Банк табыстылығын басқару
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк табыстылығын басқару
1.2 Коммерциялық банк пайдасын қалыптастыру мен қолдану
1.3 Коммерциялық банктің табыстылығын талдау әдісі
2 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫН БАҚЫЛАУ
2.1 Банк табысы мен шығысын талдау
2.2 Банк пайдасын талдау
2.3 Банк қызметінің рентабелділігін бағалау
2.4 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау
3 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Коммерциялық банк табыстылығын арттыру жолдары
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ТАРАУ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк табыстылығын басқару
1.2 Коммерциялық банк пайдасын қалыптастыру мен қолдану
1.3 Коммерциялық банктің табыстылығын талдау әдісі
2 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫН БАҚЫЛАУ
2.1 Банк табысы мен шығысын талдау
2.2 Банк пайдасын талдау
2.3 Банк қызметінің рентабелділігін бағалау
2.4 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау
3 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Коммерциялық банк табыстылығын арттыру жолдары
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
2004 жылы 1 қаңтарда ресми дерек бойынша деңгейлі банктердің жиынтық таза табыс көлемі 30,1 млрд теңге құрады. Ал бұл көрсеткіш 2003 жылы 1 қаңтарда 20,6 млрд теңге болған еді. Өз кезінде Ұлттық банктің төрағасы А.Г. Марченко Қазақстан экономикасының мұнай – газ өндірісіне тәуелділігінің артуына қарамастан, қаржылық сектор ең пайдалы болып табылды деп ескерткені дұрыс келді. Қазіргі статистика бұған куә. Бұл көрсеткіш сонымен қатар банктердің ісі бұрын соңды болмаған жағдайда жылжығанын көрсетеді. Алдыңғы қатарлылары тез және оңай түрде шетел нарығына орналасуда. Бір сөзбен айтқанда банктер Орталық банк қойған нормативтерді орындау және несиелендіру мен басқада банк өнімдірді ұсыну мақсатында активтер көлемін бір қалыпты арттыруда, капитал үлесінде шет қалдырмай. Жылдық нәтиже бойынша жетекші банктер Казкоммерцбанк, ТуранАлем банк және Халық банк активтері тез және үлкен көлемде өсті. Сәйкесінше пайда көлеміде оларда үлкен. Казкоммерцбанкта 4,1 млрд теңге, Халық банкте 3,050 млрд теңге, ТуранАлем банкте 1,666 млрд теңге.
Банктердің жоғарғы қарқынды дамуы экономиканың өрлеуіне жол ашады. Кіші және орта бизнестердің дамуы кезінде болашақта көп қаражат көздерін талап етеді. Соны қанағаттандыруға ірі өаржылық институттардың болуы қажет.
Өткен жылдары банктердің пайдасы әрдайым жақсы болған жоқ. Мысал ретінде 90 жылдары болған республиканың қаржылық организміндегі температурасының өзгеруі банк харекетіне кері әсер етуімен және жекешелендіру үрдісі мен банктік жеке бизнесінің оңды болуы.
1998 жылы Қазақстан экономикасы әлемдік конъюнктура әсеріне ұшырады және өзпайдасына емес Қазақстанның негізгі экспорт өнім түрлер бағасының төмендеуі, республикаға негізгі сауда серіктестері мен инвесторы болып келетін, елдердің жалпы экономикалық жағдайының төмендеуі. Мұндай жағдайда банктер жоғарғы пайданы алуды көздемеді.
Банктердің жоғарғы қарқынды дамуы экономиканың өрлеуіне жол ашады. Кіші және орта бизнестердің дамуы кезінде болашақта көп қаражат көздерін талап етеді. Соны қанағаттандыруға ірі өаржылық институттардың болуы қажет.
Өткен жылдары банктердің пайдасы әрдайым жақсы болған жоқ. Мысал ретінде 90 жылдары болған республиканың қаржылық организміндегі температурасының өзгеруі банк харекетіне кері әсер етуімен және жекешелендіру үрдісі мен банктік жеке бизнесінің оңды болуы.
1998 жылы Қазақстан экономикасы әлемдік конъюнктура әсеріне ұшырады және өзпайдасына емес Қазақстанның негізгі экспорт өнім түрлер бағасының төмендеуі, республикаға негізгі сауда серіктестері мен инвесторы болып келетін, елдердің жалпы экономикалық жағдайының төмендеуі. Мұндай жағдайда банктер жоғарғы пайданы алуды көздемеді.
1. Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» заңы. 24 желтоқсан 1996 жыл.
2. Қазақстан Республикасының «Банктер және банк қызметтері туралы» заңы. 31 тамыз 1995 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Төлемдер мен ақша аударымдары туралы» заңы. 29 маусым 1998 жыл.
4. 1995 жылдың 31 тамызынан № 2444 өзгерiстер мен қосымшалар енгiзiлген “Қазақстан Республикасындағы банктер және олардың қызметi туралы” заңдық күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы.
5. Толық экономикалық, қаржылық-несиелік, банктік, салықтық-кедендік, сақтандыру, биржалық және кәсіпкерлік терминологиялардың орысша-қазақша сөздігі/ Сүлеймен Рыхымжанұлы Тоқсанбай. – Алматы: Сөздiк-словарь, 1999.-816 б.
6. VISA, Eurocard/ МasterCard халықаралық пластикалық карталарды беру тәртібі жөніндегі «АТФБанк»ААҚ нұсқаулығы. 9 шілде 1999жыл.
7. Абдильманова Ш.Р. Банковский маркетинг на рынке услуг населению. Алматы: Казахская Государственная Академия Управления. 2000 год. – 387с.
8. Алпамысов А.А. Управление депозитными ресурсами в Республике Казахстан. Автореферат. Алматы, 1998год. – 23с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердің несие ресурстарын құрудағы депозиттер: проблемалары мен болашағы. Автореферат. Алматы, 2004 жыл-24 бет.
10. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебник для вузов. М.: Издательство Корпорация Логос, 1999 год. – 344с.
11. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание населения: зарубежный опыт. – М.: Финансы и статистика, 1999 год. – 256 с.
12. Киселев В.В. Управление банковским капиталом (теория и практика). – М.: ОАО Издательство Экономика, 1997год. – 256с.
13. Колесникова В.И., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. М.: Финансы и статистика, 1999 год. – 464с.
14. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Финансы и статистика, 1998 год. – 576с.
15. Морошкин В.А. Простые и сложные проценты. Методическое пособие по расчету: вкладов, кредитов, платежей. – М.: Издательство Акалис-Бизнес-книга, 1996 год.
16. Роуз Питер С. Банковский менеджмент. Представление финансовых услуг. – М.: Издательство Дело, 1997 год: - 768 с.
17. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. – Алматы: Ќаржы – ќаражат; Раритет, 2000 год. – 456 с.
18. Сейткасимов Ғ.С. Ақша Несие Банктер.Оқулық. – Алматы: экономика, 2001жыл. – 466 бет.
19. Сейткасимов Г.С. Бнаковское дело. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1998 год. – 576 с.
20. Сейткасимов Г.С. Деньги, кредит, банки: Учебник. – Алматы: экономика, 1999 год.- 423с.
21. Сейткасимов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы ее анализа. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1998 год. – 112с.
22. Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник /Под ред. Сенчагова В.К., Архипова А.Н. М., 2000 год.
23. Василиев В.И. Банковские системы в переходной экономике. // Международная экономика и международные отношении, 2003 год, №2. – с.21
24. Ахметов А. Личная финансовая безопасность гарантируется. // Казахстанская правда от 27 марта 2001 года.
25. Банки Казахстана // Журнал. Алматы.-2004. №1
26. Гринкевич А. Банковские итоги. // Деловая неделя, 2004 год, №10. – 12 марта.
27. Гусева А.Е. Система защиты банковских депозитов. // банковское дело, 2000год, №1.
28. Доклад на международном экономическом саммите Евразия – 2000. // Банки Казахстана, 2000 год, №5. – с.5
29. Жуйриков К.К. Страхование или гарантирование? // Банки Казахстана, 2000 год, №12.
30. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции в Казахстане. // Аль-Пари, 2000 год. №3-4. –с.100
31. Зейнельгабдин А. Финансовая система и реальная экономика. // Деловая неделя от 9 февраля 2001 года.
32. Каленова Р. Защищать интересы частных клиентов банков. // Банки Казахстана, 2000 год, №7-8.
33. Куанова Г.А. Методы управления ликвидностью баланса. // Банки Казахстана, 2003 года, №1- январь .
34. Куанова Г.А. Формирование депозитной политики в коммерческих банках. //Каз. спектр, № 1
35. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки Казахстана, 1999год, №8.
36. Пресс-релиз Национального Банка Республики Казахстан от 9 января 2001 года №001 О ситуации на финансовом рынке. // Банки Казахстана, 2001 год, №1.
37. Рамазанов Н. Курс не изменился. // Деловая неделя от 23 февраля 2001 года.
38. Сагиндыкова М. Казахстанский фонд гарантирования вкладов – новая структура в финансовом механизме республики. // Аль-Пари. 2000 год. №5
39. Ташпулатова С. Накопления населения как источник массовых инвестиций. // Банки Казахстана, 1999 год, № 8
40. Юриев А. С. Иностранные банки в Восточной Европе//Международная экономика имеждународные отношений, 2003 год № 3,4
2. Қазақстан Республикасының «Банктер және банк қызметтері туралы» заңы. 31 тамыз 1995 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Төлемдер мен ақша аударымдары туралы» заңы. 29 маусым 1998 жыл.
4. 1995 жылдың 31 тамызынан № 2444 өзгерiстер мен қосымшалар енгiзiлген “Қазақстан Республикасындағы банктер және олардың қызметi туралы” заңдық күшi бар Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы.
5. Толық экономикалық, қаржылық-несиелік, банктік, салықтық-кедендік, сақтандыру, биржалық және кәсіпкерлік терминологиялардың орысша-қазақша сөздігі/ Сүлеймен Рыхымжанұлы Тоқсанбай. – Алматы: Сөздiк-словарь, 1999.-816 б.
6. VISA, Eurocard/ МasterCard халықаралық пластикалық карталарды беру тәртібі жөніндегі «АТФБанк»ААҚ нұсқаулығы. 9 шілде 1999жыл.
7. Абдильманова Ш.Р. Банковский маркетинг на рынке услуг населению. Алматы: Казахская Государственная Академия Управления. 2000 год. – 387с.
8. Алпамысов А.А. Управление депозитными ресурсами в Республике Казахстан. Автореферат. Алматы, 1998год. – 23с.
9. Бохаев Д.Т. Коммерциялық банктердің несие ресурстарын құрудағы депозиттер: проблемалары мен болашағы. Автореферат. Алматы, 2004 жыл-24 бет.
10. Батракова Л.Г. Экономический анализ деятельности коммерческого банка: Учебник для вузов. М.: Издательство Корпорация Логос, 1999 год. – 344с.
11. Казимагомедов А.А. Банковское обслуживание населения: зарубежный опыт. – М.: Финансы и статистика, 1999 год. – 256 с.
12. Киселев В.В. Управление банковским капиталом (теория и практика). – М.: ОАО Издательство Экономика, 1997год. – 256с.
13. Колесникова В.И., Кроливецкая Л.П. Банковское дело. М.: Финансы и статистика, 1999 год. – 464с.
14. Лаврушин О.И. Банковское дело. М.: Финансы и статистика, 1998 год. – 576с.
15. Морошкин В.А. Простые и сложные проценты. Методическое пособие по расчету: вкладов, кредитов, платежей. – М.: Издательство Акалис-Бизнес-книга, 1996 год.
16. Роуз Питер С. Банковский менеджмент. Представление финансовых услуг. – М.: Издательство Дело, 1997 год: - 768 с.
17. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет и отчетность в банках. – Алматы: Ќаржы – ќаражат; Раритет, 2000 год. – 456 с.
18. Сейткасимов Ғ.С. Ақша Несие Банктер.Оқулық. – Алматы: экономика, 2001жыл. – 466 бет.
19. Сейткасимов Г.С. Бнаковское дело. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1998 год. – 576 с.
20. Сейткасимов Г.С. Деньги, кредит, банки: Учебник. – Алматы: экономика, 1999 год.- 423с.
21. Сейткасимов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы ее анализа. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1998 год. – 112с.
22. Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник /Под ред. Сенчагова В.К., Архипова А.Н. М., 2000 год.
23. Василиев В.И. Банковские системы в переходной экономике. // Международная экономика и международные отношении, 2003 год, №2. – с.21
24. Ахметов А. Личная финансовая безопасность гарантируется. // Казахстанская правда от 27 марта 2001 года.
25. Банки Казахстана // Журнал. Алматы.-2004. №1
26. Гринкевич А. Банковские итоги. // Деловая неделя, 2004 год, №10. – 12 марта.
27. Гусева А.Е. Система защиты банковских депозитов. // банковское дело, 2000год, №1.
28. Доклад на международном экономическом саммите Евразия – 2000. // Банки Казахстана, 2000 год, №5. – с.5
29. Жуйриков К.К. Страхование или гарантирование? // Банки Казахстана, 2000 год, №12.
30. Жунусова Г. Некоторые особенности банковской конкуренции в Казахстане. // Аль-Пари, 2000 год. №3-4. –с.100
31. Зейнельгабдин А. Финансовая система и реальная экономика. // Деловая неделя от 9 февраля 2001 года.
32. Каленова Р. Защищать интересы частных клиентов банков. // Банки Казахстана, 2000 год, №7-8.
33. Куанова Г.А. Методы управления ликвидностью баланса. // Банки Казахстана, 2003 года, №1- январь .
34. Куанова Г.А. Формирование депозитной политики в коммерческих банках. //Каз. спектр, № 1
35. Лисак Б. Казахстанские банки на пути перемен. // Банки Казахстана, 1999год, №8.
36. Пресс-релиз Национального Банка Республики Казахстан от 9 января 2001 года №001 О ситуации на финансовом рынке. // Банки Казахстана, 2001 год, №1.
37. Рамазанов Н. Курс не изменился. // Деловая неделя от 23 февраля 2001 года.
38. Сагиндыкова М. Казахстанский фонд гарантирования вкладов – новая структура в финансовом механизме республики. // Аль-Пари. 2000 год. №5
39. Ташпулатова С. Накопления населения как источник массовых инвестиций. // Банки Казахстана, 1999 год, № 8
40. Юриев А. С. Иностранные банки в Восточной Европе//Международная экономика имеждународные отношений, 2003 год № 3,4
КІРІСПЕ
2004 жылы 1 қаңтарда ресми дерек бойынша деңгейлі банктердің жиынтық
таза табыс көлемі 30,1 млрд теңге құрады. Ал бұл көрсеткіш 2003 жылы 1
қаңтарда 20,6 млрд теңге болған еді. Өз кезінде Ұлттық банктің төрағасы
А.Г. Марченко Қазақстан экономикасының мұнай – газ өндірісіне
тәуелділігінің артуына қарамастан, қаржылық сектор ең пайдалы болып табылды
деп ескерткені дұрыс келді. Қазіргі статистика бұған куә. Бұл көрсеткіш
сонымен қатар банктердің ісі бұрын соңды болмаған жағдайда жылжығанын
көрсетеді. Алдыңғы қатарлылары тез және оңай түрде шетел нарығына
орналасуда. Бір сөзбен айтқанда банктер Орталық банк қойған нормативтерді
орындау және несиелендіру мен басқада банк өнімдірді ұсыну мақсатында
активтер көлемін бір қалыпты арттыруда, капитал үлесінде шет қалдырмай.
Жылдық нәтиже бойынша жетекші банктер Казкоммерцбанк, ТуранАлем банк және
Халық банк активтері тез және үлкен көлемде өсті. Сәйкесінше пайда көлеміде
оларда үлкен. Казкоммерцбанкта 4,1 млрд теңге, Халық банкте 3,050 млрд
теңге, ТуранАлем банкте 1,666 млрд теңге.
Банктердің жоғарғы қарқынды дамуы экономиканың өрлеуіне жол ашады.
Кіші және орта бизнестердің дамуы кезінде болашақта көп қаражат көздерін
талап етеді. Соны қанағаттандыруға ірі өаржылық институттардың болуы
қажет.
Өткен жылдары банктердің пайдасы әрдайым жақсы болған жоқ. Мысал
ретінде 90 жылдары болған республиканың қаржылық организміндегі
температурасының өзгеруі банк харекетіне кері әсер етуімен және
жекешелендіру үрдісі мен банктік жеке бизнесінің оңды болуы.
1998 жылы Қазақстан экономикасы әлемдік конъюнктура әсеріне ұшырады
және өзпайдасына емес Қазақстанның негізгі экспорт өнім түрлер бағасының
төмендеуі, республикаға негізгі сауда серіктестері мен инвесторы болып
келетін, елдердің жалпы экономикалық жағдайының төмендеуі. Мұндай жағдайда
банктер жоғарғы пайданы алуды көздемеді.
1999 жылы халықаралық қаржылық дағдарыс әсері толықтай кетпеуінен,
сыртқы экономикалық харекетпен айналым отандық кәсіпорындарды белгілі
мерзім бойы депрессивті жағдайда ұстады. Сәуір айындағы ұлттық валюта
бағамын босату салдарынан банктер табысы негізінен клиенттік валюталық
несиелерді және бағалы қағаздарды қайта бағалаудан түскен табыстар құрады.
2000 жылы ғана Қазақстан экономикалық өсу тенденциясы суреттеле басталды.
ЖІӨ 1999 жылы 2,7 өсуімен салыстырғанда 2003 жылы 9,8 өсті. АҚШ долларымен
салыстырғанда теңгенің девальвациясы 5,2 дейін төмендеді, инфляция қарқыны
9,8. кәсіпкершілік құрылымының белсенділік деңгейі жоғарлады. Халықтың
табысы тұрақты түрде өсті. Осының барлығы банк қызметіне сұраныстарын
арттырды, соның ішінде депозит пен несиеге ерекше. Қаржылық секторда
екінші тыныс ашылды. Ал бұл уақытта қазақстандық банктер капитал мен
актив көрсеткіштері жақсара түсті. Бірақта банктерге өткен жылғы қарыздар
бойынша провизияларға қаражатты жұмсауға тура келді, оның себебі еркін
қалқыма валюта айырбастау бағамының ауысуы қарызгерлердің қаржылық жағдайын
төмендетіп жіберді.
Соңғы жылдары отандық банктердің активтері тез қарқынмен көбеюде. Бұл
көбею меншікті капиталдың және түсетін пайданың артуымен жүруде. Бірақ бұл
түсетін табыстар бірнеше операция арқылы артуда. Қазіргі таңда
Қазақстанның БӘС (Бүкіл Әлемдік Сауда ұйымы) ұйымына кірген жағдайда
қазақстандық банктер шет елдердің банктеріне бәсекелеске түсуі өте ауыр
тиеюі мүмкін. Сондықтан отандық банктер экономикалық өсу қарқыны кезінде
активтерін тиімді орналастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары:
1. коммерциялық банктің табыстылығын бағалау;
2. банк операцияларының рентабелділігін талдау;
3. банк табыстылығына әсер ететін факторларды ашып қарастыру;
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Коммерциялық банк табыстылығын басқару теориясын қарастыру;
2. банк табысы мен шығысына талдау жүргізу;
3. банктер рентабелділігін сипаттайтын көрсеткіштерді ашу;
4. банк пайдасын талдау;
5. банктердің рентабелділік көрсеткіштерін өзара салыстыру;
1 ТАРАУ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2 Банк табыстылығын басқару
Қазіргі жағдайда коммерциялық банктер харекеті бәсекелестіктің
күшеюімен, орталық банктердің бақылауының қаталдануымен және пайданың
қысқаруымен сипатталады. Бірақ капитал рентабелділігі мен пайдалылығын
арттыру мақсатында банктер жаңа қызметтер түрлерін енгізуді, клиенттерге
қызмет көрсету деңгейінің тәжірибесін көтеруде, өнімдер мен қызметтердің
өзіндік құнын қысқартуды, ұйымдық құрылым негізінде ресурстарда үнемдеуге,
банк капитализациясы мен өсуінің өзара тиімді қатынасын табуға тырысуда.
Басқару үдерісі екі негізгі жағдайдан тұрады: жоспарлау мен
бақылаудан. Банк қабылдаған шаралардың толық жүзеге асуы үшін банктің
жоспарлау мен бақылау төмендегі үлгі 1 кесте түрінде үдерісі жетілдіру
керек.
Кез – келген ұйымның бәсекелес ортадағы өмір сүрудегі негізгі элементі
стратегиялық және ағымдық жоспарлау болып табылады. Банк страгиялық даму
жоспарлау кезінде экономикалық мүмкіншіліктің болашағын болжамдайды:
актив көлемін, банк пассивін өсу көздерін, тәуекелді қаржылық нәтиже мен
материалдық базаны. Стратегиялық жоспардың соңғы сатысы банкке актив
көлемін өсуіне жағдай туғызып, оған әсер ететін қаржылық тәуекелділіктерді
азайтатын қажетті капитал көлемін анықтау. Банктің стратегиялық жоспары
нақты мәселелерді шешуге бағытталған ағымдық жоспарларды жүзеге асыру
арқылы орындайды. Қазіргі кезде банктік басқару көбінесе өзінің жеке
тәуелсіз табыс пен шығыс бюджеті бар бөлімше орталықтар негізіндегі
орталықтанбаған жүйеге сүйенеді. Клиенттер табыстылығы мен өнімдерді
басқару мақсатында да осыған ұқсас бюджет қалыптастырылады. Мұндай
басқару жүйесі банк басшылығына әр түрлі саладаның рентабелділігін, банк
ұсынатын қызметтері мен өнімдердің пайдалылық деңгейін анықтауға және
клиенттерді табыстылығына қарай бөлуге мүмкіндік береді.
1-кесте
Банктің басқару үдерісі
Жоспарлау бақылау Банкті
басқару
стратегиялық жедел пайдалылық өнімділік
Мүмкін болатынБанктің жылдық Банктің Кадрларды жәнеҰйымдық қайта
жағдай бюджеті экономикалық жұмыс жобалау
ресурсы жүктілігін
Стратегияны Жауапкершілік басқару
таңдау орталықтар Жауапкершілік
бойынша жылдық орталықтар бойыншаҚұндылық
Қаржылық бюджеті эономикалық бақылау
тәуекелділікті ресурстар
бағалау Клиенттер Үрдістерді
бойынша бюджет Клиенттер бойынша және құрылымды
Стратегиялық ресурстар талдау
жоспар
Банк өзінің алдына қойған мақсатын үздіксіз бақылауында ұстау керек.
Сонымен қатар бақылау банк бөлімшер харекетінің экономикалық
көрсеткіштеріне, қаржылық және кадрлық ресурстарды пайдалану тиімділігіне
қарап отыру қажет. Егер банктің ұйымдық бөлімше құрылымы қойылған
талаптарға жауап бермесе, жаңадан қойылған басқару міндеттеріне сай банк
құрылымын қайта жобалау қажеттілік туады.
Ұйымдастыру құрылымы аудандық, жоспарлау және бүкіл банктік деңгейде
орындала алады. Аудандық деңгейдегі ұйымдастырылу аудандық басқару
жүйесінге бөлімдер мен филиалдардың және олар атқаратын операцияларға
бақылау орнату арқылы жүргізіле алады. Жоспарлау харекет деңгейінде банк
маңызды бөлімшелерді қайта құруға, әр қызмет бөлімшелердің мақсатын
анықтауға, басшылықты күшейтуге, басқару мен бақылауды жетілдіруге немесе
операциялар тиімділігін арттыруға, клиенттерге қызмет көрсетуін жақсартуға
болады.
Фундаменталді қайта құру кезінде банктің болашақ дамуына қарап нақты
мәселелеріне көңіл аудару керек, қабылданған стратегиялық жоспарларға
байланысты құрылымдық өзгерістер өткізу.
Алдымен банктің стратегиясы мен қайта құруды басқаратын маңызды
бөлімшелерді анықтап алу қажет. сондықтан төмендегі талаптарды орындау
қажет:
- банк бөлімшелерінен ағымдық жоспарға сай банктік бизнестегі
өнімнарыққа бағытталған рентабелділікті құрып, оны басқаратын және
сол бойынша жауап беретін бөлімшелер құру (мысалы, жеке және VIP
клиенттерге , кіші бизнеске, халықаралық қызмет көрсету және т.б.)
- негізгі басқарудан технология, актив пен пассивті басқару,
ақпарактты басқару, жоспарлау және т.б. салаларда харекет ететін
бөлімшелер құрып, оны маманданған қызметкерлермен
қамтамасыздандырып, олардың міндеттерін, құқықтарын және алдына
қойылған мақсаттарды нақты белгілеу
- аудандық және филиалдық деңгейдегі харекет ететін бөлімшелердің
саласын кеңейтуге, жоспар деңгейін жоғарлату және жаңа
операциялармен паралелді бөлімшелерді құру
- аудандық басқару жүйесіндегі басқару мен бақылаудың тиімділігін
арттыруды қамтамасыздандыру
- банкті басқаруға қажет негізгі үдеріс пен ақпаратты құрылымдық
басқаруды енгізу
Сонымен қатар банк сыртқы және ішкі ортадағы өзгерістер жөнінде
ескеріп отыру ақпарат жинағының тұрақты түрде өсіп отыратындығын айта кету
керек. Банктің ақпаратқа деген қажеттілігі сыртқы ортадан келетін
қауіптіліктің және ортадан туатын қауіптер қатарына ғаламдану, нарық
тұрақсыздығы, клиент талғамдарының жоғарлауы, экономикалық жағдайлардың
өзгеруі. Банктің ішкі мәселелерін тудыратын факторларға: жаңа өнімдерді
өндіру, ақпараттық технологияны пайдалану, құрылымдық және ұйымдастырушылық
өзгерістерді басқару, шығындар жұмсалуын бақылау, тәуекелділікті басқару.
Бұл ақпаратты талдау мен пайдалану банктің даму бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді: бизнестің стратегиясын белгілеу, бизнес нарығының дамуы
мен құнын бағалау, атқаратын операциялар түрлеріне байланысты бизнесті
басқаруын анықтау. Бұл үдерісті екінші сызба арқылы көрсетуге болады.
Бизнес стратегиясын жоспарлау кезінде банктің корпоратив
стратегиясымен сай келуін ескеріп, нарыққа және шығынға талдау жүргізу,
нәтижелігін бағалау. Әр банкке харекет нәтижесін бағалайтын өз жүйесінің
болу қажет.Бұл жүйе арқасында:
- харекет нәтижесін жоспармен салыстыру;
- тәуекелге бақылауды орнату;
- капиталды тиімді бөлуін қамтамасыздандыру;
- іске асырылып жатқан стратегияларды талдау;
Харакет нәтижесін өлшейтін жүйенің мақсаты мен міндетін анықтау
маңызды.
Банктің харакетін бақылау мен басқарудың түрлі тәсілдерін қолдану
арқылы әр түрлі жақсарту бағыт бойынша жүргізіле алады: клиенттерге қызмет
көрсету деңгейін артыру, қызмет көрсету деңгейін жоғарлату, әрекет ететін
саланы кеңейту, актив сапасын жақсартып, банк қуатын толық пайдалану және
қаржылы тәуекелділікті азайту. Бұл тәсілдің барлығы банк пайдасы мен
рентабелділігінің өсуіне әкеледі.
Банк харакетінің басты көрсеткіштерінің бірі банк рентабелдігі
болып табылады. Өйткені бұл көрсеткіш харакет нәтижелілігін көрсетеді және
экономикалық үрдіске қатысушылар үшін де маңызды.
Банк құрылтайшылары рентабелділіктің артуына мүдделі, себебі
көрсеткіш инвестицияның табыстылық деңгейін сипаттайды. Банк
рентабелділігінің өсуі салымшыларға да, кредиторларға да пайдалы, өйткені
қосымша қалыптасатын резерв ретінде каптиалдың өсу көзі болып харакеттің
кеңеюіне, қызмет көрсету сапасының жақсаруына жағдай туғызады.
Банк қарызгерлеріне де жанама болсада банк пайдасының артуы
пайдалы, себебі берілетін несие капитал көлемі мен құрылымына байланысты.
Экономикалық үрдістің қатысушылар мүддесін қамтамасыздандыра
отырып, банктер пайдалылық пен табыстылылықты басқаруға үлкен көңіл бөлуде.
Пайдалылықты басқару банктік рентабелділіктің тұрақтылығына және өсуіне
мүмкіндік беретін жалпы табыстылықтың өсуіне және бүкіл шығысына қатаң
бақылау орнатуға көңіл бөлуді талап етеді.
Пайдалылықты басқарумен қатар банк табыс пен шығыс ағымдарын
реттеп отыру керек. Өйткені экономикалық жағдайлар өзгерістері банктік
харекеттің нәтижесіне үздіксіз әсер етеді. Банктік тәуелділіктердің өсуі
банк рентабелділігін басқару мен бақылаудағы бірінші кезекті мәселе болып
табылады.
Банк табыстылығы мен рентабелділікті бағалау қажеттілігін анықтайтын
факторларға мыналар жатады:
- банк активтерінің өнімділік мүмкіндіктерін білуге;
- капиталды өсіруге;
- даму мен өсу қажеттілігі;
- инвесторлар мен несие берушілердің сенімін арттыру үшін;
- жағымсыз жағдайлардың алдын алу үшін;
- дивиденд көлемін жоғарлату мақсатында;
Банк табыстылығы мен рентабелділігін бақылауының негізгі мақсаты
төмендегілер:
- банк басқаруын оптимизациялау;
- банк қызметкерлер жұмысын ынталандыру;
- табыс пен рентабелділікті басқару жүйесінің тиімділігін
сендіру;
Бұл бағыттардың әр қайсысы өзіндік міндеттерді шешеді. Бірақ
жиынтық ретінде банк харакетінің нәтижесін жақсартады. Рентабелділікті
басқарумен бірге жауапкершілік орталықтарын пайдалану әр функциялы
бірліктің үлесін анықтауға мүмкіндік береді; клиенттерге көрсететін қызмет
рентабелділігі негізгі клиенттерден түсетін табыс деңгейін бағалауға; жеке
банктік өнім мен қызмет түрінің рентабелділігі әр банктік өнім мен
қызметтің өзіндік құны жөнінде ақпарат береді.
Жалпы алынған ақпарат негізінде табыс көздері мен банк шығындарын
анықтауға және бұлар арқылы бүкіл банк негізінде табыстылылық пен
пайдалылықты арттыру бағытындағы басқару шешімдерін орындау мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде банк харекетін талдауда банктің жалпы нәтижесін
бағалау жеткіліксіз болғандықтан, клиенттердің, өнімдердің сипатына
байланысты рентабелділік деңгейін бақылау маңызды орын алады.
Ұйымдастырушылық бөлімшелер деңгейіндегі банк рентабелділігін басқару
жауапкершілік орталықтар басқаруы деп аталады.
Жауапкершілік орталықтың басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде
келесі маңызды сұрақтарды шешу қажет:
- банк бөлімшелерін жауапкершілік орталықтарына байланысты
бөлу;
- басқару есебіне шот жоспарын құру;
- табысты тарату тәртібін белгілеу;
- ішкі қаражат аударым тәсілдерін анықтау;
- жауапкершілік орталықтардың харекетін бағалайтын көрсеткіштер
мен басқару есеп түрлерін анықтау;
- жауапкершілік орталықтар бойынша шығындар таратылуын
қамтамасыз ету;
Бірінші сатыда жауапкершілік орталықтардың қайсысы құрылатынын
анықтау қажет; орталық харекеттерін белгілеп, оларды басқару концепциясын
қабылдау.
Жауапкершілік орталықтарына екі анықтама беруге болады: 1) бұл бір
қызмет немесе өнім өндіретін құрылымдық бөлімше; 2) жауапкершілік
орталықтар – бұл нақты белгіленген жеке мақсаты, бюджеті және есебі бар
басқару бірлігі;
Банк харекеті кез – келген кәсіпорын секілді бірнеше бөліктен құрыла
алады. Бұл бөліктер төменде келтірілгендермен байланысты болу мүмкін:
- банк басқаруымен;
- қамтамасыз үрдісімен және банктік бизнесті қолдау үрдісімен;
- банктің ағымдық жоспарын орындаудаға операциялармен және
басқа қызмет түрлерінің харекеттерімен, яғни бизнес
үрдісімен;
Сол себепті жауапкершілік орталықтарын басқару жүйесі табыс пен
шығынды есептейтін шоттар жоспарын белгілеу мен жауапкершілік орталықтар
бойынша жалпы шығынды бөлу кезінде қадағалап отыру қажет.
Банк бөлімшелерін жауапкершілік орталықтар бойынша бөлгенде төмендегі
жағдайларды ескеруді талап етеді:
- бөлімшені қалыптастыратын ақпараттық ағымдарды;
- өндірілетін және тұтынылатын өнімдер мен қызметтер;
- бөлімшелерден өтетін ақша ағымдарының тұтынылуын немесе
топтастырылуын анықтау;
- бөлімше өндіретін өнім мен қызмет түрінің тұтынушысын
анықтау;
Банк бөлімшесінің функциясы мен тұтынылатын өнім мен қызметтер
түрлеріне байланысты банк бөлімшелері пайда орталықтары (бизнес
орталықтар), қамтамасыздандыру және қолдау орталықтары, банкті басқару
орталықтары деп топтастырылады.
Пайда орталықтары - бұл клиенттердің банктік өнімге қажеттілігін
қанағаттандыруға және пайда әкелуді қамтамасыз ететін бизнес бірлігі.
Қарастырылған бизнес бірлігі дегеніміз бизнес – үрдісі мен белгілі
функцияны орындауға ұйымдастырылған адамдар мен техникалық құралдардың
жиынтығы.
Банк бизнесін қамтамасыздандыру бөлімшесі – банк харекетін
қамтамасыздандыратын бухгалтерлік, методологиялық, ақпараттық, материалды
техникалық, заңгерлік функциялармен байланысты бизнес – бірлік типі.
Бизнесті қолдау бөлімшесі – бизнес үрдісін атқару кезінде нормативтік
заң шығармашылық талаптардың орындалуын, сонымен қатар тәуекелділікті
бақылауға жәрдемдесетін бизнес – бірлік типі.
Банктің басқару бөлімшесі – банк басшылығы қабылдаған жоспарларды,
ішкі бақылауды, мониторингті, инжинирингті, банк харекет жоспарын түзетуді
іске асыру бизнес – бірлігінің типі.
Әр орталық өнімдер мен қызмет көрсетуге қажет ресурстар (материалдфқ,
қаржылық және т.б.) көздері болады. өндірілген өнім басқа орталықтың немесе
банк клиенттерінің тұтынуына жұмсалады.
Басқару мақсатында пайдаланатын ресурстардың құндық сипаты болу керек.
Құндық ақпараттан қосымша басқа мәліметтер болу қажет. Оларға бағалау мен
есептеуге қиын қызмет көрсету сапасы келетін және банк қызметкердің
мамандық деңгейі.
Жауапкершілік орталықтардың типін анықтау критерияларына төмендегілер
жатады:
- сыртқы және ішкі тұтынушыларға өнім мен қызмет көрсету
түрлерін ұсыну;
- тіке табыстарды алу;
- бір технологиялық тізбекті құрайтын өзара байланысты немесе
ұқсас операциялар мен қызмет көрсету кешені;
- орталық басшысының орталықтың ақша түріндегі табыс алу мен
шығынды қалыптастыру бойынша жауапкер болу мүмкіндігі;
Жауапкершілік орталығы шығарған өнімдерді сыртқы ортаға сатылуы
бухгалтерлік есепте табыс ретінде қабылданады. Сонымен бірге жауапкершілік
орталық өнімдердің өзара алмасуы табыс түрінде бағалануыда, бағаланбауыда
мүмкін.
Егер жауапкершілік орталық басшысы өнімнің ақша түрінде сыртқы
шығарылуына жауап беретін болып, бірақ қалыптасатын шығынға жауап бермесе,
онда жауап орталығы табыс орталығы деп аталады.
Егер басқару есеп жүйесі жауапкершілік орталығында пайда болған
шығынды өлшейтін болып, өнімді табыс түрінде бағаламаса бұл жауапкершілік
орталық шығын орталығы деп аталады.
Банктің алдына қойылған мақсаттарға байланысты кейбір шығын
орталықтары ретінде қарастырылып, трансферттік бағанықолдануды талап етеді.
Пайда орталықтар басшыларының харекеті алынатын пайдамен өлшенетін
болуына байланысты, банк тұтынылатын ресурстар мен шығарылатын өнім санының
көбеюіне ынталы, өйткені бұлар өз кезегінде пайданың артуына әкеледі.
Ірі компаниялар мен банктердегі пайда орталығы концепциясын қолдану
пайда бойынша жауапкершілікті децентрализациялаудың негізгі құралы болып
табылады.
Жауапкершілік орталықтың пайда орталығына айналу үшін мына жағдайларға
сай болу керек:
- орталықтың табыс пен қалыптастыратын шығынды анықтайтын
бухгалтерлік есепті көбейтіп бөлшектеу;
- орталық басшысына көрсетілетін қызметтің сапалық және сандық
шараларды немесе өнім санының шығынға қатынасын қабылдауға
артықшылық беру. Сонымен қатар орталық басшысы өнімнің кіру
мен шығаруына бақылау мүмкіндігі болу керек.
Пайда орталығы банктің қаржы құрылымында маңызды орын алады, себебі
кез – келген кәсіпорын секілді банкте өз харекетінде пайда табуды
көздейді. Көбінесе банктерде бірнеше пайда орталықтары болады:
несиелендіру, есептік – кассалық қызмет көрсету; қазнашылық;
бағалы қағаздармен операциялар және т.б.
Шығындар орталықтарына жоғарыда айтылып кеткендей басқару жүйесіндегі
орталықта пайда болып шығындарды есептеумен айналысатын бөлімше. Әр бөлімше
өзіне жүктелген жұмысты атқарады, бірақ көптеген жағдайда шығындарды
анықтауға мүмкін емес. Мысалы, жоспарлау мен талдауды басқару, заңгерлік
басқару немесе ішкі банктік бақылау бөлімшесі.
Бизнес орталықтың жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған барлық
орталықтарды шығын орталықтарына жатқызуға болады:
- бизнесті қолдау орталығы;
- банк харекетін қамтамасыздандыру және қызмет көрсету
орталығы:
- жалпы басқару орталығы;
Банкті қолдау орталықтары белгілі бір банк операцияларды жүзеге асыру
кезінде заң шығармашылық және нормативті актілерге сай болуын, нарықты
зерттеугемен, клиенттерді тартумен айналысады.
Қамтамасыз ету мен қызмет көрсету орталықтары банк харекетіне
материалдық, техникалық, ақпараттық қызметтермен қамтамасыздандыруға
бағытталған бөлімшелер тобы.
Жалпы басқару орталықтары басқару, бақылау және жалпы банктік есеп
функцияларын атқаратын банк бөлімшелері.
Банк бөлімшелерінің жауапкершілік орталықтар тобы бойынша бөлу банк
жарлығымен бекітіледі.
1. Коммерциялық банк пайдасын қалыптастыру мен қолдану
Коммерциялық банктің жиынтық табысына қарыз операцияларының, қызмет
көрсеткені үшін алынатын төлем көлемінің нормасы және актив мөлшері мен
құны әсер етеді. Банктік қызметте қарыз және инвестиция операцияларынан
түсетін табыстар банктік табыстың 90 % қамтамасыз етеді .
Баланстық пайданың көлемі төменде көрсетілген негіздерде тексеріледі:
- банк пайдасының қалыптасуы заңдылыққа сай болуын қарастыру;
- банк шығысымен байланысты операцияларының мазмұнын талдау;
- қаржылық резервтер қалыптастыруын бақылау;
- пайданың қолданылуын және шығыстар шоты бойынша көрсетілу
дұрыстылығын салыстыру.
Банктік іс жеке адаммен тікелей қатынасы жағынан жеке сипатты
иеленеді. Банк коммуналды қоғамдық кәсіпорындар секілді қоғамдық мүдделерді
қоздырады және олардың қызметі үздіксіз болу керек. Банктер басқа саладағы
компаниялар сияқты операцияларды тоқтатып немесе қызметкерлер санын тез
қысқартып жібере алмайды. Бірақ бұл банк басшылығының банктік шығысты
бақылауын реттей алмайды дегенін білдірмейді. Қазіргі таңда банктер
ұйымдастырушылық құрылымды жетілдіру есебінен харекет ететін облыс көлемін
арттырып және көп жұмыс түрін автоматтандыру арқылы операциялық шығыс
төмендеуіне әкелді.
Несие операциясы коммерциялық банк жиынтық табысының негізгі табыс
көзі болып табылады. Банк тәжірибесінде қарыз пайызы операциялық табыстың
65% құрайды.
Банктік қарыздың пайыз мөлшерлемесі басқа ақша нарығындағы
міндеттемелер мөлшерлемелерінен айырмашылығы мөлшерлеме деңгейі банк пен
қарызгердің келісімі арқылы жүзеге асуына байланысты банктер арасында қарыз
мөлшерлемелері өзара тең емес.
Мөлшерлемеде әр қарыздың өзіне тән сипаты, сонымен қатар қарыз
капиталындағы сұраныс пен ұсыныс қатынастары көрінеді. Мөлшерлеме әр
қарыздың түрі бойынша көлемі мен мерзіміне, қарыздың өтелуін бақылау мен
дайындауға кеткен шығындарға, кепілдікпен қамтамасыздандыру дәрежесіне және
қарызгер депозит шотының жағдайына тәуелді. Сонымен қатар банк пайыз
мөлшерлемесіне әдеп – ғұрып пен дәстүр, банк арасындағы бәсекелес деңгейі,
пайыз мөлшерлемесінің максималды нүктесін белгілейтін нормативті актілер,
шаруашылықтың даму жағдайын бағалайтын банкирлер мен қарызгерлер болжамы.
Егер банктік несиеге деген сұраныс тұрақты болып, ал нарықтағы ақша
– қаражат артса, банктер табыс әкелетін активтерді тарту мақсатында пайыз
мөлшерлемелерін түсіре алады. Бірақта банктік несиеге сұраныс өссе түсе,
нарықтағы ақша – қаражат тұрақты немесе сұраныспен салыстырғанда жай
қарқынмен өссе пайыздық мөлшерлеме жоғарлайды. Пайыздық мөлшерлемеге
экономикалық жағдай болжам әсер етеді. Егер пессимистік көзқарас белең
алса, банкирлер мөлшерлемені түсіруге тырыспайды.
Коммерциялық банктің табыс әкелетін көлемі жөнінде екінші орынды
бағалы қағаздармен операциялар жатады. Табыс көлемі бағалы қағаздар
портфелінің құрылымы мен табыстылығына байланысты. Банктер бағалы
қағаздардан алатын табысты өтімділікке деген қажеттілігіне байланысты
қарастырады. Бағалы қағаздарға ақша – қаражат құралдарын банк
қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін ғана жұисалады. Инвестициялық
операциялардың тәуелді сипаты бағалы қағаздардан түсетін табысты басқаруын
қиындатады.
Банктің транс бөлімдері жоғары пайдалыда және жоғары шығыстыда болып
келеді. Бұл бөлім қызмет көрсеткен кезінде банк актив қаражатын емес,
клиент қаражатын басқарады. Сондықтан банктер сенімгерлік операцияларының
табысты активімен жұмыс істесе, бөлім әкелетін табыс мөлшері шығыспен
салыстырғанда жоғары болу мүмкін. Бірақ транс – бөлімдер банк операциялар
үлесінде үлкен алмайды. Банктердің сенімгерлік операциялармен айналысуы
клиенттер базасын көбейтіп, барлық банктік қызмет көрсететін мекеме реінде
танылғысы келетіндігінде.
Банктік салымдардан келетін шығындарды жабу үшін банктер комиссия
алады. Соңғы жылдары депозиттік шоттан түсетін комиссия мөлшері түсіп
кетті. Оның екі себебі бар: біріншіден, банктер бәсекелесінің күшеюі
депозиттерден алынатын комиссияны түсіруге немесе мүлдем алып тастауға
итермеледі. Екіншіден, активтер көлемінің үлкеюі комиссия үлес салмағынада
әсер етпей қоймады.
Басқада табыс топтарына көптеген элементтер кіреді: чекті және
векселді ішкі айналымда инкассациялау, банктік тратты сату, ішкі саудадағы
векселді акцепттеу, аренданы жалға беру, бағалы қағаздар операцияларында
делдалдық қызмет, жылжымайтын мүлік пен банктік сейфті жалға беру секілді
табыс көздері кіреді.
Ұзақ мерзімді пайдалануда банк шығыстары ауыспалы болып келеді. Банк
басшылығы ЕЭМ пайдалану қолдану арқылы көптеген шығыс элементтерінің
төмендеуіне мүмкіндік алды. Автоматизациялау бағдарламасы соңғы жылда тез
қарқынмен өсіп келе жатқан мерзімді және жинақтау салымдар бойынша
шығындарын жабуға жағдай жасады.
Банктік шығыстағы көлемі жағынан үлес салмағы ең ірісі мерзімді және
жинақтау салымдары үшін төленетін пайыз шығыстары болып табылады. Соңғы
жылдары бұл шығыс түрі тез өсті. Бұның екі себебі бар: біріншіден, банк
арасындағы бәсекелестің қатты күшеюі, бос ақша – қаражат тарту мақсатында
депозит үшін төленетін пайыздың жоғарлауы және банктік қызмет күндіктілік
өмір қажеттілігіне айналуы халықтың банкке салатын ақша – қаражаттың өсуі.
Екінші себеп депозиттердің үлес салмағының артуы.
Жалпы және әкімшілік шығыстар банктік шығыстың 10% үлесін құрайды.
Бұл шығыстар түріне банктік ғимарат үшін төлем, жөндеу, от қауіпінен
сақтандандыру және т.б. жатады.
Табысқа салатын салық банк шығысының үлкен баптарының бірі. Оның
шығыстағы үлес салмағы 7% құрайды. Бірақ табысқа салынатын салық әр елде
және әр қаржылық институтта әр түрлі болуы банктер арасында бұл шығыстың
үлес салмағыда бірдей емес. Табысқа салынатын салық шығыс баптарының
ішіндегі ең ірілерінің бірі болып табылады.
Басқа операциялық шығыстарға жоғарыда айтылмаған шығыстар түрлері
жатады. Бұл шығыстар банк жұмысының тиімді жүруін қамтамасыз етеді. Осы
шығыс элементтеріне жарнамаға, инвентар мен материалдар шығындары,
сақтандыруға салым және екінші деңгейлі салықтар кіреді. Сонымен қатар бұл
топқа кеңсе мен бланкке жұмсалған шығындар жатады.
1.3 Коммерциялық банктің табыстылығын талдау әдісі
Коммерциялық банктің табыстылығы банктің барлық саладағы шаруашылық-
қаржылық және коммерциялық іс-әрекеттердің оңды жиынтық көрсеткіші болып
табылады. Банк табысы арқылы дивиденд деңгейінің көлемін арттыруға, барлық
ағымдық шығындарынды жабуға, соның ішінде әкшілік-басқару шығындарын,
пассив пен актив операцияларын дамытуға болады.
Банк табыстылығын баланс активтері мен пассивтерінің тиімді құрылымы
және оны банк қызметкерлерінің сол бағытта мақсатты әрекеттері анықтайды.
Банк табыстылығының деңгейіне әсер ететін басқада факторларға банк табысы
мен шығыстарының ұтымды құрылымы, пайыз маржасын есептеу мен қарыз
операциялар табыстылығының өсу қарқыны жатады. Банк харекетінің табыстық
жағдайларының өтімділік және банк тәуекелдіктерін басқару болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген барлық факторлар коммерциялық банктің
табыстылығын талдау әдісінің мазмұнына әсер етпей қоймайды.
Коммерциялық банктің баланс құрылымын зерттеу негізінде ең алдымен
оның пассивінен бастаған дұрыс, себебі пассивтің көлемі мен құрылымы
активтің көлемі мен құрылымын анықтап береді. Пассив құрылымын талдау
негізінде алдымен меншікті капиталдың баланс соммасындағы үлесі мен
көлемінен бастау керек. Қазіргі таңда коммерциялық банктер меншікті капитал
арқасында пассивтің 8-18% құрайды. Ал тартылған қаржылық ресурстар
пассив құрылымында 70-80%.
Пассив құрымында талдау кезінде банк қаражатын анықтау үлкен мәнге ие.
Меншікті қаражат(брутто) пен меншікті қаражатты (нетто) айыра білу
керек. Меншікті қаражатқа (брутто) меншікті қаражаттан (нетто) басқа
тартылған қаражаттар кіреді. Меншікті қаражат (брутто) меншікті капитал
салымдарынан, меншікті қаражат есебіндегі пайдадан және сақтандыру
резервінен тұрады.
Иммобилацияланған қаражатқа капитализацияланған меншікті қаражаттар,
басқа ұйымдардың харекетіне қатысуыға бөлінген меншікті қаражаттар, бағалы
қағаздарға салынған меншікті қаражаттар, факторингті және қарыздар
кіргізіледі.
Меншікті қаражат(нетто) меншікті қаражат (брутто) мен
иммобилацияланған сомманың айырмасы реттінде анықталады. Бұл көрсеткіш
баланс құрылымын талдау кезінде басты рөл атқарады. Осы көрсеткіш негізінде
Орталық банктердің өтімділік нормативі белгіленеді.меншікті қаражаттың
иммобилацияланған капиталы банк операцияларының өтімділік пен табыстылығын
түсіреді, сондықтан бұл банк басшылығының үздіксіз бақылауында болу керек.
Меншікті ресурстардың сапалық бағалануы олардың үлестік есептеу
негізінде бола алады. Меншікті қаражатындағы құрылтайшылар құрамын талдау
банк жұмысындағы негізгі міндеттері мен бағыттарын анықтауға мүмкіндік
береді. Банк харекетінің көлемділігі жарғылық капиталдың өсу қарқыны бере
алады. Бұл көрсеткіш банктік харекетінің даму деңгейі мен банктің жалпы
жағдайын сипаттайды.
Тартылған қаражатының құрылымын талдауда ең алдымен жалпы соммасы
анықталып, содан кейін келесі топтардың үлес салмағы мен мөлшері
анықталады:
- Мерзімдік депозиттер;
- Талап етілгенге дейінгі депозиттер: кәсіпорындар мен
мекемелердің ағымдық және айырбас шоты, бюджет табысы,
кәсіпорындардың капиталдық салымға негізделген пайдаланбаған
меншікті қаражаты;
- Есеп-айырысу қаражаттары: акцепттелмеген төлем-талаптар,
лимиттелмеген чек кітапшалар шоттары, аккредитив бойынша
пайдаланылмаған қалдықтар;
- Банкаралық несиелер;
- Ішкі операциялар бойынша несиелер;
- Акция мен бағалы қағаздардан түсетін қарадаттар.
Әрбір топтың жалпы соммадағы үлесін анықтау несиелік ресурстарды
қалыптастыруда рөлін сипаттайды. Коммерциялық банктің тартылған
қаражаттарының құрылмынын талдау кезінде талап етілген дейінгі депозиттер
дің үлестік басымдылығы байқалды, әсіресе клиенттердің ағымдық және
еңбекақы шоттары, сонымен бірге банкаралық несиелер.
Алғашқы қаражат көзі көбінесе банк табыстылық негізінде ең тиімді деп
есептелінеді. Пассив операцияларын талдау процесінде банк саясатын анықтау
үшін әртүрлі коэффициенттер пайдалануға болады.
тартылған ресурстардың орташа қалдығының қанша бөлігі несие
беруге орналастырылған. Шетел тәжірибесі бойынша бұл көрсеткіш 75% жоғары
болса банк саясатының қауіпті екендігін көрсетсе, ал 65% төмен болған
жағдайда саясаттың пассив екендігін көрсетеді. Банктің актив операцияларын
талдау табыстылық, өтімділік және тәкелелділік жағынан сипатталады. Содан
кейін табыс әкелетін активтерінің құрылымын мұқият зерттеледі. Сонымен
бірге қысқа, орташа және ұзақ мерзімді қарыздар, банкаралық несиелер,
факторингтік, лизинг операциялар үлесі мен көлемі анықталады. Әсіресе
тәуекелділік пен табыстылық негізіндегі несие салымдары . Несие
тәуекелдігін қарастыру кезінде көлем несиелерді анықтау керек. Осы мақсатта
әртүрлі көреткіштер пайдалануға болады.
Банкте табыс әкелетін және әкелмейтін жалпы активтер соммасын
анықтайды. Содан кейін қауіпті активтердің жалпы актив соммасындағы үлесін
анықталады. Қауіпті активтер соммасына берілген несиелер, сатып алынған
бағалы қағаздар, факторингтік және лизингтік операцияларына салынған жалпы
сомма жатқызылады. Талдау кезінде банк табысына әсер ететін факторлар
анықталып, актив операцияларының қаншалықты рентабелді екендігі
есептелінеді.
Жыл аяғында банк қорытынды жасай келе өз жұмысының пайда деңгейін
анықтайды. Шыққан қорытындыға қарап банк өзінің дисконттік және несие
саясатын белгілейді. Сондықтан банк өз баланс баптарын пайдалана отырып,
белгілі мерзім ішінде табыс пен шығысты есептеп отыру керек. Сонымен бірге
валюта бағамының өзгеруіне байлакнысты банк табысы бірде көбейіп, бірде
азайып отырады. Банк шаруашылық конъюнтураға қарап мүмкін болатын банк
қарыздары мен шығыстар жалпы соммасы болжамдайды. Осындай талдаудың
қажеттілігі өте зор, өйткені банктің қаржы нарығындағы орны бәсекелес
қабілеттілік перспективасы осы бағалаудың шындыққа жақын болуында.
Банк жұмысының сыртқы көрінісі белгілі мерзім ішіндегі табыс пен
шығыс көрсеткіштері көрсетеді.талдау алдында табыс пен шығыс
көрсеткіштерін топтау қажеттілігі туады.
Табыс пен шығыс құрылымын талдауды алдымен әр топтың табыс пен шығыс
жалпы соммасындағы үлесін анықтаудан бастаған дұрыс. Әсіресе операциялық
табыстар 100% жақынға болып, ал өсім қарқыны бірқалқы болуы қажет. Жалпы
табыс соммасындағы бір топтың табыс деңгейінің төмендеп кетуі келесі
топтың табысымен жабуға болады. Осындай ырғақтылықтың байқалуы банктің
актив операциялар басқаруының немесе несие қызмет нарық конъюнтурасының
төмендеуін көрсетеді.
Банктік емес харекеттен түсетін табыстар көбінесе қалыпты құбылыс
ретінде қарастырылғанымен, оны әрдайым тұрақты бақылауға алу керек. Бұл топ
табысының өсуі ағымдық табыстар есебінде жүрмеу керек. Банктің жалпы
ағымдық шығыстар соммасының өсуі екі жағдайда көрсету мүмкін: банк алатын
несие ресурстар нарық конъюнтурасының нашарлап кетуі немесе банк басшылық
қызметінің харекеті төмендеуі. Шығыс құрылымын талдау кезінде назарды
банк қызметін қамтамасыз ететін шығыстарға, соның ішінде әкімшілік-
шаруашылық шығыстары мен банк жұмысындағы тәуекелділікке байланысты
шығыстар үлесіне. Пайданың экономикалық дағдарыс пен инфляция әсерінен
жеткілікті болмауы банкте әкімшілік-шаруашылық шығыстардың,әсіресе жалақы
мөлшерінің өсуіне әкеледі. Экономикалық дағдарыс жағдайында жойылу
қауіпінен құтылу үшін банк күдікті және зиянды операцияларды жабуға
арналған арнайы резервтер құрылуы тиіс.
2 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫН БАҚЫЛАУ
2.1 Банк табысы мен шығысын талдау
Банктің жиынтық табысы келесі түрде (2.1. 1) көрсетіле алады:
Жиынтық табыс = пайыздық табыс + пайыздық емес табыс (2.1.1)
Пайыздық табыс – қарыз бойынша алынған есептелген теңге мен валюта
түріндегі пайыз.
Пайыздық емес табыс – инвестициялық харекеттен алынған табыс
(бағалы қағаздардардан алынған табыс; банктермен, кәсіпорындармен және
ұйымдармен бірлескен харекеттен түскен табыс; валюталық операциялардан;
айыппұл мен өсімнен жиналған табыс және т.б. табыстар).
Банктік табыстарды зерттеу тіке және көлденең талдаудан басталады.
Содан кейін жалпы соммадағы табыс тобының үлесі салмағы анықталады. Сонымен
қатар пайыздық табысының ырғақты өсуі коммерциялық банктердің қалыпты
жұмысын дәлелдейді. Инфляциялық жағдайында несиеден алынатын пайыздық табыс
көлемі азаяды, сондықтан банктер басқа табыс көздерін іздеп, солармен
айналысатын болса, болашақта соншалықты тұрақты жұмыс істей алады.
Қазіргі таңда банктер көптеген төлем қызметтері мен дәстүрлі емес
операция кешендерін кеңейтуде. Мұндай операция түрлерін сенімгерлік,
лизинг, факторинг, клиринг және т.б. операциялар жатады.
Коммерциялық банктер сенімгерлік операциялармен айналысу арқылы
бірнеше мақсатты көздейді:
- қосымша табыс алу
- корпорацияларға және оның ақша – қаражатын бақылау орнату
- сенімді клиенттермен байланыс құру
- Коммерциялық банктердің сенімгерлік операцияларын екі топқа
бөлуге болады:
- жеке тұлғаға көрсетілетін сенімгерлік қызметтер – мұрагерлік
өкім, жеке меншікті басқару, қамқоршылық, мүліктің
қауіпсіздігін қамтамасыздандыру, делдалдық қызмет және т.б.
- ұйымдарға көрсетілетін сенімгерлік қызметтер – активтерге
өкім жүргізу, агенттік қызмет, кәсіпорынды жоюына байланысты
операциялар және т.б.
Коммерциялық банктер траст бойынша көрсеткен қызметтері үшін
комиссиялық сыйақыларды дифференциялық түрде алады. Агеттік және өкілдік
операциялар бойынша сыйақы келісім негізінде алынса, ал қалған операция
түрлерінің сыйақысы заң шығармашылығы негізінде алынады.
Комиссиялық сыйақы келесі түр арқылы алына алады:
- басқаруға берілген мүліктің негізгі соммасы бойынша жыл сайын
төленетін салым
- берілген мүліктен түскен табыс бойынша жыл сайын төленетін
салым
- сенімгерлік басқаруға берілген мүліктің негізгі соммасы
бойынша төленетін жеке салым
Отандық банктер арасында бұл операция жаңа ғана енгізіле бастады.
Бірақ бағалы қағаздар нарығының дамуына байланысты сенімгерлік
операцияларда кеңейе түседі.
Дәстірлі емес қызмет түрлерін төмендегідей топтастыруға болады:
- несиелік – есептеу операциясында қосымша қызмет түрін енгізу
(кепілгердік беру)
- клиентураға кассалық қызмет көрсету
- капитал салымдарын қаржыландыру қызметі
- кеңес беру
- халыққа қызмет көрсету түрі (құндылықты бағалау)
- аудиторлық қызмет
Банктің жиынтық табысына әсер ететін негізгі факторларға мыналар
жатады:
- Несиелік операциялар табыс деңнейінің жоғарлауы
- Несиелік емес операциялар табыс деңгейінің жоғарлауы
- жұмыс істейтін активтердің жалпы активтер соммасында үлес
салмағының өсуі
Активтерді табыстылық бойынша топтастыру, олардың екіге бөлуге
мүмкіндік береді.
Банкке табыс әкелетін активтерге қысқа және ұзақ мерзімді қарыздар;
басқа банктерге несие; бағалы қағаздар; паилар; акциялар; факторинг бойынша
қарыздар; кәсіпорындардың шаруашылық харекетіне қатысуға берілген
қаражаттар;
Жалпы активтер соммасындағы табыс әкелетін активтердің тиімді деңгейі
85% деп есептелінеді.
Табыс әкелмейтін активтерге касса, корреспонденттік шот, резервтік
шот, негізгі құралдар көлемі, иммобилизацияланған меншікті қаражаттар.
Көрсетілген активтерді қысқарту банк табысының өсуіне әкеледі. Бірақта
мұндай активтердің қысқаруы рентабелділікті өсіргенмен өтімділіктің
қысқаруына себепші болады.
Операциялық қызмет құны еңбек сыйымдылығына тәуелді болса, ал банктік
емес операция құны келісімдегі төлем бойынша өндіріп алынады.
Банктік табысын талдау кезінде жалпы соммадағы жеке табыс түрі бойынша
анықталады. Мысалы, операциялық табыстың үлес салмағы (2.1.2)
Операциялық табыс жиынтық табыс. (2.1.2)
Табыс баптарының тербелісі деңгейлес талдау көмегімен жүргізіледі.
Операциялық табыстылықтың ырғақты өсуі банк харекетінің тиімді басқаруын
көрсетеді. Банктік емес операциялар мен басқада қызмет түрлерінен түсетін
табыс түрлерінің артуы актив операцияларының басқару деңгейінің төмен
екендігін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштің түрленуі (операциялық табыс
актив) көрсеткішін тудырды. Бұл көрсеткіш бойынша 1 теңге активке келетін
операциялық табыс көлемін анықтап береді.
Банк табысын талдау кезінде (капитализацияланған активтер табысы
табыс әкелмейтін актив) көрсеткіш нәтижесінің рөлі үлкен. к Коммерциялық
банк табыстылығының жалпы тараған көрсеткіштер қатарына (банктің жиынтық
табысы жұмысшылар саны) көрсеткіші жатады.
Коммерциялық банктің тұрақты табысына ұзақ мерзімді табыс көздері
жатады. Тұрақты табыс көзіне көбінесе негізгі операциялардан түсетін
қаражаттар жатады. Тұрақтылықтың жоқтығы бизнестің тәуекелділігін
көрсетеді. Табыстылықтың тұрақтылығын анықтайтын арнайы коэффициенттер
қолданылады.
Банктің құрылымын талдау әр табыс түрінің үлесі мен даму қарқынын
анықтауды білдіреді. Құрылымдық талдаудың мақсаты:
1. банк табыстылығының негізгі факторын анықтайды
2. табыс тұрақтылығын
3. негізгі табыстылық факторы болып табылатын мақсатты банктік қызмет
нарығын одан әрі болашақта сақтап қалуға бағытталған зерттеулер
Коммерциялық банктер табыстылық деңгейін бағалау үшін қаржылық
коэффициенттер қолдануы мүмкін:
K1 = пайыздық маржаактив (2.1.3)
K2 = пайыздық емес табысактив (2.1.4)
K3 = (пайыздық емес табыс – пайыздық емес шығыс)пайыздық маржа (2.1.5)
Жоғарыда келтірілген коэффициенттер негізінде табыс деңгейін
бағалау үшін:
- коэффициент нәтижесінің нақты және нормативті деңгейін
салыстыру арқылы банк табыстылығын рейтинг көрсеткіші
бойынша ауытқу деңгейін анықтауға;
- коэффициентің нақты көрсеткішінің ағымдық және өткен жылғы
нәтижесін салыстыру арқылы банк рейтингісінің түсуі мен
жоғарлауын талдауға мүмкіндік береді. Алғашқы екі
коэффициентің түсуі мен соңғы коэффициентің өсуі банк
рейтингісін жоғарлатады;
- ағымдық және өткен мерзімдегі нәтижесіні салыстыру арқылы
коэффициенттер өзгеруіне әсер ететін факторларды анықтауға
мүмкіндік береді;
Сонымен қатар банктің табысты басқарудағы негізгі міндеті ресурстар
құнының төмендеуі мен несиелік емес сипаттағы қызмет түрлерінің дамуын
қамтамасыздандыратын шаралар қабылдауды жалғастыру.
Банк 2002 жыл мен 2003 жылдар арасында әлемдік стандарт бойынша
пайыздық маржа (K1) талабы 3 – 4 көрсеткішін орындады. Бұл банк
табыстылығын басқарудағы табыстар арасындағы пропорционалдың дұрыс
құрылғанын көрсетеді. K2 көрсеткішінің түсуі несиелік сипаттағы табыс
көлемінің артуынан байланысты болды. Жалпы әлемдік стандарт бойынша K2
дәрежесі 1 артық болу қажет. K3 көрсеткіші әлемдік стандарттан әлде қайда
төмен екендігін көрсетті. Сонымен банк табыстылығын басқаруда несиелік
емес сипаттағы операция түрлерін дамыту және ресурстар құнын азайту болып
табылады.
Коммерциялық банктер шығысы – бұл банк операцияларын орындауға кеткен
және қамтамасыздандыруға жұмсалған ақша – қаражат шығыны.
Көрсетілген коэффициенттерге талданып жатқан банкті мысал ретінде
келтірсек:
Кесте 2
Қаржылық коэффициенттерді талдау
2003 ж. 2002 ж.
Активтер 80145653 58221432
Пайыздық маржа 3349251 1955619
Пайыздық емес табыс 1669986 2022792
Пайыздық емес шығыс 2180313 2218974
К1,% 0,04 0,03
К2,% 0,02 0,03
К3,% -0,15 -0,1
Банк шығысы көп түрлігімен ерекшеленеді. Бұларға банк операциялардың
өзіндік құнына жатқызылатын салықтар, ресурстарды тартуға жұмсалған
пайыздық шығыстар: валюталық операциялар бойынша шығыстар; амортизациялық
аударымдар; активтер мен арзан өнімдерінің тозуы; почта мен телеграфқа
кеткен шығыстар; канцелярлық шығыстар; банктік қызметті жақсартуға
жұмсалған шығыстар және т.б. шығыстар.
Шығысты талдаудағы негізгі бағыттарға мыналар жатады:
- жалпы шығыстар деңгейін бағалау;
- жалпы және жеке шығыстар деңгейі мен тербелісін бағалау;
- шығыстарды құрылымдық талдау;
Бүкіл және жеке шығыстардың мөлшері тек абсолюттік көлем мен өсу
қарқыны бойынша бағалауға болмайды. өйткені банк көлемінің өсуі
активтердің өсуіне әкелсе, ал бұл өз кезегінде шығыстардың абсолюттік
көлемінің өсуіне әкеледі. Сондықтан жеке шығыстардың өзгеруін бағалау үшін
салыстырмалы көрсеткіш қолданады.
Шығыстың құрылымдық талдауы негізгі шығыстар түрлерін анықтап,
олардың тербелісі мен өсу себептерін мұқият талдап шығу үшін қажет.
Шығыстар пайыздық және пайыздық емес, тұрақты және тұрақсыз, ағымдық және
т.б. болып бөлінеді. Мұндай топтастыру шығындардың өсуіне әсер ететін
негізгі факторды анықтайды.
Шығысты талдау табыс талдауындағы жоспар бойынша жүргізіледі. Ең
біріншеден баланс баптары бойынша шығыстар топтастырылады:
Жалпы шығыстар = пайыздық шығыстар + пайыздық емес шығыстар (2.1.6)
Жоғарыдағы формула бойынша әр компонентті жеке бөліп қарастыратын
болсақ:
1) пайыздық шығыстарға жазылып, төленген теңге мен валюта түріндегі
пайыздар;
2) пайыздық емес шығыстарға операциялық шығыстар (почталық және
телеграфтық шығыстар; корреспонденттік қатынас пен қызмет үшін
төлентен комиссиялық шығыстар; валюталық операциялар бойынша
шығыстар) және пайыздық емес шығыстар (банк қызметін қамтамасыз
етуге жұмсалған шығыстар мен басқада шығыстар) жатады.
Банктік шығысты талдау кезінде алдымен жалпы шығыстар соммасындағы
шығыстар топтарының үлес салмағы мен тербелісі анықталады.
Пайыздық шығыстар жалпы шығыстар соммасында үлкен бөлік құрайды (70%
айналасында). Өйткені пайыздық шығыстардың өсуіне әсер ететін факторлар
обьективті сипатты иеленеді. Бірақ банк кейбір шығыстарды өз күшімен
төмендетіп, банктің пайда деңгейін өсіре алады.
Банк басшылығы үлес салмағы жоғары шығыстарды азайтуға белсенді қызмет
атқару қажет. Банк харекетін қамтамасыз ететін шығыстарды қысқарту дұрыс
болмағандықтан, айыппұл мен өсім шығыстарын азайтуға болады.
Банктік шығысты талдау кезінде жалпы шығыстағы әр топтың рөлі мен орны
анықталады. Мысалы, операциялық шығыстар үлесі: (операциялық шығыстар
жиынтық шығыстар), басқа банктерден алынған несие ресурстар үшін төленген
шығыстар үлесі: (банктерге төленген пайыз соммасы жиынтық шығыс).
Шығыстар бабы өткен жылғы және жоспарланған көрсеткіштер бойынша
салыстыру арқылы талдау жүргізіледі. Сонымен қатар басқа шығыстар үлесінің
артуы банктік операцияларын басқару деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Шығысты талдау үдірісінде маңызды көрсеткіштердің бірі 1 теңге актив
операциясына келетін кез - келген шығыстардың қатынасы:
1) қызметкерлерді қамтамасыз ету шығындары актив
(2.1.7)
2) банктің шаруашылық шығыстары актив
(2.1.8)
3) басқа шығыстар актив
(2.1.9)
Көрсетілген қатынастар арқылы банктің актив операцияларының қаншалықты
пайдалылықпен жұмыс істейтінін көрсетеді. Алынған мәлімет басқа банктердің
көрсеткіштер нәтижелерімен салыстырылады. (Төленген пайыз табыс әкелетін
активтер соммасы) көрсеткіші жұмыс істейтін активтердің шығыстармен
қатынасын сипаттайды.
Банк харекетінің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер банктік өнімнің
өзіндік құны болып табылады. Банктік актив операцияларының өзіндік құны 1
клиентке қызмет көрсетуге етуге кеткен орташа шығыстар соммасының
Банктік шығыс соммасының төмендеуіне әсер ететін факторларға ресурс
базасының құрылымы және пайыздық емес шығыстардың азаюы болып табылады.
2.2 Банк пайдасын талдау
Коммерциялық банктің пайдасы дегеніміз банк табысының шығысынан асып
түсуі. Жалпы пайданың соммасы жалпы табыс соммасы мен жалпы шығыс
соммасының айырмасы ретінде анықталады. Банк пайдасының соммасы төменде
көрсетілген топтардан тұрады:
1) Операциондық харекеттен түскен пайда ( П1=Д1 – Р1 ) (2.2.1),
соның ішінде алынған пайыз бен төленген пайыз айырмасы арқылы және
валюталық операциялар комиссияларынан түскен пайда соммасы.
2) Қосымша харекеттен түскен пайда ( П2 = Д2 – Р2) (2.2.2)
3) Басқада пайдалар (П3 = Д3 – Р3) (2.2.3), соның ішінде айыппұл,
өсім және өткен жылғы пайыз бен комиссиялары.
Пайда талдауын банк операцияларының табыстылығынан бастап, пайдаға
әсер ететін факторларды анықтау керек. Жалпы банкте қалатын пайда соммасы
үш компоненттердің қай факторы пайдаға әсер ету күшін анықтау керек.
Банктің жылдық пайда өсімін бағалау кезінде инфляция деңгейін ескеру
қажет. Керісінше жағдайда нақты табыс көлемі азайып банк капиталының
төмендеуіне әкеледі. Сондықтан банк пайдасының көлемін талдау кезінде
инфляция қарқынын есепке алу қажет.
Нақты әр операциялар бойынша табыстылықты анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2004 жылы 1 қаңтарда ресми дерек бойынша деңгейлі банктердің жиынтық
таза табыс көлемі 30,1 млрд теңге құрады. Ал бұл көрсеткіш 2003 жылы 1
қаңтарда 20,6 млрд теңге болған еді. Өз кезінде Ұлттық банктің төрағасы
А.Г. Марченко Қазақстан экономикасының мұнай – газ өндірісіне
тәуелділігінің артуына қарамастан, қаржылық сектор ең пайдалы болып табылды
деп ескерткені дұрыс келді. Қазіргі статистика бұған куә. Бұл көрсеткіш
сонымен қатар банктердің ісі бұрын соңды болмаған жағдайда жылжығанын
көрсетеді. Алдыңғы қатарлылары тез және оңай түрде шетел нарығына
орналасуда. Бір сөзбен айтқанда банктер Орталық банк қойған нормативтерді
орындау және несиелендіру мен басқада банк өнімдірді ұсыну мақсатында
активтер көлемін бір қалыпты арттыруда, капитал үлесінде шет қалдырмай.
Жылдық нәтиже бойынша жетекші банктер Казкоммерцбанк, ТуранАлем банк және
Халық банк активтері тез және үлкен көлемде өсті. Сәйкесінше пайда көлеміде
оларда үлкен. Казкоммерцбанкта 4,1 млрд теңге, Халық банкте 3,050 млрд
теңге, ТуранАлем банкте 1,666 млрд теңге.
Банктердің жоғарғы қарқынды дамуы экономиканың өрлеуіне жол ашады.
Кіші және орта бизнестердің дамуы кезінде болашақта көп қаражат көздерін
талап етеді. Соны қанағаттандыруға ірі өаржылық институттардың болуы
қажет.
Өткен жылдары банктердің пайдасы әрдайым жақсы болған жоқ. Мысал
ретінде 90 жылдары болған республиканың қаржылық организміндегі
температурасының өзгеруі банк харекетіне кері әсер етуімен және
жекешелендіру үрдісі мен банктік жеке бизнесінің оңды болуы.
1998 жылы Қазақстан экономикасы әлемдік конъюнктура әсеріне ұшырады
және өзпайдасына емес Қазақстанның негізгі экспорт өнім түрлер бағасының
төмендеуі, республикаға негізгі сауда серіктестері мен инвесторы болып
келетін, елдердің жалпы экономикалық жағдайының төмендеуі. Мұндай жағдайда
банктер жоғарғы пайданы алуды көздемеді.
1999 жылы халықаралық қаржылық дағдарыс әсері толықтай кетпеуінен,
сыртқы экономикалық харекетпен айналым отандық кәсіпорындарды белгілі
мерзім бойы депрессивті жағдайда ұстады. Сәуір айындағы ұлттық валюта
бағамын босату салдарынан банктер табысы негізінен клиенттік валюталық
несиелерді және бағалы қағаздарды қайта бағалаудан түскен табыстар құрады.
2000 жылы ғана Қазақстан экономикалық өсу тенденциясы суреттеле басталды.
ЖІӨ 1999 жылы 2,7 өсуімен салыстырғанда 2003 жылы 9,8 өсті. АҚШ долларымен
салыстырғанда теңгенің девальвациясы 5,2 дейін төмендеді, инфляция қарқыны
9,8. кәсіпкершілік құрылымының белсенділік деңгейі жоғарлады. Халықтың
табысы тұрақты түрде өсті. Осының барлығы банк қызметіне сұраныстарын
арттырды, соның ішінде депозит пен несиеге ерекше. Қаржылық секторда
екінші тыныс ашылды. Ал бұл уақытта қазақстандық банктер капитал мен
актив көрсеткіштері жақсара түсті. Бірақта банктерге өткен жылғы қарыздар
бойынша провизияларға қаражатты жұмсауға тура келді, оның себебі еркін
қалқыма валюта айырбастау бағамының ауысуы қарызгерлердің қаржылық жағдайын
төмендетіп жіберді.
Соңғы жылдары отандық банктердің активтері тез қарқынмен көбеюде. Бұл
көбею меншікті капиталдың және түсетін пайданың артуымен жүруде. Бірақ бұл
түсетін табыстар бірнеше операция арқылы артуда. Қазіргі таңда
Қазақстанның БӘС (Бүкіл Әлемдік Сауда ұйымы) ұйымына кірген жағдайда
қазақстандық банктер шет елдердің банктеріне бәсекелеске түсуі өте ауыр
тиеюі мүмкін. Сондықтан отандық банктер экономикалық өсу қарқыны кезінде
активтерін тиімді орналастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаттары:
1. коммерциялық банктің табыстылығын бағалау;
2. банк операцияларының рентабелділігін талдау;
3. банк табыстылығына әсер ететін факторларды ашып қарастыру;
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Коммерциялық банк табыстылығын басқару теориясын қарастыру;
2. банк табысы мен шығысына талдау жүргізу;
3. банктер рентабелділігін сипаттайтын көрсеткіштерді ашу;
4. банк пайдасын талдау;
5. банктердің рентабелділік көрсеткіштерін өзара салыстыру;
1 ТАРАУ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2 Банк табыстылығын басқару
Қазіргі жағдайда коммерциялық банктер харекеті бәсекелестіктің
күшеюімен, орталық банктердің бақылауының қаталдануымен және пайданың
қысқаруымен сипатталады. Бірақ капитал рентабелділігі мен пайдалылығын
арттыру мақсатында банктер жаңа қызметтер түрлерін енгізуді, клиенттерге
қызмет көрсету деңгейінің тәжірибесін көтеруде, өнімдер мен қызметтердің
өзіндік құнын қысқартуды, ұйымдық құрылым негізінде ресурстарда үнемдеуге,
банк капитализациясы мен өсуінің өзара тиімді қатынасын табуға тырысуда.
Басқару үдерісі екі негізгі жағдайдан тұрады: жоспарлау мен
бақылаудан. Банк қабылдаған шаралардың толық жүзеге асуы үшін банктің
жоспарлау мен бақылау төмендегі үлгі 1 кесте түрінде үдерісі жетілдіру
керек.
Кез – келген ұйымның бәсекелес ортадағы өмір сүрудегі негізгі элементі
стратегиялық және ағымдық жоспарлау болып табылады. Банк страгиялық даму
жоспарлау кезінде экономикалық мүмкіншіліктің болашағын болжамдайды:
актив көлемін, банк пассивін өсу көздерін, тәуекелді қаржылық нәтиже мен
материалдық базаны. Стратегиялық жоспардың соңғы сатысы банкке актив
көлемін өсуіне жағдай туғызып, оған әсер ететін қаржылық тәуекелділіктерді
азайтатын қажетті капитал көлемін анықтау. Банктің стратегиялық жоспары
нақты мәселелерді шешуге бағытталған ағымдық жоспарларды жүзеге асыру
арқылы орындайды. Қазіргі кезде банктік басқару көбінесе өзінің жеке
тәуелсіз табыс пен шығыс бюджеті бар бөлімше орталықтар негізіндегі
орталықтанбаған жүйеге сүйенеді. Клиенттер табыстылығы мен өнімдерді
басқару мақсатында да осыған ұқсас бюджет қалыптастырылады. Мұндай
басқару жүйесі банк басшылығына әр түрлі саладаның рентабелділігін, банк
ұсынатын қызметтері мен өнімдердің пайдалылық деңгейін анықтауға және
клиенттерді табыстылығына қарай бөлуге мүмкіндік береді.
1-кесте
Банктің басқару үдерісі
Жоспарлау бақылау Банкті
басқару
стратегиялық жедел пайдалылық өнімділік
Мүмкін болатынБанктің жылдық Банктің Кадрларды жәнеҰйымдық қайта
жағдай бюджеті экономикалық жұмыс жобалау
ресурсы жүктілігін
Стратегияны Жауапкершілік басқару
таңдау орталықтар Жауапкершілік
бойынша жылдық орталықтар бойыншаҚұндылық
Қаржылық бюджеті эономикалық бақылау
тәуекелділікті ресурстар
бағалау Клиенттер Үрдістерді
бойынша бюджет Клиенттер бойынша және құрылымды
Стратегиялық ресурстар талдау
жоспар
Банк өзінің алдына қойған мақсатын үздіксіз бақылауында ұстау керек.
Сонымен қатар бақылау банк бөлімшер харекетінің экономикалық
көрсеткіштеріне, қаржылық және кадрлық ресурстарды пайдалану тиімділігіне
қарап отыру қажет. Егер банктің ұйымдық бөлімше құрылымы қойылған
талаптарға жауап бермесе, жаңадан қойылған басқару міндеттеріне сай банк
құрылымын қайта жобалау қажеттілік туады.
Ұйымдастыру құрылымы аудандық, жоспарлау және бүкіл банктік деңгейде
орындала алады. Аудандық деңгейдегі ұйымдастырылу аудандық басқару
жүйесінге бөлімдер мен филиалдардың және олар атқаратын операцияларға
бақылау орнату арқылы жүргізіле алады. Жоспарлау харекет деңгейінде банк
маңызды бөлімшелерді қайта құруға, әр қызмет бөлімшелердің мақсатын
анықтауға, басшылықты күшейтуге, басқару мен бақылауды жетілдіруге немесе
операциялар тиімділігін арттыруға, клиенттерге қызмет көрсетуін жақсартуға
болады.
Фундаменталді қайта құру кезінде банктің болашақ дамуына қарап нақты
мәселелеріне көңіл аудару керек, қабылданған стратегиялық жоспарларға
байланысты құрылымдық өзгерістер өткізу.
Алдымен банктің стратегиясы мен қайта құруды басқаратын маңызды
бөлімшелерді анықтап алу қажет. сондықтан төмендегі талаптарды орындау
қажет:
- банк бөлімшелерінен ағымдық жоспарға сай банктік бизнестегі
өнімнарыққа бағытталған рентабелділікті құрып, оны басқаратын және
сол бойынша жауап беретін бөлімшелер құру (мысалы, жеке және VIP
клиенттерге , кіші бизнеске, халықаралық қызмет көрсету және т.б.)
- негізгі басқарудан технология, актив пен пассивті басқару,
ақпарактты басқару, жоспарлау және т.б. салаларда харекет ететін
бөлімшелер құрып, оны маманданған қызметкерлермен
қамтамасыздандырып, олардың міндеттерін, құқықтарын және алдына
қойылған мақсаттарды нақты белгілеу
- аудандық және филиалдық деңгейдегі харекет ететін бөлімшелердің
саласын кеңейтуге, жоспар деңгейін жоғарлату және жаңа
операциялармен паралелді бөлімшелерді құру
- аудандық басқару жүйесіндегі басқару мен бақылаудың тиімділігін
арттыруды қамтамасыздандыру
- банкті басқаруға қажет негізгі үдеріс пен ақпаратты құрылымдық
басқаруды енгізу
Сонымен қатар банк сыртқы және ішкі ортадағы өзгерістер жөнінде
ескеріп отыру ақпарат жинағының тұрақты түрде өсіп отыратындығын айта кету
керек. Банктің ақпаратқа деген қажеттілігі сыртқы ортадан келетін
қауіптіліктің және ортадан туатын қауіптер қатарына ғаламдану, нарық
тұрақсыздығы, клиент талғамдарының жоғарлауы, экономикалық жағдайлардың
өзгеруі. Банктің ішкі мәселелерін тудыратын факторларға: жаңа өнімдерді
өндіру, ақпараттық технологияны пайдалану, құрылымдық және ұйымдастырушылық
өзгерістерді басқару, шығындар жұмсалуын бақылау, тәуекелділікті басқару.
Бұл ақпаратты талдау мен пайдалану банктің даму бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді: бизнестің стратегиясын белгілеу, бизнес нарығының дамуы
мен құнын бағалау, атқаратын операциялар түрлеріне байланысты бизнесті
басқаруын анықтау. Бұл үдерісті екінші сызба арқылы көрсетуге болады.
Бизнес стратегиясын жоспарлау кезінде банктің корпоратив
стратегиясымен сай келуін ескеріп, нарыққа және шығынға талдау жүргізу,
нәтижелігін бағалау. Әр банкке харекет нәтижесін бағалайтын өз жүйесінің
болу қажет.Бұл жүйе арқасында:
- харекет нәтижесін жоспармен салыстыру;
- тәуекелге бақылауды орнату;
- капиталды тиімді бөлуін қамтамасыздандыру;
- іске асырылып жатқан стратегияларды талдау;
Харакет нәтижесін өлшейтін жүйенің мақсаты мен міндетін анықтау
маңызды.
Банктің харакетін бақылау мен басқарудың түрлі тәсілдерін қолдану
арқылы әр түрлі жақсарту бағыт бойынша жүргізіле алады: клиенттерге қызмет
көрсету деңгейін артыру, қызмет көрсету деңгейін жоғарлату, әрекет ететін
саланы кеңейту, актив сапасын жақсартып, банк қуатын толық пайдалану және
қаржылы тәуекелділікті азайту. Бұл тәсілдің барлығы банк пайдасы мен
рентабелділігінің өсуіне әкеледі.
Банк харакетінің басты көрсеткіштерінің бірі банк рентабелдігі
болып табылады. Өйткені бұл көрсеткіш харакет нәтижелілігін көрсетеді және
экономикалық үрдіске қатысушылар үшін де маңызды.
Банк құрылтайшылары рентабелділіктің артуына мүдделі, себебі
көрсеткіш инвестицияның табыстылық деңгейін сипаттайды. Банк
рентабелділігінің өсуі салымшыларға да, кредиторларға да пайдалы, өйткені
қосымша қалыптасатын резерв ретінде каптиалдың өсу көзі болып харакеттің
кеңеюіне, қызмет көрсету сапасының жақсаруына жағдай туғызады.
Банк қарызгерлеріне де жанама болсада банк пайдасының артуы
пайдалы, себебі берілетін несие капитал көлемі мен құрылымына байланысты.
Экономикалық үрдістің қатысушылар мүддесін қамтамасыздандыра
отырып, банктер пайдалылық пен табыстылылықты басқаруға үлкен көңіл бөлуде.
Пайдалылықты басқару банктік рентабелділіктің тұрақтылығына және өсуіне
мүмкіндік беретін жалпы табыстылықтың өсуіне және бүкіл шығысына қатаң
бақылау орнатуға көңіл бөлуді талап етеді.
Пайдалылықты басқарумен қатар банк табыс пен шығыс ағымдарын
реттеп отыру керек. Өйткені экономикалық жағдайлар өзгерістері банктік
харекеттің нәтижесіне үздіксіз әсер етеді. Банктік тәуелділіктердің өсуі
банк рентабелділігін басқару мен бақылаудағы бірінші кезекті мәселе болып
табылады.
Банк табыстылығы мен рентабелділікті бағалау қажеттілігін анықтайтын
факторларға мыналар жатады:
- банк активтерінің өнімділік мүмкіндіктерін білуге;
- капиталды өсіруге;
- даму мен өсу қажеттілігі;
- инвесторлар мен несие берушілердің сенімін арттыру үшін;
- жағымсыз жағдайлардың алдын алу үшін;
- дивиденд көлемін жоғарлату мақсатында;
Банк табыстылығы мен рентабелділігін бақылауының негізгі мақсаты
төмендегілер:
- банк басқаруын оптимизациялау;
- банк қызметкерлер жұмысын ынталандыру;
- табыс пен рентабелділікті басқару жүйесінің тиімділігін
сендіру;
Бұл бағыттардың әр қайсысы өзіндік міндеттерді шешеді. Бірақ
жиынтық ретінде банк харакетінің нәтижесін жақсартады. Рентабелділікті
басқарумен бірге жауапкершілік орталықтарын пайдалану әр функциялы
бірліктің үлесін анықтауға мүмкіндік береді; клиенттерге көрсететін қызмет
рентабелділігі негізгі клиенттерден түсетін табыс деңгейін бағалауға; жеке
банктік өнім мен қызмет түрінің рентабелділігі әр банктік өнім мен
қызметтің өзіндік құны жөнінде ақпарат береді.
Жалпы алынған ақпарат негізінде табыс көздері мен банк шығындарын
анықтауға және бұлар арқылы бүкіл банк негізінде табыстылылық пен
пайдалылықты арттыру бағытындағы басқару шешімдерін орындау мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде банк харекетін талдауда банктің жалпы нәтижесін
бағалау жеткіліксіз болғандықтан, клиенттердің, өнімдердің сипатына
байланысты рентабелділік деңгейін бақылау маңызды орын алады.
Ұйымдастырушылық бөлімшелер деңгейіндегі банк рентабелділігін басқару
жауапкершілік орталықтар басқаруы деп аталады.
Жауапкершілік орталықтың басқару жүйесін ұйымдастыру кезінде
келесі маңызды сұрақтарды шешу қажет:
- банк бөлімшелерін жауапкершілік орталықтарына байланысты
бөлу;
- басқару есебіне шот жоспарын құру;
- табысты тарату тәртібін белгілеу;
- ішкі қаражат аударым тәсілдерін анықтау;
- жауапкершілік орталықтардың харекетін бағалайтын көрсеткіштер
мен басқару есеп түрлерін анықтау;
- жауапкершілік орталықтар бойынша шығындар таратылуын
қамтамасыз ету;
Бірінші сатыда жауапкершілік орталықтардың қайсысы құрылатынын
анықтау қажет; орталық харекеттерін белгілеп, оларды басқару концепциясын
қабылдау.
Жауапкершілік орталықтарына екі анықтама беруге болады: 1) бұл бір
қызмет немесе өнім өндіретін құрылымдық бөлімше; 2) жауапкершілік
орталықтар – бұл нақты белгіленген жеке мақсаты, бюджеті және есебі бар
басқару бірлігі;
Банк харекеті кез – келген кәсіпорын секілді бірнеше бөліктен құрыла
алады. Бұл бөліктер төменде келтірілгендермен байланысты болу мүмкін:
- банк басқаруымен;
- қамтамасыз үрдісімен және банктік бизнесті қолдау үрдісімен;
- банктің ағымдық жоспарын орындаудаға операциялармен және
басқа қызмет түрлерінің харекеттерімен, яғни бизнес
үрдісімен;
Сол себепті жауапкершілік орталықтарын басқару жүйесі табыс пен
шығынды есептейтін шоттар жоспарын белгілеу мен жауапкершілік орталықтар
бойынша жалпы шығынды бөлу кезінде қадағалап отыру қажет.
Банк бөлімшелерін жауапкершілік орталықтар бойынша бөлгенде төмендегі
жағдайларды ескеруді талап етеді:
- бөлімшені қалыптастыратын ақпараттық ағымдарды;
- өндірілетін және тұтынылатын өнімдер мен қызметтер;
- бөлімшелерден өтетін ақша ағымдарының тұтынылуын немесе
топтастырылуын анықтау;
- бөлімше өндіретін өнім мен қызмет түрінің тұтынушысын
анықтау;
Банк бөлімшесінің функциясы мен тұтынылатын өнім мен қызметтер
түрлеріне байланысты банк бөлімшелері пайда орталықтары (бизнес
орталықтар), қамтамасыздандыру және қолдау орталықтары, банкті басқару
орталықтары деп топтастырылады.
Пайда орталықтары - бұл клиенттердің банктік өнімге қажеттілігін
қанағаттандыруға және пайда әкелуді қамтамасыз ететін бизнес бірлігі.
Қарастырылған бизнес бірлігі дегеніміз бизнес – үрдісі мен белгілі
функцияны орындауға ұйымдастырылған адамдар мен техникалық құралдардың
жиынтығы.
Банк бизнесін қамтамасыздандыру бөлімшесі – банк харекетін
қамтамасыздандыратын бухгалтерлік, методологиялық, ақпараттық, материалды
техникалық, заңгерлік функциялармен байланысты бизнес – бірлік типі.
Бизнесті қолдау бөлімшесі – бизнес үрдісін атқару кезінде нормативтік
заң шығармашылық талаптардың орындалуын, сонымен қатар тәуекелділікті
бақылауға жәрдемдесетін бизнес – бірлік типі.
Банктің басқару бөлімшесі – банк басшылығы қабылдаған жоспарларды,
ішкі бақылауды, мониторингті, инжинирингті, банк харекет жоспарын түзетуді
іске асыру бизнес – бірлігінің типі.
Әр орталық өнімдер мен қызмет көрсетуге қажет ресурстар (материалдфқ,
қаржылық және т.б.) көздері болады. өндірілген өнім басқа орталықтың немесе
банк клиенттерінің тұтынуына жұмсалады.
Басқару мақсатында пайдаланатын ресурстардың құндық сипаты болу керек.
Құндық ақпараттан қосымша басқа мәліметтер болу қажет. Оларға бағалау мен
есептеуге қиын қызмет көрсету сапасы келетін және банк қызметкердің
мамандық деңгейі.
Жауапкершілік орталықтардың типін анықтау критерияларына төмендегілер
жатады:
- сыртқы және ішкі тұтынушыларға өнім мен қызмет көрсету
түрлерін ұсыну;
- тіке табыстарды алу;
- бір технологиялық тізбекті құрайтын өзара байланысты немесе
ұқсас операциялар мен қызмет көрсету кешені;
- орталық басшысының орталықтың ақша түріндегі табыс алу мен
шығынды қалыптастыру бойынша жауапкер болу мүмкіндігі;
Жауапкершілік орталығы шығарған өнімдерді сыртқы ортаға сатылуы
бухгалтерлік есепте табыс ретінде қабылданады. Сонымен бірге жауапкершілік
орталық өнімдердің өзара алмасуы табыс түрінде бағалануыда, бағаланбауыда
мүмкін.
Егер жауапкершілік орталық басшысы өнімнің ақша түрінде сыртқы
шығарылуына жауап беретін болып, бірақ қалыптасатын шығынға жауап бермесе,
онда жауап орталығы табыс орталығы деп аталады.
Егер басқару есеп жүйесі жауапкершілік орталығында пайда болған
шығынды өлшейтін болып, өнімді табыс түрінде бағаламаса бұл жауапкершілік
орталық шығын орталығы деп аталады.
Банктің алдына қойылған мақсаттарға байланысты кейбір шығын
орталықтары ретінде қарастырылып, трансферттік бағанықолдануды талап етеді.
Пайда орталықтар басшыларының харекеті алынатын пайдамен өлшенетін
болуына байланысты, банк тұтынылатын ресурстар мен шығарылатын өнім санының
көбеюіне ынталы, өйткені бұлар өз кезегінде пайданың артуына әкеледі.
Ірі компаниялар мен банктердегі пайда орталығы концепциясын қолдану
пайда бойынша жауапкершілікті децентрализациялаудың негізгі құралы болып
табылады.
Жауапкершілік орталықтың пайда орталығына айналу үшін мына жағдайларға
сай болу керек:
- орталықтың табыс пен қалыптастыратын шығынды анықтайтын
бухгалтерлік есепті көбейтіп бөлшектеу;
- орталық басшысына көрсетілетін қызметтің сапалық және сандық
шараларды немесе өнім санының шығынға қатынасын қабылдауға
артықшылық беру. Сонымен қатар орталық басшысы өнімнің кіру
мен шығаруына бақылау мүмкіндігі болу керек.
Пайда орталығы банктің қаржы құрылымында маңызды орын алады, себебі
кез – келген кәсіпорын секілді банкте өз харекетінде пайда табуды
көздейді. Көбінесе банктерде бірнеше пайда орталықтары болады:
несиелендіру, есептік – кассалық қызмет көрсету; қазнашылық;
бағалы қағаздармен операциялар және т.б.
Шығындар орталықтарына жоғарыда айтылып кеткендей басқару жүйесіндегі
орталықта пайда болып шығындарды есептеумен айналысатын бөлімше. Әр бөлімше
өзіне жүктелген жұмысты атқарады, бірақ көптеген жағдайда шығындарды
анықтауға мүмкін емес. Мысалы, жоспарлау мен талдауды басқару, заңгерлік
басқару немесе ішкі банктік бақылау бөлімшесі.
Бизнес орталықтың жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған барлық
орталықтарды шығын орталықтарына жатқызуға болады:
- бизнесті қолдау орталығы;
- банк харекетін қамтамасыздандыру және қызмет көрсету
орталығы:
- жалпы басқару орталығы;
Банкті қолдау орталықтары белгілі бір банк операцияларды жүзеге асыру
кезінде заң шығармашылық және нормативті актілерге сай болуын, нарықты
зерттеугемен, клиенттерді тартумен айналысады.
Қамтамасыз ету мен қызмет көрсету орталықтары банк харекетіне
материалдық, техникалық, ақпараттық қызметтермен қамтамасыздандыруға
бағытталған бөлімшелер тобы.
Жалпы басқару орталықтары басқару, бақылау және жалпы банктік есеп
функцияларын атқаратын банк бөлімшелері.
Банк бөлімшелерінің жауапкершілік орталықтар тобы бойынша бөлу банк
жарлығымен бекітіледі.
1. Коммерциялық банк пайдасын қалыптастыру мен қолдану
Коммерциялық банктің жиынтық табысына қарыз операцияларының, қызмет
көрсеткені үшін алынатын төлем көлемінің нормасы және актив мөлшері мен
құны әсер етеді. Банктік қызметте қарыз және инвестиция операцияларынан
түсетін табыстар банктік табыстың 90 % қамтамасыз етеді .
Баланстық пайданың көлемі төменде көрсетілген негіздерде тексеріледі:
- банк пайдасының қалыптасуы заңдылыққа сай болуын қарастыру;
- банк шығысымен байланысты операцияларының мазмұнын талдау;
- қаржылық резервтер қалыптастыруын бақылау;
- пайданың қолданылуын және шығыстар шоты бойынша көрсетілу
дұрыстылығын салыстыру.
Банктік іс жеке адаммен тікелей қатынасы жағынан жеке сипатты
иеленеді. Банк коммуналды қоғамдық кәсіпорындар секілді қоғамдық мүдделерді
қоздырады және олардың қызметі үздіксіз болу керек. Банктер басқа саладағы
компаниялар сияқты операцияларды тоқтатып немесе қызметкерлер санын тез
қысқартып жібере алмайды. Бірақ бұл банк басшылығының банктік шығысты
бақылауын реттей алмайды дегенін білдірмейді. Қазіргі таңда банктер
ұйымдастырушылық құрылымды жетілдіру есебінен харекет ететін облыс көлемін
арттырып және көп жұмыс түрін автоматтандыру арқылы операциялық шығыс
төмендеуіне әкелді.
Несие операциясы коммерциялық банк жиынтық табысының негізгі табыс
көзі болып табылады. Банк тәжірибесінде қарыз пайызы операциялық табыстың
65% құрайды.
Банктік қарыздың пайыз мөлшерлемесі басқа ақша нарығындағы
міндеттемелер мөлшерлемелерінен айырмашылығы мөлшерлеме деңгейі банк пен
қарызгердің келісімі арқылы жүзеге асуына байланысты банктер арасында қарыз
мөлшерлемелері өзара тең емес.
Мөлшерлемеде әр қарыздың өзіне тән сипаты, сонымен қатар қарыз
капиталындағы сұраныс пен ұсыныс қатынастары көрінеді. Мөлшерлеме әр
қарыздың түрі бойынша көлемі мен мерзіміне, қарыздың өтелуін бақылау мен
дайындауға кеткен шығындарға, кепілдікпен қамтамасыздандыру дәрежесіне және
қарызгер депозит шотының жағдайына тәуелді. Сонымен қатар банк пайыз
мөлшерлемесіне әдеп – ғұрып пен дәстүр, банк арасындағы бәсекелес деңгейі,
пайыз мөлшерлемесінің максималды нүктесін белгілейтін нормативті актілер,
шаруашылықтың даму жағдайын бағалайтын банкирлер мен қарызгерлер болжамы.
Егер банктік несиеге деген сұраныс тұрақты болып, ал нарықтағы ақша
– қаражат артса, банктер табыс әкелетін активтерді тарту мақсатында пайыз
мөлшерлемелерін түсіре алады. Бірақта банктік несиеге сұраныс өссе түсе,
нарықтағы ақша – қаражат тұрақты немесе сұраныспен салыстырғанда жай
қарқынмен өссе пайыздық мөлшерлеме жоғарлайды. Пайыздық мөлшерлемеге
экономикалық жағдай болжам әсер етеді. Егер пессимистік көзқарас белең
алса, банкирлер мөлшерлемені түсіруге тырыспайды.
Коммерциялық банктің табыс әкелетін көлемі жөнінде екінші орынды
бағалы қағаздармен операциялар жатады. Табыс көлемі бағалы қағаздар
портфелінің құрылымы мен табыстылығына байланысты. Банктер бағалы
қағаздардан алатын табысты өтімділікке деген қажеттілігіне байланысты
қарастырады. Бағалы қағаздарға ақша – қаражат құралдарын банк
қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін ғана жұисалады. Инвестициялық
операциялардың тәуелді сипаты бағалы қағаздардан түсетін табысты басқаруын
қиындатады.
Банктің транс бөлімдері жоғары пайдалыда және жоғары шығыстыда болып
келеді. Бұл бөлім қызмет көрсеткен кезінде банк актив қаражатын емес,
клиент қаражатын басқарады. Сондықтан банктер сенімгерлік операцияларының
табысты активімен жұмыс істесе, бөлім әкелетін табыс мөлшері шығыспен
салыстырғанда жоғары болу мүмкін. Бірақ транс – бөлімдер банк операциялар
үлесінде үлкен алмайды. Банктердің сенімгерлік операциялармен айналысуы
клиенттер базасын көбейтіп, барлық банктік қызмет көрсететін мекеме реінде
танылғысы келетіндігінде.
Банктік салымдардан келетін шығындарды жабу үшін банктер комиссия
алады. Соңғы жылдары депозиттік шоттан түсетін комиссия мөлшері түсіп
кетті. Оның екі себебі бар: біріншіден, банктер бәсекелесінің күшеюі
депозиттерден алынатын комиссияны түсіруге немесе мүлдем алып тастауға
итермеледі. Екіншіден, активтер көлемінің үлкеюі комиссия үлес салмағынада
әсер етпей қоймады.
Басқада табыс топтарына көптеген элементтер кіреді: чекті және
векселді ішкі айналымда инкассациялау, банктік тратты сату, ішкі саудадағы
векселді акцепттеу, аренданы жалға беру, бағалы қағаздар операцияларында
делдалдық қызмет, жылжымайтын мүлік пен банктік сейфті жалға беру секілді
табыс көздері кіреді.
Ұзақ мерзімді пайдалануда банк шығыстары ауыспалы болып келеді. Банк
басшылығы ЕЭМ пайдалану қолдану арқылы көптеген шығыс элементтерінің
төмендеуіне мүмкіндік алды. Автоматизациялау бағдарламасы соңғы жылда тез
қарқынмен өсіп келе жатқан мерзімді және жинақтау салымдар бойынша
шығындарын жабуға жағдай жасады.
Банктік шығыстағы көлемі жағынан үлес салмағы ең ірісі мерзімді және
жинақтау салымдары үшін төленетін пайыз шығыстары болып табылады. Соңғы
жылдары бұл шығыс түрі тез өсті. Бұның екі себебі бар: біріншіден, банк
арасындағы бәсекелестің қатты күшеюі, бос ақша – қаражат тарту мақсатында
депозит үшін төленетін пайыздың жоғарлауы және банктік қызмет күндіктілік
өмір қажеттілігіне айналуы халықтың банкке салатын ақша – қаражаттың өсуі.
Екінші себеп депозиттердің үлес салмағының артуы.
Жалпы және әкімшілік шығыстар банктік шығыстың 10% үлесін құрайды.
Бұл шығыстар түріне банктік ғимарат үшін төлем, жөндеу, от қауіпінен
сақтандандыру және т.б. жатады.
Табысқа салатын салық банк шығысының үлкен баптарының бірі. Оның
шығыстағы үлес салмағы 7% құрайды. Бірақ табысқа салынатын салық әр елде
және әр қаржылық институтта әр түрлі болуы банктер арасында бұл шығыстың
үлес салмағыда бірдей емес. Табысқа салынатын салық шығыс баптарының
ішіндегі ең ірілерінің бірі болып табылады.
Басқа операциялық шығыстарға жоғарыда айтылмаған шығыстар түрлері
жатады. Бұл шығыстар банк жұмысының тиімді жүруін қамтамасыз етеді. Осы
шығыс элементтеріне жарнамаға, инвентар мен материалдар шығындары,
сақтандыруға салым және екінші деңгейлі салықтар кіреді. Сонымен қатар бұл
топқа кеңсе мен бланкке жұмсалған шығындар жатады.
1.3 Коммерциялық банктің табыстылығын талдау әдісі
Коммерциялық банктің табыстылығы банктің барлық саладағы шаруашылық-
қаржылық және коммерциялық іс-әрекеттердің оңды жиынтық көрсеткіші болып
табылады. Банк табысы арқылы дивиденд деңгейінің көлемін арттыруға, барлық
ағымдық шығындарынды жабуға, соның ішінде әкшілік-басқару шығындарын,
пассив пен актив операцияларын дамытуға болады.
Банк табыстылығын баланс активтері мен пассивтерінің тиімді құрылымы
және оны банк қызметкерлерінің сол бағытта мақсатты әрекеттері анықтайды.
Банк табыстылығының деңгейіне әсер ететін басқада факторларға банк табысы
мен шығыстарының ұтымды құрылымы, пайыз маржасын есептеу мен қарыз
операциялар табыстылығының өсу қарқыны жатады. Банк харекетінің табыстық
жағдайларының өтімділік және банк тәуекелдіктерін басқару болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген барлық факторлар коммерциялық банктің
табыстылығын талдау әдісінің мазмұнына әсер етпей қоймайды.
Коммерциялық банктің баланс құрылымын зерттеу негізінде ең алдымен
оның пассивінен бастаған дұрыс, себебі пассивтің көлемі мен құрылымы
активтің көлемі мен құрылымын анықтап береді. Пассив құрылымын талдау
негізінде алдымен меншікті капиталдың баланс соммасындағы үлесі мен
көлемінен бастау керек. Қазіргі таңда коммерциялық банктер меншікті капитал
арқасында пассивтің 8-18% құрайды. Ал тартылған қаржылық ресурстар
пассив құрылымында 70-80%.
Пассив құрымында талдау кезінде банк қаражатын анықтау үлкен мәнге ие.
Меншікті қаражат(брутто) пен меншікті қаражатты (нетто) айыра білу
керек. Меншікті қаражатқа (брутто) меншікті қаражаттан (нетто) басқа
тартылған қаражаттар кіреді. Меншікті қаражат (брутто) меншікті капитал
салымдарынан, меншікті қаражат есебіндегі пайдадан және сақтандыру
резервінен тұрады.
Иммобилацияланған қаражатқа капитализацияланған меншікті қаражаттар,
басқа ұйымдардың харекетіне қатысуыға бөлінген меншікті қаражаттар, бағалы
қағаздарға салынған меншікті қаражаттар, факторингті және қарыздар
кіргізіледі.
Меншікті қаражат(нетто) меншікті қаражат (брутто) мен
иммобилацияланған сомманың айырмасы реттінде анықталады. Бұл көрсеткіш
баланс құрылымын талдау кезінде басты рөл атқарады. Осы көрсеткіш негізінде
Орталық банктердің өтімділік нормативі белгіленеді.меншікті қаражаттың
иммобилацияланған капиталы банк операцияларының өтімділік пен табыстылығын
түсіреді, сондықтан бұл банк басшылығының үздіксіз бақылауында болу керек.
Меншікті ресурстардың сапалық бағалануы олардың үлестік есептеу
негізінде бола алады. Меншікті қаражатындағы құрылтайшылар құрамын талдау
банк жұмысындағы негізгі міндеттері мен бағыттарын анықтауға мүмкіндік
береді. Банк харекетінің көлемділігі жарғылық капиталдың өсу қарқыны бере
алады. Бұл көрсеткіш банктік харекетінің даму деңгейі мен банктің жалпы
жағдайын сипаттайды.
Тартылған қаражатының құрылымын талдауда ең алдымен жалпы соммасы
анықталып, содан кейін келесі топтардың үлес салмағы мен мөлшері
анықталады:
- Мерзімдік депозиттер;
- Талап етілгенге дейінгі депозиттер: кәсіпорындар мен
мекемелердің ағымдық және айырбас шоты, бюджет табысы,
кәсіпорындардың капиталдық салымға негізделген пайдаланбаған
меншікті қаражаты;
- Есеп-айырысу қаражаттары: акцепттелмеген төлем-талаптар,
лимиттелмеген чек кітапшалар шоттары, аккредитив бойынша
пайдаланылмаған қалдықтар;
- Банкаралық несиелер;
- Ішкі операциялар бойынша несиелер;
- Акция мен бағалы қағаздардан түсетін қарадаттар.
Әрбір топтың жалпы соммадағы үлесін анықтау несиелік ресурстарды
қалыптастыруда рөлін сипаттайды. Коммерциялық банктің тартылған
қаражаттарының құрылмынын талдау кезінде талап етілген дейінгі депозиттер
дің үлестік басымдылығы байқалды, әсіресе клиенттердің ағымдық және
еңбекақы шоттары, сонымен бірге банкаралық несиелер.
Алғашқы қаражат көзі көбінесе банк табыстылық негізінде ең тиімді деп
есептелінеді. Пассив операцияларын талдау процесінде банк саясатын анықтау
үшін әртүрлі коэффициенттер пайдалануға болады.
тартылған ресурстардың орташа қалдығының қанша бөлігі несие
беруге орналастырылған. Шетел тәжірибесі бойынша бұл көрсеткіш 75% жоғары
болса банк саясатының қауіпті екендігін көрсетсе, ал 65% төмен болған
жағдайда саясаттың пассив екендігін көрсетеді. Банктің актив операцияларын
талдау табыстылық, өтімділік және тәкелелділік жағынан сипатталады. Содан
кейін табыс әкелетін активтерінің құрылымын мұқият зерттеледі. Сонымен
бірге қысқа, орташа және ұзақ мерзімді қарыздар, банкаралық несиелер,
факторингтік, лизинг операциялар үлесі мен көлемі анықталады. Әсіресе
тәуекелділік пен табыстылық негізіндегі несие салымдары . Несие
тәуекелдігін қарастыру кезінде көлем несиелерді анықтау керек. Осы мақсатта
әртүрлі көреткіштер пайдалануға болады.
Банкте табыс әкелетін және әкелмейтін жалпы активтер соммасын
анықтайды. Содан кейін қауіпті активтердің жалпы актив соммасындағы үлесін
анықталады. Қауіпті активтер соммасына берілген несиелер, сатып алынған
бағалы қағаздар, факторингтік және лизингтік операцияларына салынған жалпы
сомма жатқызылады. Талдау кезінде банк табысына әсер ететін факторлар
анықталып, актив операцияларының қаншалықты рентабелді екендігі
есептелінеді.
Жыл аяғында банк қорытынды жасай келе өз жұмысының пайда деңгейін
анықтайды. Шыққан қорытындыға қарап банк өзінің дисконттік және несие
саясатын белгілейді. Сондықтан банк өз баланс баптарын пайдалана отырып,
белгілі мерзім ішінде табыс пен шығысты есептеп отыру керек. Сонымен бірге
валюта бағамының өзгеруіне байлакнысты банк табысы бірде көбейіп, бірде
азайып отырады. Банк шаруашылық конъюнтураға қарап мүмкін болатын банк
қарыздары мен шығыстар жалпы соммасы болжамдайды. Осындай талдаудың
қажеттілігі өте зор, өйткені банктің қаржы нарығындағы орны бәсекелес
қабілеттілік перспективасы осы бағалаудың шындыққа жақын болуында.
Банк жұмысының сыртқы көрінісі белгілі мерзім ішіндегі табыс пен
шығыс көрсеткіштері көрсетеді.талдау алдында табыс пен шығыс
көрсеткіштерін топтау қажеттілігі туады.
Табыс пен шығыс құрылымын талдауды алдымен әр топтың табыс пен шығыс
жалпы соммасындағы үлесін анықтаудан бастаған дұрыс. Әсіресе операциялық
табыстар 100% жақынға болып, ал өсім қарқыны бірқалқы болуы қажет. Жалпы
табыс соммасындағы бір топтың табыс деңгейінің төмендеп кетуі келесі
топтың табысымен жабуға болады. Осындай ырғақтылықтың байқалуы банктің
актив операциялар басқаруының немесе несие қызмет нарық конъюнтурасының
төмендеуін көрсетеді.
Банктік емес харекеттен түсетін табыстар көбінесе қалыпты құбылыс
ретінде қарастырылғанымен, оны әрдайым тұрақты бақылауға алу керек. Бұл топ
табысының өсуі ағымдық табыстар есебінде жүрмеу керек. Банктің жалпы
ағымдық шығыстар соммасының өсуі екі жағдайда көрсету мүмкін: банк алатын
несие ресурстар нарық конъюнтурасының нашарлап кетуі немесе банк басшылық
қызметінің харекеті төмендеуі. Шығыс құрылымын талдау кезінде назарды
банк қызметін қамтамасыз ететін шығыстарға, соның ішінде әкімшілік-
шаруашылық шығыстары мен банк жұмысындағы тәуекелділікке байланысты
шығыстар үлесіне. Пайданың экономикалық дағдарыс пен инфляция әсерінен
жеткілікті болмауы банкте әкімшілік-шаруашылық шығыстардың,әсіресе жалақы
мөлшерінің өсуіне әкеледі. Экономикалық дағдарыс жағдайында жойылу
қауіпінен құтылу үшін банк күдікті және зиянды операцияларды жабуға
арналған арнайы резервтер құрылуы тиіс.
2 ТАРАУ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ ПАЙДАЛЫЛЫҒЫН БАҚЫЛАУ
2.1 Банк табысы мен шығысын талдау
Банктің жиынтық табысы келесі түрде (2.1. 1) көрсетіле алады:
Жиынтық табыс = пайыздық табыс + пайыздық емес табыс (2.1.1)
Пайыздық табыс – қарыз бойынша алынған есептелген теңге мен валюта
түріндегі пайыз.
Пайыздық емес табыс – инвестициялық харекеттен алынған табыс
(бағалы қағаздардардан алынған табыс; банктермен, кәсіпорындармен және
ұйымдармен бірлескен харекеттен түскен табыс; валюталық операциялардан;
айыппұл мен өсімнен жиналған табыс және т.б. табыстар).
Банктік табыстарды зерттеу тіке және көлденең талдаудан басталады.
Содан кейін жалпы соммадағы табыс тобының үлесі салмағы анықталады. Сонымен
қатар пайыздық табысының ырғақты өсуі коммерциялық банктердің қалыпты
жұмысын дәлелдейді. Инфляциялық жағдайында несиеден алынатын пайыздық табыс
көлемі азаяды, сондықтан банктер басқа табыс көздерін іздеп, солармен
айналысатын болса, болашақта соншалықты тұрақты жұмыс істей алады.
Қазіргі таңда банктер көптеген төлем қызметтері мен дәстүрлі емес
операция кешендерін кеңейтуде. Мұндай операция түрлерін сенімгерлік,
лизинг, факторинг, клиринг және т.б. операциялар жатады.
Коммерциялық банктер сенімгерлік операциялармен айналысу арқылы
бірнеше мақсатты көздейді:
- қосымша табыс алу
- корпорацияларға және оның ақша – қаражатын бақылау орнату
- сенімді клиенттермен байланыс құру
- Коммерциялық банктердің сенімгерлік операцияларын екі топқа
бөлуге болады:
- жеке тұлғаға көрсетілетін сенімгерлік қызметтер – мұрагерлік
өкім, жеке меншікті басқару, қамқоршылық, мүліктің
қауіпсіздігін қамтамасыздандыру, делдалдық қызмет және т.б.
- ұйымдарға көрсетілетін сенімгерлік қызметтер – активтерге
өкім жүргізу, агенттік қызмет, кәсіпорынды жоюына байланысты
операциялар және т.б.
Коммерциялық банктер траст бойынша көрсеткен қызметтері үшін
комиссиялық сыйақыларды дифференциялық түрде алады. Агеттік және өкілдік
операциялар бойынша сыйақы келісім негізінде алынса, ал қалған операция
түрлерінің сыйақысы заң шығармашылығы негізінде алынады.
Комиссиялық сыйақы келесі түр арқылы алына алады:
- басқаруға берілген мүліктің негізгі соммасы бойынша жыл сайын
төленетін салым
- берілген мүліктен түскен табыс бойынша жыл сайын төленетін
салым
- сенімгерлік басқаруға берілген мүліктің негізгі соммасы
бойынша төленетін жеке салым
Отандық банктер арасында бұл операция жаңа ғана енгізіле бастады.
Бірақ бағалы қағаздар нарығының дамуына байланысты сенімгерлік
операцияларда кеңейе түседі.
Дәстірлі емес қызмет түрлерін төмендегідей топтастыруға болады:
- несиелік – есептеу операциясында қосымша қызмет түрін енгізу
(кепілгердік беру)
- клиентураға кассалық қызмет көрсету
- капитал салымдарын қаржыландыру қызметі
- кеңес беру
- халыққа қызмет көрсету түрі (құндылықты бағалау)
- аудиторлық қызмет
Банктің жиынтық табысына әсер ететін негізгі факторларға мыналар
жатады:
- Несиелік операциялар табыс деңнейінің жоғарлауы
- Несиелік емес операциялар табыс деңгейінің жоғарлауы
- жұмыс істейтін активтердің жалпы активтер соммасында үлес
салмағының өсуі
Активтерді табыстылық бойынша топтастыру, олардың екіге бөлуге
мүмкіндік береді.
Банкке табыс әкелетін активтерге қысқа және ұзақ мерзімді қарыздар;
басқа банктерге несие; бағалы қағаздар; паилар; акциялар; факторинг бойынша
қарыздар; кәсіпорындардың шаруашылық харекетіне қатысуға берілген
қаражаттар;
Жалпы активтер соммасындағы табыс әкелетін активтердің тиімді деңгейі
85% деп есептелінеді.
Табыс әкелмейтін активтерге касса, корреспонденттік шот, резервтік
шот, негізгі құралдар көлемі, иммобилизацияланған меншікті қаражаттар.
Көрсетілген активтерді қысқарту банк табысының өсуіне әкеледі. Бірақта
мұндай активтердің қысқаруы рентабелділікті өсіргенмен өтімділіктің
қысқаруына себепші болады.
Операциялық қызмет құны еңбек сыйымдылығына тәуелді болса, ал банктік
емес операция құны келісімдегі төлем бойынша өндіріп алынады.
Банктік табысын талдау кезінде жалпы соммадағы жеке табыс түрі бойынша
анықталады. Мысалы, операциялық табыстың үлес салмағы (2.1.2)
Операциялық табыс жиынтық табыс. (2.1.2)
Табыс баптарының тербелісі деңгейлес талдау көмегімен жүргізіледі.
Операциялық табыстылықтың ырғақты өсуі банк харекетінің тиімді басқаруын
көрсетеді. Банктік емес операциялар мен басқада қызмет түрлерінен түсетін
табыс түрлерінің артуы актив операцияларының басқару деңгейінің төмен
екендігін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілген көрсеткіштің түрленуі (операциялық табыс
актив) көрсеткішін тудырды. Бұл көрсеткіш бойынша 1 теңге активке келетін
операциялық табыс көлемін анықтап береді.
Банк табысын талдау кезінде (капитализацияланған активтер табысы
табыс әкелмейтін актив) көрсеткіш нәтижесінің рөлі үлкен. к Коммерциялық
банк табыстылығының жалпы тараған көрсеткіштер қатарына (банктің жиынтық
табысы жұмысшылар саны) көрсеткіші жатады.
Коммерциялық банктің тұрақты табысына ұзақ мерзімді табыс көздері
жатады. Тұрақты табыс көзіне көбінесе негізгі операциялардан түсетін
қаражаттар жатады. Тұрақтылықтың жоқтығы бизнестің тәуекелділігін
көрсетеді. Табыстылықтың тұрақтылығын анықтайтын арнайы коэффициенттер
қолданылады.
Банктің құрылымын талдау әр табыс түрінің үлесі мен даму қарқынын
анықтауды білдіреді. Құрылымдық талдаудың мақсаты:
1. банк табыстылығының негізгі факторын анықтайды
2. табыс тұрақтылығын
3. негізгі табыстылық факторы болып табылатын мақсатты банктік қызмет
нарығын одан әрі болашақта сақтап қалуға бағытталған зерттеулер
Коммерциялық банктер табыстылық деңгейін бағалау үшін қаржылық
коэффициенттер қолдануы мүмкін:
K1 = пайыздық маржаактив (2.1.3)
K2 = пайыздық емес табысактив (2.1.4)
K3 = (пайыздық емес табыс – пайыздық емес шығыс)пайыздық маржа (2.1.5)
Жоғарыда келтірілген коэффициенттер негізінде табыс деңгейін
бағалау үшін:
- коэффициент нәтижесінің нақты және нормативті деңгейін
салыстыру арқылы банк табыстылығын рейтинг көрсеткіші
бойынша ауытқу деңгейін анықтауға;
- коэффициентің нақты көрсеткішінің ағымдық және өткен жылғы
нәтижесін салыстыру арқылы банк рейтингісінің түсуі мен
жоғарлауын талдауға мүмкіндік береді. Алғашқы екі
коэффициентің түсуі мен соңғы коэффициентің өсуі банк
рейтингісін жоғарлатады;
- ағымдық және өткен мерзімдегі нәтижесіні салыстыру арқылы
коэффициенттер өзгеруіне әсер ететін факторларды анықтауға
мүмкіндік береді;
Сонымен қатар банктің табысты басқарудағы негізгі міндеті ресурстар
құнының төмендеуі мен несиелік емес сипаттағы қызмет түрлерінің дамуын
қамтамасыздандыратын шаралар қабылдауды жалғастыру.
Банк 2002 жыл мен 2003 жылдар арасында әлемдік стандарт бойынша
пайыздық маржа (K1) талабы 3 – 4 көрсеткішін орындады. Бұл банк
табыстылығын басқарудағы табыстар арасындағы пропорционалдың дұрыс
құрылғанын көрсетеді. K2 көрсеткішінің түсуі несиелік сипаттағы табыс
көлемінің артуынан байланысты болды. Жалпы әлемдік стандарт бойынша K2
дәрежесі 1 артық болу қажет. K3 көрсеткіші әлемдік стандарттан әлде қайда
төмен екендігін көрсетті. Сонымен банк табыстылығын басқаруда несиелік
емес сипаттағы операция түрлерін дамыту және ресурстар құнын азайту болып
табылады.
Коммерциялық банктер шығысы – бұл банк операцияларын орындауға кеткен
және қамтамасыздандыруға жұмсалған ақша – қаражат шығыны.
Көрсетілген коэффициенттерге талданып жатқан банкті мысал ретінде
келтірсек:
Кесте 2
Қаржылық коэффициенттерді талдау
2003 ж. 2002 ж.
Активтер 80145653 58221432
Пайыздық маржа 3349251 1955619
Пайыздық емес табыс 1669986 2022792
Пайыздық емес шығыс 2180313 2218974
К1,% 0,04 0,03
К2,% 0,02 0,03
К3,% -0,15 -0,1
Банк шығысы көп түрлігімен ерекшеленеді. Бұларға банк операциялардың
өзіндік құнына жатқызылатын салықтар, ресурстарды тартуға жұмсалған
пайыздық шығыстар: валюталық операциялар бойынша шығыстар; амортизациялық
аударымдар; активтер мен арзан өнімдерінің тозуы; почта мен телеграфқа
кеткен шығыстар; канцелярлық шығыстар; банктік қызметті жақсартуға
жұмсалған шығыстар және т.б. шығыстар.
Шығысты талдаудағы негізгі бағыттарға мыналар жатады:
- жалпы шығыстар деңгейін бағалау;
- жалпы және жеке шығыстар деңгейі мен тербелісін бағалау;
- шығыстарды құрылымдық талдау;
Бүкіл және жеке шығыстардың мөлшері тек абсолюттік көлем мен өсу
қарқыны бойынша бағалауға болмайды. өйткені банк көлемінің өсуі
активтердің өсуіне әкелсе, ал бұл өз кезегінде шығыстардың абсолюттік
көлемінің өсуіне әкеледі. Сондықтан жеке шығыстардың өзгеруін бағалау үшін
салыстырмалы көрсеткіш қолданады.
Шығыстың құрылымдық талдауы негізгі шығыстар түрлерін анықтап,
олардың тербелісі мен өсу себептерін мұқият талдап шығу үшін қажет.
Шығыстар пайыздық және пайыздық емес, тұрақты және тұрақсыз, ағымдық және
т.б. болып бөлінеді. Мұндай топтастыру шығындардың өсуіне әсер ететін
негізгі факторды анықтайды.
Шығысты талдау табыс талдауындағы жоспар бойынша жүргізіледі. Ең
біріншеден баланс баптары бойынша шығыстар топтастырылады:
Жалпы шығыстар = пайыздық шығыстар + пайыздық емес шығыстар (2.1.6)
Жоғарыдағы формула бойынша әр компонентті жеке бөліп қарастыратын
болсақ:
1) пайыздық шығыстарға жазылып, төленген теңге мен валюта түріндегі
пайыздар;
2) пайыздық емес шығыстарға операциялық шығыстар (почталық және
телеграфтық шығыстар; корреспонденттік қатынас пен қызмет үшін
төлентен комиссиялық шығыстар; валюталық операциялар бойынша
шығыстар) және пайыздық емес шығыстар (банк қызметін қамтамасыз
етуге жұмсалған шығыстар мен басқада шығыстар) жатады.
Банктік шығысты талдау кезінде алдымен жалпы шығыстар соммасындағы
шығыстар топтарының үлес салмағы мен тербелісі анықталады.
Пайыздық шығыстар жалпы шығыстар соммасында үлкен бөлік құрайды (70%
айналасында). Өйткені пайыздық шығыстардың өсуіне әсер ететін факторлар
обьективті сипатты иеленеді. Бірақ банк кейбір шығыстарды өз күшімен
төмендетіп, банктің пайда деңгейін өсіре алады.
Банк басшылығы үлес салмағы жоғары шығыстарды азайтуға белсенді қызмет
атқару қажет. Банк харекетін қамтамасыз ететін шығыстарды қысқарту дұрыс
болмағандықтан, айыппұл мен өсім шығыстарын азайтуға болады.
Банктік шығысты талдау кезінде жалпы шығыстағы әр топтың рөлі мен орны
анықталады. Мысалы, операциялық шығыстар үлесі: (операциялық шығыстар
жиынтық шығыстар), басқа банктерден алынған несие ресурстар үшін төленген
шығыстар үлесі: (банктерге төленген пайыз соммасы жиынтық шығыс).
Шығыстар бабы өткен жылғы және жоспарланған көрсеткіштер бойынша
салыстыру арқылы талдау жүргізіледі. Сонымен қатар басқа шығыстар үлесінің
артуы банктік операцияларын басқару деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Шығысты талдау үдірісінде маңызды көрсеткіштердің бірі 1 теңге актив
операциясына келетін кез - келген шығыстардың қатынасы:
1) қызметкерлерді қамтамасыз ету шығындары актив
(2.1.7)
2) банктің шаруашылық шығыстары актив
(2.1.8)
3) басқа шығыстар актив
(2.1.9)
Көрсетілген қатынастар арқылы банктің актив операцияларының қаншалықты
пайдалылықпен жұмыс істейтінін көрсетеді. Алынған мәлімет басқа банктердің
көрсеткіштер нәтижелерімен салыстырылады. (Төленген пайыз табыс әкелетін
активтер соммасы) көрсеткіші жұмыс істейтін активтердің шығыстармен
қатынасын сипаттайды.
Банк харекетінің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер банктік өнімнің
өзіндік құны болып табылады. Банктік актив операцияларының өзіндік құны 1
клиентке қызмет көрсетуге етуге кеткен орташа шығыстар соммасының
Банктік шығыс соммасының төмендеуіне әсер ететін факторларға ресурс
базасының құрылымы және пайыздық емес шығыстардың азаюы болып табылады.
2.2 Банк пайдасын талдау
Коммерциялық банктің пайдасы дегеніміз банк табысының шығысынан асып
түсуі. Жалпы пайданың соммасы жалпы табыс соммасы мен жалпы шығыс
соммасының айырмасы ретінде анықталады. Банк пайдасының соммасы төменде
көрсетілген топтардан тұрады:
1) Операциондық харекеттен түскен пайда ( П1=Д1 – Р1 ) (2.2.1),
соның ішінде алынған пайыз бен төленген пайыз айырмасы арқылы және
валюталық операциялар комиссияларынан түскен пайда соммасы.
2) Қосымша харекеттен түскен пайда ( П2 = Д2 – Р2) (2.2.2)
3) Басқада пайдалар (П3 = Д3 – Р3) (2.2.3), соның ішінде айыппұл,
өсім және өткен жылғы пайыз бен комиссиялары.
Пайда талдауын банк операцияларының табыстылығынан бастап, пайдаға
әсер ететін факторларды анықтау керек. Жалпы банкте қалатын пайда соммасы
үш компоненттердің қай факторы пайдаға әсер ету күшін анықтау керек.
Банктің жылдық пайда өсімін бағалау кезінде инфляция деңгейін ескеру
қажет. Керісінше жағдайда нақты табыс көлемі азайып банк капиталының
төмендеуіне әкеледі. Сондықтан банк пайдасының көлемін талдау кезінде
инфляция қарқынын есепке алу қажет.
Нақты әр операциялар бойынша табыстылықты анықтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz