Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары
Мазмұны
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.9
ІІ. Негізгі бөлім
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... .
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары
ІІ.1. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны
ІІ.2. Қазақ ағартушы ғалымдарының бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыруға байланысты көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.9
ІІ. Негізгі бөлім
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... .
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары
ІІ.1. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны
ІІ.2. Қазақ ағартушы ғалымдарының бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыруға байланысты көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі — оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім — дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры жиналып, ой-өрісі кеңейеді.
«Дүниетаным», «таным», «қазақ дүниетанымы» саласында көптеген құнды ой-пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров. Э.Нысанбаев, А.Қасабеков, М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Кішібеков және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков, М.И.Махмудов, А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.Голперин, Д.Б.Эльконин, М.И.Левина, Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, С.П.Баранов) зерттеу объектісіне қарай жүйелі талданған.
Г.И.Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі адам тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс-тәсілдерін меңгеруі керек деп дәлелдейді. Б.П.Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс-әрекеттердің жиынтығы деп санайды. Осы жайында тіпті өз кезінде Я.А.Коменский болса, «мүмкіндігінше адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден, еменнен, жөкеден, яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген мәлімдемесінен емес, заттың өзінен алсын» — деп тұжырымдайды.
Оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетінін қазақтың белгілі дидактері И.Нұғыманов, Т. Сабыров және т.б. өз еңбектерінде дәлелдеп отыр. Бұл пікірлер оқытудың басты мақсаты — оқушыларға айқын дүние заңдылықтарын, заттарын, фактілерін таныту деген түсінік береді.
Әлбетте, бұл пікірлермен толығымен келісуге болады. Өйткені, қоршаған заттар мен құбылыстар жайында білім алып, оны нақты қабылдау барысында оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру әрекеті арқылы түрі, түсі, пішінін, көлемін анықтап, таныса, ұстап сезіну әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын айқындау, онан әрі затты не құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой қорытып, заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табады. Міне, осындай түрлі таным әрекеттері нәтижесінде оқушылар затты не құбылысты қабылдайды және олардың ғылыми ұғымның негізі қаланады. Осы аталған әрекеттер арқылы түсінік алған оқушыларда келешекте эмоциялық, іскерлік, интеллектуалдық дағдылардың дамуына жағдай туады.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға, олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесіне ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында дүниетануды оқытудың теориялық негізіне байланысты кемшіліктер жағдайлар байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай отырғаны;
- бастауыш сыныпта табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен, қоғаммен байланысы толық ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма оқулықтарды пайдаланумен шектеліп келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сыныптағы дүниетануды оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде сөздік әдіспен шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін дамытатын жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен шектелетіндігі:
- осы кезге дейін бастауыш сынып оқушыларына қоршаған ортадан білім берудің әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде олардың дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытудың ғылыми әдістемелік жүйесін жасау орынды талаптардың бірі.
Бастауыш сыныпта «Дүниетану» пәні оқылмағанымен, оқу бағдарламасына қоршаған дүниеден ұғым беретін материалдар, яғни, дүниетану материалдары бастауыштың бірінші сыныбында «Айналамен таныстыру», екінші сыныбында «Табиғаттану» пәндері арқылы меңгерілсе, соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты да жаңа «Дүниетану» пәні республиканың барлық бастауыш сыныптарына ендіріліп отыр. Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық пен өнері, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары, табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер жайында жалпы мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, табиғат байлығы, мәдени-әдеби, көркем-қолөнер шығармашылығы арасындағы байланысты, сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі білім негізі қалыптасады.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар, мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б. әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу процесі дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның негіздерін және мінез-құлықтарын, белгілі нормаларын білу, оларды сақтай білуден басталады.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына, дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы, моралдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар арасында өмір сүру барысында қалыптасады. Сондықтан да дүниетанымды дұрыс қалыптастыру бастауыш мектеп қабырғасында басталады да өмір талабына, ғылым дамуына жалғаса береді. Міне осы орайда зерттеу тақырыбымды «Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру» деп алуыма себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дүниетанымның теориялық негіздерін, оның бастауыш сынып оқушылары тұлғасының қалыптасуының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру әдістемесін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Оқу үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың жолдары.
Зерттеу пәні: Сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жайында әдебиеттермен танысу, оларға талдау жасау;
• Ұлттық дүниетаным түрлерін айқындау;
• Дүниетаным ұғымының мәнін ашу;
• Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудағы мектеп жұмысының негізгі әдістерімен танысу;
• Оқушылардың бойында адамгершілік қасиетін арттыру жолдарын анықтау;
• Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары түрлерін дүниетаныммен байланыстыру.
• Бастауыш сынып оқушысының дүниетанымы қалыптасуының әдіснамалық және психологиялық негіздерін айқындау;
• Жеке тұлғаның дүниетанымдық қалыптасуының жолдары мен тәсілдерін анықтау;
• Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымының қалыптасуын экспериментальдық түрде анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Жеке тұлға теориясы, дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: Философия, психология, педагогика, психологтардың, педагогтардың дүниетаным туралы зерттеу еңбектері. Қазақстан республикасының «Білім туралы» заңы, ғылым және білім министрлігінің тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары, ұлттық дүниетанымды тиімді пайдаланудың жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, қолөнер мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №25 Т.Рысқұлов атындағы этнопедагогикалық-гуманитарлық гимназия мектебі, Төлеби ауданы Аққұм ауылы Қ.Тыныбаев атындағы орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде зерттеу проблемасы бойынша жарық көрген философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды; адамзат дүниетанымының қалыптасуы мен тарихи дамуы дүниетанымдық көзқарастардың қалыптасуы туралы материалдар жинастырылды. ІІ кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жиналған теориялық және этнопедагогикалық материалдарға талдау жалғастырылды. Баспа бетінде жарық көрген халқымыздың дүниетанымдық мұралары, әдеби деректері жинастырылып, жүйеленді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің ғылыми-педагогикалық бағыты мен зерттеу пәніне сәйкес өзара байланыстағы кешенді әдіс-тәсілдік қолданумен тәжірибелік-эксперименттік зерттеудің мақсат пен міндетке сәйкестілігімен, алынған бастапқы және соңғы нәтижелердің математикалық әдістерімен, қорытындылауымен зерттеу жұмысының қорытынды нәтижесін практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми негізі мен практика жүзінде қолдану нәтижелері: Бірінші Республикалық аймақтық «Елімнің самғауы биік» атты М.Жұмабаев атындағы педагогикалық оқуларында талқыланып, шығармашылық еңбектер жинағында жарық көрді.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі анықталып, ғылыми аппараты баяндалады.
«Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәселелері» атты бірінші тарауда дүниетаным және оның мәні мен мазмұны және ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері анықталып, қарастырылады.
«Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары» атты екінші тарауында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны мен қазақ ағартушы ғалымдарының ұлттық дүниетанымды қалыптастыруға арналған көзқарастары баяндалады.
Қорытындысында оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастырудың теориялық тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада қазақша ұзындық өлшемдері және дүниетану пәнінен сабақ үлгілері ұсынылады.
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі — оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім — дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек болады. Адам, табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры жиналып, ой-өрісі кеңейеді.
«Дүниетаным», «таным», «қазақ дүниетанымы» саласында көптеген құнды ой-пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров. Э.Нысанбаев, А.Қасабеков, М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Кішібеков және т.б.) еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков, М.И.Махмудов, А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.Голперин, Д.Б.Эльконин, М.И.Левина, Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, С.П.Баранов) зерттеу объектісіне қарай жүйелі талданған.
Г.И.Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі адам тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс-тәсілдерін меңгеруі керек деп дәлелдейді. Б.П.Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс-әрекеттердің жиынтығы деп санайды. Осы жайында тіпті өз кезінде Я.А.Коменский болса, «мүмкіндігінше адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден, еменнен, жөкеден, яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген мәлімдемесінен емес, заттың өзінен алсын» — деп тұжырымдайды.
Оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетінін қазақтың белгілі дидактері И.Нұғыманов, Т. Сабыров және т.б. өз еңбектерінде дәлелдеп отыр. Бұл пікірлер оқытудың басты мақсаты — оқушыларға айқын дүние заңдылықтарын, заттарын, фактілерін таныту деген түсінік береді.
Әлбетте, бұл пікірлермен толығымен келісуге болады. Өйткені, қоршаған заттар мен құбылыстар жайында білім алып, оны нақты қабылдау барысында оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру әрекеті арқылы түрі, түсі, пішінін, көлемін анықтап, таныса, ұстап сезіну әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын айқындау, онан әрі затты не құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой қорытып, заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табады. Міне, осындай түрлі таным әрекеттері нәтижесінде оқушылар затты не құбылысты қабылдайды және олардың ғылыми ұғымның негізі қаланады. Осы аталған әрекеттер арқылы түсінік алған оқушыларда келешекте эмоциялық, іскерлік, интеллектуалдық дағдылардың дамуына жағдай туады.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға, олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесіне ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында дүниетануды оқытудың теориялық негізіне байланысты кемшіліктер жағдайлар байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай отырғаны;
- бастауыш сыныпта табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен, қоғаммен байланысы толық ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма оқулықтарды пайдаланумен шектеліп келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сыныптағы дүниетануды оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде сөздік әдіспен шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін дамытатын жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен шектелетіндігі:
- осы кезге дейін бастауыш сынып оқушыларына қоршаған ортадан білім берудің әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде олардың дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытудың ғылыми әдістемелік жүйесін жасау орынды талаптардың бірі.
Бастауыш сыныпта «Дүниетану» пәні оқылмағанымен, оқу бағдарламасына қоршаған дүниеден ұғым беретін материалдар, яғни, дүниетану материалдары бастауыштың бірінші сыныбында «Айналамен таныстыру», екінші сыныбында «Табиғаттану» пәндері арқылы меңгерілсе, соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты да жаңа «Дүниетану» пәні республиканың барлық бастауыш сыныптарына ендіріліп отыр. Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық пен өнері, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары, табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер жайында жалпы мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, табиғат байлығы, мәдени-әдеби, көркем-қолөнер шығармашылығы арасындағы байланысты, сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі білім негізі қалыптасады.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар, мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б. әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу процесі дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның негіздерін және мінез-құлықтарын, белгілі нормаларын білу, оларды сақтай білуден басталады.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына, дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы, моралдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар арасында өмір сүру барысында қалыптасады. Сондықтан да дүниетанымды дұрыс қалыптастыру бастауыш мектеп қабырғасында басталады да өмір талабына, ғылым дамуына жалғаса береді. Міне осы орайда зерттеу тақырыбымды «Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру» деп алуыма себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дүниетанымның теориялық негіздерін, оның бастауыш сынып оқушылары тұлғасының қалыптасуының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру әдістемесін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Оқу үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың жолдары.
Зерттеу пәні: Сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жайында әдебиеттермен танысу, оларға талдау жасау;
• Ұлттық дүниетаным түрлерін айқындау;
• Дүниетаным ұғымының мәнін ашу;
• Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудағы мектеп жұмысының негізгі әдістерімен танысу;
• Оқушылардың бойында адамгершілік қасиетін арттыру жолдарын анықтау;
• Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары түрлерін дүниетаныммен байланыстыру.
• Бастауыш сынып оқушысының дүниетанымы қалыптасуының әдіснамалық және психологиялық негіздерін айқындау;
• Жеке тұлғаның дүниетанымдық қалыптасуының жолдары мен тәсілдерін анықтау;
• Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымының қалыптасуын экспериментальдық түрде анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Жеке тұлға теориясы, дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, қазіргі гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: Философия, психология, педагогика, психологтардың, педагогтардың дүниетаным туралы зерттеу еңбектері. Қазақстан республикасының «Білім туралы» заңы, ғылым және білім министрлігінің тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары, ұлттық дүниетанымды тиімді пайдаланудың жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге, қолөнер мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау, әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау, қорыту.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №25 Т.Рысқұлов атындағы этнопедагогикалық-гуманитарлық гимназия мектебі, Төлеби ауданы Аққұм ауылы Қ.Тыныбаев атындағы орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде зерттеу проблемасы бойынша жарық көрген философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалынды; адамзат дүниетанымының қалыптасуы мен тарихи дамуы дүниетанымдық көзқарастардың қалыптасуы туралы материалдар жинастырылды. ІІ кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жиналған теориялық және этнопедагогикалық материалдарға талдау жалғастырылды. Баспа бетінде жарық көрген халқымыздың дүниетанымдық мұралары, әдеби деректері жинастырылып, жүйеленді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің ғылыми-педагогикалық бағыты мен зерттеу пәніне сәйкес өзара байланыстағы кешенді әдіс-тәсілдік қолданумен тәжірибелік-эксперименттік зерттеудің мақсат пен міндетке сәйкестілігімен, алынған бастапқы және соңғы нәтижелердің математикалық әдістерімен, қорытындылауымен зерттеу жұмысының қорытынды нәтижесін практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми негізі мен практика жүзінде қолдану нәтижелері: Бірінші Республикалық аймақтық «Елімнің самғауы биік» атты М.Жұмабаев атындағы педагогикалық оқуларында талқыланып, шығармашылық еңбектер жинағында жарық көрді.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі анықталып, ғылыми аппараты баяндалады.
«Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық мәселелері» атты бірінші тарауда дүниетаным және оның мәні мен мазмұны және ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері анықталып, қарастырылады.
«Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары» атты екінші тарауында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны мен қазақ ағартушы ғалымдарының ұлттық дүниетанымды қалыптастыруға арналған көзқарастары баяндалады.
Қорытындысында оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастырудың теориялық тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада қазақша ұзындық өлшемдері және дүниетану пәнінен сабақ үлгілері ұсынылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Қазақстан Республикасының «Білім» мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2000ж.
2. А.Құралұлы Ұлттық дүниетаным. Алматы: 2002
3. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мүралары — Алматы: Рауан, 1991
4. Бабанский Ю.К. «Педагогика» - М: Просвещение, 1998
5. Валиханов Ч. Собр. сочинений в пяти томах. 1 том - Алматы: 1961
6. Кішібеков А. Философия Алматы,1998
7. Гулзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы - А: Қазақ университеті, 1999
8. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалар. - А: Ғылым, 1992
9. Керімбаева Р. Оқушының дүниетанымын қалыптастыру - //Бастауыш мектеп 2005/4 29 бет
10. Концепция формирования нового социально-экологического поведения граждан Р.К. - А. Қазақстан, 1995
11. Қалиев С, ОразбаевМ., Смайлов М. Қазақ халқының салт-дэстүрлері - А: Рауан, 1994
12. Қожагелдиева С Дүниетану пәнін оқытуда адамгершілік тәрбиесін арттыру -// Бастауыш мектеп 2005/2
13. Маймақов Мінез-құлық этикасы - А, 1980
14. Майғараева Г„ Қалиев С, Нысанбаева Г. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері - А: Білім, 2001
15. Сухомлинский В.А. Духовный мир школьников М., 1981
16. Тәжібаев Т. Қүнанбаев А. Жастарды тэрбюиелеу туралы. — А., 1984
17. Табылдиев Ә Халық тағылымы А: Мектеп, 1986
18. Харламов И.Ф. Педагогика - М. Высшая школа, 1990
19. Шардарбеков Ш. Ұлттық дүниетаны // Химия, биология 2002/2
20. Е.Сағындықұлы. Педагогика. Дәрістер курсы. А., Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті. 1998.
21. Р.Керімбаева. Оқушының дүниетанымын қалыптастыру. //Қазақстан мұғалімі. 2001/2.
22. Ә.Мұханбетжанова. Дүниенің ғылыми бейнесінің моделінің мазмұны. //Қазақстан мұғалімі. 2000/8.
23. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. А., 1998.
24. Р.М.Қоянбаев, Ж.Б.Қоянбаев. Педагогика. Астана. 1998.
25. Педагогика дәріс курсы. Алматы. Нұрлы әлем. 2003.
26. А.Игілікова. Дүниетану пәні. //Бастауыш мектеп. 2005/4.
1. Қазақстан Республикасының «Білім» мемлекеттік бағдарламасы. Алматы, 2000ж.
2. А.Құралұлы Ұлттық дүниетаным. Алматы: 2002
3. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мүралары — Алматы: Рауан, 1991
4. Бабанский Ю.К. «Педагогика» - М: Просвещение, 1998
5. Валиханов Ч. Собр. сочинений в пяти томах. 1 том - Алматы: 1961
6. Кішібеков А. Философия Алматы,1998
7. Гулзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы - А: Қазақ университеті, 1999
8. Жұмабаев М. Таңдамалы шығармалар. - А: Ғылым, 1992
9. Керімбаева Р. Оқушының дүниетанымын қалыптастыру - //Бастауыш мектеп 2005/4 29 бет
10. Концепция формирования нового социально-экологического поведения граждан Р.К. - А. Қазақстан, 1995
11. Қалиев С, ОразбаевМ., Смайлов М. Қазақ халқының салт-дэстүрлері - А: Рауан, 1994
12. Қожагелдиева С Дүниетану пәнін оқытуда адамгершілік тәрбиесін арттыру -// Бастауыш мектеп 2005/2
13. Маймақов Мінез-құлық этикасы - А, 1980
14. Майғараева Г„ Қалиев С, Нысанбаева Г. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері - А: Білім, 2001
15. Сухомлинский В.А. Духовный мир школьников М., 1981
16. Тәжібаев Т. Қүнанбаев А. Жастарды тэрбюиелеу туралы. — А., 1984
17. Табылдиев Ә Халық тағылымы А: Мектеп, 1986
18. Харламов И.Ф. Педагогика - М. Высшая школа, 1990
19. Шардарбеков Ш. Ұлттық дүниетаны // Химия, биология 2002/2
20. Е.Сағындықұлы. Педагогика. Дәрістер курсы. А., Ы.Алтынсарин атындағы қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті. 1998.
21. Р.Керімбаева. Оқушының дүниетанымын қалыптастыру. //Қазақстан мұғалімі. 2001/2.
22. Ә.Мұханбетжанова. Дүниенің ғылыми бейнесінің моделінің мазмұны. //Қазақстан мұғалімі. 2000/8.
23. Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. А., 1998.
24. Р.М.Қоянбаев, Ж.Б.Қоянбаев. Педагогика. Астана. 1998.
25. Педагогика дәріс курсы. Алматы. Нұрлы әлем. 2003.
26. А.Игілікова. Дүниетану пәні. //Бастауыш мектеп. 2005/4.
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3-9
ІІ. Негізгі бөлім
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... .
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолдары
ІІ.1. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке
пәндердің алатын орны
ІІ.2. Қазақ ағартушы ғалымдарының бастауыш сынып оқушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастыруға байланысты көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге
байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке тұлғаны
қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе
түсуде. Сол талаптардың бірі — оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі
ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім — дүниетанудың кәусар
бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі
дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жиналып, ой-өрісі кеңейеді.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров.
Э.Нысанбаев, А.Қасабеков, М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Кішібеков және т.б.)
еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.И.Махмудов, А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.Голперин,
Д.Б.Эльконин, М.И.Левина, Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, С.П.Баранов) зерттеу
объектісіне қарай жүйелі талданған.
Г.И.Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі адам
тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл
шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы
білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс-тәсілдерін меңгеруі керек деп
дәлелдейді. Б.П.Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету
үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға
меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс-әрекеттердің жиынтығы деп
санайды. Осы жайында тіпті өз кезінде Я.А.Коменский болса, мүмкіндігінше
адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден, еменнен, жөкеден,
яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген мәлімдемесінен
емес, заттың өзінен алсын — деп тұжырымдайды.
Оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын
ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау
процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетінін
қазақтың белгілі дидактері И.Нұғыманов, Т. Сабыров және т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеп отыр. Бұл пікірлер оқытудың басты мақсаты —
оқушыларға айқын дүние заңдылықтарын, заттарын, фактілерін таныту деген
түсінік береді.
Әлбетте, бұл пікірлермен толығымен келісуге болады. Өйткені, қоршаған
заттар мен құбылыстар жайында білім алып, оны нақты қабылдау барысында
оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру
әрекеті арқылы түрі, түсі, пішінін, көлемін анықтап, таныса, ұстап сезіну
әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын
айқындау, онан әрі затты не құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой
қорытып, заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табады. Міне,
осындай түрлі таным әрекеттері нәтижесінде оқушылар затты не құбылысты
қабылдайды және олардың ғылыми ұғымның негізі қаланады. Осы аталған
әрекеттер арқылы түсінік алған оқушыларда келешекте эмоциялық, іскерлік,
интеллектуалдық дағдылардың дамуына жағдай туады.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-
әдістемелік құралдарға, олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
процесіне ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында дүниетануды
оқытудың теориялық негізіне байланысты кемшіліктер жағдайлар байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми
және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы
кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай
отырғаны;
- бастауыш сыныпта табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен,
қоғаммен байланысы толық ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма
оқулықтарды пайдаланумен шектеліп келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс
істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-
тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сыныптағы дүниетануды оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде
сөздік әдіспен шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін
дамытатын жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың
шығармашылық қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен
шектелетіндігі:
- осы кезге дейін бастауыш сынып оқушыларына қоршаған ортадан білім
берудің әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің
жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта
оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде олардың
дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытудың ғылыми әдістемелік
жүйесін жасау орынды талаптардың бірі.
Бастауыш сыныпта Дүниетану пәні оқылмағанымен, оқу бағдарламасына
қоршаған дүниеден ұғым беретін материалдар, яғни, дүниетану материалдары
бастауыштың бірінші сыныбында Айналамен таныстыру, екінші сыныбында
Табиғаттану пәндері арқылы меңгерілсе, соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты
да жаңа Дүниетану пәні республиканың барлық бастауыш сыныптарына
ендіріліп отыр. Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи
байлығы, экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық
пен өнері, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас
түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру
барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат
саласынан білім алады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары,
табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер
жайында жалпы мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
табиғат байлығы, мәдени-әдеби, көркем-қолөнер шығармашылығы арасындағы
байланысты, сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын
басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі
білім негізі қалыптасады.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар,
мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б.
әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу
процесі дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтарын, белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы
үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге
мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның
қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда
және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моралдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады. Сондықтан да дүниетанымды дұрыс
қалыптастыру бастауыш мектеп қабырғасында басталады да өмір талабына, ғылым
дамуына жалғаса береді. Міне осы орайда зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып
оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру деп алуыма себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дүниетанымның теориялық негіздерін, оның бастауыш
сынып оқушылары тұлғасының қалыптасуының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
әдістемесін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Оқу үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастырудың жолдары.
Зерттеу пәні: Сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып
оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жайында әдебиеттермен танысу,
оларға талдау жасау;
• Ұлттық дүниетаным түрлерін айқындау;
• Дүниетаным ұғымының мәнін ашу;
• Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудағы мектеп жұмысының
негізгі әдістерімен танысу;
• Оқушылардың бойында адамгершілік қасиетін арттыру жолдарын анықтау;
• Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары түрлерін дүниетаныммен байланыстыру.
• Бастауыш сынып оқушысының дүниетанымы қалыптасуының әдіснамалық және
психологиялық негіздерін айқындау;
• Жеке тұлғаның дүниетанымдық қалыптасуының жолдары мен тәсілдерін
анықтау;
• Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымының қалыптасуын
экспериментальдық түрде анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Жеке тұлға теориясы,
дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, қазіргі
гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: Философия, психология, педагогика, психологтардың,
педагогтардың дүниетаным туралы зерттеу еңбектері. Қазақстан
республикасының Білім туралы заңы, ғылым және білім министрлігінің
тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары, ұлттық дүниетанымды тиімді
пайдаланудың жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты
тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге, қолөнер мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау,
қорыту.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №25 Т.Рысқұлов атындағы
этнопедагогикалық-гуманитарлық гимназия мектебі, Төлеби ауданы Аққұм ауылы
Қ.Тыныбаев атындағы орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде зерттеу проблемасы бойынша жарық көрген
философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалынды; адамзат дүниетанымының қалыптасуы мен тарихи
дамуы дүниетанымдық көзқарастардың қалыптасуы туралы материалдар
жинастырылды. ІІ кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жиналған теориялық және
этнопедагогикалық материалдарға талдау жалғастырылды. Баспа бетінде жарық
көрген халқымыздың дүниетанымдық мұралары, әдеби деректері жинастырылып,
жүйеленді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің ғылыми-
педагогикалық бағыты мен зерттеу пәніне сәйкес өзара байланыстағы кешенді
әдіс-тәсілдік қолданумен тәжірибелік-эксперименттік зерттеудің мақсат пен
міндетке сәйкестілігімен, алынған бастапқы және соңғы нәтижелердің
математикалық әдістерімен, қорытындылауымен зерттеу жұмысының қорытынды
нәтижесін практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми негізі мен практика жүзінде қолдану
нәтижелері: Бірінші Республикалық аймақтық Елімнің самғауы биік атты
М.Жұмабаев атындағы педагогикалық оқуларында талқыланып, шығармашылық
еңбектер жинағында жарық көрді.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі анықталып, ғылыми аппараты
баяндалады.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық мәселелері атты бірінші тарауда дүниетаным және оның мәні мен
мазмұны және ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері анықталып,
қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары
атты екінші тарауында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны мен қазақ ағартушы ғалымдарының
ұлттық дүниетанымды қалыптастыруға арналған көзқарастары баяндалады.
Қорытындысында оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастырудың
теориялық тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беріледі.
Қосымшада қазақша ұзындық өлшемдері және дүниетану пәнінен сабақ
үлгілері ұсынылады.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны
Дүниетаным мәселесін қарастырғанда ең алдымен бұл сөздің лексикалық
құрамдас бөліктеріне назар аударған жөн. Ол екі сөзден қүралған: дүние және
таным (дүние, көзқарас). Демек, дүниетаным дегеніміз адамның санасының
спецификалық түрі, оның қоршаған ортаға көзқарасы және осы ортада өзінің
орны туралы түсінігі. Әрине, қоршаған ортада байланысып жатқан
өзгерістерге, процесстерге қатысты әр адамның өзіндік ойы, көзқарасы
болады. Бірақ бүл көзқарастардың сапалық деңгейі әр түрлі болады:
күнделікті өмірге тиісті, сана-сезімге негізделген - тұрмыстық, теориялық
түсінікке негізделген -ғылыми дүниетаным. Сонымен қатар бұл көзқарастарды
толықтығына, мазмұндылығына, тереңдігіне қарай одан әрі талқылауға болады.
Мектеп тәрбиесі жайында сөз қозғағанда ғылыми дүниетаным, оның тереңдігі,
толықтығы, кеңдігі негізге алынады. Бұл жағдайда дүниетаным сөзін қалай
түсінуге болады? Ж.Б.Қоянбаев және Р.М.Қоянбаева жазған Педагогика атты
еңбегінде дүниетанымға келесідей анықтама береді: Дүниетаным дегеніміз
объективті дүниеге және ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған
шындыққа жэне өзіне қатынасы туралы көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы
көзқарастарға тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері,
мұраттары таным жэне іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарламалары. Ал,
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында қоғамдық сана мен жеке адам санасының
ең жоғарғы деңгейі, - деген. Ол өзінің қызметі мен мәдени міндеті бойынша
адамның біртұтас дүниедегі бағдарларының кешені болып табылады.
Дүниетаным - ақиқатты рухани практикалық түрғыдан игеру жүйесі. Соның
ішінде білім мен сенім жиынтығы, адамдардың адамгершілік мұраттары мен
әлеуметтік мінез-кұлқы реттегіштері, саяси бағдарлар, қоршаған ортаға деген
психологиялық жэне эстетикалық көзқарас дүниені түсіну жэне дүниені өзгерту
дүниетаным түсінігінен қуат алады. Дүниетаным — жеке адам және оның
қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы ұғымдардың жиынтығы, дүниенің
біртұтастығын түсіну нәтижесі.
Дүниетанымға Э.И.Моносзан мынадай анықтама берген: Дүниетаным
-дегеніміз жалпыланған көзқарастар жиынтығы, оның құрамына қоршаған
табиғи және әлеуметтік ортаға байланысты ойы, сенімі мен мұраттары жатады.
Ол жалпылама адамның өмірлік бағыт-бағдарын белгілейді. Ал, Н.К.Гончаров
бұл мәселені кеңірек талқылады, ол дүниетанымды тұлға білімінің жиынтығы,
оның көзқарастарының жүйесін, оның қоршаған орта мен айналасындағы
адамдарға деген ойын білдіруін, сенімдердің жиынтығы түрінде комплексті
қарастырды.
Бұл жерде дүниетаным деп адамның білім жүйесін, оның көзқарастарын,
сенімдері мен мұраттарын өз бойында жинақтайтын сананың ерекше бір түрі. Ол
адамның табиғат пен қоғамның дамуына, саясатқа, өмірдегі мақсатына деген
негізгі ойларды жинақтап, белгілі бір салаға салады.
Бұл анықтама дүниетаным мәнін ғана ашпай, оның құрылымы жайында да
түсінік береді. Оның негізгі құрылымдық компоненттері болып а) ғылыми білім
жүйесі, ә) көзқарастары, б) сенімдері, в) адам мұраттары. Өз кезегінде бұл
компоненттерді 2 топқа жіктеуге болады: объективті (ғылыми білім жүйесі)
- субъективті (көзқарастар, сенімдер, адам мұраттары)
Білім: объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірибиесі.
Білім арқылы жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының объективтік
жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми дүниетаным қалыптасуының және
дүниетанымы дамуының үлкен тірегі. Міне, осының нәтижесінде білім әр
адамның көзқарасына, сеніміне айналады. Дегенмен, кейбір адамдардың
білімділік деңгейі жоғары болғанымен олардың дүниеге көзқарасы дұрыс
қалыптаспаған, яғни жалғыз білімнің өзі ғана дүниетанымның кепілі емес. Бүл
жайында немістің атақты ақыны Иоган Гете былай деген екен: Менің
білетінімді өзге де білуі мүмкін бірақ, мүндай жүрек жалғыз менде ғана.
Адамның білімі оның дүниетанымына айналуы үшін, субъективті қасиетке ие
болуы керек, адамның көзқарасы мен мұратына айналуы тиіс.
Көзқарас жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әр
түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы, материалистер мұндай
проблеманы ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал дін ілімінің өкілдері
тәңірдің қалауымен деп тұжырымдайды.
Көзқарас, әрине, дүниетанымға үлкен әсерін тигізеді және де оның іс-
қимылдарына, құлық тәрбиесіне де әсер етпей қоймайды. Дегенмен, кейбір
жағдайда адамда түсінік пен көзқарас дұрыс қалыптасқанымен, ол іс-әрекетпен
нақтыланбайды. Мысалы, бір ұры өзге адамның жекеменшігіне қол сұғу дұрыс
емес екендігін біле түра өз ісін ары қарай жалғастыра береді. Адамның
дүниетанымы сеніммен нақтыланғанда мүндай жағдай туындамас еді.
Сенім терең, тиянақты ойланып айтылатын идеялардың жиынтығы. Сенім жеке
адам өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды. Әр
түрлі идея адам сенімінің негізгі, шындықты терең тану, оның соңынан еріп
отыру;
Адам мұраты жеке түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары мұрат-
мақсаттары, өмірге ұмтылушылығы. Мұрат айналадағы өмірді жетілдіруде және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық үдеуін дамытуда адамның сезімін оятады.
Дүниетану ұғымының ғылыми негізі. Қазақстан Республикасының егемендік
алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру мәселесінің дамуына аса мән
берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты
жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға
ерекше назар аударылып отыр. Мұның дәлелі республикамыздағы Білім туралы
заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 атты Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ қоғам мүшелері — жастардың қандай болуға тиіс екендігін
айта келіп, Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері,
мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа
делдалдары және спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын,
тамақ өнімдерін өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз
ететін болады..., — дейді.
Жастардың болашақка деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін
білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп, білім
беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән
беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашақта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі халықтық
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру,
саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру оқу-ағарту саласының
үлесіне тиеді.
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Білімнің әрбір бөлігі оқушы дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп,
олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Орта білім
стандартында Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту міндетіне сай
білім мазмұнының толық жүзеге асуын қамтамасыз ету талабы қойылып отыр.
Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орынды
алмақ.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктін мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты..., ...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер — дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ү.Сыдықов. Табиғатты танып,
білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете алатын
күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы қалыптасатынын
А.Г.Спиркин, В.С.Степин, Д.П.Горский, А.П.Шептулин, А.Ф.Файзуллаев
еңбектері де әр саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің көзі — табиғат. Осы
табиғат заттары туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен
қатынасқа түседі, оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған
заттар шығарады. Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды,
соның нәтижесінде екінші табиғат заттары пайда болады. Бұл екінші
табиғат дүниелері қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары
туралы ғана емес, оның құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен
өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын ашатын да — адам. Мұндай
жетістіктерге ол қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-
зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен қатар бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
ендіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеуметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді.
Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам
табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір-бірімен
байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүниетану ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
біртұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние — ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол — адам, адам мен адамның қарым-қатысы, ол — табиғат, табиғат
заттары мен құбылыстары, ол — қоғам. Әр қоғамның өркендеуіне адамның ойы
мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек.
Осының өзі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны бір-бірінен бөліп
қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетану — дүние және тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен нені танып-білу керектігін анықтауымыз керек. Оқушыларға танытқалы
отырғанымыз — дүние. Сол дүниені танып-білу әдістері мен оларды қаруландыру
жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзінде қолдануға ұсынбақпыз. Дүние —
қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса бұған енбейтін, оның
құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам дүниені өмір бойы
танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап, байқаумен
айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне шыға меңгеру мүмкін
емес. Дүниені өз дәрежесінде танып-білу әр адамның меңгерген білім деңгейі
мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшелігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп,
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның
санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір
сүретіннің бәрі жатады.
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным — адам санасын дамытуды
негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.
Таным — философиялық ұғым, ...айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғаңда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты
құбылысты танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді.
Сөйтіп, әлде де толық емес білім, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды.
Тану үшін адам дүниеге белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап, өзгертеді,
екінші зат өндіреді, соның нәтижесінде өзі де өзгереді.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады.
Таным... практикалық қызмет барысында іске асады.
Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе,
оны өз мәнінде танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін
биологиялық, химиялық, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың
мәдениеті, әдебиеті, қазіргі таңда рухани өмірде жеткен жетістіктерін бір-
бірімен байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Дамыған қоғам мен биологиялық ғылымның, техниканың ара қатысынан айқын
тартылған шекараны табу қиын.
Академик В.В.Струминский философия ғылымы мен биологиялық ғылымның
бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі сүйене отырып, дүниетаным шекарасын
күшейте түсетінін айта келіп, Искать границу раздела — это значит
воздвигнуть стену между естественными и общественными науками дейді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы туып отыр. Бүкіл әлемді, галактиканы, жұлдыздардың пайда болуы
мен дамуын зерттеп отырған астрофизика ғылымы болса, маман емес адамдардың
өзі онда болып жатқан жаңалықты біліп, түсінуге тырысады.
Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі
таңдағы ғылым мен техниканың дамуын, ірі ашылыстарды ғана есепке алып
қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да
қадағалай білген жөн.
Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты
өңдіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше,
қадағалау арқылы ғылыми-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен
қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
адам денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналардан, зауыттар мен
өндіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда.
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп отырған зияны ұшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі,
судың тартылуынан аса бағалы халық байлығы — балықтың азаюы — осының бәрі
де бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны.
Пайдалы қазбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды.
Ол жерлерде тіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті.
Топырақтың табиғи қалпындағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны
санап болмайды. Егер оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде
мыңдаған бактериялар, миллиондаған балдырлар, мыңдаған бунақденелілер
тіршілік ететінін білеміз. Ал, сол өте құнды да бай тіршілік ортасы —
топырақты жырту оның құрылымының бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің
жоғалуына әкеліп соғады. Тірі табиғаттың топырақ құрудағы пайдасы жайында
оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды түсіну қиын емес. Осындай есепсіз,
жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін әр адамның дүниетану сауаттылығы
болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау
әдейі зиян келтірумен бірдей.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшеліктерін техниканың өркендеуіне пайдалануға мүмкіндік береді. Осының
нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. Мәселен, бионика ғылымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық
биология дамыды. Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану
экологиялық білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның
өсуін қажет етіп отыр.
Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне
енуде. Күннен күнге, өсіп дамып келе жатқан халық саны, азайып бара жатқан
табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғам арасындағы байланыстың мәнісіне
түсініп, сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қоғамның
бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес. Сондықтан да
орта білм беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын
дүниетанымдық мазмұн енуін және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу
қарастырылып отыр.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас философиялық тұрғыдан
қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы философиялық
ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты дәріптеу,
зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының мәнін түсіну
тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақындар, жыраулар, хандар мен
батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдік, адамгершілік, табиғат байлығын
меңгеру сияқты тіршілік қамына тікелей байланысты мәселелер тұрғысында ой
қозғады.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Философия ғылымы біртіндеп дами
отырып, заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың байланысын, қоғам, адам,
табиғат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді ойлауға, сол
арқылы дүниені танып-білудегі қайшылықтарды шешуге тырысады. Әр қоғамда да
білім мен сананың байланысы айқын байқалады. Адам санасы меңгерген
біліміне, өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы даналық пікірлер жиынтығына
байланысты дамиды.
Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің көрген-білгендерін терең біліммен
байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық философия
және ғылыми көзқарастар туады. Қоғамдық сананың өсуімен байланысты адамның
ойлау дәрежесінің шеңбері де ұлғаяды. Сөйтіп ...қоршап тұрған дүниені,
қоғамды, және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету көзделеді.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын
қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті.
Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен
білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар
мен құбылыстардың қасиетін бейнелейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді.
...ұғымдар байлығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат
күштерін игеруге жақындата түседі. Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың
бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге
көтерілу мүмкіндігі болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек
еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін
жай байқау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу, ара қатынасын ашу
ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
Сабақ мазмұнымен байланыстырып, оқушыларды ата-бабаларымыздың тарихи
дамуы барысындағы айналадағы құбылыстар жөніндегі дүниетанымымен таныстырып
отырған жөн. Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың тіршілік
экономикаcы көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы болуы олардың
дүниетанымына әсер етті. Ертедегі қазақ халқы дүниетанымының негізі осыдан
бастау алды. Қоршаған ортаға философиялық көзқарастың пайда болуына,
қалыптасуына және өрістеуіне ықпал етті.
Дүниені тану алғашқы кезде дайын табиғи материалды, үрдістерді,
құбылыстарды танып-білуден басталды. Күнделікті іс-әрекеттер адамның
еңбектену және табиғатты тану объектілерінің жан-жақтарын, қасиеттерін
біртте-бірте ашады. Бірақ адам өзінің еңбектену мен таным объектілерінің
қасиеттерін тану дәрежесінде тоқтамайды. Ғылым терең бойлап заттың,
құбылыстың түп мәнін таниды да, оның табиғатына әсер етуге мүмкіндік алады.
Бұл қозғалыс өзінің ең жоғарғы сатысына, дененің жаңа сапалы формасын
туғызу, жаңа үрдістер жасау сатысына көтеріледі.
Қазақстанның көшпелі тұрғындары үшін ол кезде табиғат абсолютті және
жалғыз үстемдік рөлін атқарды. Адамдарға алғашында табиғат заңдарына
мойынсұнып қалтқысыз бағыну ғана қалды. Табиғатты игеру, үйрену адамдардың
күнделікті іс-әрекетін бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар,
әпсаналар, қарапайым түсініктерді тудырады. Олардың бәрі қазақтардың
алғашқы өміріндегі күнделікті тәжірибиелерін жинақтаудың, танымның көбінесе
сезімдік сатысына тән нәтижелерді қорытудың негізінде дүниеге келді. Ежелгі
сақтардың дүние туралы түсінігі, олардың дүниетанымы анимизм болды. Ол жын,
әруақ, қүдіретті күш, сиқыр, т.б. еді.
Ертедегі көшпенділер дүниетанымының негізі тәңір - көк аспан, шексіз
әлем болса, сол көк аспан мен шексіз әлемнің ең қүдіретті жаратушысы
-көктегі күн. Сондықтан да бертін келгенше қазақ күнді тәңірінің көзіне
балап, киіз үйлерінің есігін күнге қаратып тігіп, шығып келе жатқан күнге
тәу еткен. Олардың осы ой-танымы қасиетті кітап Қүрандағы тіршіліктің
пайда болу туралы мынадай: Әуелде көк пен жер біртұтас еді. Біз екеуінің
арасын ажыраттық. Түнді, күндізді және күн мен айды да Алла жаратты. Күнді
жарық, айды нұр етіп жаратты да, оған жылдардың сандарын есептерін білулері
үшін айға орын белгіледі. Олардың әрқайсысы өзіне тән кеңістікте қозғалып
жүреді, деген түсінікті басшылыққа алды.
Көшпенділер уақыт пен кеңістікті танып-түсіну нәтижесінде көшіп-қонып,
жыл құсы сияқты ұдайы табиғаттың қолайлы белдеулерінде болып отырды.
Көшпелі өмір, төрт түлік мал, жер-ана, табиғат барлығы жинала келе
қазақтардың материалдық рухани игілігін, дүниетанымын қалыптастырып,
көшпенділердің төл тума мәдениетін жасады.
Көшпенділердің ой ойлау, таным мәдениетінің бірі - өздерін қоршаған
дүние, тіршіліктің негізі жайында сезінулері. Ертедегі қазақтардың заттар,
құбылыстар туралы дүниетанымы толық түрде іске асты деп айтуға болмайды.
Шындығында да неміс философы И.Канттың Таза ойдың қайшылығы атты
кітабында: Адамның ойы шын мәнінде білімнің шексіз қырларын толық меңгеруі
мүмкін емес, ой заттар мен құбылыстарды жартылай, бөлшектеп игеру үшін
жаратылған, деген сөзі шындыққа жанасады. Сондықтан қазақтар әлемді толық
тану, білу мүмкін емес, ол шексіз жэне мәңгілік деп, оны жаратушы да,
басқарушы да бір Алла, түп негізі біреу деген философиялық ой түйген.
• Себебі бүкіл әлем бір ғана материалдар, элементтерден бір ғана
жобамен жасалған. Сол тәрізді бар тіршілік Д.Менделеев
кестесіндегі көміртегінің химиялық қосындылары арқылы құралған.
Дүниедегі барлық шама көп өсімдік, жанды мақұлық және ұсақ
ағзалар дүниесінде құрылымының өзара ұқсастық бірізділігі бар.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Жыл
маусымдарымен санаса отырып жасалатын көшу, қонулар (жайлау, күзек, қыстау)
- қазақтың материалдық, өндіріс жүйесі шаруашылығының біртұтастық құрылымы
болып қалыптасқан әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік мәдени жүйесі.
Мұндай жүйе барша өмір салтын, әлеуметтік тарихтың қарқынын, материалдық
жэне рухани мәдениеттің төлтума қасиетін, салт-дәстүр мен талғам
дүниетанымдарын реттеп, әрі өміршең етіп отырды. Сондықтан көшпелі қазақтың
барша тіршілік болмысының табиғатпен тамырлас болуы тарихи даму барысындағы
өмір сүру кепілі.
Көне замандағы қазақтар өздерін қоршаған табиғаттың бәрін де жанды
деп санағаны белгілі. Сондықтан қазақтар күнді, айды, жұлдызды немесе
табиғат қүбылыстарын жанды зат есебінде санап, өздерінің тағдырын, барлық
істерін осылардың күші деп есептеп, оларға табынды. Ай көрдім аман көрдім,
баяғыдай заман көрдім, Ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа деген сөздер
осының куәсі. Қазақтар отты қасиетті деп санаған. Отқа түкірмей, отты
қүдірет деп санап, құрметтеген. Жас баланы бесікке саларда, жас келін үйге
алғаш енгенде отпен аластайды.
Күн - қазақта қасиетті. Бүлттың күркіреуін қазақ Күн күркіреді деп,
оны күн тәңірінің дауысына балаған. Күн астындағы Күнекей қыз, Ай
астында Айсүлу атты ертегілердің шығуы тегін емес.
Табиғаттағы болып жатқан көптеген құбылыстарды ата-бабаларымыз өзінше
қабылдады. Күн күркіреп, найзағай ойнағанда оны сайтандарды қуған
періштелер қамшысы деп ұққан. Ал шын мәнінде найзағай - атмосферадағы
электр ұшқындары. Ол бұлт пен бұлттың немесе бұлт пен жердің арасындағы
пайда болған шағын көлемдегі электр зарядына байланысты пайда болады.
Келесі жұмбақ табиғат құбылыстарының бірі - жаңбырдан кейінгі
кемпірқосақ. Аспанда пайда болған осы кемпірқосақты ертедегі қазақтар
Кемпірдің түрлі малдарды бірге қосақтап қойғаны деген ұғымда болды
Кемпірқосақ та аспандағы пайда болатын оптикалық қүбылыс. Кәдімгі күннің
жарығы қызыл түс пен күлгін түс арасындағы түрлі түстің жиынтығы екенін
физиктер соңғы кезде анықтады. Жаңбыр тез жауып, күн ашылғанда осы түстер
әрқайсысы өздерінің толқын үзындығына байланысты дифракцияланады және
интерференцияланады. Соның нәтижесінде түрлі-түсті кемпірқосақ пайда
болады.
Көшпенділердің ұғымында күллі қүдірет күштік түп қазығы тәңір болса, ол
да кейін даламызға ислам дінінің тарауына орай мұсылмандық Алла идеясымен
астасып кетті. Тәңір күрделі үғым, қазақ ұғымында дүние жаратылыс үш қат
болып келеді. Жоғарғы қабат, яғни жеті қат көк басқаша айтқанда арсы
тәңірінің түрағы, рух пен иенің мекені, орта қабат - сезім, саналы тіршілік
дүниесі, төменгі қабат, яғни жет қат жер асты - өлілердің барар орны-мыс.
Қазақ арасында о дүниелік бақилық үғымның жетекші мәнге ие болып келетіні
сондықтан. Бүл үғым бойынша өлім бір халден екінші халге түсудің себепшісі.
Біздің заманымызға дейінгі 3 мың жылдықтан басталған қола мәдениеті
екінші мың жылдың аяғы мен бірінші мың жылдықтың бас кезінде шырқау биікке
көтерілген. Дәл осы кезеңде ертедегі қазақтардың дүниетанымы өсу барысында
көптеген материалдық және мәдениет нұсқалары сапалық жаңа қалыпқа түсіп,
көптеген еңбек қүралдары мен қару-жарақтар (жебе, найза, қанжар, семсер,
қақпан) белгілі дәрежеде жетілдірілді. Бүлардан басқа зергерлік, ісмерлік
бүйымдар, желеп-жебеп жүретін суреттер мен безендірілген қыстырма, бойтұмар
тәрізді әшекей заттар жасала бастады.
Өмірдегі күш пен құбылыстың жандануы рухани сезім әлеміне көшірілді.
Сөйтіп, болмыстың барша сұрағына үстірт жауап беретін мифологиялық
түсініктер мен әпсаналар дүниеге келді. Мұны философияға дейінгі қазақтың
қарапайым дүниетаным үлгісі деуге болады. Бүл кездегі өнердің өн бойындағы
жан-жануарлар белгісі дүние дидарын толтырған рухтың, даналардың, желеп-
жебеушілердің, әулие-әнбиелердің, тәңірлердің бейнесін анықтайды. Бүның
дәлелі Қазақстандағы Бегазы-Дәндібай кезеңінде жасалған діни қорымдағы
табылған айғақтар, табиғатты пір түтушылықпен қоса табиғатты одан әрі
саралау, әлеуметтендіру жетелеу үстінде өз тұлғаларын саралап отырды.
Қазақстан құл иеленушілік қоғамды бастан кешпеді. Даламызда ұзақ уақыт бойы
рулық қауымдық құрылыстың үстемдік құруы және оның патриархалдық-феодалдық
қоғамға ұласуы ғасырлар бойы діни нанымның белең алуына себепші болды.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңнен етті. Оның ең алғашқы кезеңі —
халық ауыз әдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар,
батырлар жырлары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған
дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние
ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіне тән қасиеттердің (батырлық,
тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.)
сол кездегі қоғаммен тығыз байланыста көрсетеді.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет
жасап, өз қажетгілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажетгілігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.
Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық,
адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да
дүниетанымдық тұрғыдан өмір тәжірибесінде кездескен практикалық жолға бой
ұрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол тұстағы аңыз, ертегілерде танымның
эмперикалық түрі басым. Эмпирикалық деңгейде білімнің мазмұны тәжірибе
негізінде жинақталады. Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін
уағыздап, ортаға салған. Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының
дүниетанымының негізі деп қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ
философтары М.С.Орынбеков пен Ә.Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
С.Мұқанов қазақтың эпостық жырларының, мифологияға емес, реалистік
шындыкқа құрылғанын атап көрсетеді. Шындықты уағыздайтын жырлар мен
айтыстар дүниетанымның нақтылана түсуіне әсерін тигізбей қоймайды.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кезеңдерде табиғат күшіне табынушылық,
дінге сенушілік басым болды да, адамның дүниетанымы да осы ой пікірлерге
лайықты тұрғыдан көрінді. Табиғат, қоғам, адам, төрт түлік мал, тәрбие,
түрлі қолөнері жайындағы түсініктер біртіндеп дамып, бүкіл халықтық ой-
санаға айналды.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы
шындықты түсіну кезеңіне көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным етек алды. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) өздерінің дүниетанымдық
көзқарастарында материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты,
адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Бұл
дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын.
Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау,
адамдар арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне
тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды.
Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, Жан азығы
еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл
күйіне, сезімге қатты әсер етеді.
Адамзатгың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады.
Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы әдебиет (өлең, ән, жыр, музыка,
айтыс, ертегі және т.б.) арқылы қалыптасатынын айтсақ, ...алғашқы адамдар
өзін қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардың бәрінен қорқатын болды.
Мысалы, табиғаттың сұрапыл, мылқау күштерінің бәрі — найзағай жарқылдап,
күн күркіреу, жер сілкіну, су тасу т.б. адамдарды үнемі үрейлендіріп
отыратын қаһарлы күштер қатарында саналады. Ендеше алғашқы адамдардың
дүниетанымы айналаны қоршаған 7 табиғат құбылыстарын түсіндіру талаптары
да осыған ұқсас. Осылайша адам дүниетанымының бастапқы көрінісін ашып
жазған жазушы С.Мұқанов Еңбек етудің арқасында алғашқы адамдардың сана-
сезімі оянып, табиғатқа саналы түрде әсер ете бастаған кезде, айналаны
қоршаған алуан түрлі құбылыстарга назар аударып, оларды өздерінше түсіндіре
бастаған, — деп ой түйеді.
Мұнан әрі адам санасы, тілі, ұғымы дамып, табиғатты меңгеру жолындағы
өздігінен атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек
қабылдап қана қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге,
олардың себеп-салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына
байланысты дүниетаным да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар,
парасатты ойшылдарымыз да көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С.Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады. Абай адам мен
қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен, принципшілдік және
қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету жолындағы
мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, — дейді М.С.Орынбеков.
Бұл пікірдің түпкі тірегі — дүниетанымдық деңгейдің көтерілу сатысын
көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау арқылы сол
затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың
дүниетанымдық көзқарасының өзгеруіне әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі
дүниетанымдыққа теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да қарауға
болады.
Теориялық тұрғыдан алғанда философиялық және психологиялық қағидаларға
сүйенеміз. Философтар дүниетанымды адамның дүниеге көзқарасымен тікелей
байланысты дәлелдейді. Көзқарас адамның айналадан, қоршаған дүниеден
қабылдаған әр түрлі құбылыстары мен заттары туралы ұғымының жиынтығы ғана
емес, ол — түрлі нақты фактілер арқылы жинақталған, қорытылған, ғылым
негіздерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3-9
ІІ. Негізгі бөлім
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... .
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын
қалыптастыру жолдары
ІІ.1. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудағы жеке
пәндердің алатын орны
ІІ.2. Қазақ ағартушы ғалымдарының бастауыш сынып оқушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастыруға байланысты көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Диплом жұмысының көкейкестілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге
байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке тұлғаны
қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе
түсуде. Сол талаптардың бірі — оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі
ықпал жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім — дүниетанудың кәусар
бұлағы. Ол неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана
түседі.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімдер тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланысты және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі жолға қойылып отыр. Өйткені
дүниетануды бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным процесі
дамиды. Танымға көмегін тигізетін оқушының сезім мүшелерінің жұмысы арқылы
олар сыртқы дүниені қабылдайды. Әртүрлі оқу әрекеттері нәтижесінде олар
дүниені біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау арқылы санасында білім қоры
жиналып, ой-өрісі кеңейеді.
Дүниетаным, таным, қазақ дүниетанымы саласында көптеген құнды ой-
пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың (С.Б.Крымский, Б.М.Кедров.
Э.Нысанбаев, А.Қасабеков, М.Орынбеков, Ж.Алтаев, Кішібеков және т.б.)
еңбектерінде жан-жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болса бірқатар психологтар
мен педагогтардың еңбектерінде (М.А.Данилов, И.Я.Лернер, Л.В.Занков,
М.И.Махмудов, А.А.Люблинская, А.Н.Леонтьев, Н.Б.Менчинская, П.Я.Голперин,
Д.Б.Эльконин, М.И.Левина, Ю.К.Бабанский, Т.И.Шамова, С.П.Баранов) зерттеу
объектісіне қарай жүйелі талданған.
Г.И.Шукина оқып білу жаңадан шындық ашу емес, бұрыннан белгілі адам
тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл
шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мұғалімдер осы
білімдерді шәкіртке жеткізудің әдіс-тәсілдерін меңгеруі керек деп
дәлелдейді. Б.П.Баранов оқытуды жеке бастың психологиялық дамуын тездету
үшін және қоршаған ортаның бұрыннан белгілі заңдылықтарын оқушыларға
меңгерту үшін жасанды ұйымдастырылған танымдық іс-әрекеттердің жиынтығы деп
санайды. Осы жайында тіпті өз кезінде Я.А.Коменский болса, мүмкіндігінше
адамдар білімді кітап бойынша ғана емес аспаннан, жерден, еменнен, жөкеден,
яғни, басқа біреудің байқағанынан, не сол жайында берген мәлімдемесінен
емес, заттың өзінен алсын — деп тұжырымдайды.
Оқушылардың танымдық әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың атқаратын
ролінің ерекше екендігін, оны ұйымдастыру әдістері оқушылардың ойлау
процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетінін
қазақтың белгілі дидактері И.Нұғыманов, Т. Сабыров және т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеп отыр. Бұл пікірлер оқытудың басты мақсаты —
оқушыларға айқын дүние заңдылықтарын, заттарын, фактілерін таныту деген
түсінік береді.
Әлбетте, бұл пікірлермен толығымен келісуге болады. Өйткені, қоршаған
заттар мен құбылыстар жайында білім алып, оны нақты қабылдау барысында
оқушылар әртүрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты көру
әрекеті арқылы түрі, түсі, пішінін, көлемін анықтап, таныса, ұстап сезіну
әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын
айқындау, онан әрі затты не құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой
қорытып, заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табады. Міне,
осындай түрлі таным әрекеттері нәтижесінде оқушылар затты не құбылысты
қабылдайды және олардың ғылыми ұғымның негізі қаланады. Осы аталған
әрекеттер арқылы түсінік алған оқушыларда келешекте эмоциялық, іскерлік,
интеллектуалдық дағдылардың дамуына жағдай туады.
Зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми еңбектерге, оқу-
әдістемелік құралдарға, олардың бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие
процесіне ендірілу тәжірибесіне жасаған талдау барысында дүниетануды
оқытудың теориялық негізіне байланысты кемшіліктер жағдайлар байқалды:
- оқушылар дүниетанымын қалыптастырып, оларға қоршаған дүниеден ғылыми
және экологиялық білім негізін меңгертуде пәннің маңызы сараланғанмен, осы
кезге дейін осы бағдарламалық талаптардың өз деңгейінде жүзеге аспай
отырғаны;
- бастауыш сыныпта табиғаттан берілетін білімнің адам өмірімен,
қоғаммен байланысы толық ашылмағандығы, мектептердің үнемі аударма
оқулықтарды пайдаланумен шектеліп келгендігі;
- оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыратын өздігінен жұмыс
істеу әрекеттерін ұйымдастыруға негіз болып, бағыт беретін оқытудың әдіс-
тәсілдерін зерттеуге арналған әдістемелік жұмыстардың жеткіліксіздігі;
- бастауыш сыныптағы дүниетануды оқытудың ең бастысы, негізгісі ретінде
сөздік әдіспен шектелуі, оқушылар белсенділігін арттыратын, ізденушілігін
дамытатын жағдаяттардың жасалмауы, осының салдарынан оқушылардың
шығармашылық қабілеттерінің төмендеп, көріп байқағандарын қайталап айтумен
шектелетіндігі:
- осы кезге дейін бастауыш сынып оқушыларына қоршаған ортадан білім
берудің әдістемелік мәселелерін жүйелі зерттеген монографиялық еңбектердің
жоқтығы.
Бүгінгі күні білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта
оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде олардың
дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытудың ғылыми әдістемелік
жүйесін жасау орынды талаптардың бірі.
Бастауыш сыныпта Дүниетану пәні оқылмағанымен, оқу бағдарламасына
қоршаған дүниеден ұғым беретін материалдар, яғни, дүниетану материалдары
бастауыштың бірінші сыныбында Айналамен таныстыру, екінші сыныбында
Табиғаттану пәндері арқылы меңгерілсе, соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты
да жаңа Дүниетану пәні республиканың барлық бастауыш сыныптарына
ендіріліп отыр. Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи
байлығы, экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық
пен өнері, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас
түрлері жайында ғылыми-сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру
барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат
саласынан білім алады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары,
табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер
жайында жалпы мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі,
табиғат байлығы, мәдени-әдеби, көркем-қолөнер шығармашылығы арасындағы
байланысты, сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын
басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі
білім негізі қалыптасады.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі процесс. Оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады. Олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық етеді. Дүниетаным процесінде әртүрлі факторлар,
мәселен әлеуметтік микроорта мен тәжірибе жаппай ақпарат құралдары т.б.
әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекетіне әртүрлі ықпал жасайды.
Бастауыш сынып оқушысының өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу
процесі дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның
негіздерін және мінез-құлықтарын, белгілі нормаларын білу, оларды сақтай
білуден басталады.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай адамдағы
үш қабілетті дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге
мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық – адам болғандықтан, оның
қоршаған дүниеге көзқарасы, білу деңгейі қоғам дамуында, табиғатты сақтауда
және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. Оның адамдық
қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі, мінез-құлқы,
моралдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар
арасында өмір сүру барысында қалыптасады. Сондықтан да дүниетанымды дұрыс
қалыптастыру бастауыш мектеп қабырғасында басталады да өмір талабына, ғылым
дамуына жалғаса береді. Міне осы орайда зерттеу тақырыбымды Бастауыш сынып
оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру деп алуыма себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Дүниетанымның теориялық негіздерін, оның бастауыш
сынып оқушылары тұлғасының қалыптасуының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру
әдістемесін зерттеу.
Зерттеу объектісі: Оқу үрдісінде бастауыш мектеп оқушыларының ұлттық
дүниетанымын қалыптастырудың жолдары.
Зерттеу пәні: Сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып
оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
• Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру жайында әдебиеттермен танысу,
оларға талдау жасау;
• Ұлттық дүниетаным түрлерін айқындау;
• Дүниетаным ұғымының мәнін ашу;
• Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудағы мектеп жұмысының
негізгі әдістерімен танысу;
• Оқушылардың бойында адамгершілік қасиетін арттыру жолдарын анықтау;
• Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары түрлерін дүниетаныммен байланыстыру.
• Бастауыш сынып оқушысының дүниетанымы қалыптасуының әдіснамалық және
психологиялық негіздерін айқындау;
• Жеке тұлғаның дүниетанымдық қалыптасуының жолдары мен тәсілдерін
анықтау;
• Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымының қалыптасуын
экспериментальдық түрде анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Жеке тұлға теориясы,
дүниетаным туралы философиялық, психологиялық, педагогикалық жалпы
адамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара сабақтастық теориясы, қазіргі
гуманистік тұжырымдар, білім туралы мемлекеттік саясат болып табылады.
Зерттеу көздері: Философия, психология, педагогика, психологтардың,
педагогтардың дүниетаным туралы зерттеу еңбектері. Қазақстан
республикасының Білім туралы заңы, ғылым және білім министрлігінің
тұжырымдамалары, кешендері, бағдарламалары, ұлттық дүниетанымды тиімді
пайдаланудың жүзеге асыру жөніндегі озық тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты
тақырып бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік
әдебиеттерге, қолөнер мұраларына теориялық талдау жасау; бақылау,
әңгімелесу, сауалнама жүргізу, озық тәжірибелерді зерделеу, жинақтау,
қорыту.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы №25 Т.Рысқұлов атындағы
этнопедагогикалық-гуманитарлық гимназия мектебі, Төлеби ауданы Аққұм ауылы
Қ.Тыныбаев атындағы орта мектеп.
Зерттеу кезеңдері: І кезеңде зерттеу проблемасы бойынша жарық көрген
философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерге талдау жасалынды; адамзат дүниетанымының қалыптасуы мен тарихи
дамуы дүниетанымдық көзқарастардың қалыптасуы туралы материалдар
жинастырылды. ІІ кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жиналған теориялық және
этнопедагогикалық материалдарға талдау жалғастырылды. Баспа бетінде жарық
көрген халқымыздың дүниетанымдық мұралары, әдеби деректері жинастырылып,
жүйеленді.
Зерттеу жұмысының дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің ғылыми-
педагогикалық бағыты мен зерттеу пәніне сәйкес өзара байланыстағы кешенді
әдіс-тәсілдік қолданумен тәжірибелік-эксперименттік зерттеудің мақсат пен
міндетке сәйкестілігімен, алынған бастапқы және соңғы нәтижелердің
математикалық әдістерімен, қорытындылауымен зерттеу жұмысының қорытынды
нәтижесін практикаға ендірумен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу жұмысының ғылыми негізі мен практика жүзінде қолдану
нәтижелері: Бірінші Республикалық аймақтық Елімнің самғауы биік атты
М.Жұмабаев атындағы педагогикалық оқуларында талқыланып, шығармашылық
еңбектер жинағында жарық көрді.
Диплом жұмыстың құрылымы: Диплом жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу жұмысының көкейкестілігі анықталып, ғылыми аппараты
баяндалады.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық мәселелері атты бірінші тарауда дүниетаным және оның мәні мен
мазмұны және ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері анықталып,
қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастыру жолдары
атты екінші тарауында бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастырудағы жеке пәндердің алатын орны мен қазақ ағартушы ғалымдарының
ұлттық дүниетанымды қалыптастыруға арналған көзқарастары баяндалады.
Қорытындысында оқушылардың дүниетанымдық көзқарасын қалыптастырудың
теориялық тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
беріледі.
Қосымшада қазақша ұзындық өлшемдері және дүниетану пәнінен сабақ
үлгілері ұсынылады.
І тарау. Бастауыш сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын қалыптастырудың
теориялық мәселелері
І.1. Дүниетаным және оның мәні мен мазмұны
Дүниетаным мәселесін қарастырғанда ең алдымен бұл сөздің лексикалық
құрамдас бөліктеріне назар аударған жөн. Ол екі сөзден қүралған: дүние және
таным (дүние, көзқарас). Демек, дүниетаным дегеніміз адамның санасының
спецификалық түрі, оның қоршаған ортаға көзқарасы және осы ортада өзінің
орны туралы түсінігі. Әрине, қоршаған ортада байланысып жатқан
өзгерістерге, процесстерге қатысты әр адамның өзіндік ойы, көзқарасы
болады. Бірақ бүл көзқарастардың сапалық деңгейі әр түрлі болады:
күнделікті өмірге тиісті, сана-сезімге негізделген - тұрмыстық, теориялық
түсінікке негізделген -ғылыми дүниетаным. Сонымен қатар бұл көзқарастарды
толықтығына, мазмұндылығына, тереңдігіне қарай одан әрі талқылауға болады.
Мектеп тәрбиесі жайында сөз қозғағанда ғылыми дүниетаным, оның тереңдігі,
толықтығы, кеңдігі негізге алынады. Бұл жағдайда дүниетаным сөзін қалай
түсінуге болады? Ж.Б.Қоянбаев және Р.М.Қоянбаева жазған Педагогика атты
еңбегінде дүниетанымға келесідей анықтама береді: Дүниетаным дегеніміз
объективті дүниеге және ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған
шындыққа жэне өзіне қатынасы туралы көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы
көзқарастарға тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері,
мұраттары таным жэне іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарламалары. Ал,
Қазақстан ұлттық энциклопедиясында қоғамдық сана мен жеке адам санасының
ең жоғарғы деңгейі, - деген. Ол өзінің қызметі мен мәдени міндеті бойынша
адамның біртұтас дүниедегі бағдарларының кешені болып табылады.
Дүниетаным - ақиқатты рухани практикалық түрғыдан игеру жүйесі. Соның
ішінде білім мен сенім жиынтығы, адамдардың адамгершілік мұраттары мен
әлеуметтік мінез-кұлқы реттегіштері, саяси бағдарлар, қоршаған ортаға деген
психологиялық жэне эстетикалық көзқарас дүниені түсіну жэне дүниені өзгерту
дүниетаным түсінігінен қуат алады. Дүниетаным — жеке адам және оның
қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы ұғымдардың жиынтығы, дүниенің
біртұтастығын түсіну нәтижесі.
Дүниетанымға Э.И.Моносзан мынадай анықтама берген: Дүниетаным
-дегеніміз жалпыланған көзқарастар жиынтығы, оның құрамына қоршаған
табиғи және әлеуметтік ортаға байланысты ойы, сенімі мен мұраттары жатады.
Ол жалпылама адамның өмірлік бағыт-бағдарын белгілейді. Ал, Н.К.Гончаров
бұл мәселені кеңірек талқылады, ол дүниетанымды тұлға білімінің жиынтығы,
оның көзқарастарының жүйесін, оның қоршаған орта мен айналасындағы
адамдарға деген ойын білдіруін, сенімдердің жиынтығы түрінде комплексті
қарастырды.
Бұл жерде дүниетаным деп адамның білім жүйесін, оның көзқарастарын,
сенімдері мен мұраттарын өз бойында жинақтайтын сананың ерекше бір түрі. Ол
адамның табиғат пен қоғамның дамуына, саясатқа, өмірдегі мақсатына деген
негізгі ойларды жинақтап, белгілі бір салаға салады.
Бұл анықтама дүниетаным мәнін ғана ашпай, оның құрылымы жайында да
түсінік береді. Оның негізгі құрылымдық компоненттері болып а) ғылыми білім
жүйесі, ә) көзқарастары, б) сенімдері, в) адам мұраттары. Өз кезегінде бұл
компоненттерді 2 топқа жіктеуге болады: объективті (ғылыми білім жүйесі)
- субъективті (көзқарастар, сенімдер, адам мұраттары)
Білім: объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол тәжірибиесі.
Білім арқылы жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының объективтік
жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми дүниетаным қалыптасуының және
дүниетанымы дамуының үлкен тірегі. Міне, осының нәтижесінде білім әр
адамның көзқарасына, сеніміне айналады. Дегенмен, кейбір адамдардың
білімділік деңгейі жоғары болғанымен олардың дүниеге көзқарасы дұрыс
қалыптаспаған, яғни жалғыз білімнің өзі ғана дүниетанымның кепілі емес. Бүл
жайында немістің атақты ақыны Иоган Гете былай деген екен: Менің
білетінімді өзге де білуі мүмкін бірақ, мүндай жүрек жалғыз менде ғана.
Адамның білімі оның дүниетанымына айналуы үшін, субъективті қасиетке ие
болуы керек, адамның көзқарасы мен мұратына айналуы тиіс.
Көзқарас жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын түсіндіру
туралы пайымдауы, ой тұжырымы. Адамзаттың пайда болу тарихын түсіндіруде әр
түрлі көзқарастардың бар екені мәлім. Мысалы, материалистер мұндай
проблеманы ғылыми дүниетаным тұрғысынан дәлелдесе, ал дін ілімінің өкілдері
тәңірдің қалауымен деп тұжырымдайды.
Көзқарас, әрине, дүниетанымға үлкен әсерін тигізеді және де оның іс-
қимылдарына, құлық тәрбиесіне де әсер етпей қоймайды. Дегенмен, кейбір
жағдайда адамда түсінік пен көзқарас дұрыс қалыптасқанымен, ол іс-әрекетпен
нақтыланбайды. Мысалы, бір ұры өзге адамның жекеменшігіне қол сұғу дұрыс
емес екендігін біле түра өз ісін ары қарай жалғастыра береді. Адамның
дүниетанымы сеніммен нақтыланғанда мүндай жағдай туындамас еді.
Сенім терең, тиянақты ойланып айтылатын идеялардың жиынтығы. Сенім жеке
адам өмірлік позициясының беріктігін анықтайды, мінез-құлқын сипаттайды. Әр
түрлі идея адам сенімінің негізгі, шындықты терең тану, оның соңынан еріп
отыру;
Адам мұраты жеке түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары мұрат-
мақсаттары, өмірге ұмтылушылығы. Мұрат айналадағы өмірді жетілдіруде және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық үдеуін дамытуда адамның сезімін оятады.
Дүниетану ұғымының ғылыми негізі. Қазақстан Республикасының егемендік
алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру мәселесінің дамуына аса мән
берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты
жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға
ерекше назар аударылып отыр. Мұның дәлелі республикамыздағы Білім туралы
заңының қабылдануы.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2030 атты Қазақстан халқына
Жолдауында болашақ қоғам мүшелері — жастардың қандай болуға тиіс екендігін
айта келіп, Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер,
инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері,
мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа
делдалдары және спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын,
тамақ өнімдерін өндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз
ететін болады..., — дейді.
Жастардың болашақка деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады.
Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін
білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп, білім
беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән
беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашақта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі халықтық
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру,
саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеру оқу-ағарту саласының
үлесіне тиеді.
Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты
ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.
Білімнің әрбір бөлігі оқушы дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп,
олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Орта білім
стандартында Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту міндетіне сай
білім мазмұнының толық жүзеге асуын қамтамасыз ету талабы қойылып отыр.
Мұнда әсіресе, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орынды
алмақ.
Дүниетаным, дүниеге көзқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктін мәні, мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы.
Дүниетанымның көзі — білім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүниетаным да
қалыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы мен
ғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы
адам, заттар, құбылыстар арасындағы қарым-қатынас пайда болады.
Адамзаттың, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи ортаның
қажетті алғы шарттардың, жағдайлардың болуына байланысты..., ...адамның
өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи
процестер — дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ү.Сыдықов. Табиғатты танып,
білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал ете алатын
күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымы қалыптасатынын
А.Г.Спиркин, В.С.Степин, Д.П.Горский, А.П.Шептулин, А.Ф.Файзуллаев
еңбектері де әр саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің көзі — табиғат. Осы
табиғат заттары туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен
қатынасқа түседі, оның заттарын пайдаланып, екінші бір қолдан жасалған
заттар шығарады. Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды,
соның нәтижесінде екінші табиғат заттары пайда болады. Бұл екінші
табиғат дүниелері қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары
туралы ғана емес, оның құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінен
өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын ашатын да — адам. Мұндай
жетістіктерге ол қоршаған ортаға бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми-
зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді.
Табиғат заттарын оқып білу арқылы адам табиғат байлығын керегіне
пайдаланады. Сонымен қатар бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны
ендіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеуметтік
өмірде қолданып, қажетіне жаратады.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді.
Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам
табиғат, қоғам — біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз мәнінде бір-бірімен
байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүниетану ұғымы диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен
біртұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние — ол тек бізді қоршаған табиғат
қана емес, ол — адам, адам мен адамның қарым-қатысы, ол — табиғат, табиғат
заттары мен құбылыстары, ол — қоғам. Әр қоғамның өркендеуіне адамның ойы
мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек.
Осының өзі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны бір-бірінен бөліп
қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді.
Дүниетану — дүние және тану деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен нені танып-білу керектігін анықтауымыз керек. Оқушыларға танытқалы
отырғанымыз — дүние. Сол дүниені танып-білу әдістері мен оларды қаруландыру
жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзінде қолдануға ұсынбақпыз. Дүние —
қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса бұған енбейтін, оның
құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жоқ. Адам дүниені өмір бойы
танып, білумен, оның таусылмас ерекшеліктерін бақылап, байқаумен
айналысатыны анық. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне шыға меңгеру мүмкін
емес. Дүниені өз дәрежесінде танып-білу әр адамның меңгерген білім деңгейі
мен оның мазмұнына байланысты жүзеге асады.
Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның
мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық
ерекшелігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз
мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керек.
Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі,
сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп,
диалектикалық дамудың қарама-қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады.
Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның
санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір
сүретіннің бәрі жатады.
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным — адам санасын дамытуды
негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді.
Таным — философиялық ұғым, ...айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғаңда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты
құбылысты танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді.
Сөйтіп, әлде де толық емес білім, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды.
Тану үшін адам дүниеге белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап, өзгертеді,
екінші зат өндіреді, соның нәтижесінде өзі де өзгереді.
Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары мен
айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде ұғым туады.
Таным... практикалық қызмет барысында іске асады.
Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе,
оны өз мәнінде танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін
биологиялық, химиялық, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың
мәдениеті, әдебиеті, қазіргі таңда рухани өмірде жеткен жетістіктерін бір-
бірімен байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Дамыған қоғам мен биологиялық ғылымның, техниканың ара қатысынан айқын
тартылған шекараны табу қиын.
Академик В.В.Струминский философия ғылымы мен биологиялық ғылымның
бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі сүйене отырып, дүниетаным шекарасын
күшейте түсетінін айта келіп, Искать границу раздела — это значит
воздвигнуть стену между естественными и общественными науками дейді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы туып отыр. Бүкіл әлемді, галактиканы, жұлдыздардың пайда болуы
мен дамуын зерттеп отырған астрофизика ғылымы болса, маман емес адамдардың
өзі онда болып жатқан жаңалықты біліп, түсінуге тырысады.
Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі
таңдағы ғылым мен техниканың дамуын, ірі ашылыстарды ғана есепке алып
қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да
қадағалай білген жөн.
Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты
өңдіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше,
қадағалау арқылы ғылыми-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен
қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет.
Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен
қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала
қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып,
адам денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналардан, зауыттар мен
өндіріс орындарынан шыққан улы газдар көбейіп, тіршілікке қауіп туғызуда.
Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас
ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге
айналуда.
Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-
түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне
зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр.
Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға
тигізіп отырған зияны ұшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі,
судың тартылуынан аса бағалы халық байлығы — балықтың азаюы — осының бәрі
де бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны.
Пайдалы қазбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды.
Ол жерлерде тіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті.
Топырақтың табиғи қалпындағы құрамы органикалық затқа соншама бай, оны
санап болмайды. Егер оны микроскоп арқылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде
мыңдаған бактериялар, миллиондаған балдырлар, мыңдаған бунақденелілер
тіршілік ететінін білеміз. Ал, сол өте құнды да бай тіршілік ортасы —
топырақты жырту оның құрылымының бұзылып, құрамындағы тіршіліктердің
жоғалуына әкеліп соғады. Тірі табиғаттың топырақ құрудағы пайдасы жайында
оқып, білген адамға бұл айтылған зиянды түсіну қиын емес. Осындай есепсіз,
жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін әр адамның дүниетану сауаттылығы
болуға тиіс. Дүниеге енжарлық, сауатсыз қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау
әдейі зиян келтірумен бірдей.
Ғылымның дамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір
ерекшеліктерін техниканың өркендеуіне пайдалануға мүмкіндік береді. Осының
нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. Мәселен, бионика ғылымы
биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық
биология дамыды. Табиғат байлығын, адам еңбегін үнемді пайдалану
экологиялық білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымның
өсуін қажет етіп отыр.
Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне
енуде. Күннен күнге, өсіп дамып келе жатқан халық саны, азайып бара жатқан
табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғам арасындағы байланыстың мәнісіне
түсініп, сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қоғамның
бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес. Сондықтан да
орта білм беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын
дүниетанымдық мазмұн енуін және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу
қарастырылып отыр.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзқарас философиялық тұрғыдан
қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы философиялық
ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты дәріптеу,
зорлық-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының мәнін түсіну
тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақындар, жыраулар, хандар мен
батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдік, адамгершілік, табиғат байлығын
меңгеру сияқты тіршілік қамына тікелей байланысты мәселелер тұрғысында ой
қозғады.
Халық арасынан шыққан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы
туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Философия ғылымы біртіндеп дами
отырып, заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың байланысын, қоғам, адам,
табиғат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді ойлауға, сол
арқылы дүниені танып-білудегі қайшылықтарды шешуге тырысады. Әр қоғамда да
білім мен сананың байланысы айқын байқалады. Адам санасы меңгерген
біліміне, өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы даналық пікірлер жиынтығына
байланысты дамиды.
Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің көрген-білгендерін терең біліммен
байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық философия
және ғылыми көзқарастар туады. Қоғамдық сананың өсуімен байланысты адамның
ойлау дәрежесінің шеңбері де ұлғаяды. Сөйтіп ...қоршап тұрған дүниені,
қоғамды, және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету көзделеді.
Адамзаттың даму эволюциясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп,
күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған
сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай атқаратын қызметінің түрі
де өзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын
қалыпта қалмай, оны бағындырушы, керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті.
Сөйтіп табиғатты меңгеру деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен
білімі де өсе түсті.
Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөз қоры молайып, заттар
мен құбылыстардың қасиетін бейнелейтін ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді.
...ұғымдар байлығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат
күштерін игеруге жақындата түседі. Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың
бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге
көтерілу мүмкіндігі болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек
еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін
жай байқау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу, ара қатынасын ашу
ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.
І.2. Ұлттық дүниетаным және оның ерекшеліктері
Сабақ мазмұнымен байланыстырып, оқушыларды ата-бабаларымыздың тарихи
дамуы барысындағы айналадағы құбылыстар жөніндегі дүниетанымымен таныстырып
отырған жөн. Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың тіршілік
экономикаcы көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы болуы олардың
дүниетанымына әсер етті. Ертедегі қазақ халқы дүниетанымының негізі осыдан
бастау алды. Қоршаған ортаға философиялық көзқарастың пайда болуына,
қалыптасуына және өрістеуіне ықпал етті.
Дүниені тану алғашқы кезде дайын табиғи материалды, үрдістерді,
құбылыстарды танып-білуден басталды. Күнделікті іс-әрекеттер адамның
еңбектену және табиғатты тану объектілерінің жан-жақтарын, қасиеттерін
біртте-бірте ашады. Бірақ адам өзінің еңбектену мен таным объектілерінің
қасиеттерін тану дәрежесінде тоқтамайды. Ғылым терең бойлап заттың,
құбылыстың түп мәнін таниды да, оның табиғатына әсер етуге мүмкіндік алады.
Бұл қозғалыс өзінің ең жоғарғы сатысына, дененің жаңа сапалы формасын
туғызу, жаңа үрдістер жасау сатысына көтеріледі.
Қазақстанның көшпелі тұрғындары үшін ол кезде табиғат абсолютті және
жалғыз үстемдік рөлін атқарды. Адамдарға алғашында табиғат заңдарына
мойынсұнып қалтқысыз бағыну ғана қалды. Табиғатты игеру, үйрену адамдардың
күнделікті іс-әрекетін бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар,
әпсаналар, қарапайым түсініктерді тудырады. Олардың бәрі қазақтардың
алғашқы өміріндегі күнделікті тәжірибиелерін жинақтаудың, танымның көбінесе
сезімдік сатысына тән нәтижелерді қорытудың негізінде дүниеге келді. Ежелгі
сақтардың дүние туралы түсінігі, олардың дүниетанымы анимизм болды. Ол жын,
әруақ, қүдіретті күш, сиқыр, т.б. еді.
Ертедегі көшпенділер дүниетанымының негізі тәңір - көк аспан, шексіз
әлем болса, сол көк аспан мен шексіз әлемнің ең қүдіретті жаратушысы
-көктегі күн. Сондықтан да бертін келгенше қазақ күнді тәңірінің көзіне
балап, киіз үйлерінің есігін күнге қаратып тігіп, шығып келе жатқан күнге
тәу еткен. Олардың осы ой-танымы қасиетті кітап Қүрандағы тіршіліктің
пайда болу туралы мынадай: Әуелде көк пен жер біртұтас еді. Біз екеуінің
арасын ажыраттық. Түнді, күндізді және күн мен айды да Алла жаратты. Күнді
жарық, айды нұр етіп жаратты да, оған жылдардың сандарын есептерін білулері
үшін айға орын белгіледі. Олардың әрқайсысы өзіне тән кеңістікте қозғалып
жүреді, деген түсінікті басшылыққа алды.
Көшпенділер уақыт пен кеңістікті танып-түсіну нәтижесінде көшіп-қонып,
жыл құсы сияқты ұдайы табиғаттың қолайлы белдеулерінде болып отырды.
Көшпелі өмір, төрт түлік мал, жер-ана, табиғат барлығы жинала келе
қазақтардың материалдық рухани игілігін, дүниетанымын қалыптастырып,
көшпенділердің төл тума мәдениетін жасады.
Көшпенділердің ой ойлау, таным мәдениетінің бірі - өздерін қоршаған
дүние, тіршіліктің негізі жайында сезінулері. Ертедегі қазақтардың заттар,
құбылыстар туралы дүниетанымы толық түрде іске асты деп айтуға болмайды.
Шындығында да неміс философы И.Канттың Таза ойдың қайшылығы атты
кітабында: Адамның ойы шын мәнінде білімнің шексіз қырларын толық меңгеруі
мүмкін емес, ой заттар мен құбылыстарды жартылай, бөлшектеп игеру үшін
жаратылған, деген сөзі шындыққа жанасады. Сондықтан қазақтар әлемді толық
тану, білу мүмкін емес, ол шексіз жэне мәңгілік деп, оны жаратушы да,
басқарушы да бір Алла, түп негізі біреу деген философиялық ой түйген.
• Себебі бүкіл әлем бір ғана материалдар, элементтерден бір ғана
жобамен жасалған. Сол тәрізді бар тіршілік Д.Менделеев
кестесіндегі көміртегінің химиялық қосындылары арқылы құралған.
Дүниедегі барлық шама көп өсімдік, жанды мақұлық және ұсақ
ағзалар дүниесінде құрылымының өзара ұқсастық бірізділігі бар.
Көшпелі елдің барша тіршілік болмысы табиғатпен тамырлас. Жыл
маусымдарымен санаса отырып жасалатын көшу, қонулар (жайлау, күзек, қыстау)
- қазақтың материалдық, өндіріс жүйесі шаруашылығының біртұтастық құрылымы
болып қалыптасқан әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік мәдени жүйесі.
Мұндай жүйе барша өмір салтын, әлеуметтік тарихтың қарқынын, материалдық
жэне рухани мәдениеттің төлтума қасиетін, салт-дәстүр мен талғам
дүниетанымдарын реттеп, әрі өміршең етіп отырды. Сондықтан көшпелі қазақтың
барша тіршілік болмысының табиғатпен тамырлас болуы тарихи даму барысындағы
өмір сүру кепілі.
Көне замандағы қазақтар өздерін қоршаған табиғаттың бәрін де жанды
деп санағаны белгілі. Сондықтан қазақтар күнді, айды, жұлдызды немесе
табиғат қүбылыстарын жанды зат есебінде санап, өздерінің тағдырын, барлық
істерін осылардың күші деп есептеп, оларға табынды. Ай көрдім аман көрдім,
баяғыдай заман көрдім, Ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа деген сөздер
осының куәсі. Қазақтар отты қасиетті деп санаған. Отқа түкірмей, отты
қүдірет деп санап, құрметтеген. Жас баланы бесікке саларда, жас келін үйге
алғаш енгенде отпен аластайды.
Күн - қазақта қасиетті. Бүлттың күркіреуін қазақ Күн күркіреді деп,
оны күн тәңірінің дауысына балаған. Күн астындағы Күнекей қыз, Ай
астында Айсүлу атты ертегілердің шығуы тегін емес.
Табиғаттағы болып жатқан көптеген құбылыстарды ата-бабаларымыз өзінше
қабылдады. Күн күркіреп, найзағай ойнағанда оны сайтандарды қуған
періштелер қамшысы деп ұққан. Ал шын мәнінде найзағай - атмосферадағы
электр ұшқындары. Ол бұлт пен бұлттың немесе бұлт пен жердің арасындағы
пайда болған шағын көлемдегі электр зарядына байланысты пайда болады.
Келесі жұмбақ табиғат құбылыстарының бірі - жаңбырдан кейінгі
кемпірқосақ. Аспанда пайда болған осы кемпірқосақты ертедегі қазақтар
Кемпірдің түрлі малдарды бірге қосақтап қойғаны деген ұғымда болды
Кемпірқосақ та аспандағы пайда болатын оптикалық қүбылыс. Кәдімгі күннің
жарығы қызыл түс пен күлгін түс арасындағы түрлі түстің жиынтығы екенін
физиктер соңғы кезде анықтады. Жаңбыр тез жауып, күн ашылғанда осы түстер
әрқайсысы өздерінің толқын үзындығына байланысты дифракцияланады және
интерференцияланады. Соның нәтижесінде түрлі-түсті кемпірқосақ пайда
болады.
Көшпенділердің ұғымында күллі қүдірет күштік түп қазығы тәңір болса, ол
да кейін даламызға ислам дінінің тарауына орай мұсылмандық Алла идеясымен
астасып кетті. Тәңір күрделі үғым, қазақ ұғымында дүние жаратылыс үш қат
болып келеді. Жоғарғы қабат, яғни жеті қат көк басқаша айтқанда арсы
тәңірінің түрағы, рух пен иенің мекені, орта қабат - сезім, саналы тіршілік
дүниесі, төменгі қабат, яғни жет қат жер асты - өлілердің барар орны-мыс.
Қазақ арасында о дүниелік бақилық үғымның жетекші мәнге ие болып келетіні
сондықтан. Бүл үғым бойынша өлім бір халден екінші халге түсудің себепшісі.
Біздің заманымызға дейінгі 3 мың жылдықтан басталған қола мәдениеті
екінші мың жылдың аяғы мен бірінші мың жылдықтың бас кезінде шырқау биікке
көтерілген. Дәл осы кезеңде ертедегі қазақтардың дүниетанымы өсу барысында
көптеген материалдық және мәдениет нұсқалары сапалық жаңа қалыпқа түсіп,
көптеген еңбек қүралдары мен қару-жарақтар (жебе, найза, қанжар, семсер,
қақпан) белгілі дәрежеде жетілдірілді. Бүлардан басқа зергерлік, ісмерлік
бүйымдар, желеп-жебеп жүретін суреттер мен безендірілген қыстырма, бойтұмар
тәрізді әшекей заттар жасала бастады.
Өмірдегі күш пен құбылыстың жандануы рухани сезім әлеміне көшірілді.
Сөйтіп, болмыстың барша сұрағына үстірт жауап беретін мифологиялық
түсініктер мен әпсаналар дүниеге келді. Мұны философияға дейінгі қазақтың
қарапайым дүниетаным үлгісі деуге болады. Бүл кездегі өнердің өн бойындағы
жан-жануарлар белгісі дүние дидарын толтырған рухтың, даналардың, желеп-
жебеушілердің, әулие-әнбиелердің, тәңірлердің бейнесін анықтайды. Бүның
дәлелі Қазақстандағы Бегазы-Дәндібай кезеңінде жасалған діни қорымдағы
табылған айғақтар, табиғатты пір түтушылықпен қоса табиғатты одан әрі
саралау, әлеуметтендіру жетелеу үстінде өз тұлғаларын саралап отырды.
Қазақстан құл иеленушілік қоғамды бастан кешпеді. Даламызда ұзақ уақыт бойы
рулық қауымдық құрылыстың үстемдік құруы және оның патриархалдық-феодалдық
қоғамға ұласуы ғасырлар бойы діни нанымның белең алуына себепші болды.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңнен етті. Оның ең алғашқы кезеңі —
халық ауыз әдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар,
батырлар жырлары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған
дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние
ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіне тән қасиеттердің (батырлық,
тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.)
сол кездегі қоғаммен тығыз байланыста көрсетеді.
Қай кезде де адам өзі өмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет
жасап, өз қажетгілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы
көксеген мұратына ұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай.
Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен
шыдамдылықтың қажетгілігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.
Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық,
адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да
дүниетанымдық тұрғыдан өмір тәжірибесінде кездескен практикалық жолға бой
ұрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол тұстағы аңыз, ертегілерде танымның
эмперикалық түрі басым. Эмпирикалық деңгейде білімнің мазмұны тәжірибе
негізінде жинақталады. Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін
уағыздап, ортаға салған. Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының
дүниетанымының негізі деп қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ
философтары М.С.Орынбеков пен Ә.Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
С.Мұқанов қазақтың эпостық жырларының, мифологияға емес, реалистік
шындыкқа құрылғанын атап көрсетеді. Шындықты уағыздайтын жырлар мен
айтыстар дүниетанымның нақтылана түсуіне әсерін тигізбей қоймайды.
Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кезеңдерде табиғат күшіне табынушылық,
дінге сенушілік басым болды да, адамның дүниетанымы да осы ой пікірлерге
лайықты тұрғыдан көрінді. Табиғат, қоғам, адам, төрт түлік мал, тәрбие,
түрлі қолөнері жайындағы түсініктер біртіндеп дамып, бүкіл халықтық ой-
санаға айналды.
Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы
шындықты түсіну кезеңіне көшті. Бұл тұста сұлулық, әдемілік, достық туралы
дүниетаным етек алды. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық
категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген
дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру,
ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай және т.б.) өздерінің дүниетанымдық
көзқарастарында материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты,
адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Бұл
дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын.
Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау,
адамдар арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне
тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды.
Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, Жан азығы
еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне
сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл
күйіне, сезімге қатты әсер етеді.
Адамзатгың әлеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады.
Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы әдебиет (өлең, ән, жыр, музыка,
айтыс, ертегі және т.б.) арқылы қалыптасатынын айтсақ, ...алғашқы адамдар
өзін қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардың бәрінен қорқатын болды.
Мысалы, табиғаттың сұрапыл, мылқау күштерінің бәрі — найзағай жарқылдап,
күн күркіреу, жер сілкіну, су тасу т.б. адамдарды үнемі үрейлендіріп
отыратын қаһарлы күштер қатарында саналады. Ендеше алғашқы адамдардың
дүниетанымы айналаны қоршаған 7 табиғат құбылыстарын түсіндіру талаптары
да осыған ұқсас. Осылайша адам дүниетанымының бастапқы көрінісін ашып
жазған жазушы С.Мұқанов Еңбек етудің арқасында алғашқы адамдардың сана-
сезімі оянып, табиғатқа саналы түрде әсер ете бастаған кезде, айналаны
қоршаған алуан түрлі құбылыстарга назар аударып, оларды өздерінше түсіндіре
бастаған, — деп ой түйеді.
Мұнан әрі адам санасы, тілі, ұғымы дамып, табиғатты меңгеру жолындағы
өздігінен атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек
қабылдап қана қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге,
олардың себеп-салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына
байланысты дүниетаным да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар,
парасатты ойшылдарымыз да көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С.Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады. Абай адам мен
қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен, принципшілдік және
қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету жолындағы
мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, — дейді М.С.Орынбеков.
Бұл пікірдің түпкі тірегі — дүниетанымдық деңгейдің көтерілу сатысын
көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау арқылы сол
затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың
дүниетанымдық көзқарасының өзгеруіне әсерін тигізді. Бұл кезеңдегі
дүниетанымдыққа теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да қарауға
болады.
Теориялық тұрғыдан алғанда философиялық және психологиялық қағидаларға
сүйенеміз. Философтар дүниетанымды адамның дүниеге көзқарасымен тікелей
байланысты дәлелдейді. Көзқарас адамның айналадан, қоршаған дүниеден
қабылдаған әр түрлі құбылыстары мен заттары туралы ұғымының жиынтығы ғана
емес, ол — түрлі нақты фактілер арқылы жинақталған, қорытылған, ғылым
негіздерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz