмауына байланысты туындайтын дауларды
алдын ала қарастырып, бiз сонда да ондай бөлiнiстiң жемiстi, маңызды
болғанына сенемiз; ол обьектi түрде өмiр сүредi, орын алады деп айта
аламыз. Әрине, мемлекеттiң шаруашылық өмiрге араласуы күшее түсуiне
құқықтарының арасындағы айырманың жоғала басталады, бiрақ сонда да әрдайым
жария-құқықтық немесе жеке-меншiк құқықтық нормаларды айыра бiлуге болады.
Жариялы және жеке меншiк құқық тек қана институттар және де нақты құқықтық
нормалар дәрежесiнде түсiнуге болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралың және Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралың заңдарына сәйкес Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерге және
олардың филиалдары мен өкілдіктеріне қатысты бақылау, қадағалау және
реттеу функцияларын жүргізетін және өзінің (Ұлттық Банктің) берген
лицензиясы негізінде банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын барлық банктердің міндетті түрде орындалуға жататын нормативтік
актілер шығаратын бірден - бір мемлекеттік мекеме болып табылады.
Сондықтан Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз етіп, мемлекеттің ақша – кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдау,
сондай – ақ банк салымшылары мен кредиторларының мүдделерін қорғау
мақсатында Ұлттық Банкке екінші деңгейдегі банктерді бақылайтын,
қадағалайтын және реттейтін құқықтар берілген.
Банкілік қадағалау банк қызметін реттеуді, қадағалауды, сондай – ақ
бақылауды жүзеге асыруға жағдай жасайтын құқықтық нормативтік актілерге
сүйенеді.
Қазақстан Республикасында банктердің қызметін реттеу мен қадағалауды
жүзеге асыратын құқықтық нормативтік актілерін үш деңгейге бөлуге болады.
Бірінші деңгейге Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банк туралың, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралың, Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралың, және Қазақстан Республикасының
Лицензиялау туралың, Аудиторлық қызмет туралың, Банкроттық туралың,
Валюталық реттеу туралың, Төлемдер және ақша аудару туралың Акционерлік
қоғамдар туралың, Бағалы қағаздар рыногы туралың, Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралың Заңдарды жатқызады.
2. Банк жүйесіндегі банкілік қадағалау
2.1 Банк қызметін қадағалау мен бақылау
Банкілік қадағалау банк қызметін реттеуді, қадағалауды, сондай – ақ
бақылауды жүзеге асыруға жағдай жасайтын құқықтық нормативтік актілерге
сүйенеді.
Қазақстан Республикасында банктердің қызметін реттеу мен қадағалауды
жүзеге асыратын құқықтық нормативтік актілерін үш деңгейге бөлуге болады.
Бірінші деңгейге Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексі және Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банк туралың, Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметі туралың, Қазақстан Республикасында бағалы
қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралың, және Қазақстан Республикасының
Лицензиялау туралың, Аудиторлық қызмет туралың, Банкроттық туралың,
Валюталық реттеу туралың, Төлемдер және ақша аудару туралың Акционерлік
қоғамдар туралың, Бағалы қағаздар рыногы туралың, Заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу туралың Заңдарды жатқызады.
Екінші деңгейге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қабылдаған
нормативті құқықтық актілері - қаулылары, ережелері мен нұсқамалары жатады.
Ал үшінші деңгейге банкілік қадағалауды жүзеге асыратын Ұлттық Банкінің
заңдар мен жекелеген ережелерді түсіндіру үшін бағдарламалық құжаттарды
жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының құқықтық
нормативтік актілері негізінде банктер үшін міндетті шектерді белгілеп,
банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Республикада нарықтық қатынастар қалыптасып, экономика одан әрі дамыған
сайын банк жүйесі де өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Осыған сәйкес
мемлекет банк жүйесіне, сондай - ақ банктерді реттеу мен қадағалауға қатысы
бар жоғарыда аталған құқықтық нормативтік актілерге өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп отырылады.
Банк жүйесінің экономикадағы алатын ролі мен орнының маңызы зор.
Сондықтан банк – кредит саласын мемлекеттік органдар тарапынан реттеу мен
қадағалауды қажет етеді. Әрбір мемлекеттің банк қызметін ретттейтін өз
бақылау жүйесі мен құқықтық актілері бар.
Банкілік қызмет белгілі бір тәуекелге барумен тығыз байланысты.
Қазіргі банк жүйесінің тәуекелсіз мәні жоқ десе де болады. Банк әртүрлі
операцияларды тәуекелге бара отырып іске асырады, тек тәуекелдің масштабы
әр деңгейде болуы мүмкін.
Банктер өз іс - әрекетін жүзеге асыру мақсатында жеке және заңды
тұлғалардан ақша – қаражатын тартып, өз акционерлері мен клиенттеріне,
салымшылары мен қарыз берушілеріне дивидендтер төлеп отыратындықтан, банк
қызметінде жеке және заңды тұлғалардың әртүрлі мүдделері тоғысады. Банк
қызметінде осы жағдайлардың бәрін қадағалауды қажет етеді.
Банктік қадағалаудың негізгі мақсаты банк клиенттерін әртүрлі тәуекелден
құтқару, салымшылардың салымдарын қорғау және банк салымдарын қорғау үшін
құрылған сақтандыру қорлары мен үкіметтің жеке қорларын жойылудан қорғау,
сондай – ақ мемлекеттің ақша – несие саясатын жүргізуіне және экономиканың
дамуына қолдау жасау.
Сонымен қатар банктік қадағалаудың міндеті халықтың, мемлекеттің,
клиенттер мен банк құрылтайшыларының мүддесі үшін банк қызметіндегі заңдар
мен ережелердің сақталуын қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы банк
жүйесі мен жекелеген банктердің жұмысын жетілдіру, дамыту болып табылады.
Республикада банкілерді қадағалау Қазақстан Республикасының банктік және
басқа да заң нормаларымен реттеледі.
Республикада банктердің қызметін бақылау мен қадағалау кешенді әдіс –
тәсілдермен жүзеге асырылады. Олар Қазақстан Республикасының банктік және
басқа да заңдылықтарының сақталуына, сондай – ақ банктердің
ұйымдастыру және қаржылық – шаруашылық іс - әрекеттерін бақылап отыруға
бағытталған.
Банктік қадағалау процесінде реттеу және ревизиялық (тексеру) әдістері
қолданылады.
Реттеу әдісі кең таралған әдіс болып табылады. Реттеу әдісі Қазақстан
Республикасының Банк заңдарымен және Ұлттық Банк тарапынан қабылданған
нормативтер мен ережелер арқылы, сондай – ақ Ұлттық Банкке есеп беру
барысында жүзеге асырылады.
Бақылау, реттеу және қадағалау процестері банктің қызметі басталар
алдында – ақ, яғни банктерді құру кезеңдерінен басталады, Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банк және банк қызметі туралың
Заңында көрсетілген Ұлттық Банк тарапынан талаптар қойылудан басталады.
Банктерді бақылау процесіне:
ақпараттарды ашу, яғни банктер Ұлттық банк алдында тоқсандық, жылдық
және операциялық және де басқа да шығыстары, сондай – ақ анықталған нысанда
өзінің іс - әрекеттері туралы есеп беруге міндетті;
кейбір талаптарды белгілеу мен өтімділік талаптар, бұл нормативтер
коэффиценттер түрінде болады, коэффиценттер директивті, яғни міндеттеу
түрінде болады да банк қызметі мен қаржы жағдайына талдау жасап, баға беру
үшін қолданылады;
белгіленген талаптар, капиталдың жеткілікті болуы;
тәуекелдікті шектеу;
кредиттеу рессурстарына бақылау жасау.
Ревизиялық (тексеру) әдіс Ұллтық Банк тарапынан банктердің қаржы –
шаруашылық әрекетіндегі кемшіліктер мен заң – нормаларының бұзылғандығын
табу үшін жүргізіледі. Банк қызметін бақылау мен қадағалауда тексеру әдісі
банк қызметінің заңды, сенімді әрі тұрақты болуын қамтамасыз етуге
бағытталған.
Банк қызметін реттеу белгілі бір банкке қатысты; сондай – ақ банктер
тобына да қатысты жүзеге асырылады.
Банк қызметіне бақылау мен қадағалауды халықаралық ұйымдар, мемлекет,
аудиторлық және құрылайшылар тарапынан жүзеге асырылады.
Халықаралық ұйымдар тарапынан банк қызметіне бақылау мен қадағалауды
Халықаралық Валюталық Қор (МВФ), Әлемдік Банк т.б. ұйымдар жүргізеді. Олар
Республика экономикасының нарық рельсіне түсу үшін өздерінің берген
несиелерімен қатар белгілі бір талаптар қояды, атап айтқанда инфляцияны
белгіленген шекке дейін төмендету, банк реформасын іске асырарда олардың
берген кеңестерін есепке алу. Осылай олар мемлекеттің экономикалық дамуын
бақылап қана қоймай, бүкіл банк жүйесімен қоса жеке банктердің қызметін де
бақылайды.
Мемлекеттік бақылау ведомстводантыс және ішківедомствалық болып
бөлінеді. Ведомствадантыс банктерге бақылауды салық инспекциялары, қаржы –
бақылау комитеті, құқық қорғау органдары жүргізеді. Олар банктің қызметін
әртүрлі бағытта: шаруашылық, ағымдық, бухгалтерлік есебінің жай – күйін заң
және нормативтік актілердің сақталуын, ақша – кредит саясатының дұрыс
жүргізілуін т.б. тексереді.
Банк қызметін ішківедомствалық бақылау мен қадағалау банк жүйесінің
жоғарғы сатысы – Ұлттық Банк, оның қадағалау Департаментімен жүзеге
асырылады.
Аудиторлық бақылауды арнайы және тәуелсіз аудиторлық мекемелер, бақылау
палаталары, ассоциациялар жүзеге асырады. Аудит банк қызметін тәуелсіз,
бейтарап түрде бақылайды. Аудиторлық бақылауға кеңірек тоқталып кетсек. Ол
ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Лицензиялау туралың Заңының 11 – бабына
сәйкес аудит жүргізу міндетті лицензияцалауға жатады. Банк қызметінде
сыртқы аудит келісімді, ақылы түрде, арнайы лицензиясы бар арнайы тәуелсіз
аудиторлық ұйымдармен немесе тәуелсіз, лицензиясы бар жеке аудиторлармен
жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралың Заңының 57 - бабына сәйкес Қазақстан Республикасының
территориясында банк аудитін жүргізуге лицензияны тек Ұлттық Банк қана
беруге өкілетті.
Кез – келген аудиторлық қызметті жүргізе алатын заңды немесе жеке
тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес банк қызметіне аудит
жүргізу үшін лицензия беруге Ұлттық Банкке өтініш жасауға құқылы.
Банк қызметіне аудит жүргізу үшін лицензияны Ұлттық Банк өзінің
нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес береді.
Осы Заңның 57 - бабына сәйкес банктерге аудит мынандай мақсаттармен
жүргіледі:
жүргізілген банк операцияларының есепте және есеп беруде дер кезінде,
толық және дәлме – дәл көрсетілуі;
жүргізілген банк операцияларының Банк Заңдарына, қолданылып жүрген Ұлтық
Банктің қалыптық құқықтық құжаттарына сәйкестігі;
жүргізілген банк операцияларының оларды жүргізудің жалпы шарттарына
сәйкестігі, сондай – ақ банк операцияларын жүргізу тәртібінің банктің ішкі
ережелеріне сәйкестігі.
Аудиторлық ұйым немесе аудитор өзінің тұжырымдамаларын банктің
Директорлар кеңесі мен Басқармасына табыс етілетін есебінде баяндайды.
Банктің қаржылық жағдайы туралы аудиторлық ұйымдардың немесе
аудиторлардың қорытындылары жеке құжат ретінде тіркеліп, оның көшірмесін
міндетті түрде Ұлттық Банкке таныстырады.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және банк
қызметі туралың Заңының 59 – бабы бойынша, егер аудиторлық ұйымдар немесе
аудиторлар тексерілген банкке немесе оның құрылтайшыларына тікелей немесе
жанама қатыстылығы бар болса;
аудитордың немесе аудиторлық ұйымның басшы немесе тексеру жүргізуші
қызметкерлерінің кез – келгенінің жақын туысы немесе зайыбының жақын туысы
- тексерілетін банкінің басшы қызметкері болса;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың тексерілетін банк алдында ақшалай
міндеттемесі бар болса, аудиторлық ұйымның немесе аудитордың жүргізілген
тексеру туралы есебі немесе қорытындысы барлық жағдайда жарамсыз болып
табылады;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың банк қызметіне аудит жүргізуге
Ұлттық Банктің лицензиясы болмаса;
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың жасаған аудиттерінің есеп,
қорытындылары Ұлттық Банк белгілеген стандарттарға немесе банк қызметіне
аудит жүргізудің нәтижелерін рәсімдеу тәртібінің талаптарына сай келмесе,
сондай – ақ қолданылып жүрген заңдарда көзделген өзге де жағдайларда
аудиторлық ұйымдардың немесе аудитордың жасаған аудит жүргізу жөніндегі
есебі, қорытындысы жарамсыз деп танылады.
Қшкі аудитке келетін болсақ, 1998 жылы 5 маусымда қабылдаған екінші
деңгейдегі банктердің ішкі аудитын (бақылауын) ұйымдастыру Ережесін бекіту
туралың Ұлтық Банктің қаулысына сәйкес ішкі аудиттың (бақылаудың) мақсаты
банктің және оның клиенттері мен кредиторларының заңды мүдделерін қорғау,
ол үшін банк қызметкерлерінің заңдылықтар мен кәсіптік стандарттарды
сақтауына бақылау жасау, сол сияқты банк операцияларының қажетті деңгейде
жүргізілуі мен банктік қызметтің тәуекелдігін төмендету, сондай – ақ
банктің материалдық – қаржылық құндылықтарын сақтаудың қауіпсіздігін
тексеру.
Банк қызметіне құрылтайшылардың бақылау жасауы бірнеше нысанда
жүргізіледі: ревизиялық комиссияның бақылау жасауы; акционерлердің бақылау
жасауы.
Акционерлер банк қызметіне тікелей бақылау жасауға, қаржы жылының
аяқталуына байланысты олардың жұмыстарының нәтижелері туралы банк
басшыларынан қажетті ақпараттар алуға құқылы. Банк қызметіне бақылау жасау
үшін акционерлер эксперттер мен аудиторлар жалдай алады.
Ал Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өз кезегінде Қазақстан
Республикасы Президентіне жылдық есеп беріп отырады. Сондай – ақ Қазақстан
Республикасының жиынтық қаржы балансын жасау үшін Қазақстан Республикасының
Қаржы Министірлігіне Қазақстан Ұлттық Банкінің жылдық балансы және қаржы
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беріп отырады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қызметіне жыл сайын Ұлттық
Банктің Басқармасы тағайындайтын тәуелсіз аудиторлық ұйым тексеріс жасап
отырады, кез - келген мемлекеттік органның тексерісі Қазақстан Республикасы
Президентінің келісімімен немесе тапсыруымен ғана жүзеге асады.
Шет мемлекеттерде әр елдің өзінің банк қызметін бақылау мен қадағалау
жүйесі бар.
Ресейде банктерге қадағалау мен реттеуді Ресейдің Орталық Банкі
атқарады. Орталық банк - банк қызметін қадағалау мен реттеуді өзі тікелей
немесе және арнайы қадағалау органы арқылы жүзеге асырады. Орталық Банк
банктер үшін банк операцияларын жүргізу ережесін, сондай – ақ бухгалтерлік
есеп пен экономикалық нормативтер белгілейді. Орталық Банк аймақтарда
банкілік қадағалауды жүргізуді өзінің аймақтық басқармалары мен филиалдары
арқылы жүзеге асырады.
Англияда соңғы уақытқа дейін банк қызметін реттейтін заңдар болған жоқ,
банк қызметін бақылау жабық және формалды емес түрде жүргізілді.
Англияның банктері акционерлік копанияларға арналған жалпы заңмен
реттеледі. Дегенмен 1979 жылы банк қызметін міндетті лицензиялау туралы заң
шықты, сондай – ақ депозиттерді сақтандырудың жалпы ұлтттық қоры құрылды2.
Банктік заң 1987 жылы үлкен ссудаларды берудің ережелері мен банктердің
қосылу, аудиторлық тексеру тәртібін белгіледі.
Соған қарамастан, бүгінде Ұлыбританияда банк қызметін бақылау басқа
елдерге қарағанда қатал емес.
Америка Құрама Штатында банк қызметін реттеу екі басты мақсатты
көздейді. Біріншісі банктердің құлауын алдын алып тұрақтылығын қамтамасыз
ету болса, екіншісі капиталдың аздаған, шағын мекемелердің қолында
жинақталуына шектеу жасау және ақша рыногына монополиялық бақылау жасауды
болдырмау.
АҚШ – та банктердің құлауын алдын алуды реттеудің екі түрі бар:
біріншісі жоғары тәуекелге апаратын және банктердің өтімділігін
төмендететін
операцияларға заңмен шектеу қою, екіншісі банк депозиттерін сақтандыру
жүйесі.
АҚШ – та заң банк филиалдарын ашуға территориялық жағынан шектеу қояды,
сондай – ақ капиталдың бір жерге жинақталуына да шектеу қоя отырып, ақша
рыногындағы бәсекелестікке қолдау көрсетеді.
Осы жүргізілген саясаттың нәтижесінде Батыс Европа мен Азиядан
өзгешелігі АҚШ – та филиалдары мүлде жоқ, шағын банкілер өмір сүріп отыр.
Бүгінде АҚШ – тағы бүкіл банкілердің жартысының филиалдары жоқ.
АҚШ – та банктердің жұмыстарына қадағалау жасау үшін өте жетілдірілген
бақылау жүйесінің органдары құрылған.
Мәселен, ұлттық банктер жүйесіне бақылау жасауды ақша айналымының
бақылаушылары (ары қарай КДО), ал штаттар банкілерінің жүйесіне –
штаттардың банктік департаменті жүзеге асырады.
КДО – қазынылық (казначействолық) орган. Оған 4,9 мың ұлттық банкілер
бағынады. Ұлттық банктер дегеніміз – федералды өкіметтен рұқсат алған
банктер. КДО ұлттық банк құруға рұқсат береді, оларға үнемі бақылау мен
тексеру (ревизия) жүргізіп отырады, банктердің бөлімшелер ашуы туралы және
олардың қосылуы (сляние) туралы берген өтініштерін қарайды.
Сонымен қатар банктерге бақылауды жүзеге асыратын органдарға -
Федералдық Резервтік Жүйе (ары қарай ФРС) мен депозиттерді сақтандырудың
федералдық корпорациясы (ары қарай ФКСД) жатады.
ФРС үш деңгейлі жүмыс органдарынан – басқарушылар Кеңесінен; 12
федералдық резервтік банктерден; ФРС –қа мүше 6 мыңдай банктерден тұрады.
Оның басты критерйі осында, яғни жергілікті банктердің мүдделерімен
есептесе отырып, басқаруды шамадан тыс орталықтандыруға жол бермеу.
Сондай – ақ ФРС – қа 1056 штаттық банк тікелей бағынады. Штаттық банктер
дегеніміз – штат өкіметінен рұқсат алған банктер. Бұдан басқа ФРС заң
бойынша банктік холдинг – компанияларға қадағалауды жүзеге асырады.
Елдің бүкіл ақша және банк жүйесінің тұтқасы ФРС – тің басқарушылар
Кеңесі. Ол мемлекеттің ақша және банк жүйесіне жалпы басшылығы мен
бақылауына жауап береді, сондай – ақ ақша – кредит саясатының барлық
сұрақтарын шеше алатын және жүзеге асыра алатын қажетті өкілеттіктерге ие.
ФКСД – тәуелсіз федеральді ведомство болып есептелінеді. Ол ФРС – қа
мүше емес сақтандырылған штаттық банктерге бақылау жүргізеді. ФКСД
негізінен депозиттерді сақтандырумен айналысады, бірақ кез – келген банкіні
тексере алады.
Штаттардың банктік департаменті (БДШ) штаттық банктерге банктік
операциялар жасауға рұқсат береді және оларды тексеріп отырады.
Сонымен қатар кейбір кредиттік мекемелер тобының жұмысын бақылап
отыратын үкіметтік емес органдар да бар. Мысалы, Америкалық банкирлер
ассоциациясы, тәуелсіз банкирлер ассоциациясы.
Германияда банктерге бақылауды – банктердің үстінен бақылау жасайтын
орган Федералдық ведомство жүзеге асырады. Ол өзінің жұмысын Орталық
банкпен келісімді түрде атқарады.
2.2 Ұлттық Банктің екінші деңгейдегі банктерді қадағалаудағы
өкілеттігі
Қазақстан Республикасында банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
етіп, банк салымшыларының мүдделерін қорғау үшін, сондай – ақ мемлекеттің
ақша – кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдау үшін Ұлттық Банкіге банк
жүйесін бақылауға құқық береді..
Сондықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралың Заңының 61 –
бабына сәйкес Ұлттық Банк банктердің қызметін реттейтін және қадағалайтын
орган болып табылады.
Ұлттық Банктің реттеушілік функциясы Қазақстан Республикасының ақша –
кредит жүйесінің тұрақтылығын қолдауға, банк кредиторларының, салымшылардың
және клиентердің мүдделерін қорғауға бағытталады.
Осы заңының 62 – бабына сәйкес реттеу мен қадағалауды жүзеге асыру үшін
Ұлттық Банкке өкілеттіктер берілген. Бұл бап бойынша Ұлттық Банкі:
банктер үшін лицензиялық рәсімдер мен нормативтер белгілеуге;
банктер мен олардың клиентерінің, орындауға міндетті нормативті құқықтық
актілер қабылдауға;
банктер мен олардың филиалдарының қызметін тексеруге соның ішінде
жергілікті жерге барып немесе аудиторлық ұйымды шақырып тексеруге, олардан
өзінің бақылау және қадағалау функцияларын дұрыс жүзеге асыру үшін қажет
деп санайтын ақпаратты алуға және алынған ақпараттар бойынша
түсінік беруін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz