Адвокаттың алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Сотта сөйлеу өнері және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Тарау. Адвокаттың алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісіндегі шешендік өнері.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші
Сатысындағы адвокаттың сөйлеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша соттың екінші
Сатысындағы адвокаттың сөйлеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Адвокаттық шешендік өнерінің этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Сотта сөйлеу өнері және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2 Тарау. Адвокаттың алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісіндегі шешендік өнері.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші
Сатысындағы адвокаттың сөйлеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша соттың екінші
Сатысындағы адвокаттың сөйлеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Адвокаттық шешендік өнерінің этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Адам мен азаматтың құқығына кепілдік беретін Негізгі заңның конституциялық ережелерінің арасында маңызды конституциялық принцип ретінде, қолданылатын білікті заң көмегін алу құқығы ерекше орын алады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-тармағында әрбір адамның білікті заң көмегін алуға құқығының бар екендігі тікелей көрсетілген. Ал заңда көзделген жағдайда мұндай көмек тегін көрсетіледі.
Қазірге уақытта Қазақстанда адам мен азаматтың құқығын қорғау жөніндегі міндеттерді атқаратын әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екеңдігін атап өткен жөн. Мысалы, соттар, прокуратура, ішкі істер, әділет органдары жоғарыда аталған құқық қорғау міндеттерін бір-бірімен тығыз байланыс жасай отырып атқарады. Алайда, осы міндеттерді табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-құқықтық институтсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбір жерде құқық қорғау органы ретінде көрсетілмесе де, ол іс жүзінде құқық қорғау қызметі міндетін атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметі ретіңде біз азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауды мақсат ететін және заңға сәйкес зандық әсер ету шараларын қолдану жолымен арнайы мемлекеттік органдар жүргізетін және олар белгілеген тәртіп мұлтіксіз сақталатын қызметті түсінеміз.
Бүгінгі күні заңгерлердің сөйлеу мәдениетінің биік шыңы саналатын соттағы шешендік онер өткір қарудың біріне айналып отыр. Сөз өнерін шебер пайдалануды қажет етпейтін мамандық бүгінде жоқтын қасы. Тіпті адам қызметінің кейбір салаларында сөйлей білу шеберлігін меңгермей жұмыс істеу әсте де мүмкін емес. Әсіресе бұл құбылыс сот процесіне өте-мөте тән. Себебі сот процесіне қатысушы судья, айыптаушы мен қорғаушы, құқық қорғау органдарындағы жалпы заңгер мамандар күнделікті тұрмыс тіршілігінде әрдайым адамдармен қарым-қатынас жасайды, көпшіліктін алдында, қалың ортасында жүреді. Адвокат айыпталушының атынан сөйлеп, заң баптарына сүйене отыра, тілдің көмегімен жазықсызды ақтай алады. Осылайша қызмет бабымен адвокат көпшілік алдында сөйлеуге мәжбүр болады. Ал қызметтік міндетінен сот процесенде алқабилердің алдында сөйлеу үшін оларға не айтуды ғана емес, калай айтуды да білу шарт, яғни сөз сөйлеуде жұртка ықпал етудің түрлі ерекшеліктеріді дұрыс меңгерген жөн. Әрі қажет ұлттық заңгерлік шешендіктің тарихи, теориялық, тәжірибелік тұрғыда қалыпқа түспей жатқан тұсы мол. Осы дипломдық жұмыс ұлттық заң ғылымындағы соттағы адвокаттың риториқалық аспектілерді зерттеуіне арналған.
Прогрестік даму жолындағы Қазақстан халықтарының күшін біріктіруге ұмтылған «Қазақстан — 2030» стратегиясы, қоғамымыз бен мемлекетіміздің ұзак мерзімді басымдығы мен мақсаттарын барынша айқындап берді.
Қазірге уақытта Қазақстанда адам мен азаматтың құқығын қорғау жөніндегі міндеттерді атқаратын әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екеңдігін атап өткен жөн. Мысалы, соттар, прокуратура, ішкі істер, әділет органдары жоғарыда аталған құқық қорғау міндеттерін бір-бірімен тығыз байланыс жасай отырып атқарады. Алайда, осы міндеттерді табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-құқықтық институтсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбір жерде құқық қорғау органы ретінде көрсетілмесе де, ол іс жүзінде құқық қорғау қызметі міндетін атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметі ретіңде біз азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауды мақсат ететін және заңға сәйкес зандық әсер ету шараларын қолдану жолымен арнайы мемлекеттік органдар жүргізетін және олар белгілеген тәртіп мұлтіксіз сақталатын қызметті түсінеміз.
Бүгінгі күні заңгерлердің сөйлеу мәдениетінің биік шыңы саналатын соттағы шешендік онер өткір қарудың біріне айналып отыр. Сөз өнерін шебер пайдалануды қажет етпейтін мамандық бүгінде жоқтын қасы. Тіпті адам қызметінің кейбір салаларында сөйлей білу шеберлігін меңгермей жұмыс істеу әсте де мүмкін емес. Әсіресе бұл құбылыс сот процесіне өте-мөте тән. Себебі сот процесіне қатысушы судья, айыптаушы мен қорғаушы, құқық қорғау органдарындағы жалпы заңгер мамандар күнделікті тұрмыс тіршілігінде әрдайым адамдармен қарым-қатынас жасайды, көпшіліктін алдында, қалың ортасында жүреді. Адвокат айыпталушының атынан сөйлеп, заң баптарына сүйене отыра, тілдің көмегімен жазықсызды ақтай алады. Осылайша қызмет бабымен адвокат көпшілік алдында сөйлеуге мәжбүр болады. Ал қызметтік міндетінен сот процесенде алқабилердің алдында сөйлеу үшін оларға не айтуды ғана емес, калай айтуды да білу шарт, яғни сөз сөйлеуде жұртка ықпал етудің түрлі ерекшеліктеріді дұрыс меңгерген жөн. Әрі қажет ұлттық заңгерлік шешендіктің тарихи, теориялық, тәжірибелік тұрғыда қалыпқа түспей жатқан тұсы мол. Осы дипломдық жұмыс ұлттық заң ғылымындағы соттағы адвокаттың риториқалық аспектілерді зерттеуіне арналған.
Прогрестік даму жолындағы Қазақстан халықтарының күшін біріктіруге ұмтылған «Қазақстан — 2030» стратегиясы, қоғамымыз бен мемлекетіміздің ұзак мерзімді басымдығы мен мақсаттарын барынша айқындап берді.
1 Халиков К.Х. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. – 2001. – № 3. – С. 108-128.
2 Мәми Қ. Ә. Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері. - Астана, 2003. – 259 б.
3 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК // Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
4 Құқық қорғау органдары: Заң актілерінің жиынтығы // Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. 2000 жыл 25 желтоқсан. – Алматы: Юрист, 2003. – 3-19 бб.
5 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. - Алматы, 2006. – 31 б.
6 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2005. – 48 б.
7 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. – Алматы, 1995. – 173 б.
8 Халиков К.Х., Серімов Е.Е. Сот шешендігі. Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2006. – 218 б.
9 Лебедев В.М. Судебная защита свободы и личной неприкосновенности граждан на предварительном следствии: Учебное пособие. – М., 2001. – 159 с.
10 Гинзбург Г. Судебная риторика. Алматы, 1999.
11 Гиздатов Г. Очерки по судебной риторике. Алматы, 2006
12 Халиков К.Х. Серимов Е.Е. Сот шешендігі. Қарағанда.2006
13 Этика судьи: Пособие для судей / науч. ред. Н.В. Радутная. – М., 2002. – 211 с.
14 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. – Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
15 Назарбаев Н. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2003. – 4 көкек.
16 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2003. – 208 б.
17 Тыныбеков С.Т. "Казакстан Республикасының адвокатурасы және адвокаттық қызмет” . - Алматы: Данекер, 2004. 246 с.
18 Тыныбеков С.Т. Организация и деятельность адвокатуры (вопросы и ответы). - Алматы: Данекер, 2000. 39с.
2 Мәми Қ. Ә. Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері. - Астана, 2003. – 259 б.
3 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК // Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
4 Құқық қорғау органдары: Заң актілерінің жиынтығы // Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. 2000 жыл 25 желтоқсан. – Алматы: Юрист, 2003. – 3-19 бб.
5 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. - Алматы, 2006. – 31 б.
6 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2005. – 48 б.
7 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. – Алматы, 1995. – 173 б.
8 Халиков К.Х., Серімов Е.Е. Сот шешендігі. Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2006. – 218 б.
9 Лебедев В.М. Судебная защита свободы и личной неприкосновенности граждан на предварительном следствии: Учебное пособие. – М., 2001. – 159 с.
10 Гинзбург Г. Судебная риторика. Алматы, 1999.
11 Гиздатов Г. Очерки по судебной риторике. Алматы, 2006
12 Халиков К.Х. Серимов Е.Е. Сот шешендігі. Қарағанда.2006
13 Этика судьи: Пособие для судей / науч. ред. Н.В. Радутная. – М., 2002. – 211 с.
14 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. – Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
15 Назарбаев Н. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2003. – 4 көкек.
16 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2003. – 208 б.
17 Тыныбеков С.Т. "Казакстан Республикасының адвокатурасы және адвокаттық қызмет” . - Алматы: Данекер, 2004. 246 с.
18 Тыныбеков С.Т. Организация и деятельность адвокатуры (вопросы и ответы). - Алматы: Данекер, 2000. 39с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот
өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...4
1.2 Сотта сөйлеу өнері және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
2 Тарау. Адвокаттың алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісіндегі
шешендік өнері.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші
Сатысындағы адвокаттың
сөйлеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
2.2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша соттың екінші
Сатысындағы адвокаттың
сөйлеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Адвокаттық шешендік өнерінің этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 31
КІРІСПЕ
Адам мен азаматтың құқығына кепілдік беретін Негізгі заңның
конституциялық ережелерінің арасында маңызды конституциялық принцип
ретінде, қолданылатын білікті заң көмегін алу құқығы ерекше орын алады.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-
тармағында әрбір адамның білікті заң көмегін алуға құқығының бар екендігі
тікелей көрсетілген. Ал заңда көзделген жағдайда мұндай көмек тегін
көрсетіледі.
Қазірге уақытта Қазақстанда адам мен азаматтың құқығын қорғау
жөніндегі міндеттерді атқаратын әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екеңдігін атап өткен жөн.
Мысалы, соттар, прокуратура, ішкі істер, әділет органдары жоғарыда аталған
құқық қорғау міндеттерін бір-бірімен тығыз байланыс жасай отырып атқарады.
Алайда, осы міндеттерді табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-
құқықтық институтсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбір
жерде құқық қорғау органы ретінде көрсетілмесе де, ол іс жүзінде құқық
қорғау қызметі міндетін атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметі ретіңде біз
азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауды мақсат ететін және заңға сәйкес
зандық әсер ету шараларын қолдану жолымен арнайы мемлекеттік органдар
жүргізетін және олар белгілеген тәртіп мұлтіксіз сақталатын қызметті
түсінеміз.
Бүгінгі күні заңгерлердің сөйлеу мәдениетінің биік шыңы саналатын
соттағы шешендік онер өткір қарудың біріне айналып отыр. Сөз өнерін шебер
пайдалануды қажет етпейтін мамандық бүгінде жоқтын қасы. Тіпті адам
қызметінің кейбір салаларында сөйлей білу шеберлігін меңгермей жұмыс істеу
әсте де мүмкін емес. Әсіресе бұл құбылыс сот процесіне өте-мөте тән. Себебі
сот процесіне қатысушы судья, айыптаушы мен қорғаушы, құқық қорғау
органдарындағы жалпы заңгер мамандар күнделікті тұрмыс тіршілігінде әрдайым
адамдармен қарым-қатынас жасайды, көпшіліктін алдында, қалың ортасында
жүреді. Адвокат айыпталушының атынан сөйлеп, заң баптарына сүйене отыра,
тілдің көмегімен жазықсызды ақтай алады. Осылайша қызмет бабымен адвокат
көпшілік алдында сөйлеуге мәжбүр болады. Ал қызметтік міндетінен сот
процесенде алқабилердің алдында сөйлеу үшін оларға не айтуды ғана емес,
калай айтуды да білу шарт, яғни сөз сөйлеуде жұртка ықпал етудің түрлі
ерекшеліктеріді дұрыс меңгерген жөн. Әрі қажет ұлттық заңгерлік шешендіктің
тарихи, теориялық, тәжірибелік тұрғыда қалыпқа түспей жатқан тұсы мол. Осы
дипломдық жұмыс ұлттық заң ғылымындағы соттағы адвокаттың риториқалық
аспектілерді зерттеуіне арналған.
Прогрестік даму жолындағы Қазақстан халықтарының күшін біріктіруге
ұмтылған Қазақстан — 2030 стратегиясы, қоғамымыз бен мемлекетіміздің ұзак
мерзімді басымдығы мен мақсаттарын барынша айқындап берді.
1 Тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН СОТ
ӨНДІРІСІ.
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және ерекшеліктері.
Қазіргі кезендегі сот төрелігін сөз қылғанда сот жүйесіндегі
әділетсіздерді айтпай кетуге болмайды. Сот жүйесіндегі әділетсіздіктер —
қазіргі коғам-дағы белең алған, әсіресе адам санасына түскен өкінішті
дерттердің бірі. Әуел баста тергеуші өз ісін әділ жүргізбегендіктен, жанама
дәлелдерге құрылып, жазықсыз мойнына кінә тағылған айыпталушылар дені
бүгінгі күні жиі-жиі көрініс береді. Бұл — қазіргі кездегі адвокат
шеберлігінін, прокурордьщ кәсіби деңгейінін осал түсіп жатқанынан деген
қорытынды шығарамыз.
Әділдік категорияларының негізгі принциптері осы жерде босаң тартады.
Елбасы Н. Назарбаевтын телеэфир арқылы берілген тікелей сүхбатындағы бір
сөзінде өзінін жарлығымен 21 судьяны орнынан аластатқанын айтқан еді. Сот
төрелігінде талай жемісті еңбек аткарған заңгер К.Х. Халиқов: Билеріміз
айтып кеткен: Әділ билік болмаса, халкынды дерт алады деген сөздер
бүгінгі сот төрелігін жүргізіп отырған барлық судьялар үшін күңдіз-түні
мойнынан тастамайтын тұмары, қолынан түсірмейтін тасбиығы, бас-шылыққа алып
отыратын ең басты шарты дер едім — деп ағынан жарылу тегін емес.
Бүгінгі танда сот жүйесінде қызмет етіп жүргендер көбінесе жастар не
тәжірибесі аз мамандар. Сондықтан судьяның жеке басы, еңбек тәжірибесі
үлкен роль атқарады. Өз ісіне берілген, тәжірибесі мол маман ешқашан үс-
ақтық пен заң бұзушылыққа әсте бара алмайды.
Сот жүйесіндегі әділетсіздіктер, кылмыстық істі карау кезіндегі біржақ-
тылық немесе зад бұзушылык тек судьялардын кінәсінен деп болмайды.
Сондықтан қылмыстық істі қарау барысында адам тағдыры шешілетіндіктен
айыптаушы мен қорғаушы өз сөйлеулеріне асқан жауапкершілікпен келулері
керек.
Ендігі бір езекті мәселе, тілдік қолданыста ұлттык психология, ұлтгық
дәстүр, ұлттык мәдениет сияқты ұғымдар әбден қалыптасып үлгерген, ал ұлттық
құқықтық жүйе деген мүлдем кездеспейді. Кездессе де, соңғы кезде кідік
бірен-саран ғалымдарымыздың аузынан ғана есітіліп жүр. Негізінен құқықтық
жүйенің гуманитарлық салаға жататынын, оның да ұлттык са-ламыздың
болмысынан туындайтын тәртіІпті әрекетімізді реттеуші ғылым екендігін
ескерсек, оның да ұлттык сипатына баса назар аударудан ұтпасақ
қылмайтынымыз анық. Қазіргі құқықтық жүйеміздің ұлттык сипатымен етене
тығыз қабысып жатқан, казіргі қоғамымыз талап ететін сот тілмарлы-ғының да
ұлттық сипатта болуы — заңдылық. .
Ол үшін алдымен, кезінде қоғамының бүткіл саласы әкімшілік-әміршілдік
сипатка құрылған кешегі кеңестік сот жүйесінен мүлде арылуымыз керекті.
1994-жылғы Қазакстан Ресупбликасындағы құқықтык реформаның мемлекеттік
бағдарламасының дүниеге келуі осындай келелі жайтка бір ка-дам болса алға
басқандай сыңай байкатады. Онда: Сот және құқық корғау органдарының
мемлекеттендірілген жазалаушы алатын идеологиялық және саяси ұрандармен
бүркемелеген кенестік тоталитаризмнен мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін
тазартуды талап етеді делінген. Өзінің бір сөзінде белгілі заңгер Халиков
К.Х.: Тәуелсіз мемлекетгің бүтіндігін қорғап, ішкі және сыртқы саясатының
да пәрменділігін арттыру үшін оның мызғымас заңы және сол занды қорғайтын
әділ соты болуы басты шарт. Ел жаңарып, заман өзгеріп заманмен бірге адам
да өзгеріп жатқан кезде бұрынғы заңдардың да өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді қажет ететіні айқын" — деген еді.
Сондықтан коғамнын заң саласын реформалау қажеттілігі оның эконо-микалық
және саяси жүйесінде асырылып жатқан өзгерістерге сай келетін құқықтық
инфрақұрылымдар кұруды талап етуінен туындап отыр. Бағдар-ламада
көрсетілгендей Қазақстанның тұңғыш тума заңдарын жалпы тү-гендеу мен
тексеруден өткізу қажеттілігі пісіп жетілді. Әрине, бұл жерде ерекше назар
аударарлық түңғыш тума зандар деп жеке қазақы емес, сон-шама халықтардың
лобараториясы болған Қазақстанның жалпы халкына ти-імді заң сөз болып отыр.
Өйткені Қазақстан халқы адам құқығы мен бостан-дығьшың басымдығын
мойындайтын, демократиялық және құқықтық мем-лекет құруға белін бекем
байлаған дүниежүзілік қауымдастықтың ажырамас бір бөлігі. Әсілінде, сот
жүйесін реформалау іс, біздіңше, сотты жеке адам-ның құқығы мен
бостандығының сенімді кепілгері етуге бағытталған. Осы-ның жарқын
айғағындай 1995-жылы тамыздың 30-ында қабылданған Қазак-стан
Республикасының Конституциясының 75-бабының 2-тармағында Конс-титуциялық
нормамен қылмыстық сот жүргізуге алқа билерінің қатысуы бе-кітілген еді.
Алқа би сотын өмірге енгізу мәселесі соңғы уақыттарда нақты қолға алынуда.
Елімізде соттың осы түрін енгізу 2006 жылғы 20 қыркүйекте кабылданған
Құқықтық саясат тұжырымдамасында да баса айтылған.
Елімізде алқа би институтының модельдерін енгізу, талдау мәселелеріне
( байланысты ғылыми әдебиеттерде кызу пікір-талас бір толаста болды.
Республикада шығатын Қылмыстың алдын алу криминалогиялық журна- , лының
бір номерін түтелімен осы тақырыпқа арнауы осының айқын көріні- І сі. Әліде
де мұны өмірге енгізу әсте де оңай шаруа емес. Енгізген күнде де
қазақстандық сот жүргізу ісі екі ұдай жол айрығында болды. Өйткені ол
француздык-германдық (немесе кұрлықтық - континентальдық) және ағылшын-
американдык (немесе англо-саксондык) деп аталатын классика-лық сот
үлгісінің бірін тандауы қажет болды. Жоғарғы соттың дайындаған аралас
немесе француздык-германдық - құрлықтық үлгі бойынша қылмыс-тық істер үш
кәсіби судья және депортаменттің арнаулы комиссия мүшелерінін таңдауымен
сот міндетін атқарута жіберілген тоғыз алқа би соттары мүшелерімен (онын
жетеуі — негізгі, екеуі — қосалқы) каралады. Үкім кеңесу бөлмесінде
судьялармен бірге сот алқа мүшелерінің қатысуымен көпшілік дауыспен
шығарылады. Демократизациялау мәселелері бойынша ұлттық комиссия жұмыс
тобының дайындаған ағылшын-амеркандық сот жүргізу ісі бұдан мүлде басқаша.
Бүл үлгі бойынша сот бір кәсіби судьядан және он төрт сот алқа мүшелерінен
(оның он екісі — негізгі, екеуі — қосалқы) тұрады. Сот алқа мүшелері
судьясыз жеке өздері ғана кеңесе отырып, кесімін айтады. Бұл институттардың
біз үшін манызды ерекшелігі: соттың тәуелсідігі мен демократиялығын паш
етеді, сондай-ақ сот жүйесіне жарыспалықты, сот ахуалына ұлттық төл
касиетіміз — сөз кадірлер ақылдылықты, әділ қисынға тоқтар даналықты
енгізіп қана коймай, сот қателігін азайтуға, сот шешіміне сыртгай ықпал
етуді болдырмауға кепілдік беретіндей. Көптеген елдердегі сот алка
мүшелерінің талай ғасырғы тағлымды тәжірибесі бізге осыны айғақтайды. АҚПІ,
Батыс Еуропа, басқа да елдердің сот жүйесінде қолданылып келе жаткан сот
алқа заседательдері қызметінің адамның кінәлілігін анықтауда немесе іс
материалдары жанама дәлелдерге құрылған. яғни бір қайнауы ішінде жаткан
күмәнді, қиын да күрделі істерде әділдікпен дүрыс шешім шығарарына сенім
мол. Демек онын сенімділігі қазіргі іс жүзіндегі кәсіби соттарға қарағанда
әлдеқайда басым. Алайда, кажетті жағдай-да сот процесіне сот алқа
заседательдерінін тікелей катысуы негізгі заңымыз — Конституцияда айшықты
көрінісін тапса да, онын кажеттілігі немесе не-гізсіздігі жайындағы қарама-
қайшылыкқа толы пікір-таластар қарқыны бү-қаралық ақпарат қүралдарында,
ғылыми еңбектерде көп болды. Заңгерлеріміз арасында белгілі бір тоқтамға
келген тұжырым жоқ. Кейбірі оның ұтымды жақтарын барынша дәлелдеуге
тырысса, кейбірі оған кері-сінше, сот жүйемізге оны енгізу ертерек деген
уәж айтады. Арнайы осы ба-ғытта зерттеу жүргізіп жүрген заңгер-ғалым Н.
Ковалев алқа билердің ағыл-шын-американдык моделін үзілді-кесілді
қолдайған. Оның уәжінше, алқа мүшелері алдын ала қалыптасқан пікір,
көзқарас түрғысынан емес, сот тер-геуі барысында аныкталатын, әйгіленетін
анық дәлелдерге сүйенін барып шешім қабылдайды. Бұл модельдің артықшылығы
осында: көптен сот жүй-есінде әбден қалыпқа түсіи қалған судья, өз кәсібі,
тәжірибесі биігінен қыл-мысты бағалайды. Ал алқа мүшелері мүндай күйді
алғаш бастан кешіріп, сот процесіне сырттай емес, түңғыш рет тікелей
қатысып отырғандықтан, сот төрелігіне барынша жауапкершілікпен келуге
ұмтылады. Сондыктан кәсіби судья мен алқа мүшелерінің пікірі бір жерден
шыға бермеуі заңдылық. Бүл институттың ұтымдылык ерекшелігі - алқа мүшелері
өмірдің түрлі жағ-даяттарынан жасалған қылмысқа судьялардай заңдық-
техникалық түрғыдан қарамайды[1]. Осы үдеде ағылшын-американдық модельді
жақтаған, Қазак-станда алқа билер институтьш енгізу туралы Алматы калалык
адвокатгар алқасының ашық хаты жарияланды2. Оған қарсыластары алқа билердің
ар-найы заңгерлік білімі, тәжірибесі жок. сондықтан карапайьш адам (алка би-
лер) сезім жетегіне еріп, адам тағдырын шегцер түста қателікке бой алдыруы
мүмкін деген уәж айтады. Қылмыстық сот өндірісіне алқабилердің катысуы-ның
тұжырымдамасы да егжей-тегжейлі талкыланды. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев қол қойған (Астана. Акорда, 2006 жылғы кантардың 14-
і. № 117-Ш ҚРЗ) Алкабилер туралы Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Сөйтіп, Қазакстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
алқабилердін қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Респубикасынын
Заңын да қатар кабылданды. Айтпатымыз, демек, сот жүйесіне алқаби соттары
институтын енгізілуі себепті сот шешендігінін кажеттілігі де, күны да арта
түсетіні ақиқат. Өйткені, сот төрелігі тіл-марлығының негізгі өзегі —
шешендік тамырынан нәр алып, сот үкімін шығаруда соттың алқа мушелеріне
өзіндік ой кешу үрдісі, сез саптау үлгісімен әсер етіп, әділдікке жүгініп,
дұрыс шешім кабылдауда жатыр. Алқабилер сотын енгізу елімізде қалыптаскан
алдын ала тергеу сатысын жақсартуға, айыптаушы мен корғаушының кәсіби
біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, іс карау сапасын жоғары деңгейі
көтеріп, процестін формальды емес, шын мәнінде тараптар бәсекелесі
жағдайында өтуіне көп ықпалын тигізеді.
1.2. Сотта сөйлеу өнері және оның маңызы
Классикалык тұрғыдан жіктегендегі шешендік өнердің негізгі тектеріне
атын — сот шешендігі біздің казіргі қоғамымыздың сот жүйесінің ажы-бөлігі.
Сонау XIX ғасырдың екінші жартысынан бері Ресей империяның қазақ
сахарасындагы әділқазылык төрелік қызметін атқарған билер оты институтына
өзгерістер енгізіп, оны зандастырылған құқықтық норма-лармен біртіндеп
ауыстыруға ұмтылудың нәтижесінде Ресейлік сот жүйесі қалыбынын өзіміз ғұмыр
кешіп отырған қоғамымызда түпкілікті белең алу-ьіна әкеліп сокты. Ендеше,
риторика ғылымындағы сот шешендігі бізге де Жат емес.
Сот шешендігі - шешендік тарихындағы көне де болса жана бағыт. Айта
кетерлігі бұл жоталы сала бойынша отандық ғалымдарымыздың ішінде қалам
тербеп жүргендер өкінішке қарай ауыз толтырып айтарлыктай көп емес, бірді-
екілі Г . Гиздатов[2], Г. Негимов[3] есімдерімен ғана түйықталады.
Қазакстан Республикасында қорғаушы-адвокапар сөздерінің орыс тіліндегі
жинағы өткен ғасырдын 70-жылдары ғана жарык көрген[4] . Осындай игі дәс-
т\тр кейіннен жалғасын таппады.
Өзінің бастау көзін сонау антикалык дүниеден алатын сот шешендігі көне
жіктеме бойынша. айыптаушылық (немесе прокурорлык), қорғаушылық (немесе
адвокаттық), айыпталушының өзін өзі қорғайтын сөзі болып үлкен үш түрге
бөлінеді. Айыптаушыға да, қорғаушыға да керегі — қылмыстық сот жүргізу
ісінде қажетті деңгейде ұтымды сөйлей алу.
Жалпы, отандық сот жүйесінде діттеген деңгейде сөйлей білу шеберлігін
керек ететін қызмет саласының бірі — сот процесі. Ол дауласқан екі жақтын
жасындай жарқылдаған пікір-таластарынан, қисынды дәлелдерден, нақ та дәл,
көрікті де көркем сөйлеуден тұратын кеңістікті құрайды. Мұндағы төрелік
айтар тілмарлықтың мазмұны мен түрлерінін негізгі өзегі — болған қылмыстық
жағдайды тәпіштей аныктау, екі ұдай пікір туғызбайтын дәлелдер келтіру,
ойды бейнелеп жеткізер амал-тәсілдерді қолдану аркылы белгі-лі бір ақиқатқа
көз жеткізіп, көпілілікті иландыра алу секілді қисындардан тұрады.
Сот процесінде сөйленер сөздің мақсаты мен қисынын бажайлауға, ойын
дәл, накты етіп жеткізуге баулуға, көптін алдына шығып сөз сөйлер шешеннің
төл өзіне тон ерекшелігін көрсете алу мәселелеріне арналған заңгерлер үшін
қылмыстық-процесуалдық ғылыми еңбектер біздің топырақта жоқтын қасы. Ұлттық
мәдениетіміздін тұтас бір бөліғін құра шешендік өнерден арна тартып жатқан
төрелік айтар соттағы тілмарлы тіл мәдениетін үнемі назардан тыс
қалдырмайтын көкірегі ояу, көзі ашық зиялы кауым қашан да жоғары бағалаған.
Сот мінбесі —- тарихтың өзі көрсеткендей, талай ғасырдан бері әрі қазірдін
өзінде де идеологиялык, кұкықтық ықпал-әсер ету құралы болып келеді.
Сондықтан казіргі кезде лау үрдісін, сөз қадірін білер сот шешендеріне
үлкен талатттар қойылып отыр.
Сот шешендігі — прокурорлық, адвокаттык қызметтің алтын діңгегі. Олай
дейтініміз сот төрелігін жүзеге асыруда сотпен бірге адвокатура
органдарының маңызды орын алатыны айкын. Олар сот қарастыр тын қылмыстық
және азаматтық істерге тікелей араласуға құқылы. Қылмыстық істі
тергегендегі прокуратуранын міндеті: фактілердің дәлдігін, қылмыстың
жасалуын, объективтік негіздер бойынша сотталушының кінәлілігін дәлелдеуге
келіп сайса, адвокат қызметінің негізгі желісі: қылмыстық жауаптылыққа
тартылған кісіге онын азаматтық құқығын қорғау үшін заң тұрғысынан қолдау,
білікті ақыл-кеңес беруден тұрады. Екеуі де өздерінің көз қарастарын сот
алдында ауызша сөйлеу түрінде жалпыға паш етеді. Оның тағдыры таразыға
салынар жүргізіліп жатқан сот процесінде бұл бөлім қылмыстық істі қарап.
шешім шығарардағы алатын орны алабөтен ерекше.
Сөзімізді жүйелеп айтсақ, олардың жарыссөзге шығып сөйлеуі сот
тергеуінен кейін басталады. Жарыссөз кезінде прокурор мен адвокат айыптау-
қорғаушы тұрғысынан сот тергеуінің қорытындысын шығарады. Сот барысында
істің мән-жайлары қарастырылғаннан кейін, өз дәйектемелерін келтіріп, сот
мәжілісінде зерттелген іс материалдарын тереңірек, кенінен түсінуге үйытқы
болады. Осылайша екі жақтын нікір-таластары ақиқатты — заңды тұрғыда әділ
үкім шығаруға негіз береді.
Өз сөйлеуінде айыптаушы мен қорғаушы болған қылмысты жан-жақты
тексеріп, оның қоғамға қаншалыкты қауіптілігін анықтап, күнәкерге тиі
бағасын айтуы тиіс. Сайып келғенде, мұның сотталушыға да, сот залында
қатысып отырған халыққа да тәрбиелік мәнінің әсерін жоқка шығаруға
болмайды. Азаматтарға қылмыстық әрекеттін салдарын түсініп, дұрыс корытынды
шығаруға түрткі болады. Ендеше сопағы сөз сөйлеулін үлкен тәрбиелік,
ғибратгық тәлімі бары сөзсіз демекпіз.
Сотта сөйлеудің манызы мұнымен ғана шектелмесі анық. Қылмыстық істі
қарау барысында айыпталушы мен қорғаушы оның сипаты мен орында амал-
тәсіліне, мақсаты мен ниетіне терең талдау жасаи, жасалған қылмыстың сурет-
сүлбесін, яғни болған жағдайды, окиғаны толық кайта қалпі келтіреді.
Олардың жасалған жеке бөліктеріне тиісті баға беріп, көпшіліктің алдына
сарапқа салуы сотқа қатысушы тұлғалардың талкыланып отырған істің мазмұның
терең түсінуге, көңіл зердесінен өткізуге түрткі болып, шығарған үкімнің
қаншалықты әділдігіне көз жеткізуіне мүмкіндік алады. Сөз жок, жоғары талап
деңгейінен шыға білген айыптаушының не қорғаушының сөзі Қазакстан
заңнамасын насихаттауда, мәртебесін көтерудегі қуатты қарудың бірі. Әйтсе
де сот шешендері сөздерінің барлығы дерлік тап-тұйнакі ай мінсіз шықкан
інжу-маржан десек, қателескен болар едік. Солардың ішіндегі сүбесі сере
шыққаны — нақты бір жүйеғе құрылған, мән-мазмұнға бай, сауатты сөйлеген сөз
ғана сот төрелігінін мейлінше әділ шығарылуына кепіл бола алатыны анық.
Соттағы ...қорғау жеміссіз болмауы тиіс. Қылмыстық қорғау — ауыр да,
адами тұрғыдан келғенде жауаптылығы мол іс — дейді корғаушы-адво-каттың
жауапкершілігі жайында өткен ғасырдың әйгілі сот кайраткері, сот
шешендігінің теоретигі П. Сергеич[5]. Егер осы мамандықты өмірінің мәні
деп ұққан адам сотталушыға қолынан келген бар қайраның жасауға ұмтылмаса,
өзінің ар-ожданының алдында қылмысқа барады. Сотталушыға адал болу касиеті
бойына дарыған адвокат қана қызметінде көп жетістіктерге қолы жетеді; егер
ол сотта сұлу сөйлеп, атақ-даңқ көздеген пайдасыз құмарлық, ақша табумен
шектелген болса, бұнысынан өмірінің соңына дейін қанағат таппасы анық —
дейді әйгілі сот кайраткері.
Қазіргі сот төрелігі тілмарлығының негізгі желісі — сонау антикалық
заңманнан бері келе жаткан көне грек-рим шешендік дәстүрінін амал-тәсілдері
және ұлттык төл шешендік тәжірибесі негізінде құралады.
Дарынды, белгілі заңгерлердің төрелік сөздері (судебные речи) терең
психологиялы болып келеді, өйткені шешендер сот алқасы мен сотқа қаты-
сушылардың ой-сана, сезімдеріне әсер етуғе тырысқан. Осы күнгі төрелік
сөздердің өзеғінде психологиялык жағынан төрі құрғак дәлелдемелер жағы
басымырақ. С. Негимов Шешендік өнер атты кітабында: Қазіргі айып-
таушылар мен қорғаушыларлар сөзінде ойдан гөрі айтыс-тартыс басым. Түйінді
сөз айтуға ұмтылмайды. Әр күн сайын тілді дамытып отыруға, әңгі-мелесу
үстінде естіген соны сөздерді жазып, көнілге тоқуға машықтану дү-рыс.
Шешеннің сөзі күн айнаға калай түсіп жататыны секілді, сондай дәл, ап-анық
болғаны жөн,[6] — деп ескертеді.
Сотта сәтті сөйлеу үшін процеске тыңғылықты дайындықты қажет етеді. Ол
коммуникативтік фазаны қалыптастыруға дейінгі бірнеше кезең-сатылардаң
тұрады. Бүл - іс материалдарын зерттеу; іс бойынша процессуалдық позицияны
анықтау; сөйленер сөздің композициялық кұрылымын ойластырып, жоспар жасау;
оны әдеби қалыпқа тұсіру.
Жүріп жатар сот процесі — шешендік өнер тағлиматында, бұлттар соғылып,
найзағайлар шарпысқан пікір-талас, сөз жарыстыру кеңістігін құрайды. Сотқа
қатысар екі жақтың мақсаттары мен міндеттері, айыптаушы, қорғаушы сөз
тезистері, төрелік сөздің атқарар қызметі, түрі мен мазмұны — аталған
кеңістіктің негізгі бөліктері болып табылады.
Соттық пікір-талас, сөз жарыстыру кеністігінде сотқа қатысушы екі
жақтың іскерлік-дағдысын жетілдіруте керекті нәрселерге: акиқатка жетерд
бірден бір айқын жол — диалектикалық бәсеке түрінде өтетінін үғыну;
қарсыластардың қисынды дәлелдерінің біртіндеп қомақты дәлелдемеге
айналатынын, олардың ерекшеліктері мен өзгешеліктерін жете сезіну; сот
шешендік кеңістігін дау-дамайлы алаңға айналдырмай, қарсы жақтың акылға
сиымсыз даукестік мінез-құлқы белгілерін көре білу, оған қарсы қолданар
тәсілдер ойлап табу талаптары жатады.
Заңгердің қаперіне алар басты қағида - пікір-талас, сөз жарыстыру
кеңістігінен абыроймен шығу жолдарын алдын ала іздестіре қарастыру;
процесс үстінде күтпеген дағдарысқа ұшырап қалмау; үзаққа созылған дау сөз
бейнелілігіне кепіл боларлық көркемдік құралдарды орнымен пайдалану.
Кезінде осыдан екі ғасыр бүрын сот тілмары атанған әйгілі
П.С.Пороховщиков Искусство речи на суде аты енбегінде сөйлеудің
айқындылығы тазалығы, сөз байлығы мен пәнді білу, ой мен сөздің
қарапайымдылығы мен қуаттылығы, әуезділігі меи ырғақтылығы, шешеннін рухани
еркіндігі, жүмыс пен импровизацияның қарым-катынасы, тындаушының ынта-
ықыласы, түсініксіз ойлар мен шұбалаңқы сөйлемдер жайында іргелі, күрделі
пікірлер айтқан. Ол пікірлер әлі күнге өз құнын жойған жоқ. Оның пайымынша,
шешен әр сөзін өзі қалай түсінсе, тыңдаушыға да солай ұғынықты ету керек.
Сотта сөйленетін сөз өте-мөте анық болуы шарт. Тыңдаушыл еш қиындықсыз
қабылдауы кажет. Сөз жоқ, мұндай шеберлікке жету үшін стильдін тазалығы мен
дәлдігі және пән мен тілді терең меңгеру ләзім екендігін айтқан.
П. С. Пороховщиков сөйленер сөзге жазып дайындалу дұрыстығын қалайды.
Сөйлеген кезде жатқа айтасың ба, өзің білесің. Алғыр шешен күні бұрын
тыңдаушының көңіл күйі мен ойларын өткір сезінеді. Ол аса сақтық сөйлейді,
әбден сөзіне бағындырып алған соң, олардың сезім күйлерін билеп әкетеді
деп түйіндейді.
Сотта сөз айрықша анық айтылуы қажет. Нактылық пен айқындылық шынайы
стильге тән, кұбылысты барынша түсініп тану және тіл құбылыс тарын жүйрік
зердемен зерттеу күба-құп болар еді. Стилъдін аса көркем өрнектері
қарапайымдылықтан туындағанда табиғи сипатқа ие болады. Мінбеге щыққан
шешен сөз туралы ойламау керек, ол рет-ретімен өзі тізіледі. Тыңдаушылар
шешеннің өз ойымен өзі болып, яғни толқынды, құйынды ойаоынын ыркына
бағынғандығынын куәгері болуға тиісті. Кез келген ой өзіне тән сөздерді
пайдаланады, сонда ғана табиғи сұлулыққа бөленеді, деп жазады ғалым
(ескертерлігі: II. С. Пороховщиков сөзі қазак ғалымы С.Негимовтін сәтті
шыққан аудармасында беріліп отыр)[7]. Біз сөз сөйлеуге дайынлықты
зерттеуіміздің Сот төрелік тілмарлығы шеберлігін шындату бөлімшесінде
кезең-кезеңге бөліп, шешендік қырларын сот процесіне қатысушы адвокаттарға
ғана емес, сонымен бірге жалпы заңгерлер үшін де маңызды.
Әдетте сот шешендігі үш түрге: прокурорлык немесе айыптаушылық, ад-вокаттык
немесе қорғаушылық және айыпталушының өзін-өзі қорғау сөзі болып бөлінеді.
АйыІптау мен қорғау — бір-бірімен өзара байланысты құ-қықтық институт.
Бұларсыз бірде-бір қылмыстық іс каралмайды, сондықтан бұл екеуі заңда қатаң
түрде өз орнын табуға тиіс". Енді осы сотта сөйлеу бөліктерінің
әркайсысына жеке-жеке тоқталып, соттын бірінші, екінші сатысындағы негізгі
бөліктерін анықтап, оларды саралап, өн бойында мықтап сақтап жатқан күрделі
де көркем қабаттарына үніліп көрелік.
2 тарау. АДВОКАТТЫҢ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ
ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші са-тысындағы
адвокаттың сөйлеулері.
Адвокатқа қылмыстық іс бойынша процессуалдык позициясын анықтап алуы
үшін ен алдымен іс материалымен етене танысқандары абзал. Бұлай ету - сөз
сөйлеуге дайындықтың негізін құрайды. Кез келген, барынша айқын, ешқандай
қиындық тудырмайтын қатардағы іс болса да, онымен тыңғылықты танысып
алғандары жөн. Әсілі, бұлай, іспен егжеи-тегжейлі танысу сотта ұтымды
сөйлеу кепілдерінің бірі болмақ.
Әрбір қылмыстық істін материалдарын жан-жақты игерудің мақсаты мынаған
саяды: кәсіби шеберлікке тәп ңасиетпен сот барысында не тексерілетінін
алдын ала болжай алу; айыптау қорытындысы шешімдерінің іс материалымен
сәйкестігін анықтау; іс бойынша барлық дәйектемелер мен
дәлелдемелерді тергеушінің есепке алуын қадағалау; соттың алдын ала
таргеуінде кеиін деген түстарды толықтырудың қажетілігін айқындау.
Істі етене жақсы білу процеске қатысушы баска тараптардың жетегінде
кетпей, сот тергеуінде өзіндік әдіс, тактиканы, позицияны тандау үшін, сөз
се леудің мазмұнын айқындап, сөйлеуге жоспар құру үшін қажет-ак.Іспен
танысу барысында алдымен қылмыстын неге, неліктен болған сотқа нені, қалай
дәлелдеген ләзім екенін, сот шешіміне қалайша әсер І дұрыс дейтін
сауалдарға жауап іздеген кұба-құп. Сот шешіміне әр дәйектемелер,
дәлелдемелердің әсер етуі мүмкіндігін есте ұстап, ол үшщ і материалдарын
еркін меңгеріп, сот процесіне белсене араласқандары ды болмақ. Сонымен
бірге айыптаушы мен қорғаушының іс бойынша перлеріне алатын мәселелері:
істің нақты мән-жайын пайымдау; дәле мелерді бағалап, талдау; қылмысты
саралауды негіздеу; сотталушы мен бірленушінің жеке тұлғалык мәнездемелері;
қылмыстың жасалуына болған себептер мен жағдайларға талдау жасау; жазалау
шаралары тур төл ойлары мен азаматтық талап.
Адвокат өзінің кәсіби қызметіңде әртүрлі заң көмегін көрсетеді. ҚР
ҚІЖК әрбір адамға білікті заң көмегін алудың үлкен және тең мүмкіндігін
береді. Бұл жағдайда заң көмегі өзінің мазмұны бойынша іс-әрекетгің үлкен
шеңберін қамтиды, оның ішіңде анықтау, алдын ала тергеу, сот органдарында
занды және жеке тұлғаларға өкілдік ету мен қорғауды жүзеге асырады.
Адвокаттың қылмыстық процеске қатысуы - бұл адвокат қызметінің маңызды
түрлерінің бірі, ол негізінен айыпталушыны (сезіктіні) қорғау әрекеттерін
жүзеге асыруға байланысты.
Қорғау - қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамдардың құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз ету, айыптауды жоққа шығару немесе жеңілдету, сондай-
ақ заңсыз қылмыстық ізге түсуге ұшыраған адамдарды ақтау мақсатында қорғау
тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі.
Қорғану тарабы сезікті, айыпталушы, олардың заңды өкілдері, қорғаушы,
азаматтық жауапкер және оның өкілдері болып табылады.
Қылмыстық процестің әрбір сатысында айыпталушы қорғаушы көмегін
қажетсінеді, онсыз айыпталушы өз кінәсіздігінің дәлелдерін келтіруге,
соңдай-ақ айыптауды теріске шығаратын немесе жауапкершілігін жеңілдететін
мән-жайларды анықтауға дәрменсіз.
Қорғаушы - заңда белгіленген тәртіппен сезіктілер мен айыптаушылардың
құқықтары мен мүдделерін жүзеге асыратын және оларға заң көмегін көрсететін
адам.
Тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап,
соған байланысты ҚІЖК-де белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне
қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып
тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолдалынған адам сезікті болып танылады.
Өзіне қатысты айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан
адам, не өзіне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық іс қозғаған адам,
сондай-ақ оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау хаттамасын жасаған
және бекіткен адам айыпталушы болып танылады.
Заң қорғаушы ретінде жіберілуі мүмкін тұлғаларды нақты анықтайды.
Оған жататындар:
а) адвокаттар, яғни адвокаттар алқасында мүшелікте түрған тұлғалар;
б) жұбайы (зайыбы);
в) жақын туыстары мен заңды өкілдері;
г) өз бірлестіктері мүшелерінің істері бойынша кәсіподақтың және басқа
да қоғамдық бірлестіктердің өкілдері, олар өз өкілін бөліп, қорғаушы
ретіндегі оның өкілеттігін айғақтайтын тиісті құжаттармен (шешім немесе
хаттама, сенімхат) қамсыздандырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасыңда (ҚІЖК 70-
бал 2-тармақ) қорғаушы ретінде іске, егер бұл Қазақстан Республикасының
тиісті мемлекетпен халықаралық шартында өзара негізде көзделсе, заңнамада
белгіленген тәртіппен іске қорғаушы ретінде шетел адвокатарының қатысуына
жол беріледі.
Қорғаушылар (адвокаттар) іске қатысуға тұлға айып тағылған немесе
ұсталган, айыпталушы деп танылған не айыптағылғанға дейін бұлтартпау шарасы
қолданылған сәттен бастап жіберіледі.
Бір адам, екі сезіктінің, айыпталушының біреуінің мүддесі екіншісінің
мүддесіне қайшы келетін болса, екеуіне бірдей қорғаушы бола алмайды.
Қылмыстық іс бойынша кәсіби қорғауды тек адвокаттар ғана жүзеге
асырады.
Білікті заң көмегін алу құқығын жариялай отырып, Қазақстан
Республикасының Конституциясы барлық азаматтарды бостандықтары мен заңды
мүдделерін кәсіби қорғау құқығымен, қылмыстық ізге түсуден қорғану құқығын
коса алғанда, қамтамасыз ету принципін орнықтырды (ҚР ҚІЖК 28-бап). Осы
ережеге сәйкес анықтауды жүргізетін адам, терегеуші, прокурор, сот әрбір іс
бойынша азаматқа өз құқығын жүзеге асырудың нақты мүмкіндігін қамтамасыз
етуге міндетті. Құқықты тікелей немесе жанама шектеу я болмаса әлеуметтік
шығу тегі, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
діни ұстанымы, көзқарасы, тұрғылықты жеріне байланысты желеумен немесе кез
келген басқа мән-жай бойынша өзге артықшылықты белілеу заң бойынша
жазаланады.
Заң қорғаушының қылмыстық іс бойынша міндетті қатысуының келесі
негіздерін қарастырады.
Біріншіден, осындай негіздеме сезіктінің (айыпталушының) қорғаушы
алғысы келетіңдігі туралы өтініші болып табылады. Қорғаушыны міндетті
қатыстыру институты оның қатысуын, ең алдымен, сезіктінің (айыпт-алушының)
өз еркі және келісімі бойынша қарастырады.
Бұл жағдайда ешкім де сезіктіге (айыпталушыға) корғаушы ретінде
белгілі бір тұлғаны ұсына алмайды. Сезіктінің (айыпталушының) өзіне
таңдаған қорғаушысының көмегін пайдалану құқығына кедергі келтіру іс
жүргізу заңнамасын елеулі бұзушылық болып табылады. Қандайда бір себеп
бойынша тандаған қорғаушы іске қатысуға мүмкіндігі болмаған жағдайда
(демалыс, іс сапар, сырқаттану және т.б.) анықтауды жүргізетін тұлға,
тергеуші, прокурор сезіктіге (айыпталушыға), басқа қорғаушыны шақыруды
ұсынуға құқылы немесе оны қорғаушымен заң консультациясы арқылы қамтамсыз
етеді.
Процесті жүргізуші орган сезіктінің (айыпталушының) қорғаушы алғысы
келетіңдігі туралы өтінішін елемеуге құқығы жоқ. Оның қорғаушыны қандай
сатыда шақырғандығының шешуші маңызы жок, Ең бастысы, заң көмегін
айыпталушының өзіне қажет деп санағандығында, ал бұл өз кезегінде тергеуші
мен сотты айыпталушыны қорғаушымен қамтамасыз етуге міндеттейді.
Екіншіден, егер сезікті немесе айыталушы кәмелетке толмаса,
қорғаушының қатысуы міндетті. Қылмыс жасаған сәтте он сегіз жасқа толмаған,
сондай-ақ бірнеше қылмысы үшін айыпталып, оның бірін он сегізге толмаған
жасында жасаған тұлға кәмелетке толмаған болып саналады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы іс бойынша қорғаушы
кәмелетке толмағандардан сезікті немесе айыпталушы ретінде алғаш рет жауап
алынған сәттен бастап, ал айыптағылғанға дейін ұсталған немесе тұтқындалған
жағдайда ұсталған немесе тұтқындалған сәттен бастап жіберіледі.
Егер кәмелетке толмаған сезікті (айыпталушы) не оның заңды
өкілдері адвокатпен келісім жасамаса, тергеуші, прокурор, сот қылмыстық іс
бойынша қорғаушымен қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, сезікті немесе айыпталушы дене немесе психикалық
кемістігінен өзінің қорғану құқығын өз бетінше жүзеге асыра алмайтын
жағдайда. Бұл мән-жайдағы ахуалда сол тұлға әрекетке қабілетті болып
танылғанымен, жүйкесінің ұдайы немесе ара-тұра бүзылатындығынан, тіл, көз,
құлақ мүкістігінен немесе өзге де ауыр кемістігінен зардап шегетігіңдігі
меңзеледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде дене кемістігі бар тұлғалардың тізбесі
толық келтірілмеген. Тіл, көз, қүлақ мүкістігінен зардап шегушілерден басқа
осы санаттағы қалған тұлғаларға келсек, өзге тосын кемістіктеріне орай өз
құқығын қорғауды дербес жүргізе алмайтығындығы немесе осы кемістіктерінің
айтарлықтай деңгейде заң көмегін алу құқығын қиындататындығы өлшем болып
табылады.
Психикалық кемістік - адамның санасында ақиқаттың толық
көрінетіндігіне ықпал ететін кез келген психикалық ауру. Алайда, бұл жерде
айыпталушыны әрекетке қабілетсіз деп тануға мүмкіндік бермейтін және қылмыс
жасағандығы үшін жауапкершілікті жоймайтын, алайда айыпталушыға өз қорғану
құқығын жүзеге асыруға кедергі келтіретін немесе қиындататын кемістіктер
туралы айтылып отыр.
Төртіншіден, сезікті немесе айыпталушы сот ісі жүргізілетін тілді
білмейді.
Қазақстан Республикасыңда қылмыстық сот ісі мемле-кеттік тілде, ал
қажеттілік болса сот ісінде мемлекеттік тілмен қатар орыс немесе басқа
тілдер қолданылады. Басқа тіл ретінде сол жерде көп тұратын халықтың тілі
түсініледі.
Бір қылмыстық іс бойынша отырыс қылмыстық іс жүргізетін органның
қаулысы бойынша белгіленген сот ісі тілдерінің бірінде жүргізіледі
(жылдамдық пен қамтушылык, тиімділік пен қажеттілік ескеріледі).
Іс бойынша отырыс жүргізілетін тілді білмейтін немесе шала білетін
айыпталушы, адвокат кұқығының кез келген шектелуі және ана тілінде немесе
олар білетін басқа тілде сотта сөз сөйлеу құқығымен қамтамасыз етпеу
қылмыстық іс жүргізу заңының нормаларын елеулі бұзушылық болып табылады.
Бесіншіден, адам жазалау шарасы ретінде он жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айырылу, өмір бойы бас бостандығынан айырылу не өлім жазасы
тағайыңдалуы мүмкін болатан қылмыстық істі жасағандығы үшін айыпталады.
Қорғаушыда бір ғана іс жүргізу міндеті бар. Ол - қорғау міндеті.
Қорғаушы цроцесте қорғау міндетін жүзеге асыру үшін қажет, одан
айыпталушының да, мемлекеттің де күтетіні осы. Қылмыстық істі жұргізуші
мемлекеттік органдар қорғаушының өз міндетін атқаруына нақты мүмкіндігінің
болуы үшін барлық шараларды қабылдауға тиіс.
Адвокаттың өзіне қабылдаған сезіктіні, айыпталушыны немесе сотталушыны
қорғаудан бас тартуға құқы жоқ, бұл оның қызметінің кәсіптік сипатымен
түсіндіріледі. Бас тартуға тек ерекше жағдайларда ғана жол беріледі
(сырқаттану және өзге де объективтік себептер). Өзінің іс жүргізу міндетін
бұзғаны үшін адвокат "Адвокаттық қызмет туралы" Заңда және адвокаттар
алқасының Жарғысында белгіленген төртіппен тәртіптік жауапкершілікке
тартылады.
Қорғаушы - қылмыстық іс жүргізудің дербес субъектісі. Сонымен қатар ол
айыпталушымен (сезіктімен) тығыз іс жүргізу қатынастарымен байланысты,
сондықтан оның іс жүргізу дербестігінің белгілі бір шекарасы бар. Қорғаушы
заң шегінде қорғауды жүзеге асырудың нысандары мен әдіс-терінде еркін, оның
көзқарасы, егер оның өзі тандаған қорғау бағыты айыпталушының жағдайына
қолайлы болса, оның қөзқарасы қорғауындағы адамдікінен басқаша болуы
мүмкін, ал кейбір жағдайларда тіпті оның көзқарасын теріске шығаруға
міндетті (өзіндік үкім, айыбын айғақтарсыз мойындау). Алайда қорғаушының
қорғауындағы адамның жағдайын қандай да бір деңгейде төмендететіндей мән-
жай-дан әрекетсіз қалуға құқығы жоқ. Әйтпесе қорғану құқығы өз маңызын
жоғалтады.
Қорғауды табысты іске асыру үшін адвокатқа ауқымды іс жүргізу
құқықтары берілген. Қатысуға жіберілген сәттен бастап ол мыналарды жүзеге
асыруға қақылы:
1) сезіктімен және айыпталушымен олардың саны мен ұзақтығы шектел
местен оңаша және құпия жолығуға;
2) заңгерлік көмек көрсету үшін қажетті заттарды, құжаттарды және
мәліметтерді жинауға және ұсынуға;
3) айып тағылған кезде қатысуға, сезіктіден немесе , айыпталушыдан
жауап алу кезінде, сондай-ақ олардың қатысуымен немесе олардың өтініші
бойынша жүргізілетін өзге де тергеу әрекеттеріне, сондай-ақ қорғаушының өз
өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға;
4) қарсылықтар білдіруге;
5) ұстау хаттамасымен, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулымен,
сезіктінің, айыпталушының немесе корғаушының өзінің қатысуымен жасалған
тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен, сезіктіге және айыпталушыға ұсынылған
не ұсынылуы тиіс болатын құжаттармен, ал анықтау немесе алдын ала тергеу
аяқталғаннан кейін істің барлық материалдармен танысуға, одан кез келген
мәлеметті кез келген көлемде көшіріп алуға;
6) өтініш жариялауға (өтініш жасау - тараптың немесе мәлімдеушінің
қылмыстық процесті жүргізуші органға арналған өтініші);
7) кез келген сатыдағы сотта істі алдын ала тындауға, соттың
талқылауына қатысуға, сот жарыссөздерінде сөйлеуге, жаңадан ашылған мән-
жайлар бойынша істі жаңарту кезінде соттың отырысына қатысуға;
8) сот отырысының хаттамасы мен танысуға және оған ескертпе енгізуге;
9) іс жүргізу құжаттарының көшірмелерін алуға;
10) тарап пен қылмыстық істі жүргізуші адамның заңсыз әрекеттеріне
қарсылық білдіруге, бұл қарсылықтарды іс жүргізу құжаттарына еңгізуді талап
етуге (қылмыстық процесті жүргізу органдардың заңсыз әрекеттері болып
мыналар танылады:
- ҚIЖК-нің 33-бабының 1-бөлігінде, 34-бабының 1-бөлігінде көрсетілген,
осы баптардың 2-бөліктерінде көрсетілген реттерден басқа, қылмыстар
жөніндегі істер бойынша жеке айыптаушының арызынсыз қылмыстық іс қозғау
және қылмыстық ізге түсуді жүргізу;
- дәл сол айыптау және дәл сол адамға қатысты кылмыстық істі қозғаудан
бас тарту туралы бұзылмаған қаулы болған жағдайда қылмыстық іс қозғау;
- істі қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істі тоқтату туралы
бүзылмаған қаулысы, сондай-ақ дәл сол айыптау және дәл сол адамға қатысты
қылмыстық ізге түсудің мүмкін еместігін белгілеген күшіне енген үкім немесе
сот қаулысы бола тура қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыру;
- қылмыс оқиғасының немесе адамның әрекетінде қылмыс қурамының
болмағанын, прокурордың және жеке айыптаушының айыптаудан бас тартқанын,
жеке айыптау ісі бойынша жеке айьптаушының айыптаудан бас тартқанын, (ҚІЖК-
нің 33-бабының 2-бөлігінде көзделген реттерден басқа), ҚК-тің 69,75, 85-
баптарында көзделген қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің ескеруін
және адамның осы негіз бойынша істі тоқтатуға келісімін, ҚК-тің 67-бабында
көрсетілген реттерде жәбірленуші мен айыпталушының, сезіктінің достасқанын,
адамның жасаған әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікті жоятын жаңа
қылмыстық заңның қабылданғанын, жазадан босататын рақымшылық актінің
шыққанын және адамның осы негіз бойынша істі тоқтатуға келісімін, адамға
кешірім жасау акгісінің қабылдануын растайтын факгілер анықталганнан кейін
қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыру).
Сезіктімен, айыпталушымен және сотталушымен қатар білікті заң көмегіне
сондай-ақ өзін немесе мүддесі білдіріліп отырған құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын қылмыстық процеске өзге де қатысушылар да мұқтаж. Мұндай
қатысушыларға, атап айтқанда, жәбірленуші, азаматтық талапкер, жеке
айыптаушы мен азаматтақ жауапкер жатады. Бұл субъектілер өз құқығын жеке,
сондай-ақ өкілінің көмегі арқылы жүзеге асырады.
Бұл жағдайда жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының
және азаматтық жауапкердің занды мүдделерін заңның немесе келісімнің
шегінде білдіруге өкілетті тұлғалар өкіл бола алады. Сонымен,
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының және азаматтық
жауапкердің өкілдері ретінде адвокаттар мен заң күшіне орай кұқықты өзге
тұлғалар (ата-аналар, асырап алушылар, қорғаншылар, қамқоршылар және
басқалар) және қылмыстық процесті жүргізуші органдардың қаулысымен іске
қатысуға жіберілгендер қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының және азаматтық
жауапкердің мүдделерін білдіре алады.
Сонымен қатар адвокат жоғарыда аталған тұлғалардың өкілі ретінде
олармен келісім жасалып, заң консультациясынан не адвокат кеңсесінен ордер
алғаннан кейін қатыса алады (адвокат заң консультациясы немесе адвокат
кеңсесі құрамында жұмыс істеген жағдайда). Егер адвокат өз қыз-метін заңды
тұлғаны тіркемей жеке дара жүргізсе, онда өз клиентінің мүддесін білдіру
мақсаты үшін тиісті шарт негіздеме болып табылады, оңда адвокаттық
қызметпен шұғылдану құқығы лицензиясының нөмірі мен алынған күні
көрсетіледі.
Адвокатты жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының
және азаматтық жауапкердің өкілдері ретінде қылмыстық процеске қатысуға осы
тұлғалардың өзі, сондай-ақ олардың заңды өкілдері шақыра алады.
Жәбірленушінің адвокат-өкілінен азаматтық талапкер, жеке айыптаушы және
азаматтық жауапкер адвокат-өкілінің айырмашылығы қылмыстық істе,
әдеттегідей, азаматтық талапкермен, жеке айыптаушымен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тарау. Қазақстан Республикасындағы алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот
өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...4
1.2 Сотта сөйлеу өнері және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
2 Тарау. Адвокаттың алқабилер қатысуымен жүргізілетін сот өндірісіндегі
шешендік өнері.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші
Сатысындағы адвокаттың
сөйлеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
2.2. Қылмыстық және азаматтық істер бойынша соттың екінші
Сатысындағы адвокаттың
сөйлеулері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.3. Адвокаттық шешендік өнерінің этикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 31
КІРІСПЕ
Адам мен азаматтың құқығына кепілдік беретін Негізгі заңның
конституциялық ережелерінің арасында маңызды конституциялық принцип
ретінде, қолданылатын білікті заң көмегін алу құқығы ерекше орын алады.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-
тармағында әрбір адамның білікті заң көмегін алуға құқығының бар екендігі
тікелей көрсетілген. Ал заңда көзделген жағдайда мұндай көмек тегін
көрсетіледі.
Қазірге уақытта Қазақстанда адам мен азаматтың құқығын қорғау
жөніндегі міндеттерді атқаратын әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес
органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екеңдігін атап өткен жөн.
Мысалы, соттар, прокуратура, ішкі істер, әділет органдары жоғарыда аталған
құқық қорғау міндеттерін бір-бірімен тығыз байланыс жасай отырып атқарады.
Алайда, осы міндеттерді табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-
құқықтық институтсыз мүмкін емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбір
жерде құқық қорғау органы ретінде көрсетілмесе де, ол іс жүзінде құқық
қорғау қызметі міндетін атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметі ретіңде біз
азаматтар мен ұйымдардың құқығын қорғауды мақсат ететін және заңға сәйкес
зандық әсер ету шараларын қолдану жолымен арнайы мемлекеттік органдар
жүргізетін және олар белгілеген тәртіп мұлтіксіз сақталатын қызметті
түсінеміз.
Бүгінгі күні заңгерлердің сөйлеу мәдениетінің биік шыңы саналатын
соттағы шешендік онер өткір қарудың біріне айналып отыр. Сөз өнерін шебер
пайдалануды қажет етпейтін мамандық бүгінде жоқтын қасы. Тіпті адам
қызметінің кейбір салаларында сөйлей білу шеберлігін меңгермей жұмыс істеу
әсте де мүмкін емес. Әсіресе бұл құбылыс сот процесіне өте-мөте тән. Себебі
сот процесіне қатысушы судья, айыптаушы мен қорғаушы, құқық қорғау
органдарындағы жалпы заңгер мамандар күнделікті тұрмыс тіршілігінде әрдайым
адамдармен қарым-қатынас жасайды, көпшіліктін алдында, қалың ортасында
жүреді. Адвокат айыпталушының атынан сөйлеп, заң баптарына сүйене отыра,
тілдің көмегімен жазықсызды ақтай алады. Осылайша қызмет бабымен адвокат
көпшілік алдында сөйлеуге мәжбүр болады. Ал қызметтік міндетінен сот
процесенде алқабилердің алдында сөйлеу үшін оларға не айтуды ғана емес,
калай айтуды да білу шарт, яғни сөз сөйлеуде жұртка ықпал етудің түрлі
ерекшеліктеріді дұрыс меңгерген жөн. Әрі қажет ұлттық заңгерлік шешендіктің
тарихи, теориялық, тәжірибелік тұрғыда қалыпқа түспей жатқан тұсы мол. Осы
дипломдық жұмыс ұлттық заң ғылымындағы соттағы адвокаттың риториқалық
аспектілерді зерттеуіне арналған.
Прогрестік даму жолындағы Қазақстан халықтарының күшін біріктіруге
ұмтылған Қазақстан — 2030 стратегиясы, қоғамымыз бен мемлекетіміздің ұзак
мерзімді басымдығы мен мақсаттарын барынша айқындап берді.
1 Тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН СОТ
ӨНДІРІСІ.
1.1 Алқабилер институтының түсінігі және ерекшеліктері.
Қазіргі кезендегі сот төрелігін сөз қылғанда сот жүйесіндегі
әділетсіздерді айтпай кетуге болмайды. Сот жүйесіндегі әділетсіздіктер —
қазіргі коғам-дағы белең алған, әсіресе адам санасына түскен өкінішті
дерттердің бірі. Әуел баста тергеуші өз ісін әділ жүргізбегендіктен, жанама
дәлелдерге құрылып, жазықсыз мойнына кінә тағылған айыпталушылар дені
бүгінгі күні жиі-жиі көрініс береді. Бұл — қазіргі кездегі адвокат
шеберлігінін, прокурордьщ кәсіби деңгейінін осал түсіп жатқанынан деген
қорытынды шығарамыз.
Әділдік категорияларының негізгі принциптері осы жерде босаң тартады.
Елбасы Н. Назарбаевтын телеэфир арқылы берілген тікелей сүхбатындағы бір
сөзінде өзінін жарлығымен 21 судьяны орнынан аластатқанын айтқан еді. Сот
төрелігінде талай жемісті еңбек аткарған заңгер К.Х. Халиқов: Билеріміз
айтып кеткен: Әділ билік болмаса, халкынды дерт алады деген сөздер
бүгінгі сот төрелігін жүргізіп отырған барлық судьялар үшін күңдіз-түні
мойнынан тастамайтын тұмары, қолынан түсірмейтін тасбиығы, бас-шылыққа алып
отыратын ең басты шарты дер едім — деп ағынан жарылу тегін емес.
Бүгінгі танда сот жүйесінде қызмет етіп жүргендер көбінесе жастар не
тәжірибесі аз мамандар. Сондықтан судьяның жеке басы, еңбек тәжірибесі
үлкен роль атқарады. Өз ісіне берілген, тәжірибесі мол маман ешқашан үс-
ақтық пен заң бұзушылыққа әсте бара алмайды.
Сот жүйесіндегі әділетсіздіктер, кылмыстық істі карау кезіндегі біржақ-
тылық немесе зад бұзушылык тек судьялардын кінәсінен деп болмайды.
Сондықтан қылмыстық істі қарау барысында адам тағдыры шешілетіндіктен
айыптаушы мен қорғаушы өз сөйлеулеріне асқан жауапкершілікпен келулері
керек.
Ендігі бір езекті мәселе, тілдік қолданыста ұлттык психология, ұлтгық
дәстүр, ұлттык мәдениет сияқты ұғымдар әбден қалыптасып үлгерген, ал ұлттық
құқықтық жүйе деген мүлдем кездеспейді. Кездессе де, соңғы кезде кідік
бірен-саран ғалымдарымыздың аузынан ғана есітіліп жүр. Негізінен құқықтық
жүйенің гуманитарлық салаға жататынын, оның да ұлттык са-ламыздың
болмысынан туындайтын тәртіІпті әрекетімізді реттеуші ғылым екендігін
ескерсек, оның да ұлттык сипатына баса назар аударудан ұтпасақ
қылмайтынымыз анық. Қазіргі құқықтық жүйеміздің ұлттык сипатымен етене
тығыз қабысып жатқан, казіргі қоғамымыз талап ететін сот тілмарлы-ғының да
ұлттық сипатта болуы — заңдылық. .
Ол үшін алдымен, кезінде қоғамының бүткіл саласы әкімшілік-әміршілдік
сипатка құрылған кешегі кеңестік сот жүйесінен мүлде арылуымыз керекті.
1994-жылғы Қазакстан Ресупбликасындағы құқықтык реформаның мемлекеттік
бағдарламасының дүниеге келуі осындай келелі жайтка бір ка-дам болса алға
басқандай сыңай байкатады. Онда: Сот және құқық корғау органдарының
мемлекеттендірілген жазалаушы алатын идеологиялық және саяси ұрандармен
бүркемелеген кенестік тоталитаризмнен мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін
тазартуды талап етеді делінген. Өзінің бір сөзінде белгілі заңгер Халиков
К.Х.: Тәуелсіз мемлекетгің бүтіндігін қорғап, ішкі және сыртқы саясатының
да пәрменділігін арттыру үшін оның мызғымас заңы және сол занды қорғайтын
әділ соты болуы басты шарт. Ел жаңарып, заман өзгеріп заманмен бірге адам
да өзгеріп жатқан кезде бұрынғы заңдардың да өзгерістер мен толықтырулар
енгізуді қажет ететіні айқын" — деген еді.
Сондықтан коғамнын заң саласын реформалау қажеттілігі оның эконо-микалық
және саяси жүйесінде асырылып жатқан өзгерістерге сай келетін құқықтық
инфрақұрылымдар кұруды талап етуінен туындап отыр. Бағдар-ламада
көрсетілгендей Қазақстанның тұңғыш тума заңдарын жалпы тү-гендеу мен
тексеруден өткізу қажеттілігі пісіп жетілді. Әрине, бұл жерде ерекше назар
аударарлық түңғыш тума зандар деп жеке қазақы емес, сон-шама халықтардың
лобараториясы болған Қазақстанның жалпы халкына ти-імді заң сөз болып отыр.
Өйткені Қазақстан халқы адам құқығы мен бостан-дығьшың басымдығын
мойындайтын, демократиялық және құқықтық мем-лекет құруға белін бекем
байлаған дүниежүзілік қауымдастықтың ажырамас бір бөлігі. Әсілінде, сот
жүйесін реформалау іс, біздіңше, сотты жеке адам-ның құқығы мен
бостандығының сенімді кепілгері етуге бағытталған. Осы-ның жарқын
айғағындай 1995-жылы тамыздың 30-ында қабылданған Қазак-стан
Республикасының Конституциясының 75-бабының 2-тармағында Конс-титуциялық
нормамен қылмыстық сот жүргізуге алқа билерінің қатысуы бе-кітілген еді.
Алқа би сотын өмірге енгізу мәселесі соңғы уақыттарда нақты қолға алынуда.
Елімізде соттың осы түрін енгізу 2006 жылғы 20 қыркүйекте кабылданған
Құқықтық саясат тұжырымдамасында да баса айтылған.
Елімізде алқа би институтының модельдерін енгізу, талдау мәселелеріне
( байланысты ғылыми әдебиеттерде кызу пікір-талас бір толаста болды.
Республикада шығатын Қылмыстың алдын алу криминалогиялық журна- , лының
бір номерін түтелімен осы тақырыпқа арнауы осының айқын көріні- І сі. Әліде
де мұны өмірге енгізу әсте де оңай шаруа емес. Енгізген күнде де
қазақстандық сот жүргізу ісі екі ұдай жол айрығында болды. Өйткені ол
француздык-германдық (немесе кұрлықтық - континентальдық) және ағылшын-
американдык (немесе англо-саксондык) деп аталатын классика-лық сот
үлгісінің бірін тандауы қажет болды. Жоғарғы соттың дайындаған аралас
немесе француздык-германдық - құрлықтық үлгі бойынша қылмыс-тық істер үш
кәсіби судья және депортаменттің арнаулы комиссия мүшелерінін таңдауымен
сот міндетін атқарута жіберілген тоғыз алқа би соттары мүшелерімен (онын
жетеуі — негізгі, екеуі — қосалқы) каралады. Үкім кеңесу бөлмесінде
судьялармен бірге сот алқа мүшелерінің қатысуымен көпшілік дауыспен
шығарылады. Демократизациялау мәселелері бойынша ұлттық комиссия жұмыс
тобының дайындаған ағылшын-амеркандық сот жүргізу ісі бұдан мүлде басқаша.
Бүл үлгі бойынша сот бір кәсіби судьядан және он төрт сот алқа мүшелерінен
(оның он екісі — негізгі, екеуі — қосалқы) тұрады. Сот алқа мүшелері
судьясыз жеке өздері ғана кеңесе отырып, кесімін айтады. Бұл институттардың
біз үшін манызды ерекшелігі: соттың тәуелсідігі мен демократиялығын паш
етеді, сондай-ақ сот жүйесіне жарыспалықты, сот ахуалына ұлттық төл
касиетіміз — сөз кадірлер ақылдылықты, әділ қисынға тоқтар даналықты
енгізіп қана коймай, сот қателігін азайтуға, сот шешіміне сыртгай ықпал
етуді болдырмауға кепілдік беретіндей. Көптеген елдердегі сот алка
мүшелерінің талай ғасырғы тағлымды тәжірибесі бізге осыны айғақтайды. АҚПІ,
Батыс Еуропа, басқа да елдердің сот жүйесінде қолданылып келе жаткан сот
алқа заседательдері қызметінің адамның кінәлілігін анықтауда немесе іс
материалдары жанама дәлелдерге құрылған. яғни бір қайнауы ішінде жаткан
күмәнді, қиын да күрделі істерде әділдікпен дүрыс шешім шығарарына сенім
мол. Демек онын сенімділігі қазіргі іс жүзіндегі кәсіби соттарға қарағанда
әлдеқайда басым. Алайда, кажетті жағдай-да сот процесіне сот алқа
заседательдерінін тікелей катысуы негізгі заңымыз — Конституцияда айшықты
көрінісін тапса да, онын кажеттілігі немесе не-гізсіздігі жайындағы қарама-
қайшылыкқа толы пікір-таластар қарқыны бү-қаралық ақпарат қүралдарында,
ғылыми еңбектерде көп болды. Заңгерлеріміз арасында белгілі бір тоқтамға
келген тұжырым жоқ. Кейбірі оның ұтымды жақтарын барынша дәлелдеуге
тырысса, кейбірі оған кері-сінше, сот жүйемізге оны енгізу ертерек деген
уәж айтады. Арнайы осы ба-ғытта зерттеу жүргізіп жүрген заңгер-ғалым Н.
Ковалев алқа билердің ағыл-шын-американдык моделін үзілді-кесілді
қолдайған. Оның уәжінше, алқа мүшелері алдын ала қалыптасқан пікір,
көзқарас түрғысынан емес, сот тер-геуі барысында аныкталатын, әйгіленетін
анық дәлелдерге сүйенін барып шешім қабылдайды. Бұл модельдің артықшылығы
осында: көптен сот жүй-есінде әбден қалыпқа түсіи қалған судья, өз кәсібі,
тәжірибесі биігінен қыл-мысты бағалайды. Ал алқа мүшелері мүндай күйді
алғаш бастан кешіріп, сот процесіне сырттай емес, түңғыш рет тікелей
қатысып отырғандықтан, сот төрелігіне барынша жауапкершілікпен келуге
ұмтылады. Сондыктан кәсіби судья мен алқа мүшелерінің пікірі бір жерден
шыға бермеуі заңдылық. Бүл институттың ұтымдылык ерекшелігі - алқа мүшелері
өмірдің түрлі жағ-даяттарынан жасалған қылмысқа судьялардай заңдық-
техникалық түрғыдан қарамайды[1]. Осы үдеде ағылшын-американдық модельді
жақтаған, Қазак-станда алқа билер институтьш енгізу туралы Алматы калалык
адвокатгар алқасының ашық хаты жарияланды2. Оған қарсыластары алқа билердің
ар-найы заңгерлік білімі, тәжірибесі жок. сондықтан карапайьш адам (алка би-
лер) сезім жетегіне еріп, адам тағдырын шегцер түста қателікке бой алдыруы
мүмкін деген уәж айтады. Қылмыстық сот өндірісіне алқабилердің катысуы-ның
тұжырымдамасы да егжей-тегжейлі талкыланды. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев қол қойған (Астана. Акорда, 2006 жылғы кантардың 14-
і. № 117-Ш ҚРЗ) Алкабилер туралы Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Сөйтіп, Қазакстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне
алқабилердін қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Респубикасынын
Заңын да қатар кабылданды. Айтпатымыз, демек, сот жүйесіне алқаби соттары
институтын енгізілуі себепті сот шешендігінін кажеттілігі де, күны да арта
түсетіні ақиқат. Өйткені, сот төрелігі тіл-марлығының негізгі өзегі —
шешендік тамырынан нәр алып, сот үкімін шығаруда соттың алқа мушелеріне
өзіндік ой кешу үрдісі, сез саптау үлгісімен әсер етіп, әділдікке жүгініп,
дұрыс шешім кабылдауда жатыр. Алқабилер сотын енгізу елімізде қалыптаскан
алдын ала тергеу сатысын жақсартуға, айыптаушы мен корғаушының кәсіби
біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, іс карау сапасын жоғары деңгейі
көтеріп, процестін формальды емес, шын мәнінде тараптар бәсекелесі
жағдайында өтуіне көп ықпалын тигізеді.
1.2. Сотта сөйлеу өнері және оның маңызы
Классикалык тұрғыдан жіктегендегі шешендік өнердің негізгі тектеріне
атын — сот шешендігі біздің казіргі қоғамымыздың сот жүйесінің ажы-бөлігі.
Сонау XIX ғасырдың екінші жартысынан бері Ресей империяның қазақ
сахарасындагы әділқазылык төрелік қызметін атқарған билер оты институтына
өзгерістер енгізіп, оны зандастырылған құқықтық норма-лармен біртіндеп
ауыстыруға ұмтылудың нәтижесінде Ресейлік сот жүйесі қалыбынын өзіміз ғұмыр
кешіп отырған қоғамымызда түпкілікті белең алу-ьіна әкеліп сокты. Ендеше,
риторика ғылымындағы сот шешендігі бізге де Жат емес.
Сот шешендігі - шешендік тарихындағы көне де болса жана бағыт. Айта
кетерлігі бұл жоталы сала бойынша отандық ғалымдарымыздың ішінде қалам
тербеп жүргендер өкінішке қарай ауыз толтырып айтарлыктай көп емес, бірді-
екілі Г . Гиздатов[2], Г. Негимов[3] есімдерімен ғана түйықталады.
Қазакстан Республикасында қорғаушы-адвокапар сөздерінің орыс тіліндегі
жинағы өткен ғасырдын 70-жылдары ғана жарык көрген[4] . Осындай игі дәс-
т\тр кейіннен жалғасын таппады.
Өзінің бастау көзін сонау антикалык дүниеден алатын сот шешендігі көне
жіктеме бойынша. айыптаушылық (немесе прокурорлык), қорғаушылық (немесе
адвокаттық), айыпталушының өзін өзі қорғайтын сөзі болып үлкен үш түрге
бөлінеді. Айыптаушыға да, қорғаушыға да керегі — қылмыстық сот жүргізу
ісінде қажетті деңгейде ұтымды сөйлей алу.
Жалпы, отандық сот жүйесінде діттеген деңгейде сөйлей білу шеберлігін
керек ететін қызмет саласының бірі — сот процесі. Ол дауласқан екі жақтын
жасындай жарқылдаған пікір-таластарынан, қисынды дәлелдерден, нақ та дәл,
көрікті де көркем сөйлеуден тұратын кеңістікті құрайды. Мұндағы төрелік
айтар тілмарлықтың мазмұны мен түрлерінін негізгі өзегі — болған қылмыстық
жағдайды тәпіштей аныктау, екі ұдай пікір туғызбайтын дәлелдер келтіру,
ойды бейнелеп жеткізер амал-тәсілдерді қолдану аркылы белгі-лі бір ақиқатқа
көз жеткізіп, көпілілікті иландыра алу секілді қисындардан тұрады.
Сот процесінде сөйленер сөздің мақсаты мен қисынын бажайлауға, ойын
дәл, накты етіп жеткізуге баулуға, көптін алдына шығып сөз сөйлер шешеннің
төл өзіне тон ерекшелігін көрсете алу мәселелеріне арналған заңгерлер үшін
қылмыстық-процесуалдық ғылыми еңбектер біздің топырақта жоқтын қасы. Ұлттық
мәдениетіміздін тұтас бір бөліғін құра шешендік өнерден арна тартып жатқан
төрелік айтар соттағы тілмарлы тіл мәдениетін үнемі назардан тыс
қалдырмайтын көкірегі ояу, көзі ашық зиялы кауым қашан да жоғары бағалаған.
Сот мінбесі —- тарихтың өзі көрсеткендей, талай ғасырдан бері әрі қазірдін
өзінде де идеологиялык, кұкықтық ықпал-әсер ету құралы болып келеді.
Сондықтан казіргі кезде лау үрдісін, сөз қадірін білер сот шешендеріне
үлкен талатттар қойылып отыр.
Сот шешендігі — прокурорлық, адвокаттык қызметтің алтын діңгегі. Олай
дейтініміз сот төрелігін жүзеге асыруда сотпен бірге адвокатура
органдарының маңызды орын алатыны айкын. Олар сот қарастыр тын қылмыстық
және азаматтық істерге тікелей араласуға құқылы. Қылмыстық істі
тергегендегі прокуратуранын міндеті: фактілердің дәлдігін, қылмыстың
жасалуын, объективтік негіздер бойынша сотталушының кінәлілігін дәлелдеуге
келіп сайса, адвокат қызметінің негізгі желісі: қылмыстық жауаптылыққа
тартылған кісіге онын азаматтық құқығын қорғау үшін заң тұрғысынан қолдау,
білікті ақыл-кеңес беруден тұрады. Екеуі де өздерінің көз қарастарын сот
алдында ауызша сөйлеу түрінде жалпыға паш етеді. Оның тағдыры таразыға
салынар жүргізіліп жатқан сот процесінде бұл бөлім қылмыстық істі қарап.
шешім шығарардағы алатын орны алабөтен ерекше.
Сөзімізді жүйелеп айтсақ, олардың жарыссөзге шығып сөйлеуі сот
тергеуінен кейін басталады. Жарыссөз кезінде прокурор мен адвокат айыптау-
қорғаушы тұрғысынан сот тергеуінің қорытындысын шығарады. Сот барысында
істің мән-жайлары қарастырылғаннан кейін, өз дәйектемелерін келтіріп, сот
мәжілісінде зерттелген іс материалдарын тереңірек, кенінен түсінуге үйытқы
болады. Осылайша екі жақтын нікір-таластары ақиқатты — заңды тұрғыда әділ
үкім шығаруға негіз береді.
Өз сөйлеуінде айыптаушы мен қорғаушы болған қылмысты жан-жақты
тексеріп, оның қоғамға қаншалыкты қауіптілігін анықтап, күнәкерге тиі
бағасын айтуы тиіс. Сайып келғенде, мұның сотталушыға да, сот залында
қатысып отырған халыққа да тәрбиелік мәнінің әсерін жоқка шығаруға
болмайды. Азаматтарға қылмыстық әрекеттін салдарын түсініп, дұрыс корытынды
шығаруға түрткі болады. Ендеше сопағы сөз сөйлеулін үлкен тәрбиелік,
ғибратгық тәлімі бары сөзсіз демекпіз.
Сотта сөйлеудің манызы мұнымен ғана шектелмесі анық. Қылмыстық істі
қарау барысында айыпталушы мен қорғаушы оның сипаты мен орында амал-
тәсіліне, мақсаты мен ниетіне терең талдау жасаи, жасалған қылмыстың сурет-
сүлбесін, яғни болған жағдайды, окиғаны толық кайта қалпі келтіреді.
Олардың жасалған жеке бөліктеріне тиісті баға беріп, көпшіліктің алдына
сарапқа салуы сотқа қатысушы тұлғалардың талкыланып отырған істің мазмұның
терең түсінуге, көңіл зердесінен өткізуге түрткі болып, шығарған үкімнің
қаншалықты әділдігіне көз жеткізуіне мүмкіндік алады. Сөз жок, жоғары талап
деңгейінен шыға білген айыптаушының не қорғаушының сөзі Қазакстан
заңнамасын насихаттауда, мәртебесін көтерудегі қуатты қарудың бірі. Әйтсе
де сот шешендері сөздерінің барлығы дерлік тап-тұйнакі ай мінсіз шықкан
інжу-маржан десек, қателескен болар едік. Солардың ішіндегі сүбесі сере
шыққаны — нақты бір жүйеғе құрылған, мән-мазмұнға бай, сауатты сөйлеген сөз
ғана сот төрелігінін мейлінше әділ шығарылуына кепіл бола алатыны анық.
Соттағы ...қорғау жеміссіз болмауы тиіс. Қылмыстық қорғау — ауыр да,
адами тұрғыдан келғенде жауаптылығы мол іс — дейді корғаушы-адво-каттың
жауапкершілігі жайында өткен ғасырдың әйгілі сот кайраткері, сот
шешендігінің теоретигі П. Сергеич[5]. Егер осы мамандықты өмірінің мәні
деп ұққан адам сотталушыға қолынан келген бар қайраның жасауға ұмтылмаса,
өзінің ар-ожданының алдында қылмысқа барады. Сотталушыға адал болу касиеті
бойына дарыған адвокат қана қызметінде көп жетістіктерге қолы жетеді; егер
ол сотта сұлу сөйлеп, атақ-даңқ көздеген пайдасыз құмарлық, ақша табумен
шектелген болса, бұнысынан өмірінің соңына дейін қанағат таппасы анық —
дейді әйгілі сот кайраткері.
Қазіргі сот төрелігі тілмарлығының негізгі желісі — сонау антикалық
заңманнан бері келе жаткан көне грек-рим шешендік дәстүрінін амал-тәсілдері
және ұлттык төл шешендік тәжірибесі негізінде құралады.
Дарынды, белгілі заңгерлердің төрелік сөздері (судебные речи) терең
психологиялы болып келеді, өйткені шешендер сот алқасы мен сотқа қаты-
сушылардың ой-сана, сезімдеріне әсер етуғе тырысқан. Осы күнгі төрелік
сөздердің өзеғінде психологиялык жағынан төрі құрғак дәлелдемелер жағы
басымырақ. С. Негимов Шешендік өнер атты кітабында: Қазіргі айып-
таушылар мен қорғаушыларлар сөзінде ойдан гөрі айтыс-тартыс басым. Түйінді
сөз айтуға ұмтылмайды. Әр күн сайын тілді дамытып отыруға, әңгі-мелесу
үстінде естіген соны сөздерді жазып, көнілге тоқуға машықтану дү-рыс.
Шешеннің сөзі күн айнаға калай түсіп жататыны секілді, сондай дәл, ап-анық
болғаны жөн,[6] — деп ескертеді.
Сотта сәтті сөйлеу үшін процеске тыңғылықты дайындықты қажет етеді. Ол
коммуникативтік фазаны қалыптастыруға дейінгі бірнеше кезең-сатылардаң
тұрады. Бүл - іс материалдарын зерттеу; іс бойынша процессуалдық позицияны
анықтау; сөйленер сөздің композициялық кұрылымын ойластырып, жоспар жасау;
оны әдеби қалыпқа тұсіру.
Жүріп жатар сот процесі — шешендік өнер тағлиматында, бұлттар соғылып,
найзағайлар шарпысқан пікір-талас, сөз жарыстыру кеңістігін құрайды. Сотқа
қатысар екі жақтың мақсаттары мен міндеттері, айыптаушы, қорғаушы сөз
тезистері, төрелік сөздің атқарар қызметі, түрі мен мазмұны — аталған
кеңістіктің негізгі бөліктері болып табылады.
Соттық пікір-талас, сөз жарыстыру кеністігінде сотқа қатысушы екі
жақтың іскерлік-дағдысын жетілдіруте керекті нәрселерге: акиқатка жетерд
бірден бір айқын жол — диалектикалық бәсеке түрінде өтетінін үғыну;
қарсыластардың қисынды дәлелдерінің біртіндеп қомақты дәлелдемеге
айналатынын, олардың ерекшеліктері мен өзгешеліктерін жете сезіну; сот
шешендік кеңістігін дау-дамайлы алаңға айналдырмай, қарсы жақтың акылға
сиымсыз даукестік мінез-құлқы белгілерін көре білу, оған қарсы қолданар
тәсілдер ойлап табу талаптары жатады.
Заңгердің қаперіне алар басты қағида - пікір-талас, сөз жарыстыру
кеңістігінен абыроймен шығу жолдарын алдын ала іздестіре қарастыру;
процесс үстінде күтпеген дағдарысқа ұшырап қалмау; үзаққа созылған дау сөз
бейнелілігіне кепіл боларлық көркемдік құралдарды орнымен пайдалану.
Кезінде осыдан екі ғасыр бүрын сот тілмары атанған әйгілі
П.С.Пороховщиков Искусство речи на суде аты енбегінде сөйлеудің
айқындылығы тазалығы, сөз байлығы мен пәнді білу, ой мен сөздің
қарапайымдылығы мен қуаттылығы, әуезділігі меи ырғақтылығы, шешеннін рухани
еркіндігі, жүмыс пен импровизацияның қарым-катынасы, тындаушының ынта-
ықыласы, түсініксіз ойлар мен шұбалаңқы сөйлемдер жайында іргелі, күрделі
пікірлер айтқан. Ол пікірлер әлі күнге өз құнын жойған жоқ. Оның пайымынша,
шешен әр сөзін өзі қалай түсінсе, тыңдаушыға да солай ұғынықты ету керек.
Сотта сөйленетін сөз өте-мөте анық болуы шарт. Тыңдаушыл еш қиындықсыз
қабылдауы кажет. Сөз жоқ, мұндай шеберлікке жету үшін стильдін тазалығы мен
дәлдігі және пән мен тілді терең меңгеру ләзім екендігін айтқан.
П. С. Пороховщиков сөйленер сөзге жазып дайындалу дұрыстығын қалайды.
Сөйлеген кезде жатқа айтасың ба, өзің білесің. Алғыр шешен күні бұрын
тыңдаушының көңіл күйі мен ойларын өткір сезінеді. Ол аса сақтық сөйлейді,
әбден сөзіне бағындырып алған соң, олардың сезім күйлерін билеп әкетеді
деп түйіндейді.
Сотта сөз айрықша анық айтылуы қажет. Нактылық пен айқындылық шынайы
стильге тән, кұбылысты барынша түсініп тану және тіл құбылыс тарын жүйрік
зердемен зерттеу күба-құп болар еді. Стилъдін аса көркем өрнектері
қарапайымдылықтан туындағанда табиғи сипатқа ие болады. Мінбеге щыққан
шешен сөз туралы ойламау керек, ол рет-ретімен өзі тізіледі. Тыңдаушылар
шешеннің өз ойымен өзі болып, яғни толқынды, құйынды ойаоынын ыркына
бағынғандығынын куәгері болуға тиісті. Кез келген ой өзіне тән сөздерді
пайдаланады, сонда ғана табиғи сұлулыққа бөленеді, деп жазады ғалым
(ескертерлігі: II. С. Пороховщиков сөзі қазак ғалымы С.Негимовтін сәтті
шыққан аудармасында беріліп отыр)[7]. Біз сөз сөйлеуге дайынлықты
зерттеуіміздің Сот төрелік тілмарлығы шеберлігін шындату бөлімшесінде
кезең-кезеңге бөліп, шешендік қырларын сот процесіне қатысушы адвокаттарға
ғана емес, сонымен бірге жалпы заңгерлер үшін де маңызды.
Әдетте сот шешендігі үш түрге: прокурорлык немесе айыптаушылық, ад-вокаттык
немесе қорғаушылық және айыпталушының өзін-өзі қорғау сөзі болып бөлінеді.
АйыІптау мен қорғау — бір-бірімен өзара байланысты құ-қықтық институт.
Бұларсыз бірде-бір қылмыстық іс каралмайды, сондықтан бұл екеуі заңда қатаң
түрде өз орнын табуға тиіс". Енді осы сотта сөйлеу бөліктерінің
әркайсысына жеке-жеке тоқталып, соттын бірінші, екінші сатысындағы негізгі
бөліктерін анықтап, оларды саралап, өн бойында мықтап сақтап жатқан күрделі
де көркем қабаттарына үніліп көрелік.
2 тарау. АДВОКАТТЫҢ АЛҚАБИЛЕР ҚАТЫСУЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН СОТ ӨНДІРІСІНДЕГІ
ШЕШЕНДІК ӨНЕРІ.
2.1. Қылмыстық және азаматтык істер бойынша сотың бірінші са-тысындағы
адвокаттың сөйлеулері.
Адвокатқа қылмыстық іс бойынша процессуалдык позициясын анықтап алуы
үшін ен алдымен іс материалымен етене танысқандары абзал. Бұлай ету - сөз
сөйлеуге дайындықтың негізін құрайды. Кез келген, барынша айқын, ешқандай
қиындық тудырмайтын қатардағы іс болса да, онымен тыңғылықты танысып
алғандары жөн. Әсілі, бұлай, іспен егжеи-тегжейлі танысу сотта ұтымды
сөйлеу кепілдерінің бірі болмақ.
Әрбір қылмыстық істін материалдарын жан-жақты игерудің мақсаты мынаған
саяды: кәсіби шеберлікке тәп ңасиетпен сот барысында не тексерілетінін
алдын ала болжай алу; айыптау қорытындысы шешімдерінің іс материалымен
сәйкестігін анықтау; іс бойынша барлық дәйектемелер мен
дәлелдемелерді тергеушінің есепке алуын қадағалау; соттың алдын ала
таргеуінде кеиін деген түстарды толықтырудың қажетілігін айқындау.
Істі етене жақсы білу процеске қатысушы баска тараптардың жетегінде
кетпей, сот тергеуінде өзіндік әдіс, тактиканы, позицияны тандау үшін, сөз
се леудің мазмұнын айқындап, сөйлеуге жоспар құру үшін қажет-ак.Іспен
танысу барысында алдымен қылмыстын неге, неліктен болған сотқа нені, қалай
дәлелдеген ләзім екенін, сот шешіміне қалайша әсер І дұрыс дейтін
сауалдарға жауап іздеген кұба-құп. Сот шешіміне әр дәйектемелер,
дәлелдемелердің әсер етуі мүмкіндігін есте ұстап, ол үшщ і материалдарын
еркін меңгеріп, сот процесіне белсене араласқандары ды болмақ. Сонымен
бірге айыптаушы мен қорғаушының іс бойынша перлеріне алатын мәселелері:
істің нақты мән-жайын пайымдау; дәле мелерді бағалап, талдау; қылмысты
саралауды негіздеу; сотталушы мен бірленушінің жеке тұлғалык мәнездемелері;
қылмыстың жасалуына болған себептер мен жағдайларға талдау жасау; жазалау
шаралары тур төл ойлары мен азаматтық талап.
Адвокат өзінің кәсіби қызметіңде әртүрлі заң көмегін көрсетеді. ҚР
ҚІЖК әрбір адамға білікті заң көмегін алудың үлкен және тең мүмкіндігін
береді. Бұл жағдайда заң көмегі өзінің мазмұны бойынша іс-әрекетгің үлкен
шеңберін қамтиды, оның ішіңде анықтау, алдын ала тергеу, сот органдарында
занды және жеке тұлғаларға өкілдік ету мен қорғауды жүзеге асырады.
Адвокаттың қылмыстық процеске қатысуы - бұл адвокат қызметінің маңызды
түрлерінің бірі, ол негізінен айыпталушыны (сезіктіні) қорғау әрекеттерін
жүзеге асыруға байланысты.
Қорғау - қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамдардың құқықтары мен
мүдделерін қамтамасыз ету, айыптауды жоққа шығару немесе жеңілдету, сондай-
ақ заңсыз қылмыстық ізге түсуге ұшыраған адамдарды ақтау мақсатында қорғау
тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі.
Қорғану тарабы сезікті, айыпталушы, олардың заңды өкілдері, қорғаушы,
азаматтық жауапкер және оның өкілдері болып табылады.
Қылмыстық процестің әрбір сатысында айыпталушы қорғаушы көмегін
қажетсінеді, онсыз айыпталушы өз кінәсіздігінің дәлелдерін келтіруге,
соңдай-ақ айыптауды теріске шығаратын немесе жауапкершілігін жеңілдететін
мән-жайларды анықтауға дәрменсіз.
Қорғаушы - заңда белгіленген тәртіппен сезіктілер мен айыптаушылардың
құқықтары мен мүдделерін жүзеге асыратын және оларға заң көмегін көрсететін
адам.
Тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгендігін хабарлап,
соған байланысты ҚІЖК-де белгіленген негіздерде және тәртіппен өзіне
қатысты қылмыстық іс қозғалған, не ұстау жүзеге асырылған, не айып
тағылғанға дейін бұлтартпау шарасы қолдалынған адам сезікті болып танылады.
Өзіне қатысты айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шыққан
адам, не өзіне қатысты сотта жеке айыптайтын қылмыстық іс қозғаған адам,
сондай-ақ оған қатысты анықтау органының бастығы айыптау хаттамасын жасаған
және бекіткен адам айыпталушы болып танылады.
Заң қорғаушы ретінде жіберілуі мүмкін тұлғаларды нақты анықтайды.
Оған жататындар:
а) адвокаттар, яғни адвокаттар алқасында мүшелікте түрған тұлғалар;
б) жұбайы (зайыбы);
в) жақын туыстары мен заңды өкілдері;
г) өз бірлестіктері мүшелерінің істері бойынша кәсіподақтың және басқа
да қоғамдық бірлестіктердің өкілдері, олар өз өкілін бөліп, қорғаушы
ретіндегі оның өкілеттігін айғақтайтын тиісті құжаттармен (шешім немесе
хаттама, сенімхат) қамсыздандырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасыңда (ҚІЖК 70-
бал 2-тармақ) қорғаушы ретінде іске, егер бұл Қазақстан Республикасының
тиісті мемлекетпен халықаралық шартында өзара негізде көзделсе, заңнамада
белгіленген тәртіппен іске қорғаушы ретінде шетел адвокатарының қатысуына
жол беріледі.
Қорғаушылар (адвокаттар) іске қатысуға тұлға айып тағылған немесе
ұсталган, айыпталушы деп танылған не айыптағылғанға дейін бұлтартпау шарасы
қолданылған сәттен бастап жіберіледі.
Бір адам, екі сезіктінің, айыпталушының біреуінің мүддесі екіншісінің
мүддесіне қайшы келетін болса, екеуіне бірдей қорғаушы бола алмайды.
Қылмыстық іс бойынша кәсіби қорғауды тек адвокаттар ғана жүзеге
асырады.
Білікті заң көмегін алу құқығын жариялай отырып, Қазақстан
Республикасының Конституциясы барлық азаматтарды бостандықтары мен заңды
мүдделерін кәсіби қорғау құқығымен, қылмыстық ізге түсуден қорғану құқығын
коса алғанда, қамтамасыз ету принципін орнықтырды (ҚР ҚІЖК 28-бап). Осы
ережеге сәйкес анықтауды жүргізетін адам, терегеуші, прокурор, сот әрбір іс
бойынша азаматқа өз құқығын жүзеге асырудың нақты мүмкіндігін қамтамасыз
етуге міндетті. Құқықты тікелей немесе жанама шектеу я болмаса әлеуметтік
шығу тегі, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
діни ұстанымы, көзқарасы, тұрғылықты жеріне байланысты желеумен немесе кез
келген басқа мән-жай бойынша өзге артықшылықты белілеу заң бойынша
жазаланады.
Заң қорғаушының қылмыстық іс бойынша міндетті қатысуының келесі
негіздерін қарастырады.
Біріншіден, осындай негіздеме сезіктінің (айыпталушының) қорғаушы
алғысы келетіңдігі туралы өтініші болып табылады. Қорғаушыны міндетті
қатыстыру институты оның қатысуын, ең алдымен, сезіктінің (айыпт-алушының)
өз еркі және келісімі бойынша қарастырады.
Бұл жағдайда ешкім де сезіктіге (айыпталушыға) корғаушы ретінде
белгілі бір тұлғаны ұсына алмайды. Сезіктінің (айыпталушының) өзіне
таңдаған қорғаушысының көмегін пайдалану құқығына кедергі келтіру іс
жүргізу заңнамасын елеулі бұзушылық болып табылады. Қандайда бір себеп
бойынша тандаған қорғаушы іске қатысуға мүмкіндігі болмаған жағдайда
(демалыс, іс сапар, сырқаттану және т.б.) анықтауды жүргізетін тұлға,
тергеуші, прокурор сезіктіге (айыпталушыға), басқа қорғаушыны шақыруды
ұсынуға құқылы немесе оны қорғаушымен заң консультациясы арқылы қамтамсыз
етеді.
Процесті жүргізуші орган сезіктінің (айыпталушының) қорғаушы алғысы
келетіңдігі туралы өтінішін елемеуге құқығы жоқ. Оның қорғаушыны қандай
сатыда шақырғандығының шешуші маңызы жок, Ең бастысы, заң көмегін
айыпталушының өзіне қажет деп санағандығында, ал бұл өз кезегінде тергеуші
мен сотты айыпталушыны қорғаушымен қамтамасыз етуге міндеттейді.
Екіншіден, егер сезікті немесе айыталушы кәмелетке толмаса,
қорғаушының қатысуы міндетті. Қылмыс жасаған сәтте он сегіз жасқа толмаған,
сондай-ақ бірнеше қылмысы үшін айыпталып, оның бірін он сегізге толмаған
жасында жасаған тұлға кәмелетке толмаған болып саналады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы іс бойынша қорғаушы
кәмелетке толмағандардан сезікті немесе айыпталушы ретінде алғаш рет жауап
алынған сәттен бастап, ал айыптағылғанға дейін ұсталған немесе тұтқындалған
жағдайда ұсталған немесе тұтқындалған сәттен бастап жіберіледі.
Егер кәмелетке толмаған сезікті (айыпталушы) не оның заңды
өкілдері адвокатпен келісім жасамаса, тергеуші, прокурор, сот қылмыстық іс
бойынша қорғаушымен қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, сезікті немесе айыпталушы дене немесе психикалық
кемістігінен өзінің қорғану құқығын өз бетінше жүзеге асыра алмайтын
жағдайда. Бұл мән-жайдағы ахуалда сол тұлға әрекетке қабілетті болып
танылғанымен, жүйкесінің ұдайы немесе ара-тұра бүзылатындығынан, тіл, көз,
құлақ мүкістігінен немесе өзге де ауыр кемістігінен зардап шегетігіңдігі
меңзеледі.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде дене кемістігі бар тұлғалардың тізбесі
толық келтірілмеген. Тіл, көз, қүлақ мүкістігінен зардап шегушілерден басқа
осы санаттағы қалған тұлғаларға келсек, өзге тосын кемістіктеріне орай өз
құқығын қорғауды дербес жүргізе алмайтығындығы немесе осы кемістіктерінің
айтарлықтай деңгейде заң көмегін алу құқығын қиындататындығы өлшем болып
табылады.
Психикалық кемістік - адамның санасында ақиқаттың толық
көрінетіндігіне ықпал ететін кез келген психикалық ауру. Алайда, бұл жерде
айыпталушыны әрекетке қабілетсіз деп тануға мүмкіндік бермейтін және қылмыс
жасағандығы үшін жауапкершілікті жоймайтын, алайда айыпталушыға өз қорғану
құқығын жүзеге асыруға кедергі келтіретін немесе қиындататын кемістіктер
туралы айтылып отыр.
Төртіншіден, сезікті немесе айыпталушы сот ісі жүргізілетін тілді
білмейді.
Қазақстан Республикасыңда қылмыстық сот ісі мемле-кеттік тілде, ал
қажеттілік болса сот ісінде мемлекеттік тілмен қатар орыс немесе басқа
тілдер қолданылады. Басқа тіл ретінде сол жерде көп тұратын халықтың тілі
түсініледі.
Бір қылмыстық іс бойынша отырыс қылмыстық іс жүргізетін органның
қаулысы бойынша белгіленген сот ісі тілдерінің бірінде жүргізіледі
(жылдамдық пен қамтушылык, тиімділік пен қажеттілік ескеріледі).
Іс бойынша отырыс жүргізілетін тілді білмейтін немесе шала білетін
айыпталушы, адвокат кұқығының кез келген шектелуі және ана тілінде немесе
олар білетін басқа тілде сотта сөз сөйлеу құқығымен қамтамасыз етпеу
қылмыстық іс жүргізу заңының нормаларын елеулі бұзушылық болып табылады.
Бесіншіден, адам жазалау шарасы ретінде он жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айырылу, өмір бойы бас бостандығынан айырылу не өлім жазасы
тағайыңдалуы мүмкін болатан қылмыстық істі жасағандығы үшін айыпталады.
Қорғаушыда бір ғана іс жүргізу міндеті бар. Ол - қорғау міндеті.
Қорғаушы цроцесте қорғау міндетін жүзеге асыру үшін қажет, одан
айыпталушының да, мемлекеттің де күтетіні осы. Қылмыстық істі жұргізуші
мемлекеттік органдар қорғаушының өз міндетін атқаруына нақты мүмкіндігінің
болуы үшін барлық шараларды қабылдауға тиіс.
Адвокаттың өзіне қабылдаған сезіктіні, айыпталушыны немесе сотталушыны
қорғаудан бас тартуға құқы жоқ, бұл оның қызметінің кәсіптік сипатымен
түсіндіріледі. Бас тартуға тек ерекше жағдайларда ғана жол беріледі
(сырқаттану және өзге де объективтік себептер). Өзінің іс жүргізу міндетін
бұзғаны үшін адвокат "Адвокаттық қызмет туралы" Заңда және адвокаттар
алқасының Жарғысында белгіленген төртіппен тәртіптік жауапкершілікке
тартылады.
Қорғаушы - қылмыстық іс жүргізудің дербес субъектісі. Сонымен қатар ол
айыпталушымен (сезіктімен) тығыз іс жүргізу қатынастарымен байланысты,
сондықтан оның іс жүргізу дербестігінің белгілі бір шекарасы бар. Қорғаушы
заң шегінде қорғауды жүзеге асырудың нысандары мен әдіс-терінде еркін, оның
көзқарасы, егер оның өзі тандаған қорғау бағыты айыпталушының жағдайына
қолайлы болса, оның қөзқарасы қорғауындағы адамдікінен басқаша болуы
мүмкін, ал кейбір жағдайларда тіпті оның көзқарасын теріске шығаруға
міндетті (өзіндік үкім, айыбын айғақтарсыз мойындау). Алайда қорғаушының
қорғауындағы адамның жағдайын қандай да бір деңгейде төмендететіндей мән-
жай-дан әрекетсіз қалуға құқығы жоқ. Әйтпесе қорғану құқығы өз маңызын
жоғалтады.
Қорғауды табысты іске асыру үшін адвокатқа ауқымды іс жүргізу
құқықтары берілген. Қатысуға жіберілген сәттен бастап ол мыналарды жүзеге
асыруға қақылы:
1) сезіктімен және айыпталушымен олардың саны мен ұзақтығы шектел
местен оңаша және құпия жолығуға;
2) заңгерлік көмек көрсету үшін қажетті заттарды, құжаттарды және
мәліметтерді жинауға және ұсынуға;
3) айып тағылған кезде қатысуға, сезіктіден немесе , айыпталушыдан
жауап алу кезінде, сондай-ақ олардың қатысуымен немесе олардың өтініші
бойынша жүргізілетін өзге де тергеу әрекеттеріне, сондай-ақ қорғаушының өз
өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға;
4) қарсылықтар білдіруге;
5) ұстау хаттамасымен, бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулымен,
сезіктінің, айыпталушының немесе корғаушының өзінің қатысуымен жасалған
тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен, сезіктіге және айыпталушыға ұсынылған
не ұсынылуы тиіс болатын құжаттармен, ал анықтау немесе алдын ала тергеу
аяқталғаннан кейін істің барлық материалдармен танысуға, одан кез келген
мәлеметті кез келген көлемде көшіріп алуға;
6) өтініш жариялауға (өтініш жасау - тараптың немесе мәлімдеушінің
қылмыстық процесті жүргізуші органға арналған өтініші);
7) кез келген сатыдағы сотта істі алдын ала тындауға, соттың
талқылауына қатысуға, сот жарыссөздерінде сөйлеуге, жаңадан ашылған мән-
жайлар бойынша істі жаңарту кезінде соттың отырысына қатысуға;
8) сот отырысының хаттамасы мен танысуға және оған ескертпе енгізуге;
9) іс жүргізу құжаттарының көшірмелерін алуға;
10) тарап пен қылмыстық істі жүргізуші адамның заңсыз әрекеттеріне
қарсылық білдіруге, бұл қарсылықтарды іс жүргізу құжаттарына еңгізуді талап
етуге (қылмыстық процесті жүргізу органдардың заңсыз әрекеттері болып
мыналар танылады:
- ҚIЖК-нің 33-бабының 1-бөлігінде, 34-бабының 1-бөлігінде көрсетілген,
осы баптардың 2-бөліктерінде көрсетілген реттерден басқа, қылмыстар
жөніндегі істер бойынша жеке айыптаушының арызынсыз қылмыстық іс қозғау
және қылмыстық ізге түсуді жүргізу;
- дәл сол айыптау және дәл сол адамға қатысты кылмыстық істі қозғаудан
бас тарту туралы бұзылмаған қаулы болған жағдайда қылмыстық іс қозғау;
- істі қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істі тоқтату туралы
бүзылмаған қаулысы, сондай-ақ дәл сол айыптау және дәл сол адамға қатысты
қылмыстық ізге түсудің мүмкін еместігін белгілеген күшіне енген үкім немесе
сот қаулысы бола тура қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыру;
- қылмыс оқиғасының немесе адамның әрекетінде қылмыс қурамының
болмағанын, прокурордың және жеке айыптаушының айыптаудан бас тартқанын,
жеке айыптау ісі бойынша жеке айьптаушының айыптаудан бас тартқанын, (ҚІЖК-
нің 33-бабының 2-бөлігінде көзделген реттерден басқа), ҚК-тің 69,75, 85-
баптарында көзделген қылмыстық жауапкершілікке тарту мерзімінің ескеруін
және адамның осы негіз бойынша істі тоқтатуға келісімін, ҚК-тің 67-бабында
көрсетілген реттерде жәбірленуші мен айыпталушының, сезіктінің достасқанын,
адамның жасаған әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікті жоятын жаңа
қылмыстық заңның қабылданғанын, жазадан босататын рақымшылық актінің
шыққанын және адамның осы негіз бойынша істі тоқтатуға келісімін, адамға
кешірім жасау акгісінің қабылдануын растайтын факгілер анықталганнан кейін
қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыру).
Сезіктімен, айыпталушымен және сотталушымен қатар білікті заң көмегіне
сондай-ақ өзін немесе мүддесі білдіріліп отырған құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын қылмыстық процеске өзге де қатысушылар да мұқтаж. Мұндай
қатысушыларға, атап айтқанда, жәбірленуші, азаматтық талапкер, жеке
айыптаушы мен азаматтақ жауапкер жатады. Бұл субъектілер өз құқығын жеке,
сондай-ақ өкілінің көмегі арқылы жүзеге асырады.
Бұл жағдайда жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының
және азаматтық жауапкердің занды мүдделерін заңның немесе келісімнің
шегінде білдіруге өкілетті тұлғалар өкіл бола алады. Сонымен,
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының және азаматтық
жауапкердің өкілдері ретінде адвокаттар мен заң күшіне орай кұқықты өзге
тұлғалар (ата-аналар, асырап алушылар, қорғаншылар, қамқоршылар және
басқалар) және қылмыстық процесті жүргізуші органдардың қаулысымен іске
қатысуға жіберілгендер қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде
жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының және азаматтық
жауапкердің мүдделерін білдіре алады.
Сонымен қатар адвокат жоғарыда аталған тұлғалардың өкілі ретінде
олармен келісім жасалып, заң консультациясынан не адвокат кеңсесінен ордер
алғаннан кейін қатыса алады (адвокат заң консультациясы немесе адвокат
кеңсесі құрамында жұмыс істеген жағдайда). Егер адвокат өз қыз-метін заңды
тұлғаны тіркемей жеке дара жүргізсе, онда өз клиентінің мүддесін білдіру
мақсаты үшін тиісті шарт негіздеме болып табылады, оңда адвокаттық
қызметпен шұғылдану құқығы лицензиясының нөмірі мен алынған күні
көрсетіледі.
Адвокатты жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, жеке айыптаушының
және азаматтық жауапкердің өкілдері ретінде қылмыстық процеске қатысуға осы
тұлғалардың өзі, сондай-ақ олардың заңды өкілдері шақыра алады.
Жәбірленушінің адвокат-өкілінен азаматтық талапкер, жеке айыптаушы және
азаматтық жауапкер адвокат-өкілінің айырмашылығы қылмыстық істе,
әдеттегідей, азаматтық талапкермен, жеке айыптаушымен және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz