Салық салу жүйесі
Кіріспе 3
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі 6
1.1. Салық салудың даму эволюциясы 6
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері 13
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 20
ІІ Бөлім. Салық салу объектісіне практикалық талдау 31
2.1. Салық комитетінің бөлімінің жұмысын талдау 31
2.2 Қосылған құнға салынатын салық түсінігі және оның сомасын анықтау 34
ІІІ Бөлім. Салық қызметін басқару жетілдірудің негізгі бағыттары 38
3.1. Жаңа экономикалық шартта салық қызметінің құрылымы мен мәртебесі 38
3.2. Ұйымдастырылған басқару құрылымын жетілдіру 41
3.3. Салық төлеушіні тіркеу мен есебін жетілдіру. Салықтын дұрыс төлеуіне бақылау жасау 45
Қорытынды 49
Қосымша материал А 52
Қосымша материал Ә 53
Қосымша материал Б 54
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі 6
1.1. Салық салудың даму эволюциясы 6
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері 13
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 20
ІІ Бөлім. Салық салу объектісіне практикалық талдау 31
2.1. Салық комитетінің бөлімінің жұмысын талдау 31
2.2 Қосылған құнға салынатын салық түсінігі және оның сомасын анықтау 34
ІІІ Бөлім. Салық қызметін басқару жетілдірудің негізгі бағыттары 38
3.1. Жаңа экономикалық шартта салық қызметінің құрылымы мен мәртебесі 38
3.2. Ұйымдастырылған басқару құрылымын жетілдіру 41
3.3. Салық төлеушіні тіркеу мен есебін жетілдіру. Салықтын дұрыс төлеуіне бақылау жасау 45
Қорытынды 49
Қосымша материал А 52
Қосымша материал Ә 53
Қосымша материал Б 54
Әкімшілік-әміршілік жүйесінен нарықтық қатынастарға өту ең алдымен кәсіпкерліктің дамуына және қаржы саясатының қалыптасуына байланысты. Мемлекеттік қаржы саясатында мемлекеттік реттеумен қатар екі түрлі негізгі реттеуіш болады: салықтар мен міндетті төлемдер және мемлекеттік шығындар. Олар арқылы экономикалық нақты секторға, қаржылық және әлеуметтік сфераға әсер етуге болады. Қаржы саясатының тиімділігі ең алдымен салық жүйесін тиімді ұйымдастыруымен анықталады.
Өркениетті ірі мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі олардың жан-жақты жетілген нақты да қолданбалы салық заңдары жүйесіне, яғни – “Күшті мемлекеттің негізі – күшті салық қағидасына байланысты” екені белгілі.
Демек, ел экономикасын дамытудың басты тетіктерінің бірі – салық саясаты, ол бұрынғы Кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалық жүйеге бет бұрады. Осы экономикалық қайта құрудың құрамдас бөлігі бүгінгі таңда қоғамымыздың алаңдатып отырған өзекті мәселенің бірі – мемлекеттік салық саясаты болып отыр.
Егеменді мемлекет болған жерде шұғыл мерзім ішінде дербес салық жүйесінде реформалау жасау алда тұрған мәселе. Салық жүйесінің мақсаты бюджетке уақтылы заңмен белгіленген салықтар мен міндетті төлемдердің түсуі. Міне, осындай салық міндеттемелерін қамтамасыз етудегі басты орынды салық заңдарын бұзғаны үшін заңда белгіленген жауаптылық алмақ.
Өзекті мәселнің бірі қоғамның нарықтық экономикаға көшуіне байланысты бұрын сонды болмаған экономика саласында бой көтерген салықтын уақытында түспеуі. Мұндай елеусіз жағдайының себептері жетілмеген салық заңдары болып отыр. Қоғам экономикасына қауіпті салықтын уақытында түспеуінің алдын - ала шара қолдану.
Практиканың мақсаты оқып үйренгендегі теориялық негіздерді өндірісте немесе ұйымдарда қолдану. Практика кезінде Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінде жұмыс атқарып жатқан бөлімдер, оның құрлымы, міндеттерімен танысу және салық қызметі органдарының мемлекеттік өкімет органдарымен өзара қарым - қатынасын білу.
Салық қызметі республикалық бюджеттік жүйесінің тұрақты кірістік негізін толығымен қамтамасыз ету үшін, салық жүйесін жоғары деңгейде жетілдіруге белгі бір уақыт керек. Бұл жүйе – шешуші буын, мұны қолға алғанда Қазақстан Республикасы Үкіметі еліміздің экономикасын көтере алады.
Салық қызметінің негізгі міндеттері:
• Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобалары әзірлеуге қатысу;
• Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Өркениетті ірі мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі олардың жан-жақты жетілген нақты да қолданбалы салық заңдары жүйесіне, яғни – “Күшті мемлекеттің негізі – күшті салық қағидасына байланысты” екені белгілі.
Демек, ел экономикасын дамытудың басты тетіктерінің бірі – салық саясаты, ол бұрынғы Кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық экономикалық жүйеге бет бұрады. Осы экономикалық қайта құрудың құрамдас бөлігі бүгінгі таңда қоғамымыздың алаңдатып отырған өзекті мәселенің бірі – мемлекеттік салық саясаты болып отыр.
Егеменді мемлекет болған жерде шұғыл мерзім ішінде дербес салық жүйесінде реформалау жасау алда тұрған мәселе. Салық жүйесінің мақсаты бюджетке уақтылы заңмен белгіленген салықтар мен міндетті төлемдердің түсуі. Міне, осындай салық міндеттемелерін қамтамасыз етудегі басты орынды салық заңдарын бұзғаны үшін заңда белгіленген жауаптылық алмақ.
Өзекті мәселнің бірі қоғамның нарықтық экономикаға көшуіне байланысты бұрын сонды болмаған экономика саласында бой көтерген салықтын уақытында түспеуі. Мұндай елеусіз жағдайының себептері жетілмеген салық заңдары болып отыр. Қоғам экономикасына қауіпті салықтын уақытында түспеуінің алдын - ала шара қолдану.
Практиканың мақсаты оқып үйренгендегі теориялық негіздерді өндірісте немесе ұйымдарда қолдану. Практика кезінде Алматы қаласы Медеу ауданы бойынша салық комитетінде жұмыс атқарып жатқан бөлімдер, оның құрлымы, міндеттерімен танысу және салық қызметі органдарының мемлекеттік өкімет органдарымен өзара қарым - қатынасын білу.
Салық қызметі республикалық бюджеттік жүйесінің тұрақты кірістік негізін толығымен қамтамасыз ету үшін, салық жүйесін жоғары деңгейде жетілдіруге белгі бір уақыт керек. Бұл жүйе – шешуші буын, мұны қолға алғанда Қазақстан Республикасы Үкіметі еліміздің экономикасын көтере алады.
Салық қызметінің негізгі міндеттері:
• Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобалары әзірлеуге қатысу;
• Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі 6
1.1. Салық салудың даму эволюциясы 6
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері 13
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 20
ІІ Бөлім. Салық салу объектісіне практикалық талдау 31
2.1. Салық комитетінің бөлімінің жұмысын талдау 31
2.2 Қосылған құнға салынатын салық түсінігі және оның сомасын анықтау 34
ІІІ Бөлім. Салық қызметін басқару жетілдірудің негізгі бағыттары 38
3.1. Жаңа экономикалық шартта салық қызметінің құрылымы мен мәртебесі 38
3.2. Ұйымдастырылған басқару құрылымын жетілдіру 41
3.3. Салық төлеушіні тіркеу мен есебін жетілдіру. Салықтын дұрыс төлеуіне
бақылау жасау 45
Қорытынды 49
Қосымша материал А 52
Қосымша материал Ә 53
Қосымша материал Б 54
Кіріспе
Әкімшілік-әміршілік жүйесінен нарықтық қатынастарға өту ең алдымен
кәсіпкерліктің дамуына және қаржы саясатының қалыптасуына байланысты.
Мемлекеттік қаржы саясатында мемлекеттік реттеумен қатар екі түрлі негізгі
реттеуіш болады: салықтар мен міндетті төлемдер және мемлекеттік шығындар.
Олар арқылы экономикалық нақты секторға, қаржылық және әлеуметтік сфераға
әсер етуге болады. Қаржы саясатының тиімділігі ең алдымен салық жүйесін
тиімді ұйымдастыруымен анықталады.
Өркениетті ірі мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі олардың жан-
жақты жетілген нақты да қолданбалы салық заңдары жүйесіне, яғни – “Күшті
мемлекеттің негізі – күшті салық қағидасына байланысты” екені белгілі.
Демек, ел экономикасын дамытудың басты тетіктерінің бірі – салық
саясаты, ол бұрынғы Кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикалық жүйеге бет бұрады. Осы экономикалық қайта құрудың
құрамдас бөлігі бүгінгі таңда қоғамымыздың алаңдатып отырған өзекті
мәселенің бірі – мемлекеттік салық саясаты болып отыр.
Егеменді мемлекет болған жерде шұғыл мерзім ішінде дербес салық
жүйесінде реформалау жасау алда тұрған мәселе. Салық жүйесінің мақсаты
бюджетке уақтылы заңмен белгіленген салықтар мен міндетті төлемдердің
түсуі. Міне, осындай салық міндеттемелерін қамтамасыз етудегі басты орынды
салық заңдарын бұзғаны үшін заңда белгіленген жауаптылық алмақ.
Өзекті мәселнің бірі қоғамның нарықтық экономикаға көшуіне байланысты
бұрын сонды болмаған экономика саласында бой көтерген салықтын уақытында
түспеуі. Мұндай елеусіз жағдайының себептері жетілмеген салық заңдары болып
отыр. Қоғам экономикасына қауіпті салықтын уақытында түспеуінің алдын - ала
шара қолдану.
Практиканың мақсаты оқып үйренгендегі теориялық негіздерді өндірісте
немесе ұйымдарда қолдану. Практика кезінде Алматы қаласы Медеу ауданы
бойынша салық комитетінде жұмыс атқарып жатқан бөлімдер, оның құрлымы,
міндеттерімен танысу және салық қызметі органдарының мемлекеттік өкімет
органдарымен өзара қарым - қатынасын білу.
Салық қызметі республикалық бюджеттік жүйесінің тұрақты кірістік негізін
толығымен қамтамасыз ету үшін, салық жүйесін жоғары деңгейде жетілдіруге
белгі бір уақыт керек. Бұл жүйе – шешуші буын, мұны қолға алғанда Қазақстан
Республикасы Үкіметі еліміздің экономикасын көтере алады.
Салық қызметінің негізгі міндеттері:
• Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобалары әзірлеуге қатысу;
• Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық қызмет органдарының мемлекеттік өкімет органдарымен өзара қарым-
қатынасы.
Салық қызмет органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет
органдарымен, құқық қорғау, қаржы мен басқа мемлекеттіе бақылаушы
органдарымен өзара қарым-қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын
қолданады.
Мемлекеттіе өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен
республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы
заңдардың орындалуына, бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруына, салық
құқығын бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына
жәрдемдесіп отыруына міндетті.
Олай болса салық жүйесі деп белгілі бір тәртіппен, анықталған
принциптермен және өзіндік форма, әдістермен алынатын салықтар, алымдар,
мемлекеттік баждар және басқа да міндетті төлемдердің жиынтығын айтамыз.
Салық жүйесінің негізгі бір сипаты төлемдердің мемлекеттік заңмен
белгіленген тізімі және салық төлеушінің шаруашылық жекешелігі болып
табылады. Салық жүйесі нарықтық қатынастардың, жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың қажеттілігіне сәйкес болуы қазіргі салық
саясатының негізгі мәселесі болуда.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің дамуы салықтын алынуымен қатар
жүреді. 1991 жылы біздің республикамызда салық жүйесінің негізгі салық
құжаттамасы шықты. Бастапқыда оған жоғары дәрежеде дамыған нарықтық
анықтамасын бермеді. Осы кезеңде салық саны көбейіп және де басқа да
бюджетке міндетті төлемдер саны көбейіп, салық заңына қайтадан жаңа
жеңілдіктер қосылды. Осының нәтижесінде салық түрінің тым көбеюінің
салдарынан заң ішіндегі актілерін жүйелеу қиындап, бір-біріне деген қарама-
қайшылық туды. 1995 жылдың басында салық төлеушіге салық салмағы өте жоғары
болды.
1995 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы заңы өз күшіне
еніп, жүйе жетілу жағына қарай өзгертілді. Бірақ жаңа салық жүйесінің
жетіспеушіліктері біртіндеп шығып жатыр. Оған қазір жылда-жылға өзгерістер
мен толықтырулар енгізілуде.
1998 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” заңына
өзгертулер мен толықтырулар қосылып, басылып шықты.
Басқа жүйелер сияқты салық жүйесі де бір-бірімен тығыз байланысты
элементтерден тұрады. Салық жүйесіндегі ең басты элемент ол – салықтар.
Қандай бір мемлекет өзінің белгілі бір материалдық қаржылық базасы болғанда
ғана өмір сүре алады. Қысқасы ол өз функцияларын жүзеге асыру процесінде
пайда болатын шығындарды жабуға және өз аппаратын құру үшін ақша қажет.
Ақшаны тауар өндіру саласындағы қызметтен, яғни сол өндірілген тауарларды
сату арқылы табуға болады. Бірақ мемлекеттік қызмет басқару процесіне
жататындықтан, онда тауар түріндеге жаңа құн өндірілмейді. Сондықтан да
мемлекеттік ақшаны басқа амалдармен табуға тура келеді. Мемлекеттің өзіне
ақша табу аламдары көп түрлі. Бір жағдайларда мемлекет ақша иелерінің
мемлекетке ақшасын ерікті түрде біру әдісін қолданады. Бұл әдістің
классикалық мысалына мемлекеттік зайымдар енеді. Екінші әдісте мемлекет
өзінің меншігіндегі мүлкін пайдаланып кіріс табады. Мысалы, өз иелігіндегі
жерді арендаға беріп ақы алады. Үшіншіден, өзінің қызмет көрсетулерінен ақы
алады дегендей, тізімді жалғастыра беруге болады. Бірақ қазіргі кездегі
мемлекеттің өзіне қажетті ақшасын табуының негізгі әдісіне салықтар жатады.
Салықтың маңызын түсіндіру үшін салық деген ұғымның өзіне дұрыс ақтама беру
де зор маңызға ие.
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі
1.1. Салық салудың даму эволюциясы
Салықтың алғаш пайда болу уақытын белгілеу мүмкін емес. Бірақ та мұндай
жайт оған қайшы келуі тиіс емес, яғни салық адамзат қоғамы құрылған
мерзіммен қатар пайда болған. Алғашқы қауымдық құрылымы қоршаған ортаға
икемдену үшін, ұжым мұқтаждықтарын қанағаттандыру, сыртқы жаулардан қорғану
керек болған жағдайда өз жерін қорғап, сақтау үшін, басқарудың
ұйымдастырушылық нысаны құрылды.
Сонымен, қоғамның мүддесін қанағаттандырудағы ұжымдық мұқтаждық -
салықтың пайда болуының алғашқы себебі болды. 1818 жылы Ресей құрылысының
мәселелерімен айналысатын декабрист Н.И.Тургенев былай деді: "Салық
қоғамның немесе мемлекеттің көздеген мақсатына жетудің құрылымы, адамдардың
өз қоғамы немесе мемлекетін құру кезіндегі басты мақсаты. Қоғамға жиналған
адамдар өкіметке жоғары билікті бергенде, оларға салықты талап ету құқығын
да қоса береді".[1] Ұзақ уақыт бойы адамдар салықты қолында игілігі
барлардың объяктивтік қажеттілігі ретінде қабылдап келді. Тек XV-ші
ғасырдың бас кезінде ғана, ғалымдар ақша қатынасы жүйесі мен мемлекеттін
экономикалық негізі мен функциясын зерттей бастаған уақытта, салықты жан-
жақты түрде түсіндірудің алғашқы қадамы басталды.
Осыған орай мемлекеттін қаржылық қатынастары реттейтін ғылым саласы,
бізге "қаржы" – деген атпен белгілі болды. Бұл термин "Fіnancіa" – деген
латын тілінен енгізілді, яғни "ақша төлемдері" деген мағынаны береді. Қаржы
ғылымындағы зерттеуді негізгі пәні болып, мемлекет кірістерінің ең негізгі
қайнар көзі – салық болып есептелінеді.
XVІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырдың басында мемлекеттік кіріс
теориясындағы негізгі концепция салық қызметі адамдарды, меншікті,
мемлекетті қорғау үшін төленетін құрал ретінде негізделді.
А.Смиттің 1776 жылғы "Иследование о природе и причинах богатсва народа"
– атты белгілі кітабін XVІІІ ғасырдың әйгілі қаржылық шығармасы деп
есептелінеді. А.Смиттің еңбегіндегі салық жүйесін қалыптастырудың 4
қағидасы осы күнге дейін, дамыған елдерде салық саласында қолданылатын
негізгі бастауы болып табылады. Салық жүйесіндегі жалпы қағидаларға мыналар
жатқызылады:
1) Мемлекетті қорғау және өкіметті ұстап тұруға пайдалынатын кірістерді
қамтамасыз ету үшін мемлекет өз қажеттілігіне қарай салық салуға тиіс. Осы
ережені сақтау немесе оның шеңберінен шығу, салық салу аясындағы
теңсіздікке әкеп соқтырады;
2) Салықты кез-келген тұлға төлеуге міндетті және салық нақтылы
белгіленген болуы тиіс. Салықты төлеу мерзімі, төлеу тәсілі мен мөлшері
төлем төлеушілерге түсінікті болуы қажет. Салық аясындағы салық түрлерінің
нақты белгіленбеуі арсыздық пен пара алушылыққа жол береді. Ал, нақты
кесілген салық дер кезіндегі төлеуге мүмкіндік береді;
3) Кез-келген салық мерзімінде алынуы тиіс, яғни салық төлеуші өзіне
тиімді уақытта төлем төлеуге жағдай жасауы қажет;
4) Кез-келген салық түрі ойластырылған, жеке-жеке өңделген болуы тиіс.
Мемлекет қазынасын құрайтын салық халықтың қалтасына мүмкін болса, аз
мөлшерде алынуы қажет. Ал, егер халық қалтасынан салықты көп мөлшерде
алатын болсақ, халықтын өз құралымен еңбек етуіне кедергі жасалып,
тұлғалардың салық төлеуден жалтаруына әкеп соқтырады.ҰҰ1ҰҰ
XІX ғасырдың бірінші жартысында "Салық – мемлекет қызметі үшін төленетін
сый ақы" деген ұғым өзгеріске ұшырады. Алғашқы салық төменгі топтың
жағдайын жақсарту үшін қолданылатын тәсіл ретінде қолдалынды. Сол кезеңнің
әйгілі немес экономисі А.Вагнер салық салудың негізгі 9 ережесін
топтастырады:
I. Салық салудың қаржылық принципі: 1) салық салудың жеткіліктігі; 2)
салық салудың икемділігі;
II. Халық шаруашылық принциптері: 3) салық салудың қайнар көзі; 4)
салық түрлерін дұрыс қиыстыру;
III. Этикалық принципі: 5) салық салудың жиынтығы; 6) әркелкілігі;
IV. Әкімшілік – техникалық принципі: 7) нақты белгіленуі; 8) салықты
төлеудің ыңғайлылығы; 9) көлемнің мөлшері.
А.Смит: "Салықты жалақы төлеудегі негізгі құрал деп есептеп, салық
экономикаға тікелей әсерін тигізеді" – деген қорытындыға келген.
XІX ғасырдың субъективті мектеп өкілдері А.Маршалл, Г.Хинс салықты
сұраныс пен ұсыныс тұрғысында қарастырды. Бірақ та олар салықтың осы
уақытқа дейін қалыптасқан мазмұнына еш жаңалық енгізе алмады.
Ал, марксизм классиктері салық тарихына жаңалықтар әкелгені белгілі.
Олар салыққа әлеуметтік революция тұрғысынан талдау жасады. К.Маркс салықты
буржуазияға қарсы күрестің басты құралы ретінде қарастырды. Олар: егер
демократтар мемлекеттік қарызды реттеуді талап етсе, жұмысшылар мемлекеттік
бонкроттықты талап етуі тиіс, – дейді.ҰҰ1ҰҰ
"Салық – пролетариаттарды тонау мақсатындағы буржуазияның өнер табысы",
– деген салықты жоққа шығарған қорытындыны К.Маркс айтты. К.Маркс
капиталистік экономиканы талдай келе, капиталистік экономикада салық
абсолюттік монархияны тұншықтыратын алтын шынжыр деп тұжырымдады.ҰҰ2ҰҰ
К.Маркс пен Ф.Энгельс соңында салықты мемлекетті басқару құралы ретінде
санауға үзілді-кесілді қарсы болып, пролетарлық мемлекетте салықты жоғарыда
айтылған ұғым ретінде қарастыруға жол бермеді.
Мемлекеттік салық 1929-1933 жылдардағы ірі капиталистік елдердегі жаңа
экономикалық жүйенің дамуына себепші болды. Міне, осы кезеңде көптеген
экономист ғылымдар салықты мемлекеттің қарым - қатынасын реттейтін құрал
ретінде қарастырды. Батыс экономистері салықтын экономикаға әсерін зерттей
отырып, мынадай тұжырымдар айтады: егер салық қысымының құрамы мен көлемін
өзгерту арқылы экономиканың құлдырауы мен өндірістін тоқырауына жол берсе,
онда салық құрылымы дағдарыстар мен құнсыздану кезінде жеке тұлғалардың
тұтынушылық шығындарына шектеу қояды.
П.Лезенің салық концепциясы бойынша, салықтың жекеленген элементтері бір-
бірімен экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-саяси принциптері бойынша
тығыз байланыста болуы тиіс.ҰҰ3ҰҰ
Кез-келген өкіметтің басты көңіл бөлері, салық салудағы концепциялардың
бірін таңдауда ескеруі тиіс жәйт:
1) Салықтың экономикаға тиімді әсер етуі;
2) Салықты халықтың әлеуметтік-экономикалық қорғаудың құралы ретінде
қарастыру;
3) Салықтың тиімді түрін, яғни мемлекетіміздің өзіне тән ерекшелігін
ескере отырып таңдау.
Қазіргі экономистеріміздің пікірінше: "Кәсіпкерлерге салынатын салық
түрі неғұрлым көп болса, капиталдың соғұрлым жиналуы мен өндірістің дамуына
шектеу қойылмайды. Осының нәтижесінде экономиканың құлдырауы, жалақының
төмендеуі, жұмыссыздықтың көбейюі және салық саласындағы алуан түрлі
қылмыстарға жол берілмейді".
Ғалымдарымыз берген ғылыми анықтамаларды басшылыққа ала отырып, "салық –
мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғаларды белгілі бір мүлшерде
түсетін міндетті төлемдер жиынтығы".
Кез-келген мемлекет салық салу механизмінің пайда болуын өз алдына
ерекше жолмен айқындап көрсетеді. Біріншіден, қоғамның жан-жақты дамуы және
халықтың әл-аухатының көтерілуі, елдің экономикалық жағдайының күшеюі,
мемлекет қазынасы салықтың түсуі үшін тұрақты да, қажетті қамтамасыз етілуі
керек. Ал екіншіден, кәсіпкерлік қызметтің шаруашылық субъектілерін қосымша
ынталандыру үшін айқындап көрсетеді.
Салық – жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемелердің жергілікті
немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі.
Салықтың экономикалық мәні:
Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ,
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын реттейді.
Салық мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізі. Мемлекет құрылымының
өзгеруі, өркендеуі қашан болса да салық жүйесінің қайта құрылуы мен жаңарып
отыруының негізінде қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
мөлшерде қаржы көзі ауадай қажет. Ал, салық мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықты экономиканы дамытып, тұрақтатудағы қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға қадам жасай бастаған
мезгілден бастап, ел экономикасының аса маңызды жүйелерінің бірі болып
саналатын салық қызметі экономикана қайта құруда, оны реттеуде, ел
бюджетінің кірісін құрастыруға "салықтардың алатын орны ерекше. Себебі,
бүгінгі таңда еліміздің кірістерінің 70% салықтар құрайды".
Салықтың басты ерекшелігінің бірі мемлекет тарапынан салық салу кезінде
олардың меншік нысанының ауысуы. Мемлекеттік емес заңды және жеке
тұлғалардан салық салу кезінде бұл ерекшелік көрініс алады. Ал мемлекеттің
заңды тұлғалардан алынған табыс төлемдері салық болып табылмайды.
Салық нақты және жеке түрлерге бөлінеді: Нақты салық тек мүлікке қатысты
айтылады. Бұл жерде салық төлеуші мүлікті иемденуі, мүлікті сатуы немесе
оны сатып алуы жайлы сөз қозғалып отыр. Мысалы: машина иемденуші міндетті
түрде жол салығын төлеуі тиіс. Бұл салықтың ерекшелігі, яғни салық
төлеушінің қаржылық жағдайы ескерілмейді.
Жеке салық халықтың табысын құрайды. Мұнда салық төлеушінің төлем
қабілеттілігі ескерілуі қажет. Мұнда халықтан алынатын табысты айтып
отырмыз.
Салық белгіленген ішкі құрылыстан, яғни жеке элементтерден тұратын
күрделі құрылым. Салық элементіне мыналар жатады:
1) салық субъектісі;
2) салық объектісі;
3) салық нормасы;
4) салық төлеу мерзімі;
5) салықтағы жеңілдіктер.
Салық субъектісі – салық міндеттемесі бойынша, салықты белгіленген
мөлшерде, тәртіпті және мерзімінде төлеуге заңды тұлға міндетті, яғни заң
салықты төлеуді міндет деп жүктейтін, табыстары бар және мүлікті иемденетін
заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Салық объектісі – салық міндеттемелерінің нақтылығын салық заңдарымен
негіздейтін фактілер. Мысалы: транспорт құралынын салық объектісі болады.
Мемлекетіміздегі салық түрлері негізінен жалпы мемлекеттік салық пен
жергілікті салық пен алымдарға бөлеміз.
Жалпы мемлекеттік салыққа жататындар:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосымша құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеу кезіңдегі алынатын алым;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салық пен алымдарға жататындар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құрамдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғаларды және жеке
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
5) жекеленген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.ҰҰ1ҰҰ
Кәсіпорын табысына салынатын салық.
Кәсіпорындардың табысына салынатын салық Қазақстан Республикасының
бюджетіне келіп түсетін соманың ең көп бөлігін құрайтын және экономикамызға
тікелей әсер ететін маңызды салықтың бір түрі. Нарықтық экономика тұсындағы
кәсіпкерлік қызмет аясындағы ең белсенді салық болып отыр. Осыған орай
экономикамыздың жағдайы тұрақты болу үшін экономика жүйесіндегі салық
механизмінің тиімділігін жетілдіруіміз қажет. Осындай тиімділікті арттыру
барысында салық саясаты өте тұрақты болуы тиіс.
Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда салық төлеуден
(табысына салынатын салықтан) жалтару етек алуда. Салық қылмыстарының
өсуіне жол бермеу барысында мемлекет өндірушілердің іскерлік белсенділігін
түсірмейтіндей етіп, тиімді салық деңгейін белгілеуі қажет.
Салық деңгейінің экономикаға әсерін атақты американдық экономист
А.Лаффер зерттеп, былай деген: "Салықтардың түсуі тікелей салық қойылымына
тәуелді".ҰҰ1ҰҰ
С
А В
0 салық қойылымы, % 100
Егер салық қойылымы 100% мөлшерінде белгіленсе, онда ешқандай кәсіпкер,
өндіруші бір нәрсе өндіруге келіспес еді. Кәсіпкердің тұрақты жұмыс істеуі
және мемлекет табысының жеткілікті болуы салық ставкасына тікелей әсер
етеді. Сондықтан осыларға лайықты салық ставкасын белгілеу қажет.
Өкініштісі мұндай деңгей тек субъективті түрде анықталады. А.Лаффер
пікірі бойынша салық ставкасы 30-50% аралығында болады. А.Лаффер салық
қойылымының деңгейін белгілеуге екі фактор әсер ететіндігін анықтаған:
1) салық қойылымының басқа мемлекеттердегі деңгейі. Швецияда салық
ставкасы осы күнге дейін табыс салығы үшін 60%-ды құрайды;
2) салық қойылымының деңгейі экономикалық және саяси жағдайларға
байланысты. Мысалы, 1936 жылы АҚШ-та салық ставкасы 50% болса, ал қазір ол
36% болып отыр.
А.Лаффердің осы идеясы АҚШ-тың 1982 жылғы салық реформасында қолдау
тапқан.
Қазақстан Республикасының кәсіпорын, ұйым және бірлестіктердің салықтар
туралы әрекеттегі заңына сәйкес, кәсіпкерлік қызметпен айналыспайтын (пайда
табуды көздемейтін) кәсіпорындардың салық ставкасы 25%, ал делдалдық
ұйымдарға, биржалар, ұсақ кәсіпорындарға 55%.
Табысқа салынатын салық.
Жеке тұлғалардың табыс салығы XІX ғасырдың ортасында Ұлыбританияда алғаш
рет салық жүйесіне енгізілген. XX ғасырдың барысында барлық индустриялды
дамыған елдерде қолдау тапты.
Табыс салығын төлеуде барлық елдерде салықтың шектелген және шектелмеген
міндеттілігі бар.
Шектелмеген міндеттілік тұрақты тұрғылықты жері бар жеке тұлғалар, яғни
Қазақстан Республикасы азаматтары, ал шектелген міндеттілікті шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар иемденеді.
Табыс салығы прогрессивті түрде алынады. Прогрессивті тәсілді қолданудың
мақсаты халықтың кірістерін қайта бөлу деген сөз. Мұндай теңбе-теңсіздікті
атақты американдық экономист Лорренц қарастырған.
1994 жылдан бастап республикада табысы туралы декларацияны толтыра
отырып, табыс салығын төлеу механизмі енгізілді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында алынып жүрген негізгі
салықтардың бірі болып, кәсіпорындар табысынан алынатын табыс салығы болып
табылады. Заңды тұлғалардың табыс салығы жалпы мемлекеттік тікелей алынатын
салықтар қатарына жатады. Бұл салық түрі Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 24 құркүйек "Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығына сәйкес 1995 жылдың 1
шілдесінен бастап заңды тұлғаларға табыс салығын салу жөнінде жаңа тәртіп
күшіне енді. Бұл жарлықтың қабылдануы Республикамыздағы салық жүйесін
реформалау басы деп айтуға болады. Бұл реформаның негізгі мақсаты өндірісті
жандандыруға және салық жүйесін халықаралық стандартқа жақындатуға
бағытталған еді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық пен табыс салығының
айырмашылығы: салық төлеуші салық жылының қорытындысы бойынша, яғни
қаржылық-шаруашылық есеп нәтижесі жөнінде есептеп табыс салығын төлейді,
салықтық есептің деректері негізінде, ал ол өз кезегінде жеке бухгалтерлік
есептен айрықша есеп түрі болып табылады. "Жылдық жиынтық табыс" және
"Шегеріс" сияқты категориялар әрекет ете бастады. Олар Республикамыздың
салық жүйесін барынша халықаралық стандартқа жақындатты және барлық салық
төлеушілер үшін әділетті табысын анықтап, салық салынатын табысты,
шегерістерді және жылдық жиынтық табысты белгіленген тәртіп бойынша жүргізу
құрылымын енгізді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық орнына Қазақстан
Республикасының 2001 жылы 12 маусымда қабылданған "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" заңында, яғни салық кодексінде
корпоративтік табыс салығы енгізілді.
Корпоративтік табыс салығы бойынша негізгі өзгерістер жылдық жиынтық
табыс құрылымында көрініс тапқан. Корпоративтік табыс салығын есептеу
әдістері сақталынған жағдайда салық ауыртпашылықтары жылдық жиынтық табыс
пен салықтық шегерімдерді төмендету. Салық жылдық жиынтық табысқа салық
жылы ішіндегі төлеушінің әртүрлі көздерден тапқан барлық табыстары жатады.
Акциздер.
Акциз – жинама салықтың бір түрі. Бұл салық түрі барлық елде
қолдалынады. Жалпы ереже бойынша мемлекет тауарлар аумағында акциздерді
алады.
Негізгі идея, мемлекет акциздерді салуды пайдалануда, тауар
категорияларын тұтынатын жеке және заңды тұлғалардың салық қабілеттілігін
басшылыққа алу қажет.
Теориялық жоспарда темекі өнімдері, арақ-шарап, хрусталь бұйымдар,
бензин, жеңіл автомобильдер, мұнайдан жасалған өнімдердің акцизінің мөлшері
нақты есептелген болады. Қазіргі таңда акциз бюджет табысының мөлшерін
көбейтуге қолданылуда, табыс салығымен қатар жүруде деуге де болады. Осыған
орай акцизге салық саясатында көп көңіл бөлінуде. Акциз салығы бойынша
салық ставкасының деңгейі 25-90% аралығында белгіленген. Акциздің сомасын
салық төлеушілер белгіленген ставка және сатқан тауарларының көлемі
негізінде өздері анықтайды.
Міне, біздің республикамыздың бюджетінің қайнар көзі болып табылатын
салық түрлерін қарастырдық.
СССР-де салық салу жүйесі практикалық түрде өте күрделі көлемде болмаған
еді. Социализм тұсында Қазақстанда салыққа деген жеңілдіктер көбейтілген
еді. Мәселен, Ұлы Отан соғысынан соң, халықтан алынатын салық ұдайы
төмендетіліп отырды. Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, нарыққа көшу кезіңде
салық жүйесіне біраз өзгерістер енгізді. 1991 жылы біздің республикамызда
салық жүйесінің негізгі салық құжаттамасы шықты. Бастапқыда ол жоғары
дәрежеде дамыған нарықтық анықтамасын бермеді. Осы кезеңде салық саны
көбейіп, салық заңына жаңа жеңілдіктер қосылды. Осынын салдарынан салық
түрінің тым көбеюі заң ішіндегі актілерін жүйелеу қиындап, бір-біріне деген
қиыншылық туды. 1995 жылдың басында салық төлеушіге ауыртпашылық өте жоғары
болды.
1995 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер" туралы заңы өз
күшіне еніп, салық жүйесі жақсырақ жағына қарай өзгертілді. Бірақ жаңа
салық жүйесінің жетіспеушіліктері біртіндеп әлі шығып жатыр. 1996, 1997
жылдар бойы салық жүйесіне жетілдіру мен қосымша материалдар енгізілуде.
1998 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер" заңына
өзгертулер мен толықтырулар қосылып, басылып шықты. Сонымен,
республикамызда салық жүйесі күннен-күнге даму үстінде.
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері
"Салық" термині көп уақыттан бері қолданылып, әдебиеттер мен құқықтық
актілерде кездесіп келе жатса да бұл түсініктің мазмұны әлі де даулы.
Салықтың дұрыс ақтамасын беру төтенше маңызды. Ең әуелі салық түсінігін
басқа да бюджеттік төлемдерден айырып әр төлемнің экономикалық мәніне
сәйкес құқықтық актілерді анықтау қажет. Салық түсінігі әдебиеттерде кең
және тар мағынада керектеніледі. Кең мағынада салыққа мемлекет кірісіне
енетін кез-келген ақшалар жатады. Бұл ұғымнан кейбір авторлар салық алымына
салықтың тікелей өзің, салықтан тыс төлемдерді (жинақтар баж алымдары)
сондай-ақ бір реткі алымдар мен реквизия, конфискация және айыппұл секілді
өзге төлемдер түрлерін жатқызады. Мұндай пікірлерді қате деп есептеген жөн.
Өйткені салық, жинақ баж алымдары және сол секілді конфискация немесе
реквизия қатарлы соммалар әртүрлі қасиеттерге ие. Сондықтан мұндай жағдайда
салық деген ұғымды міндетті төлемдер береді. Яғни салық дегеніміз міндетті
төлемдер екені күмән тудырмаса керек. Бірақ барлық міндетті төлемдер салық
емес.
Салықтар өзіндік экономикалық мазмұны мен құқықтық табиғаты бола тұра
міндетті төлемдердің бір ғана түрі болады. Оның үстіне салықтардың қатарына
салықтық емес төлемдерді енгізу қарапайым заңдардың өзіне қайшы келеді. Сол
себепті салық кодексі "салық" және "алым" ұғымдарының аражігін ажыратып
берді, әрі жинақ, баж алымдары, төлемдер мен төлеулер құрамына кіретін
"өзге де міндетті төлемдер" деген ұғымды енгізді. Сондықтан тіпті жай
қарағанның өзінде "мемлекеттік алым" секілді міндетті төлемнің түрі "салық"
болуы мүмкін емес. Сондықтан салық деген сөзді міндетті төлем деген ұғымның
синонимі ретінде қолдануға ешбір негіз жоқ.
Салық ұғымы ғылымның салық салудың мәнін түсінуіндегі тарихи кезеңдерде
тереңдеп анықтала түсті. Қазіргі кезде ол біріншіден мемлекеттен белгілі
бір құқықтық актілермен тағайындалатын, екішіден мемлекет пайдасына
жұмсалатын төлем түрін білдіреді. Салықтың мұндай құрлымы оның формасы мен
түрі есептеу тәсілі мен төлеу тәсілі өзгеріп отырса да өзгерген емес,
келешекте де өзгеруі мүмкін емес.
Салықтар әскери баж салығымен қатар мемлекеттің өзіне ақша табудың ең
ескі әдісі болып табылады. Бұл жөнінде революцияға дейінгі финансист
П.П.Гензель "Ерте заманның өзінде салық салудың тамаша техникалық әдістері,
кадастрлардың алуан түрлілігі белгілі болды"ҰҰ1ҰҰ деп белгіледі.
Салықтар мемлекеттің атрибуты болып табылады. Ал, мемлекет дегеннің өзі
біздің түсінігімізде өзінің аппараты бар, саяси биліктің субъектісі
болатын, қоғамның үстінен қарап, оны басқаратын ұжым. Мұндай ұғым
тұрғысынан алғанда салықты осы мемлекеттің пайдасына қоғамнан ақша жинап
алудың құралы деуге болады. Дегенмен, мемлекет сөзі кейбір авторлардың
түсіндіруінше ел немесе қоғам дегенді білдіреді. Ондай жағдайда салық
қаржыны елдің ішінде сол халықтың өзінің пайдасы үшін қайта бөліп берудің
құралы ретінде қарастырылуы қажет. Осы құрылымның мемлекет үшін пайдалы,
көңілге қонымды екенің де айта кеткен жөн.
Жоғарыда айтқанымыздай, салықты мемлекеттің атрибуты деген ұғым үш
уәжбен түсіндіріледі. Біріншіден, салық дегеніміз әр уақытта мемлекетпен
тығыз байланысқан экономикалық және құқықтық категория. Мемлекет тарапынан
белгіленген міндетті төлемдер оның пайдасына түспейді, сондықтан салық деп
те аталмайды. Екіншіден, мемлекет қызметі барысында басқару ісінің бір түрі
ретінде мемлекеттің ақша алатын көзі ретіндегі материалдық құндылықтар
жасалмайды. Сол мемлекттің аппаратын құратын мемлекет қызметкерлерінің
еңбегі қоғамдағы маңызына қарамастан экономикалық мағынада өндіруші ретінде
есептелмейді, яғни пайда әкелмейді. Бірақ ақшасыз ешқандай мемлекет өмір
сүре алмайтын болғандықтан салық салу арқылы ол ақшаны қайдан болса да
іздеуге мәжбүр болады. Бұл туралы К.Маркс кекесінмен болса да дұрыс
анықтама берген. "Салық мемлекетті асырайтын ананың емшегі. Салық меншік,
отбасы, тәртіп, дін төртеуінен кейінгі бесінші құдай. Француз шаруасы
өзінің арманың шегін елестеткен кезде өзін қаржылық қорды құратын салық
жинаушы ретінде көреді"ҰҰ2ҰҰ дейді ол. Салықтың көмегімен мемлекеттің өзіне
қаржы тартуы мемлекеттің ақшалай қорын құруға бағытталған қаржылық
қызметінің бір тәсілі іспетті. Бұл тәсілді "мәжбүрлеп, әрі қайтарымсыз
түрде ақша жинаудың оңтайлы әдісі" деген дұрысырақ. Осының нәтижесінде
салықтар мемлекет қызметі мен оның аппаратын қаржыландыратын қаржы көзінің
рөлін атқарады. Бұл – үшінші. "Салықта, – деп жазды К.Маркс, – мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан өмір сүруінің кепілі бар".
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның негізгі белгілерін мақсатты түрде
қарау керек. Салық бір мезетте материалдық, экономикалық және құқықтық
категориялардың барлық белгілерін бойына жинап отырып, көпжақты, күрделі
құбылыс болып табылады. Материалдық мағынасында салық – қаржының белгілі
бір сомасы, немесе егер салық заттай болған жағдайда, материалдық құдылық
болып табылады да, шартты мерзімге, белгілі бір негізде салық төлеушінің
мемлекетке беретін қаржысы болып есептеледі. Экономикалық мағынада – бұл
салық төлеуші мен мемлекетті жалғастыратын белгілі бір мөлшерде, белгілі
бір мерзімге, белгілі бір тәртіппен бір жақты ақша қатынастары. Ал,
құқықтық категорияда – жеке тұлғалардың мемлекетке белгілі бір мөлшердегі
қаржы беруін міндеттейтін мемлекттің белгілеуі болып табылады. Салықтың
материалдық белгілері ретінде ол салық төлеушіден мемлекетке берілетін ақша
сомасы (салықтың ақшалай формасында) немесе белгіленген мөлшердегі заттар
(натуралдық салықтарда).
Салық туралы көптеген анықтамалар бар. Көп жағдайларда авторлар заңдық
актлердің текстеріндегі заңдық анықтамаларды өңдеп жеткізумен шектеледі.
Қазақстан Республикасының салық кодексінде салықтың заңдық анықмасын
берген. "Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен белгіленген, белгілі бір
мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болып бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер"ҰҰ3ҰҰ Бұл анықтама салық қатынастарын
құқықтық реттеудегі қажеттіліктірге сай келетін және Қазақстан
Республикасының жағдайында мемлекеттің салықтық іс-әрекеттерді жүзеге
асыруына көмектеседі.
Бұл анықтаманың кемшілігі – ол салықтың барлық қасиеттерін көрсете
алмаған, негізінен құқықтық номаларға қатысты айтылған және салықтың
доктриналды анықтама дефиниция екенін көрсетуді мақсат етпеген.
Енді салықтың атқаратын қызметтерін қарастырамыз. Салық қызметі – бұл
мемлекетің, оның қажеттіліктерімен, экономикалық мүмкіндіктерімен
анықталатын салықтық әрекеттердің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Әр түрлі авторлар салық қызметтерінің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Негізінен
салықтар фискалдық, қайта бөлу, реттегіш және бақылаушы қызметтерін
атқарады.
Салық жүйесінің негізгі қызметі фискалдық екені сөзсіз. Фискалдық
қызметті мемлекетке қажетті қаражатпен қанымдау деп ұғуға болады. Ал,
салықтың бөлу қызметінде бір мәселе туындайды. Кейбір авторлар оны
әлеуметтік қызмет деп атағанды жөн көреді. Оған себеп кез-келген салық ақша
қаражатты мемлекет пайдасына қайта бөлу болатындықтан салық қызметтері
экономикалық тұрғыдан қайта бөлуге жатады. Осыған байланысты Л.Ходов "салық
салу арқылы жекелеген әлеуметтік топтардың арасындағы теңсіздікті
деңгейлестіру мақсатында олардың табыстарының арасындағы қатынасты өзгенту
арқылы әлеуметтік теңдікті қолдауға болады"ҰҰ5ҰҰ дейді. Қысқасы, салықтың
осы қызметінде салықтар салық төлеушілердің табыстарын деңгейлестіру құралы
ретінде қолданылады: орта деңгейдегілерге қарағанда байлардан көп жинайды,
ал кедейлер тіпті салық төлеуден босатылады. Д.Г.Черник салықтың реттегіш
қызметі жайында "Салықтар жүйесі қоғамдық өндіріске, оның құрылымы мен
динамикасына, өндіріс күштерінің ұлғаюына, ғылыми техникалық прогресстердің
жетілуіне экономикалық әсер етудің механизмі болып табылады. Салықтар
арқылы кәсіпкерліктің кейбір салаларын ынталандыруға және де шектеуге,
өндіріс шығындарын азайтуға, жеке шаруашылықты әлемідік рынокқа
айналдырудың алғы шарттарын жүзеге асыруға болады. Салықтар бюджеттің шығыс
бөлігі арқылы жүзеге асырылатын экономикалық әрекеттерді қаржыландыруды
қанымдайтын бюджеттің негізгі кіріс бөлігін құрайды"ҰҰ6ҰҰ.
Экономикалық және әлеуметтік процесстерді реттеуде мемлекет тек қана
салықтарды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік несиені, банк ставкаларын,
баға, валюта бағамындағы мемлекеттік реттеуді, кейбір іс-әрекеттерді
мемлекеттен лицензиялау, тоқтату, мемлекеттік монополия белгілеу шараларын
қолдана алатынын айта кету керек. Салықтардың тежегіштік көмекші қызметі
өндірістің қандай да бір түріне ерекше бір салықтар белгілеу немесе кейбір
санаттағы салық төлеушілерге салық ставкасын жоғарлату арқылы жүргізіледі.
Ал, ынталандыру қызметі – салық жеңілдіктерін көрсету немесе ставкаларын
азайту, кейде тіпті белгілі салық субъектілерін салық салудан босату арқылы
жүзеге асады. Салықтардың бақылаушы қызметі арқылы салықтардың толық,
уақытында төленуін және салық қатынасындағы субъектілердің салық заңдарында
көрсетілген басқа да міндеттерінің атқарылуына бақылау жасалынады. Бұл
қызмет салықтық бақылау арқылы жасалынады.
Тіршілік әрекетіндегі әртүрлі сфералардың қоғамдық қызығушылықтарына
қарай отырып мемлекет экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық
және басқа саясаттарды жасап жүзеге асырады. Мұндайда әлеуметтік-
экономикалық процесстерді мемлекет тарапынан реттеудің объектісі мен
субъектісін байланыстыру құралы ретінде қаржылық-несиелік және баға
механизмдерін қолданады. Қаржы-бюджет жүйесі мемлекеттік қаржы қорын құру
және пайдалану қатынастарын қарастырады. Және де мемлекеттін әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныс, тағы да басқа функцияларын пайдалы жүзеге асыруын
қамтамасыз етуге құралады. Қаржы-бюджет жүйесінің қан тасымалдаушы
артериясы салықтар деуге болады.
Салықтар тауар өндірісімен, қоғамның топарға бөлінуімен және мемлекет
пайда болуымен бірге пайда болды. Мемлекетке әскерді, судия, чиновниктерін
ұстауға, басқа да қажеттіліктеріне қажетті қаржы көзі қажет болды. К.Маркс
"салықтарда мемлекеттің өмір сүруінің экономикалық кепілі жатыр"ҰҰ7ҰҰ деп
ашық айтқан. Капиталистік қатынастардың пайда болуы мен дамуы барысында
салықтардың мәне арта түсті: жаңа территорияны жаулап алуды іске асыратын
әскер мен флоттарды ұстауға, шикізаттар мен дайын тауарлар нарығында
қазынаға толықтырғыш құралдар кажет болды.
Салықтық есептеулер мен басқа да міндетті төлемдердің салық салу
объектісіне қарамастан төлем көзі жалпы ішкі өнім болып табылады. Жалпы
ішкі өнім ұлттық деңгейдегі шаруашылық өмірді ұйымдастырып, мемлекет пен
қоғамдық өндіріске қатысушылардың алғашқы ақшалай табыстарын жасайды:
жұмысшылардың еңбек ақысы, шаруашылық субъектілерінің пайдасы, мемлекеттің
орталық кірістері (салық бюджетке, ал әлеуметтік есептеулер бюджеттен тыс
фондтарға). Алғашқы ақшалай кірістер жасалу барысында жалпы өнім құнын бөлу
процесі шектелмейді. Ол қоғамдық өндіріске қатысушылардың ақшалай кірісін
мемлекет пайдасына бөлу арқылы ары қарай жалғасады: жұмысшылардан жеке
табыс салығы және зейнетақы қорына есептеу түрінде, шаруашылық
субъектілерін табыс салығы мен басқа салықтар, алымдар түрінде.
Заң бойынша салық салу объектілері:
- пайда (табыс);
- белгілі бір тауарлардың құны;
- тауарларға, жұмыстар мен қызмет көрсетулерге қосылған құн;
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкі;
- мүлік қозғалысы (сыйға беру, мұралыққа қалдыру);
- бағалы қағаздармен операциялар;
- іс-әрекеттің басқа да түрлері;
- заңмен белгіленген басқа да объектілер.
Қазіргі мемлекеттерге экономикалық өмірдің әртүрлі сфераларына кеңінен
және белсене араласу тән. Айырмашылық тек араласудың деңгейлерінде жатыр.
Америкада ол азырақ. Швецияда көбірек. Ал Германия мен Жапонияда орта
деңгейде болады. Америкада мемлекеттік реттеу америкалық шаруашылық
механизмінің ажырамас бөлігі болып кеткен.
Америкада мемлекеттік реттеу 1929-1932 жылдардағы кәсіпорындарды жаппай
банкротқа ұшыратқан экономикалық құлдыраудан кейін басталды. 1950-1960
жылдары федералдық үкімет шаруашылықты реттеу процесіне жергілікті орган
басқармаларын кіргізуге әрекет жасады. Шамамен осы кезде, XX ғасырдың
ортасында ағылшын экономисі Д.Кейнс мемлекет тарапынан экономиканы реттеу
теориясын жасады. Кейнс тұжырымы нарықтық сыйымдылығын кеңейту, жаппай
тұтынуды өсіру, циклдық тербелісті ақырындату және соңғы нәтижесінде
экономикалық өсудің жоғарғы деңгейіне жетуді ұсынды. Қаржылық және несие-
ақша саясатының көмегімен ізденісті басқару әдісімен шаруашылықты реттеу
жүзеге асырылды. Кейіннен А.Лаффердің ерікті және тәуелсіз өндірушілер мен
сатушылардың шаруашылық іс-әрекеттерін мемлекет тарапынан реттеуге жол
ашатын бюджеттік тұжырымы шықты.
Мемлекеттік және муницифиалдық биліктерде экономикалық
инфрақұрлымдардағы күрделі қаражат жұмсаудың белгілі бір бөлшегі жүзеге
асады. Бұл қаражаттардың жұмсалуы пайда табуға есептелінбегенімен жанама
жолдармен жекеменшік капиталдардағы пайданың өсуіне әсер етеді. Ең әуелі
құрлыстар мен транспорт байланыстарындағы шығыстар, өнеркәсіпті сумен
жабдықтау, тазалау жабдықтары, жер участкелерін өндірістік жасауларға
дайындау шығындары кіреді. Өркениетті елдердегі салық саясаты жекеменшік
капиталдарды тартуға бағытталған. Салық жеңілдіктерінің ынталандыру
әрекеттерін кәсіпкерліктегі субсидияның жанама формасы ретінде қарауға
болады.
Экономикалық әрекеттердің жалдануына өнеркәсіпке капитал жұмсалымды
қаражаттандыруды, жекеленген аудандарға суға және электроэнергияға жеңілдік
тарифтер ұсыну түрінде бағаны қаржыландыру, несие берудің жеңілдетілген
түрлері – төмен пайызда несие беру, ұзақ уақыттық несиелер мен несиеге
дотация жасау сияқты нысандар керектеніледі.
Кейбір елдерде, мысалы Францияның жергілікті өзін-өзін басқару
аймақтарында салықтық жеңілдіктер қолдану арқылы қайтадан ашылған әрбір
жұмыс орнына арнайы бюджеттік үстеме қосылады. Жергілікті басқару орындары
шаруашылықтың жаңа салаларына жұмыс күштерін дайындау үшін шығындардың
біраз мүлшерін алады. Сонымен қатар, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері мен
мамандарын, дайындау мен қайтадан оқыту істерін өздігінен, дербес атқарған
кәсіпорындар да салықтық жеңілдіктер иеленеді.
Салықтарды өсіру тым шиеленіскен жағдайларды тежеуде маңызды әрі сенімді
құрал бола алады. Енді бір амал – ол салық жеңілдіктерін алып тастау. Кейде
жаңа салықтарды енгізу тек реттеу мақсатын көздейді. Мұндай салықтың
классикалық мысалына осы ғасырдың басында Германияда енгізіп, әлі күнге
дейін сақталып келе жатқан сірке қышқылына салынатын салықты атауға болады.
Салықтың бұл түрі таза табиғи сірке қышқылын шығару және осы мақсатта шарап
шығындауды тоқтату қажеттілігінен туындаған. Атаулы салықтың бюджетке түсуі
оны жинау шығынын әрең-әрең жапты. Бірақ техникалық мәселе шешіліп,
экономиканы реттеу мақсатына жете алды. Қазір осы салықтың түрі тарихи
реликвияға айналып, Германияның бюджетіне миллиондаға марк кіргізуде.
Салық жүйесін құруда салық жүйесінің моделін дұрыс анықтай білу қажет.
Әр мемлекет өз халқының жағдайына, ерекшелігіне қарай салық жүйесінің
моделін құрастыру қажет. Экономиканың өсуі мен керісінше мемлекет депрессия
белдеуіне ене бастаса, салық салу объектілері мен салық қойылымдары
өзгереді. Салық моделдерін саралау әлемдік саясатта жиі кездеседі. Салық
жүйесінің моделдерін әр ел әр қалай таңдап алады. Мұнда дамыған елдерде
салық салу объектісі ретінде көбінесе кірістерді, ал нашар дамыған елдерде
шығыстарды салық объектісіне жатқызады екен. Бұл екі тәсілді ұштастырып,
керектенетін де жерлер бар екен. Салық салу моделдерін таңдауда мемлекеттің
экономикалық жағдайынан басқа да халықтың дәстүрі, әлеуметтік қоғам
моделдері сияқты басқа да факторлар әсер етеді.
Қазақстан үшін салық салу объектісіне кірісті де шығысты да алып, бұл
екі тәсілді ұштастырып қолдану орынды. Төмендегі бірнеше аргументтерді алып
көрейік: өндірістің құлдырауы немесе оның өсімі нашар болған жағдайларда
пайданы кемітіп көрсету жиі кездеседі. Бюджетке түсетін салықтық түсімдері
азайып, оның салдарынан жалпы сұраныс азаяды. Бірте-бірте жалпы ұсыныс
мөлшері де азайып, экономикада тұйықталған шеңбер пайда болады. Бұл
экономикалық барлық субъектілерге кері әсерін тигізеді. Мұндай жағдайда
экономиканың кіріс бөлігін қанымдайтын параллель механизмі болуы қажет.
Ондай механизмге шығынға немесе тұтынуға салық салу жатады. Әрине,
параллель механизмді қолдану уақыттық тұрғыдан шеклеулі. Экономикалық өсім
тұрақталған кезде салық төлеушілердің заңға бағыну деңгейі өседі. Мұндай
жағдайда олардың шығындарына емес, кірістеріне салық салу артығырақ болады.
Бюджетке түсетін тікелей және жанама салықтардың арақатынастары өзгереді.
Бұл қоғам өркениетінің өсуімен бейнеленеді. Салықтарды ешкім ұнатпайды,
бірақ заң тыңдайдын әрбір азамат оларды сөзсіз төлеуі тиіс.
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
Республикамыздың егемендік алуымен қатар 1991 жылы қабылданған "Салық
жүйесі туралы Қазақстан Республикасының заңы" тәуелсіз Қазақстанның салық
жүйесін құрудың алғашқы бастамасы, оны қабылдаудағы тұңғыш тарихи құжат
болып табылады. Ел экономикасындағы жаңа бастама, жаңа құбылыстармен бірге
нарыққа бейімделген жаңа салық жүйесі де өз қызметін де бастап кетті. Осы
салық заңы бойынша республика территориясында 42 түрлі салық және жинақ,
тағы басқа бюджетке төленетін төлемдер мен мемлекттің бюджеттен тыс қормамы
жұмыс істеді. Бұл кезде қосымша құн салығы, акциздер, мүлік салығы, құнды
қағазбен операциялар салығы, табыс салығы секілді салық заңдары, сонымен
бірге жер салығы туралы заң қабылданды. 1991 жылы Қазақстан Республикасы
салық жүйесі туралы заң бойынша төмендегідей салықтар белгіленді.
А. Жалпы мемлекеттік салықтар:
- Қосымша құн салығы;
- Табысқа салынатын салық;
- Акциздер;
- Құнды қағаздармен операциялар салығы;
- Экспорт пен импортқа салық;
- Кедендік тариф пен баж салығы;
- Геолог іздейтін жұмыстарға кеткен шығындарды жабу палатасы;
- Белгіленген төлемдер;
- Траспорттық құралдарға салық;
- Автотрансторттық құралдардың шығуы үшін төлем;
- Автотрансторттық құралдарды алғаны үшін салық;
- Заңды тұлғалардың мүлкіне салық;
- Азаматтардан алынатын салық;
- Мемлекеттік баж салығы;
- Табиғи ресурстарға салық;
- Кохозшыларға еңбегінің еңбекақы қорына салық.
Ә. Жалпы және міндетті жергілікті салықтар мен жинақтар:
- Жер салығы;
- Жеке тұлғалардың мүлкіне салық;
- Орман табысы;
- Суға төлем;
- Табысқа төлем;
- Кәсіпкерлік қызметті тіркегені үшін алым;
- Сыйға, мұрагерлікке берілген мүлікке салық.
Алғашқы салық заңын қабылдауда Қазақстанда өзіндік тәжірибе жеткіліксіз
болды. Салық саясатында көрші мемлекеттердің тәжірибесін зерттеп, әсіресе
Ресейдің тәжірибесін қолданды. 1991 жылы 24 желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы" заңы Ресейдегі салық
заңының көшірілген бір нұсқасы деуге болады. Сонымен қатар, біздің
еліміздегі мемлекет құрылымының өзі салық жүйесінің басқа мемлекеттерден
белгілі айырмашылықта құрылуын талап етті. Басқаның тәжірибесін соқырлықпен
қолдану салдарынан Қазақстанда үш звенолы салық жүйесінің пайда болуына
әкеп соқты. Бұл жүйеге салықтардың үш тобы енгізілді: жалпы мемлекеттік,
жергілікті жердегі жалпы міндетті салықтар мен жинақтар және міндетті
салықтар мен жинақтар.
Салықтар санының шектен тыс көптігі, заңдардың тұрақсыздығы, көптеген
төлемдер өзінің құнының есептік базаға есептелуі, көптеген түрлі
жеңілдіктердің белгіленуі (тек қана пайдаға салынатын салыққа 9 түрлі
қойылым, 30 жуық жеңілдіктер белгіленген) салық жүйесін басқаруды ауыр,
тиімсіз жағдайға әкелді. Салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жыл дегенде
басталып кетті. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қаржы және
бюджет комитетінде салық реформасының тұжырымдамасы жасалынды. Ол
тұжырымдамада салық реформасын жасау кезеңін екіге бөлді:
1-кезең. 1994-1995 жылдар – жаңа салық жүйесін құру және практикаға
енгізу.
2-кезең. 1996-1998 жылдар – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау.
Алғашқы кезеңдегі мәселелер салық жүйесін құрудағы принциптер жиынтығын
және жаңа салық заңының құрамы мен негізгі сипаттамасын анықтау болды. Жаңа
салық жүйесін құру мен енгізуде төмендегі қажеттіліктерді қажет етеді:
- бір салық кодексін ауыстырумен бірге көптеген бір-біріне қарама-қайшы
келетін заңдар мен актілерді іле-шала ауыстыру;
- белгілі бір шеңберде жеңілдіктер көрсету, заң орындарындағы
лоббилендіруімен күресу;
- жеңілдік көрсетудің талғамалы принципінен ғаламдық принципке өту;
- өзіндік құнның есептік базасына салықтар мен төлемдер мөлшерін параллель
көбейтумен күресу.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуында 1994 жыл белгілі,
орынды жыл болды. Салық жүйесін реформалаудың алғашқы қадамдары жасалды.
Негізгі екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі 6
1.1. Салық салудың даму эволюциясы 6
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері 13
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы 20
ІІ Бөлім. Салық салу объектісіне практикалық талдау 31
2.1. Салық комитетінің бөлімінің жұмысын талдау 31
2.2 Қосылған құнға салынатын салық түсінігі және оның сомасын анықтау 34
ІІІ Бөлім. Салық қызметін басқару жетілдірудің негізгі бағыттары 38
3.1. Жаңа экономикалық шартта салық қызметінің құрылымы мен мәртебесі 38
3.2. Ұйымдастырылған басқару құрылымын жетілдіру 41
3.3. Салық төлеушіні тіркеу мен есебін жетілдіру. Салықтын дұрыс төлеуіне
бақылау жасау 45
Қорытынды 49
Қосымша материал А 52
Қосымша материал Ә 53
Қосымша материал Б 54
Кіріспе
Әкімшілік-әміршілік жүйесінен нарықтық қатынастарға өту ең алдымен
кәсіпкерліктің дамуына және қаржы саясатының қалыптасуына байланысты.
Мемлекеттік қаржы саясатында мемлекеттік реттеумен қатар екі түрлі негізгі
реттеуіш болады: салықтар мен міндетті төлемдер және мемлекеттік шығындар.
Олар арқылы экономикалық нақты секторға, қаржылық және әлеуметтік сфераға
әсер етуге болады. Қаржы саясатының тиімділігі ең алдымен салық жүйесін
тиімді ұйымдастыруымен анықталады.
Өркениетті ірі мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі олардың жан-
жақты жетілген нақты да қолданбалы салық заңдары жүйесіне, яғни – “Күшті
мемлекеттің негізі – күшті салық қағидасына байланысты” екені белгілі.
Демек, ел экономикасын дамытудың басты тетіктерінің бірі – салық
саясаты, ол бұрынғы Кеңестік дәуірде қалыптасқан жоспарлы экономикадан
нарықтық экономикалық жүйеге бет бұрады. Осы экономикалық қайта құрудың
құрамдас бөлігі бүгінгі таңда қоғамымыздың алаңдатып отырған өзекті
мәселенің бірі – мемлекеттік салық саясаты болып отыр.
Егеменді мемлекет болған жерде шұғыл мерзім ішінде дербес салық
жүйесінде реформалау жасау алда тұрған мәселе. Салық жүйесінің мақсаты
бюджетке уақтылы заңмен белгіленген салықтар мен міндетті төлемдердің
түсуі. Міне, осындай салық міндеттемелерін қамтамасыз етудегі басты орынды
салық заңдарын бұзғаны үшін заңда белгіленген жауаптылық алмақ.
Өзекті мәселнің бірі қоғамның нарықтық экономикаға көшуіне байланысты
бұрын сонды болмаған экономика саласында бой көтерген салықтын уақытында
түспеуі. Мұндай елеусіз жағдайының себептері жетілмеген салық заңдары болып
отыр. Қоғам экономикасына қауіпті салықтын уақытында түспеуінің алдын - ала
шара қолдану.
Практиканың мақсаты оқып үйренгендегі теориялық негіздерді өндірісте
немесе ұйымдарда қолдану. Практика кезінде Алматы қаласы Медеу ауданы
бойынша салық комитетінде жұмыс атқарып жатқан бөлімдер, оның құрлымы,
міндеттерімен танысу және салық қызметі органдарының мемлекеттік өкімет
органдарымен өзара қарым - қатынасын білу.
Салық қызметі республикалық бюджеттік жүйесінің тұрақты кірістік негізін
толығымен қамтамасыз ету үшін, салық жүйесін жоғары деңгейде жетілдіруге
белгі бір уақыт керек. Бұл жүйе – шешуші буын, мұны қолға алғанда Қазақстан
Республикасы Үкіметі еліміздің экономикасын көтере алады.
Салық қызметінің негізгі міндеттері:
• Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
• Заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобалары әзірлеуге қатысу;
• Салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық қызмет органдарының мемлекеттік өкімет органдарымен өзара қарым-
қатынасы.
Салық қызмет органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет
органдарымен, құқық қорғау, қаржы мен басқа мемлекеттіе бақылаушы
органдарымен өзара қарым-қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын
қолданады.
Мемлекеттіе өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен
республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы
заңдардың орындалуына, бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруына, салық
құқығын бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына
жәрдемдесіп отыруына міндетті.
Олай болса салық жүйесі деп белгілі бір тәртіппен, анықталған
принциптермен және өзіндік форма, әдістермен алынатын салықтар, алымдар,
мемлекеттік баждар және басқа да міндетті төлемдердің жиынтығын айтамыз.
Салық жүйесінің негізгі бір сипаты төлемдердің мемлекеттік заңмен
белгіленген тізімі және салық төлеушінің шаруашылық жекешелігі болып
табылады. Салық жүйесі нарықтық қатынастардың, жүргізіліп жатқан
экономикалық реформалардың қажеттілігіне сәйкес болуы қазіргі салық
саясатының негізгі мәселесі болуда.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің дамуы салықтын алынуымен қатар
жүреді. 1991 жылы біздің республикамызда салық жүйесінің негізгі салық
құжаттамасы шықты. Бастапқыда оған жоғары дәрежеде дамыған нарықтық
анықтамасын бермеді. Осы кезеңде салық саны көбейіп және де басқа да
бюджетке міндетті төлемдер саны көбейіп, салық заңына қайтадан жаңа
жеңілдіктер қосылды. Осының нәтижесінде салық түрінің тым көбеюінің
салдарынан заң ішіндегі актілерін жүйелеу қиындап, бір-біріне деген қарама-
қайшылық туды. 1995 жылдың басында салық төлеушіге салық салмағы өте жоғары
болды.
1995 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы заңы өз күшіне
еніп, жүйе жетілу жағына қарай өзгертілді. Бірақ жаңа салық жүйесінің
жетіспеушіліктері біртіндеп шығып жатыр. Оған қазір жылда-жылға өзгерістер
мен толықтырулар енгізілуде.
1998 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер” заңына
өзгертулер мен толықтырулар қосылып, басылып шықты.
Басқа жүйелер сияқты салық жүйесі де бір-бірімен тығыз байланысты
элементтерден тұрады. Салық жүйесіндегі ең басты элемент ол – салықтар.
Қандай бір мемлекет өзінің белгілі бір материалдық қаржылық базасы болғанда
ғана өмір сүре алады. Қысқасы ол өз функцияларын жүзеге асыру процесінде
пайда болатын шығындарды жабуға және өз аппаратын құру үшін ақша қажет.
Ақшаны тауар өндіру саласындағы қызметтен, яғни сол өндірілген тауарларды
сату арқылы табуға болады. Бірақ мемлекеттік қызмет басқару процесіне
жататындықтан, онда тауар түріндеге жаңа құн өндірілмейді. Сондықтан да
мемлекеттік ақшаны басқа амалдармен табуға тура келеді. Мемлекеттің өзіне
ақша табу аламдары көп түрлі. Бір жағдайларда мемлекет ақша иелерінің
мемлекетке ақшасын ерікті түрде біру әдісін қолданады. Бұл әдістің
классикалық мысалына мемлекеттік зайымдар енеді. Екінші әдісте мемлекет
өзінің меншігіндегі мүлкін пайдаланып кіріс табады. Мысалы, өз иелігіндегі
жерді арендаға беріп ақы алады. Үшіншіден, өзінің қызмет көрсетулерінен ақы
алады дегендей, тізімді жалғастыра беруге болады. Бірақ қазіргі кездегі
мемлекеттің өзіне қажетті ақшасын табуының негізгі әдісіне салықтар жатады.
Салықтың маңызын түсіндіру үшін салық деген ұғымның өзіне дұрыс ақтама беру
де зор маңызға ие.
І Бөлім. Салық салудың қалыптасу деңгейі
1.1. Салық салудың даму эволюциясы
Салықтың алғаш пайда болу уақытын белгілеу мүмкін емес. Бірақ та мұндай
жайт оған қайшы келуі тиіс емес, яғни салық адамзат қоғамы құрылған
мерзіммен қатар пайда болған. Алғашқы қауымдық құрылымы қоршаған ортаға
икемдену үшін, ұжым мұқтаждықтарын қанағаттандыру, сыртқы жаулардан қорғану
керек болған жағдайда өз жерін қорғап, сақтау үшін, басқарудың
ұйымдастырушылық нысаны құрылды.
Сонымен, қоғамның мүддесін қанағаттандырудағы ұжымдық мұқтаждық -
салықтың пайда болуының алғашқы себебі болды. 1818 жылы Ресей құрылысының
мәселелерімен айналысатын декабрист Н.И.Тургенев былай деді: "Салық
қоғамның немесе мемлекеттің көздеген мақсатына жетудің құрылымы, адамдардың
өз қоғамы немесе мемлекетін құру кезіндегі басты мақсаты. Қоғамға жиналған
адамдар өкіметке жоғары билікті бергенде, оларға салықты талап ету құқығын
да қоса береді".[1] Ұзақ уақыт бойы адамдар салықты қолында игілігі
барлардың объяктивтік қажеттілігі ретінде қабылдап келді. Тек XV-ші
ғасырдың бас кезінде ғана, ғалымдар ақша қатынасы жүйесі мен мемлекеттін
экономикалық негізі мен функциясын зерттей бастаған уақытта, салықты жан-
жақты түрде түсіндірудің алғашқы қадамы басталды.
Осыған орай мемлекеттін қаржылық қатынастары реттейтін ғылым саласы,
бізге "қаржы" – деген атпен белгілі болды. Бұл термин "Fіnancіa" – деген
латын тілінен енгізілді, яғни "ақша төлемдері" деген мағынаны береді. Қаржы
ғылымындағы зерттеуді негізгі пәні болып, мемлекет кірістерінің ең негізгі
қайнар көзі – салық болып есептелінеді.
XVІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырдың басында мемлекеттік кіріс
теориясындағы негізгі концепция салық қызметі адамдарды, меншікті,
мемлекетті қорғау үшін төленетін құрал ретінде негізделді.
А.Смиттің 1776 жылғы "Иследование о природе и причинах богатсва народа"
– атты белгілі кітабін XVІІІ ғасырдың әйгілі қаржылық шығармасы деп
есептелінеді. А.Смиттің еңбегіндегі салық жүйесін қалыптастырудың 4
қағидасы осы күнге дейін, дамыған елдерде салық саласында қолданылатын
негізгі бастауы болып табылады. Салық жүйесіндегі жалпы қағидаларға мыналар
жатқызылады:
1) Мемлекетті қорғау және өкіметті ұстап тұруға пайдалынатын кірістерді
қамтамасыз ету үшін мемлекет өз қажеттілігіне қарай салық салуға тиіс. Осы
ережені сақтау немесе оның шеңберінен шығу, салық салу аясындағы
теңсіздікке әкеп соқтырады;
2) Салықты кез-келген тұлға төлеуге міндетті және салық нақтылы
белгіленген болуы тиіс. Салықты төлеу мерзімі, төлеу тәсілі мен мөлшері
төлем төлеушілерге түсінікті болуы қажет. Салық аясындағы салық түрлерінің
нақты белгіленбеуі арсыздық пен пара алушылыққа жол береді. Ал, нақты
кесілген салық дер кезіндегі төлеуге мүмкіндік береді;
3) Кез-келген салық мерзімінде алынуы тиіс, яғни салық төлеуші өзіне
тиімді уақытта төлем төлеуге жағдай жасауы қажет;
4) Кез-келген салық түрі ойластырылған, жеке-жеке өңделген болуы тиіс.
Мемлекет қазынасын құрайтын салық халықтың қалтасына мүмкін болса, аз
мөлшерде алынуы қажет. Ал, егер халық қалтасынан салықты көп мөлшерде
алатын болсақ, халықтын өз құралымен еңбек етуіне кедергі жасалып,
тұлғалардың салық төлеуден жалтаруына әкеп соқтырады.ҰҰ1ҰҰ
XІX ғасырдың бірінші жартысында "Салық – мемлекет қызметі үшін төленетін
сый ақы" деген ұғым өзгеріске ұшырады. Алғашқы салық төменгі топтың
жағдайын жақсарту үшін қолданылатын тәсіл ретінде қолдалынды. Сол кезеңнің
әйгілі немес экономисі А.Вагнер салық салудың негізгі 9 ережесін
топтастырады:
I. Салық салудың қаржылық принципі: 1) салық салудың жеткіліктігі; 2)
салық салудың икемділігі;
II. Халық шаруашылық принциптері: 3) салық салудың қайнар көзі; 4)
салық түрлерін дұрыс қиыстыру;
III. Этикалық принципі: 5) салық салудың жиынтығы; 6) әркелкілігі;
IV. Әкімшілік – техникалық принципі: 7) нақты белгіленуі; 8) салықты
төлеудің ыңғайлылығы; 9) көлемнің мөлшері.
А.Смит: "Салықты жалақы төлеудегі негізгі құрал деп есептеп, салық
экономикаға тікелей әсерін тигізеді" – деген қорытындыға келген.
XІX ғасырдың субъективті мектеп өкілдері А.Маршалл, Г.Хинс салықты
сұраныс пен ұсыныс тұрғысында қарастырды. Бірақ та олар салықтың осы
уақытқа дейін қалыптасқан мазмұнына еш жаңалық енгізе алмады.
Ал, марксизм классиктері салық тарихына жаңалықтар әкелгені белгілі.
Олар салыққа әлеуметтік революция тұрғысынан талдау жасады. К.Маркс салықты
буржуазияға қарсы күрестің басты құралы ретінде қарастырды. Олар: егер
демократтар мемлекеттік қарызды реттеуді талап етсе, жұмысшылар мемлекеттік
бонкроттықты талап етуі тиіс, – дейді.ҰҰ1ҰҰ
"Салық – пролетариаттарды тонау мақсатындағы буржуазияның өнер табысы",
– деген салықты жоққа шығарған қорытындыны К.Маркс айтты. К.Маркс
капиталистік экономиканы талдай келе, капиталистік экономикада салық
абсолюттік монархияны тұншықтыратын алтын шынжыр деп тұжырымдады.ҰҰ2ҰҰ
К.Маркс пен Ф.Энгельс соңында салықты мемлекетті басқару құралы ретінде
санауға үзілді-кесілді қарсы болып, пролетарлық мемлекетте салықты жоғарыда
айтылған ұғым ретінде қарастыруға жол бермеді.
Мемлекеттік салық 1929-1933 жылдардағы ірі капиталистік елдердегі жаңа
экономикалық жүйенің дамуына себепші болды. Міне, осы кезеңде көптеген
экономист ғылымдар салықты мемлекеттің қарым - қатынасын реттейтін құрал
ретінде қарастырды. Батыс экономистері салықтын экономикаға әсерін зерттей
отырып, мынадай тұжырымдар айтады: егер салық қысымының құрамы мен көлемін
өзгерту арқылы экономиканың құлдырауы мен өндірістін тоқырауына жол берсе,
онда салық құрылымы дағдарыстар мен құнсыздану кезінде жеке тұлғалардың
тұтынушылық шығындарына шектеу қояды.
П.Лезенің салық концепциясы бойынша, салықтың жекеленген элементтері бір-
бірімен экономикалық, қаржылық және әлеуметтік-саяси принциптері бойынша
тығыз байланыста болуы тиіс.ҰҰ3ҰҰ
Кез-келген өкіметтің басты көңіл бөлері, салық салудағы концепциялардың
бірін таңдауда ескеруі тиіс жәйт:
1) Салықтың экономикаға тиімді әсер етуі;
2) Салықты халықтың әлеуметтік-экономикалық қорғаудың құралы ретінде
қарастыру;
3) Салықтың тиімді түрін, яғни мемлекетіміздің өзіне тән ерекшелігін
ескере отырып таңдау.
Қазіргі экономистеріміздің пікірінше: "Кәсіпкерлерге салынатын салық
түрі неғұрлым көп болса, капиталдың соғұрлым жиналуы мен өндірістің дамуына
шектеу қойылмайды. Осының нәтижесінде экономиканың құлдырауы, жалақының
төмендеуі, жұмыссыздықтың көбейюі және салық саласындағы алуан түрлі
қылмыстарға жол берілмейді".
Ғалымдарымыз берген ғылыми анықтамаларды басшылыққа ала отырып, "салық –
мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғаларды белгілі бір мүлшерде
түсетін міндетті төлемдер жиынтығы".
Кез-келген мемлекет салық салу механизмінің пайда болуын өз алдына
ерекше жолмен айқындап көрсетеді. Біріншіден, қоғамның жан-жақты дамуы және
халықтың әл-аухатының көтерілуі, елдің экономикалық жағдайының күшеюі,
мемлекет қазынасы салықтың түсуі үшін тұрақты да, қажетті қамтамасыз етілуі
керек. Ал екіншіден, кәсіпкерлік қызметтің шаруашылық субъектілерін қосымша
ынталандыру үшін айқындап көрсетеді.
Салық – жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемелердің жергілікті
немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі.
Салықтың экономикалық мәні:
Салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ,
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын реттейді.
Салық мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізі. Мемлекет құрылымының
өзгеруі, өркендеуі қашан болса да салық жүйесінің қайта құрылуы мен жаңарып
отыруының негізінде қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
мөлшерде қаржы көзі ауадай қажет. Ал, салық мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықты экономиканы дамытып, тұрақтатудағы қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға қадам жасай бастаған
мезгілден бастап, ел экономикасының аса маңызды жүйелерінің бірі болып
саналатын салық қызметі экономикана қайта құруда, оны реттеуде, ел
бюджетінің кірісін құрастыруға "салықтардың алатын орны ерекше. Себебі,
бүгінгі таңда еліміздің кірістерінің 70% салықтар құрайды".
Салықтың басты ерекшелігінің бірі мемлекет тарапынан салық салу кезінде
олардың меншік нысанының ауысуы. Мемлекеттік емес заңды және жеке
тұлғалардан салық салу кезінде бұл ерекшелік көрініс алады. Ал мемлекеттің
заңды тұлғалардан алынған табыс төлемдері салық болып табылмайды.
Салық нақты және жеке түрлерге бөлінеді: Нақты салық тек мүлікке қатысты
айтылады. Бұл жерде салық төлеуші мүлікті иемденуі, мүлікті сатуы немесе
оны сатып алуы жайлы сөз қозғалып отыр. Мысалы: машина иемденуші міндетті
түрде жол салығын төлеуі тиіс. Бұл салықтың ерекшелігі, яғни салық
төлеушінің қаржылық жағдайы ескерілмейді.
Жеке салық халықтың табысын құрайды. Мұнда салық төлеушінің төлем
қабілеттілігі ескерілуі қажет. Мұнда халықтан алынатын табысты айтып
отырмыз.
Салық белгіленген ішкі құрылыстан, яғни жеке элементтерден тұратын
күрделі құрылым. Салық элементіне мыналар жатады:
1) салық субъектісі;
2) салық объектісі;
3) салық нормасы;
4) салық төлеу мерзімі;
5) салықтағы жеңілдіктер.
Салық субъектісі – салық міндеттемесі бойынша, салықты белгіленген
мөлшерде, тәртіпті және мерзімінде төлеуге заңды тұлға міндетті, яғни заң
салықты төлеуді міндет деп жүктейтін, табыстары бар және мүлікті иемденетін
заңды және жеке тұлғаларды айтамыз.
Салық объектісі – салық міндеттемелерінің нақтылығын салық заңдарымен
негіздейтін фактілер. Мысалы: транспорт құралынын салық объектісі болады.
Мемлекетіміздегі салық түрлері негізінен жалпы мемлекеттік салық пен
жергілікті салық пен алымдарға бөлеміз.
Жалпы мемлекеттік салыққа жататындар:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосымша құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеу кезіңдегі алынатын алым;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салық пен алымдарға жататындар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құрамдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғаларды және жеке
тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;
5) жекеленген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.ҰҰ1ҰҰ
Кәсіпорын табысына салынатын салық.
Кәсіпорындардың табысына салынатын салық Қазақстан Республикасының
бюджетіне келіп түсетін соманың ең көп бөлігін құрайтын және экономикамызға
тікелей әсер ететін маңызды салықтың бір түрі. Нарықтық экономика тұсындағы
кәсіпкерлік қызмет аясындағы ең белсенді салық болып отыр. Осыған орай
экономикамыздың жағдайы тұрақты болу үшін экономика жүйесіндегі салық
механизмінің тиімділігін жетілдіруіміз қажет. Осындай тиімділікті арттыру
барысында салық саясаты өте тұрақты болуы тиіс.
Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда салық төлеуден
(табысына салынатын салықтан) жалтару етек алуда. Салық қылмыстарының
өсуіне жол бермеу барысында мемлекет өндірушілердің іскерлік белсенділігін
түсірмейтіндей етіп, тиімді салық деңгейін белгілеуі қажет.
Салық деңгейінің экономикаға әсерін атақты американдық экономист
А.Лаффер зерттеп, былай деген: "Салықтардың түсуі тікелей салық қойылымына
тәуелді".ҰҰ1ҰҰ
С
А В
0 салық қойылымы, % 100
Егер салық қойылымы 100% мөлшерінде белгіленсе, онда ешқандай кәсіпкер,
өндіруші бір нәрсе өндіруге келіспес еді. Кәсіпкердің тұрақты жұмыс істеуі
және мемлекет табысының жеткілікті болуы салық ставкасына тікелей әсер
етеді. Сондықтан осыларға лайықты салық ставкасын белгілеу қажет.
Өкініштісі мұндай деңгей тек субъективті түрде анықталады. А.Лаффер
пікірі бойынша салық ставкасы 30-50% аралығында болады. А.Лаффер салық
қойылымының деңгейін белгілеуге екі фактор әсер ететіндігін анықтаған:
1) салық қойылымының басқа мемлекеттердегі деңгейі. Швецияда салық
ставкасы осы күнге дейін табыс салығы үшін 60%-ды құрайды;
2) салық қойылымының деңгейі экономикалық және саяси жағдайларға
байланысты. Мысалы, 1936 жылы АҚШ-та салық ставкасы 50% болса, ал қазір ол
36% болып отыр.
А.Лаффердің осы идеясы АҚШ-тың 1982 жылғы салық реформасында қолдау
тапқан.
Қазақстан Республикасының кәсіпорын, ұйым және бірлестіктердің салықтар
туралы әрекеттегі заңына сәйкес, кәсіпкерлік қызметпен айналыспайтын (пайда
табуды көздемейтін) кәсіпорындардың салық ставкасы 25%, ал делдалдық
ұйымдарға, биржалар, ұсақ кәсіпорындарға 55%.
Табысқа салынатын салық.
Жеке тұлғалардың табыс салығы XІX ғасырдың ортасында Ұлыбританияда алғаш
рет салық жүйесіне енгізілген. XX ғасырдың барысында барлық индустриялды
дамыған елдерде қолдау тапты.
Табыс салығын төлеуде барлық елдерде салықтың шектелген және шектелмеген
міндеттілігі бар.
Шектелмеген міндеттілік тұрақты тұрғылықты жері бар жеке тұлғалар, яғни
Қазақстан Республикасы азаматтары, ал шектелген міндеттілікті шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар иемденеді.
Табыс салығы прогрессивті түрде алынады. Прогрессивті тәсілді қолданудың
мақсаты халықтың кірістерін қайта бөлу деген сөз. Мұндай теңбе-теңсіздікті
атақты американдық экономист Лорренц қарастырған.
1994 жылдан бастап республикада табысы туралы декларацияны толтыра
отырып, табыс салығын төлеу механизмі енгізілді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында алынып жүрген негізгі
салықтардың бірі болып, кәсіпорындар табысынан алынатын табыс салығы болып
табылады. Заңды тұлғалардың табыс салығы жалпы мемлекеттік тікелей алынатын
салықтар қатарына жатады. Бұл салық түрі Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 24 құркүйек "Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығына сәйкес 1995 жылдың 1
шілдесінен бастап заңды тұлғаларға табыс салығын салу жөнінде жаңа тәртіп
күшіне енді. Бұл жарлықтың қабылдануы Республикамыздағы салық жүйесін
реформалау басы деп айтуға болады. Бұл реформаның негізгі мақсаты өндірісті
жандандыруға және салық жүйесін халықаралық стандартқа жақындатуға
бағытталған еді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық пен табыс салығының
айырмашылығы: салық төлеуші салық жылының қорытындысы бойынша, яғни
қаржылық-шаруашылық есеп нәтижесі жөнінде есептеп табыс салығын төлейді,
салықтық есептің деректері негізінде, ал ол өз кезегінде жеке бухгалтерлік
есептен айрықша есеп түрі болып табылады. "Жылдық жиынтық табыс" және
"Шегеріс" сияқты категориялар әрекет ете бастады. Олар Республикамыздың
салық жүйесін барынша халықаралық стандартқа жақындатты және барлық салық
төлеушілер үшін әділетті табысын анықтап, салық салынатын табысты,
шегерістерді және жылдық жиынтық табысты белгіленген тәртіп бойынша жүргізу
құрылымын енгізді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын салық орнына Қазақстан
Республикасының 2001 жылы 12 маусымда қабылданған "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" заңында, яғни салық кодексінде
корпоративтік табыс салығы енгізілді.
Корпоративтік табыс салығы бойынша негізгі өзгерістер жылдық жиынтық
табыс құрылымында көрініс тапқан. Корпоративтік табыс салығын есептеу
әдістері сақталынған жағдайда салық ауыртпашылықтары жылдық жиынтық табыс
пен салықтық шегерімдерді төмендету. Салық жылдық жиынтық табысқа салық
жылы ішіндегі төлеушінің әртүрлі көздерден тапқан барлық табыстары жатады.
Акциздер.
Акциз – жинама салықтың бір түрі. Бұл салық түрі барлық елде
қолдалынады. Жалпы ереже бойынша мемлекет тауарлар аумағында акциздерді
алады.
Негізгі идея, мемлекет акциздерді салуды пайдалануда, тауар
категорияларын тұтынатын жеке және заңды тұлғалардың салық қабілеттілігін
басшылыққа алу қажет.
Теориялық жоспарда темекі өнімдері, арақ-шарап, хрусталь бұйымдар,
бензин, жеңіл автомобильдер, мұнайдан жасалған өнімдердің акцизінің мөлшері
нақты есептелген болады. Қазіргі таңда акциз бюджет табысының мөлшерін
көбейтуге қолданылуда, табыс салығымен қатар жүруде деуге де болады. Осыған
орай акцизге салық саясатында көп көңіл бөлінуде. Акциз салығы бойынша
салық ставкасының деңгейі 25-90% аралығында белгіленген. Акциздің сомасын
салық төлеушілер белгіленген ставка және сатқан тауарларының көлемі
негізінде өздері анықтайды.
Міне, біздің республикамыздың бюджетінің қайнар көзі болып табылатын
салық түрлерін қарастырдық.
СССР-де салық салу жүйесі практикалық түрде өте күрделі көлемде болмаған
еді. Социализм тұсында Қазақстанда салыққа деген жеңілдіктер көбейтілген
еді. Мәселен, Ұлы Отан соғысынан соң, халықтан алынатын салық ұдайы
төмендетіліп отырды. Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, нарыққа көшу кезіңде
салық жүйесіне біраз өзгерістер енгізді. 1991 жылы біздің республикамызда
салық жүйесінің негізгі салық құжаттамасы шықты. Бастапқыда ол жоғары
дәрежеде дамыған нарықтық анықтамасын бермеді. Осы кезеңде салық саны
көбейіп, салық заңына жаңа жеңілдіктер қосылды. Осынын салдарынан салық
түрінің тым көбеюі заң ішіндегі актілерін жүйелеу қиындап, бір-біріне деген
қиыншылық туды. 1995 жылдың басында салық төлеушіге ауыртпашылық өте жоғары
болды.
1995 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер" туралы заңы өз
күшіне еніп, салық жүйесі жақсырақ жағына қарай өзгертілді. Бірақ жаңа
салық жүйесінің жетіспеушіліктері біртіндеп әлі шығып жатыр. 1996, 1997
жылдар бойы салық жүйесіне жетілдіру мен қосымша материалдар енгізілуде.
1998 жылы 1 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер" заңына
өзгертулер мен толықтырулар қосылып, басылып шықты. Сонымен,
республикамызда салық жүйесі күннен-күнге даму үстінде.
1.2. Салықтардың мәні, мақсаттары және міндеттері
"Салық" термині көп уақыттан бері қолданылып, әдебиеттер мен құқықтық
актілерде кездесіп келе жатса да бұл түсініктің мазмұны әлі де даулы.
Салықтың дұрыс ақтамасын беру төтенше маңызды. Ең әуелі салық түсінігін
басқа да бюджеттік төлемдерден айырып әр төлемнің экономикалық мәніне
сәйкес құқықтық актілерді анықтау қажет. Салық түсінігі әдебиеттерде кең
және тар мағынада керектеніледі. Кең мағынада салыққа мемлекет кірісіне
енетін кез-келген ақшалар жатады. Бұл ұғымнан кейбір авторлар салық алымына
салықтың тікелей өзің, салықтан тыс төлемдерді (жинақтар баж алымдары)
сондай-ақ бір реткі алымдар мен реквизия, конфискация және айыппұл секілді
өзге төлемдер түрлерін жатқызады. Мұндай пікірлерді қате деп есептеген жөн.
Өйткені салық, жинақ баж алымдары және сол секілді конфискация немесе
реквизия қатарлы соммалар әртүрлі қасиеттерге ие. Сондықтан мұндай жағдайда
салық деген ұғымды міндетті төлемдер береді. Яғни салық дегеніміз міндетті
төлемдер екені күмән тудырмаса керек. Бірақ барлық міндетті төлемдер салық
емес.
Салықтар өзіндік экономикалық мазмұны мен құқықтық табиғаты бола тұра
міндетті төлемдердің бір ғана түрі болады. Оның үстіне салықтардың қатарына
салықтық емес төлемдерді енгізу қарапайым заңдардың өзіне қайшы келеді. Сол
себепті салық кодексі "салық" және "алым" ұғымдарының аражігін ажыратып
берді, әрі жинақ, баж алымдары, төлемдер мен төлеулер құрамына кіретін
"өзге де міндетті төлемдер" деген ұғымды енгізді. Сондықтан тіпті жай
қарағанның өзінде "мемлекеттік алым" секілді міндетті төлемнің түрі "салық"
болуы мүмкін емес. Сондықтан салық деген сөзді міндетті төлем деген ұғымның
синонимі ретінде қолдануға ешбір негіз жоқ.
Салық ұғымы ғылымның салық салудың мәнін түсінуіндегі тарихи кезеңдерде
тереңдеп анықтала түсті. Қазіргі кезде ол біріншіден мемлекеттен белгілі
бір құқықтық актілермен тағайындалатын, екішіден мемлекет пайдасына
жұмсалатын төлем түрін білдіреді. Салықтың мұндай құрлымы оның формасы мен
түрі есептеу тәсілі мен төлеу тәсілі өзгеріп отырса да өзгерген емес,
келешекте де өзгеруі мүмкін емес.
Салықтар әскери баж салығымен қатар мемлекеттің өзіне ақша табудың ең
ескі әдісі болып табылады. Бұл жөнінде революцияға дейінгі финансист
П.П.Гензель "Ерте заманның өзінде салық салудың тамаша техникалық әдістері,
кадастрлардың алуан түрлілігі белгілі болды"ҰҰ1ҰҰ деп белгіледі.
Салықтар мемлекеттің атрибуты болып табылады. Ал, мемлекет дегеннің өзі
біздің түсінігімізде өзінің аппараты бар, саяси биліктің субъектісі
болатын, қоғамның үстінен қарап, оны басқаратын ұжым. Мұндай ұғым
тұрғысынан алғанда салықты осы мемлекеттің пайдасына қоғамнан ақша жинап
алудың құралы деуге болады. Дегенмен, мемлекет сөзі кейбір авторлардың
түсіндіруінше ел немесе қоғам дегенді білдіреді. Ондай жағдайда салық
қаржыны елдің ішінде сол халықтың өзінің пайдасы үшін қайта бөліп берудің
құралы ретінде қарастырылуы қажет. Осы құрылымның мемлекет үшін пайдалы,
көңілге қонымды екенің де айта кеткен жөн.
Жоғарыда айтқанымыздай, салықты мемлекеттің атрибуты деген ұғым үш
уәжбен түсіндіріледі. Біріншіден, салық дегеніміз әр уақытта мемлекетпен
тығыз байланысқан экономикалық және құқықтық категория. Мемлекет тарапынан
белгіленген міндетті төлемдер оның пайдасына түспейді, сондықтан салық деп
те аталмайды. Екіншіден, мемлекет қызметі барысында басқару ісінің бір түрі
ретінде мемлекеттің ақша алатын көзі ретіндегі материалдық құндылықтар
жасалмайды. Сол мемлекттің аппаратын құратын мемлекет қызметкерлерінің
еңбегі қоғамдағы маңызына қарамастан экономикалық мағынада өндіруші ретінде
есептелмейді, яғни пайда әкелмейді. Бірақ ақшасыз ешқандай мемлекет өмір
сүре алмайтын болғандықтан салық салу арқылы ол ақшаны қайдан болса да
іздеуге мәжбүр болады. Бұл туралы К.Маркс кекесінмен болса да дұрыс
анықтама берген. "Салық мемлекетті асырайтын ананың емшегі. Салық меншік,
отбасы, тәртіп, дін төртеуінен кейінгі бесінші құдай. Француз шаруасы
өзінің арманың шегін елестеткен кезде өзін қаржылық қорды құратын салық
жинаушы ретінде көреді"ҰҰ2ҰҰ дейді ол. Салықтың көмегімен мемлекеттің өзіне
қаржы тартуы мемлекеттің ақшалай қорын құруға бағытталған қаржылық
қызметінің бір тәсілі іспетті. Бұл тәсілді "мәжбүрлеп, әрі қайтарымсыз
түрде ақша жинаудың оңтайлы әдісі" деген дұрысырақ. Осының нәтижесінде
салықтар мемлекет қызметі мен оның аппаратын қаржыландыратын қаржы көзінің
рөлін атқарады. Бұл – үшінші. "Салықта, – деп жазды К.Маркс, – мемлекеттің
экономикалық тұрғыдан өмір сүруінің кепілі бар".
Салықтың мәнін түсіндіру үшін оның негізгі белгілерін мақсатты түрде
қарау керек. Салық бір мезетте материалдық, экономикалық және құқықтық
категориялардың барлық белгілерін бойына жинап отырып, көпжақты, күрделі
құбылыс болып табылады. Материалдық мағынасында салық – қаржының белгілі
бір сомасы, немесе егер салық заттай болған жағдайда, материалдық құдылық
болып табылады да, шартты мерзімге, белгілі бір негізде салық төлеушінің
мемлекетке беретін қаржысы болып есептеледі. Экономикалық мағынада – бұл
салық төлеуші мен мемлекетті жалғастыратын белгілі бір мөлшерде, белгілі
бір мерзімге, белгілі бір тәртіппен бір жақты ақша қатынастары. Ал,
құқықтық категорияда – жеке тұлғалардың мемлекетке белгілі бір мөлшердегі
қаржы беруін міндеттейтін мемлекттің белгілеуі болып табылады. Салықтың
материалдық белгілері ретінде ол салық төлеушіден мемлекетке берілетін ақша
сомасы (салықтың ақшалай формасында) немесе белгіленген мөлшердегі заттар
(натуралдық салықтарда).
Салық туралы көптеген анықтамалар бар. Көп жағдайларда авторлар заңдық
актлердің текстеріндегі заңдық анықтамаларды өңдеп жеткізумен шектеледі.
Қазақстан Республикасының салық кодексінде салықтың заңдық анықмасын
берген. "Салықтар мемлекет біржақты тәртіппен белгіленген, белгілі бір
мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болып бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер"ҰҰ3ҰҰ Бұл анықтама салық қатынастарын
құқықтық реттеудегі қажеттіліктірге сай келетін және Қазақстан
Республикасының жағдайында мемлекеттің салықтық іс-әрекеттерді жүзеге
асыруына көмектеседі.
Бұл анықтаманың кемшілігі – ол салықтың барлық қасиеттерін көрсете
алмаған, негізінен құқықтық номаларға қатысты айтылған және салықтың
доктриналды анықтама дефиниция екенін көрсетуді мақсат етпеген.
Енді салықтың атқаратын қызметтерін қарастырамыз. Салық қызметі – бұл
мемлекетің, оның қажеттіліктерімен, экономикалық мүмкіндіктерімен
анықталатын салықтық әрекеттердің негізгі бағытын белгілеу болып табылады.
Әр түрлі авторлар салық қызметтерінің әртүрлі нұсқаларын ұсынады. Негізінен
салықтар фискалдық, қайта бөлу, реттегіш және бақылаушы қызметтерін
атқарады.
Салық жүйесінің негізгі қызметі фискалдық екені сөзсіз. Фискалдық
қызметті мемлекетке қажетті қаражатпен қанымдау деп ұғуға болады. Ал,
салықтың бөлу қызметінде бір мәселе туындайды. Кейбір авторлар оны
әлеуметтік қызмет деп атағанды жөн көреді. Оған себеп кез-келген салық ақша
қаражатты мемлекет пайдасына қайта бөлу болатындықтан салық қызметтері
экономикалық тұрғыдан қайта бөлуге жатады. Осыған байланысты Л.Ходов "салық
салу арқылы жекелеген әлеуметтік топтардың арасындағы теңсіздікті
деңгейлестіру мақсатында олардың табыстарының арасындағы қатынасты өзгенту
арқылы әлеуметтік теңдікті қолдауға болады"ҰҰ5ҰҰ дейді. Қысқасы, салықтың
осы қызметінде салықтар салық төлеушілердің табыстарын деңгейлестіру құралы
ретінде қолданылады: орта деңгейдегілерге қарағанда байлардан көп жинайды,
ал кедейлер тіпті салық төлеуден босатылады. Д.Г.Черник салықтың реттегіш
қызметі жайында "Салықтар жүйесі қоғамдық өндіріске, оның құрылымы мен
динамикасына, өндіріс күштерінің ұлғаюына, ғылыми техникалық прогресстердің
жетілуіне экономикалық әсер етудің механизмі болып табылады. Салықтар
арқылы кәсіпкерліктің кейбір салаларын ынталандыруға және де шектеуге,
өндіріс шығындарын азайтуға, жеке шаруашылықты әлемідік рынокқа
айналдырудың алғы шарттарын жүзеге асыруға болады. Салықтар бюджеттің шығыс
бөлігі арқылы жүзеге асырылатын экономикалық әрекеттерді қаржыландыруды
қанымдайтын бюджеттің негізгі кіріс бөлігін құрайды"ҰҰ6ҰҰ.
Экономикалық және әлеуметтік процесстерді реттеуде мемлекет тек қана
салықтарды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік несиені, банк ставкаларын,
баға, валюта бағамындағы мемлекеттік реттеуді, кейбір іс-әрекеттерді
мемлекеттен лицензиялау, тоқтату, мемлекеттік монополия белгілеу шараларын
қолдана алатынын айта кету керек. Салықтардың тежегіштік көмекші қызметі
өндірістің қандай да бір түріне ерекше бір салықтар белгілеу немесе кейбір
санаттағы салық төлеушілерге салық ставкасын жоғарлату арқылы жүргізіледі.
Ал, ынталандыру қызметі – салық жеңілдіктерін көрсету немесе ставкаларын
азайту, кейде тіпті белгілі салық субъектілерін салық салудан босату арқылы
жүзеге асады. Салықтардың бақылаушы қызметі арқылы салықтардың толық,
уақытында төленуін және салық қатынасындағы субъектілердің салық заңдарында
көрсетілген басқа да міндеттерінің атқарылуына бақылау жасалынады. Бұл
қызмет салықтық бақылау арқылы жасалынады.
Тіршілік әрекетіндегі әртүрлі сфералардың қоғамдық қызығушылықтарына
қарай отырып мемлекет экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық
және басқа саясаттарды жасап жүзеге асырады. Мұндайда әлеуметтік-
экономикалық процесстерді мемлекет тарапынан реттеудің объектісі мен
субъектісін байланыстыру құралы ретінде қаржылық-несиелік және баға
механизмдерін қолданады. Қаржы-бюджет жүйесі мемлекеттік қаржы қорын құру
және пайдалану қатынастарын қарастырады. Және де мемлекеттін әлеуметтік,
экономикалық, қорғаныс, тағы да басқа функцияларын пайдалы жүзеге асыруын
қамтамасыз етуге құралады. Қаржы-бюджет жүйесінің қан тасымалдаушы
артериясы салықтар деуге болады.
Салықтар тауар өндірісімен, қоғамның топарға бөлінуімен және мемлекет
пайда болуымен бірге пайда болды. Мемлекетке әскерді, судия, чиновниктерін
ұстауға, басқа да қажеттіліктеріне қажетті қаржы көзі қажет болды. К.Маркс
"салықтарда мемлекеттің өмір сүруінің экономикалық кепілі жатыр"ҰҰ7ҰҰ деп
ашық айтқан. Капиталистік қатынастардың пайда болуы мен дамуы барысында
салықтардың мәне арта түсті: жаңа территорияны жаулап алуды іске асыратын
әскер мен флоттарды ұстауға, шикізаттар мен дайын тауарлар нарығында
қазынаға толықтырғыш құралдар кажет болды.
Салықтық есептеулер мен басқа да міндетті төлемдердің салық салу
объектісіне қарамастан төлем көзі жалпы ішкі өнім болып табылады. Жалпы
ішкі өнім ұлттық деңгейдегі шаруашылық өмірді ұйымдастырып, мемлекет пен
қоғамдық өндіріске қатысушылардың алғашқы ақшалай табыстарын жасайды:
жұмысшылардың еңбек ақысы, шаруашылық субъектілерінің пайдасы, мемлекеттің
орталық кірістері (салық бюджетке, ал әлеуметтік есептеулер бюджеттен тыс
фондтарға). Алғашқы ақшалай кірістер жасалу барысында жалпы өнім құнын бөлу
процесі шектелмейді. Ол қоғамдық өндіріске қатысушылардың ақшалай кірісін
мемлекет пайдасына бөлу арқылы ары қарай жалғасады: жұмысшылардан жеке
табыс салығы және зейнетақы қорына есептеу түрінде, шаруашылық
субъектілерін табыс салығы мен басқа салықтар, алымдар түрінде.
Заң бойынша салық салу объектілері:
- пайда (табыс);
- белгілі бір тауарлардың құны;
- тауарларға, жұмыстар мен қызмет көрсетулерге қосылған құн;
- заңды және жеке тұлғалардың мүлкі;
- мүлік қозғалысы (сыйға беру, мұралыққа қалдыру);
- бағалы қағаздармен операциялар;
- іс-әрекеттің басқа да түрлері;
- заңмен белгіленген басқа да объектілер.
Қазіргі мемлекеттерге экономикалық өмірдің әртүрлі сфераларына кеңінен
және белсене араласу тән. Айырмашылық тек араласудың деңгейлерінде жатыр.
Америкада ол азырақ. Швецияда көбірек. Ал Германия мен Жапонияда орта
деңгейде болады. Америкада мемлекеттік реттеу америкалық шаруашылық
механизмінің ажырамас бөлігі болып кеткен.
Америкада мемлекеттік реттеу 1929-1932 жылдардағы кәсіпорындарды жаппай
банкротқа ұшыратқан экономикалық құлдыраудан кейін басталды. 1950-1960
жылдары федералдық үкімет шаруашылықты реттеу процесіне жергілікті орган
басқармаларын кіргізуге әрекет жасады. Шамамен осы кезде, XX ғасырдың
ортасында ағылшын экономисі Д.Кейнс мемлекет тарапынан экономиканы реттеу
теориясын жасады. Кейнс тұжырымы нарықтық сыйымдылығын кеңейту, жаппай
тұтынуды өсіру, циклдық тербелісті ақырындату және соңғы нәтижесінде
экономикалық өсудің жоғарғы деңгейіне жетуді ұсынды. Қаржылық және несие-
ақша саясатының көмегімен ізденісті басқару әдісімен шаруашылықты реттеу
жүзеге асырылды. Кейіннен А.Лаффердің ерікті және тәуелсіз өндірушілер мен
сатушылардың шаруашылық іс-әрекеттерін мемлекет тарапынан реттеуге жол
ашатын бюджеттік тұжырымы шықты.
Мемлекеттік және муницифиалдық биліктерде экономикалық
инфрақұрлымдардағы күрделі қаражат жұмсаудың белгілі бір бөлшегі жүзеге
асады. Бұл қаражаттардың жұмсалуы пайда табуға есептелінбегенімен жанама
жолдармен жекеменшік капиталдардағы пайданың өсуіне әсер етеді. Ең әуелі
құрлыстар мен транспорт байланыстарындағы шығыстар, өнеркәсіпті сумен
жабдықтау, тазалау жабдықтары, жер участкелерін өндірістік жасауларға
дайындау шығындары кіреді. Өркениетті елдердегі салық саясаты жекеменшік
капиталдарды тартуға бағытталған. Салық жеңілдіктерінің ынталандыру
әрекеттерін кәсіпкерліктегі субсидияның жанама формасы ретінде қарауға
болады.
Экономикалық әрекеттердің жалдануына өнеркәсіпке капитал жұмсалымды
қаражаттандыруды, жекеленген аудандарға суға және электроэнергияға жеңілдік
тарифтер ұсыну түрінде бағаны қаржыландыру, несие берудің жеңілдетілген
түрлері – төмен пайызда несие беру, ұзақ уақыттық несиелер мен несиеге
дотация жасау сияқты нысандар керектеніледі.
Кейбір елдерде, мысалы Францияның жергілікті өзін-өзін басқару
аймақтарында салықтық жеңілдіктер қолдану арқылы қайтадан ашылған әрбір
жұмыс орнына арнайы бюджеттік үстеме қосылады. Жергілікті басқару орындары
шаруашылықтың жаңа салаларына жұмыс күштерін дайындау үшін шығындардың
біраз мүлшерін алады. Сонымен қатар, өзінің жұмысшыларын, қызметкерлері мен
мамандарын, дайындау мен қайтадан оқыту істерін өздігінен, дербес атқарған
кәсіпорындар да салықтық жеңілдіктер иеленеді.
Салықтарды өсіру тым шиеленіскен жағдайларды тежеуде маңызды әрі сенімді
құрал бола алады. Енді бір амал – ол салық жеңілдіктерін алып тастау. Кейде
жаңа салықтарды енгізу тек реттеу мақсатын көздейді. Мұндай салықтың
классикалық мысалына осы ғасырдың басында Германияда енгізіп, әлі күнге
дейін сақталып келе жатқан сірке қышқылына салынатын салықты атауға болады.
Салықтың бұл түрі таза табиғи сірке қышқылын шығару және осы мақсатта шарап
шығындауды тоқтату қажеттілігінен туындаған. Атаулы салықтың бюджетке түсуі
оны жинау шығынын әрең-әрең жапты. Бірақ техникалық мәселе шешіліп,
экономиканы реттеу мақсатына жете алды. Қазір осы салықтың түрі тарихи
реликвияға айналып, Германияның бюджетіне миллиондаға марк кіргізуде.
Салық жүйесін құруда салық жүйесінің моделін дұрыс анықтай білу қажет.
Әр мемлекет өз халқының жағдайына, ерекшелігіне қарай салық жүйесінің
моделін құрастыру қажет. Экономиканың өсуі мен керісінше мемлекет депрессия
белдеуіне ене бастаса, салық салу объектілері мен салық қойылымдары
өзгереді. Салық моделдерін саралау әлемдік саясатта жиі кездеседі. Салық
жүйесінің моделдерін әр ел әр қалай таңдап алады. Мұнда дамыған елдерде
салық салу объектісі ретінде көбінесе кірістерді, ал нашар дамыған елдерде
шығыстарды салық объектісіне жатқызады екен. Бұл екі тәсілді ұштастырып,
керектенетін де жерлер бар екен. Салық салу моделдерін таңдауда мемлекеттің
экономикалық жағдайынан басқа да халықтың дәстүрі, әлеуметтік қоғам
моделдері сияқты басқа да факторлар әсер етеді.
Қазақстан үшін салық салу объектісіне кірісті де шығысты да алып, бұл
екі тәсілді ұштастырып қолдану орынды. Төмендегі бірнеше аргументтерді алып
көрейік: өндірістің құлдырауы немесе оның өсімі нашар болған жағдайларда
пайданы кемітіп көрсету жиі кездеседі. Бюджетке түсетін салықтық түсімдері
азайып, оның салдарынан жалпы сұраныс азаяды. Бірте-бірте жалпы ұсыныс
мөлшері де азайып, экономикада тұйықталған шеңбер пайда болады. Бұл
экономикалық барлық субъектілерге кері әсерін тигізеді. Мұндай жағдайда
экономиканың кіріс бөлігін қанымдайтын параллель механизмі болуы қажет.
Ондай механизмге шығынға немесе тұтынуға салық салу жатады. Әрине,
параллель механизмді қолдану уақыттық тұрғыдан шеклеулі. Экономикалық өсім
тұрақталған кезде салық төлеушілердің заңға бағыну деңгейі өседі. Мұндай
жағдайда олардың шығындарына емес, кірістеріне салық салу артығырақ болады.
Бюджетке түсетін тікелей және жанама салықтардың арақатынастары өзгереді.
Бұл қоғам өркениетінің өсуімен бейнеленеді. Салықтарды ешкім ұнатпайды,
бірақ заң тыңдайдын әрбір азамат оларды сөзсіз төлеуі тиіс.
1.3. Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
Республикамыздың егемендік алуымен қатар 1991 жылы қабылданған "Салық
жүйесі туралы Қазақстан Республикасының заңы" тәуелсіз Қазақстанның салық
жүйесін құрудың алғашқы бастамасы, оны қабылдаудағы тұңғыш тарихи құжат
болып табылады. Ел экономикасындағы жаңа бастама, жаңа құбылыстармен бірге
нарыққа бейімделген жаңа салық жүйесі де өз қызметін де бастап кетті. Осы
салық заңы бойынша республика территориясында 42 түрлі салық және жинақ,
тағы басқа бюджетке төленетін төлемдер мен мемлекттің бюджеттен тыс қормамы
жұмыс істеді. Бұл кезде қосымша құн салығы, акциздер, мүлік салығы, құнды
қағазбен операциялар салығы, табыс салығы секілді салық заңдары, сонымен
бірге жер салығы туралы заң қабылданды. 1991 жылы Қазақстан Республикасы
салық жүйесі туралы заң бойынша төмендегідей салықтар белгіленді.
А. Жалпы мемлекеттік салықтар:
- Қосымша құн салығы;
- Табысқа салынатын салық;
- Акциздер;
- Құнды қағаздармен операциялар салығы;
- Экспорт пен импортқа салық;
- Кедендік тариф пен баж салығы;
- Геолог іздейтін жұмыстарға кеткен шығындарды жабу палатасы;
- Белгіленген төлемдер;
- Траспорттық құралдарға салық;
- Автотрансторттық құралдардың шығуы үшін төлем;
- Автотрансторттық құралдарды алғаны үшін салық;
- Заңды тұлғалардың мүлкіне салық;
- Азаматтардан алынатын салық;
- Мемлекеттік баж салығы;
- Табиғи ресурстарға салық;
- Кохозшыларға еңбегінің еңбекақы қорына салық.
Ә. Жалпы және міндетті жергілікті салықтар мен жинақтар:
- Жер салығы;
- Жеке тұлғалардың мүлкіне салық;
- Орман табысы;
- Суға төлем;
- Табысқа төлем;
- Кәсіпкерлік қызметті тіркегені үшін алым;
- Сыйға, мұрагерлікке берілген мүлікке салық.
Алғашқы салық заңын қабылдауда Қазақстанда өзіндік тәжірибе жеткіліксіз
болды. Салық саясатында көрші мемлекеттердің тәжірибесін зерттеп, әсіресе
Ресейдің тәжірибесін қолданды. 1991 жылы 24 желтоқсанда қабылданған
"Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы" заңы Ресейдегі салық
заңының көшірілген бір нұсқасы деуге болады. Сонымен қатар, біздің
еліміздегі мемлекет құрылымының өзі салық жүйесінің басқа мемлекеттерден
белгілі айырмашылықта құрылуын талап етті. Басқаның тәжірибесін соқырлықпен
қолдану салдарынан Қазақстанда үш звенолы салық жүйесінің пайда болуына
әкеп соқты. Бұл жүйеге салықтардың үш тобы енгізілді: жалпы мемлекеттік,
жергілікті жердегі жалпы міндетті салықтар мен жинақтар және міндетті
салықтар мен жинақтар.
Салықтар санының шектен тыс көптігі, заңдардың тұрақсыздығы, көптеген
төлемдер өзінің құнының есептік базаға есептелуі, көптеген түрлі
жеңілдіктердің белгіленуі (тек қана пайдаға салынатын салыққа 9 түрлі
қойылым, 30 жуық жеңілдіктер белгіленген) салық жүйесін басқаруды ауыр,
тиімсіз жағдайға әкелді. Салық жүйесін жетілдіру жұмысы 1992 жыл дегенде
басталып кетті. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің қаржы және
бюджет комитетінде салық реформасының тұжырымдамасы жасалынды. Ол
тұжырымдамада салық реформасын жасау кезеңін екіге бөлді:
1-кезең. 1994-1995 жылдар – жаңа салық жүйесін құру және практикаға
енгізу.
2-кезең. 1996-1998 жылдар – нарықтық экономика талаптарына сай келетін
салық жүйесін құруды аяқтау.
Алғашқы кезеңдегі мәселелер салық жүйесін құрудағы принциптер жиынтығын
және жаңа салық заңының құрамы мен негізгі сипаттамасын анықтау болды. Жаңа
салық жүйесін құру мен енгізуде төмендегі қажеттіліктерді қажет етеді:
- бір салық кодексін ауыстырумен бірге көптеген бір-біріне қарама-қайшы
келетін заңдар мен актілерді іле-шала ауыстыру;
- белгілі бір шеңберде жеңілдіктер көрсету, заң орындарындағы
лоббилендіруімен күресу;
- жеңілдік көрсетудің талғамалы принципінен ғаламдық принципке өту;
- өзіндік құнның есептік базасына салықтар мен төлемдер мөлшерін параллель
көбейтумен күресу.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуында 1994 жыл белгілі,
орынды жыл болды. Салық жүйесін реформалаудың алғашқы қадамдары жасалды.
Негізгі екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz