Пайдақорлық зорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
КІРІСПЕ
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарының түсінігі
1.2 Зорлық.пайдақорлық қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ.ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНАН САҚТАНДЫРУ
2.1 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарының жалпы алдын алу
2.2 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарын жеке виктимологиялық алдын алу
2.3 Пайдақорлық .зорлық қылмыстары виктимологиясының тенденциясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарының түсінігі
1.2 Зорлық.пайдақорлық қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ.ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНАН САҚТАНДЫРУ
2.1 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарының жалпы алдын алу
2.2 Пайдақорлық .зорлық қылмыстарын жеке виктимологиялық алдын алу
2.3 Пайдақорлық .зорлық қылмыстары виктимологиясының тенденциясы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі таңда пайдақорлық- зорлық қылмыстары өршіп тұр. Ал олардың виктимологиялық профилактикасы қиын мәселе болып табылады. Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дағдарыс, саяси өмірдегі тұрақсыздық және т.б. объективті жаңалықтар еліміздегі қылмыстың күрт өсуіне себепкер болды. Мемлекетімізде қалыптасқан криминогенді жағдай үрей туғызып қана қоймай, өзіне құқық қорғау органдарының ғана емес, сонымен қатар ғылыми қызметкерлердің де назарын аудартып отыр. Сондай-ақ, оны алдын алу жолында жәбірленушінің виктимологиялық мінез-құлқы тұрғысынан да қарайды. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының жәбірленушісінің мінез-құлқын зерттеу арқылы оларды қорғау шараларын іске асыра отырып, виктимділік деңгейін төмендетуге байланысты бірқатар проблемаларды шешуге болады.бұл жерде маңызды орынды виктимологиялық профилактиканың арнайы алдын алу шараларының ішіндегі әдістер мен жолдар атқарады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі әлі күнге күн тәртібінен түскен жоқ керісінше, өсіп отыр. Бұл зерттеудің өзектілігі негізінен жұмыстың пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алуға және олардың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асыру жолдарын ұсынуға негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күрес мәселелері бойынша диссертациялық зерттеу жөніндегі еңбектер A.C. Золотарев, A.B. Ситковский, М.Поповичтің үлесіне тиесілі. Көптеген шетелдік және отандық ғалымдармен виктимологиялық профилактика мен криминалды виктимологияның жалпытеориялық мәселелері қарастырылған. Әр түрлі қылмыстардың виктимологиялық профилактикасына байланысты диссертациялық жұмыстар орындалған. (Е.А. Гинтовт, О.В. Лукичев, В.Г. Скрипкин, С.В. Надтока, А.П. Некрасов, Д.Р. Усманова және т.б.). Құрбантану ғылымының дамуына үлес қосқандар қатарында Қазақстандық қылмыстанушылар да баршылық. Олардың қатарында: Е.О. Алауханов, А.Ә.Биебаева, А. Ещанов, Е.К. Кайрулла, И.К. Котова, И.Корзун,Н.Д. Мухамедьянов, Б.К. Сыздық және т.б. бар.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың өршуі криминалдық құбылыстар мен процесстердің даму тенденциясына әкелді. Криминологиялық зерттеулер көрсеткендей, Қазақстан қылмыстылығында өте күрделі процесстер жүріп жатыр. Халықты қылмысты әрекеттерге тарту, ауыр және күш қолдану қылмыстарының көбеюі, қылмыстылықтың латенттілігі осы жағымсыз құбылыстың негізгі тенденциялары болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша латентті қылмыстылық Қазақстанда тіркелген қылмыстылықпен салыстырғанда үш-бес есе жоғары көрсеткішке ие. Дегенмен, қазіргі уақытта тіркелген қылмыстылық қоғамның криминалдану деңгейін өлшейтін бірден бір құрал болып табылады. Сол себепті ҚР-дағы криминалдық жағдай аталған мәліметтерді ескере отырып, объективті түрде қосымша бағалауды қажет етеді
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі әлі күнге күн тәртібінен түскен жоқ керісінше, өсіп отыр. Бұл зерттеудің өзектілігі негізінен жұмыстың пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алуға және олардың виктимологиялық профилактикасын жүзеге асыру жолдарын ұсынуға негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күрес мәселелері бойынша диссертациялық зерттеу жөніндегі еңбектер A.C. Золотарев, A.B. Ситковский, М.Поповичтің үлесіне тиесілі. Көптеген шетелдік және отандық ғалымдармен виктимологиялық профилактика мен криминалды виктимологияның жалпытеориялық мәселелері қарастырылған. Әр түрлі қылмыстардың виктимологиялық профилактикасына байланысты диссертациялық жұмыстар орындалған. (Е.А. Гинтовт, О.В. Лукичев, В.Г. Скрипкин, С.В. Надтока, А.П. Некрасов, Д.Р. Усманова және т.б.). Құрбантану ғылымының дамуына үлес қосқандар қатарында Қазақстандық қылмыстанушылар да баршылық. Олардың қатарында: Е.О. Алауханов, А.Ә.Биебаева, А. Ещанов, Е.К. Кайрулла, И.К. Котова, И.Корзун,Н.Д. Мухамедьянов, Б.К. Сыздық және т.б. бар.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың өршуі криминалдық құбылыстар мен процесстердің даму тенденциясына әкелді. Криминологиялық зерттеулер көрсеткендей, Қазақстан қылмыстылығында өте күрделі процесстер жүріп жатыр. Халықты қылмысты әрекеттерге тарту, ауыр және күш қолдану қылмыстарының көбеюі, қылмыстылықтың латенттілігі осы жағымсыз құбылыстың негізгі тенденциялары болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша латентті қылмыстылық Қазақстанда тіркелген қылмыстылықпен салыстырғанда үш-бес есе жоғары көрсеткішке ие. Дегенмен, қазіргі уақытта тіркелген қылмыстылық қоғамның криминалдану деңгейін өлшейтін бірден бір құрал болып табылады. Сол себепті ҚР-дағы криминалдық жағдай аталған мәліметтерді ескере отырып, объективті түрде қосымша бағалауды қажет етеді
1 Лунеев В.В. Преступность ХХ века. Мировой криминологический анализ. М., 1997. - 234 б.).
2 Алауханов Е.О Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары,//Алматы, Ғылым,2005,-304б.
3 Гусейнов А.А. Золотое правила нравственности-М., 1988.
4 Тихонова С.С прижизненное и посмертное донорство в РФ:вопросы уголовно-правового регулирования СПб., 2002.
5 ҚР Қылмыстық Қодексі (ерекше бөлім) 01.08.2011 жылдағы жағдаймен,-Алматы,2011ж.
6 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления.-М., 1957.-290 б.
7 Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве.-Харьков.1988.-127 б.
9 Шаргородский. М.Д. Ответственность за преступления против личности.-М.,-1963.-186 б.
10 Коржанский Н.И. Предмет преступления. Волгоград, 1976,-168 б.
11 Каиржанов Е. Уголовное право РК. –Алматы, 1998. 254 б.
14 Нарикбаев. М.С. Правовая охрана детства в РК.-Алматы, 1996.-236 б.»
15 Черняковский А.Д. Пихическое насилие при совершении корыстных преступлений: уголовно-правовые и криминологические проблемы: автореферат дис. канд. юрид. наук, М.,1991.-27 б.
16 Никифиров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР.-М.1954.-275 б.
17 Адам құқығы мен негізгі бостандығын қорғау жөніндегі Европалық Конвенция//Юрист-анықтамалық құқықтық жүйе
18 Булатов С.Я., Мамутов А. М . Ответсвенность за преступления против личности по УК Казахской ССР.-Алма-ата,1961,-102б
19 Уголовное право. Часть особенная. –М: «Юридическая литература»,1968 г.-584 б.
20 Курс советского уголовного права.М: «Наука»,1971.-572 б.
21 Базаров РА. Социальные аспекты насилия // Насилие: криминальные формы проявления, совершенствование мер борьбы: Материалы межвузовской научно-практической конференции. Ч. 1. Челябинск, 1999. 3-49 б.
22 Даль В. Толковый словарь М., 1956.669 б.
23 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. М. 1969.-120б.
24 Шарапов Р.Д. Физическое насилие в Уголовном Праве.-СПб.2001.250 б.
25 Абельцев С.Н. Личность преступника и проблемы криминологического насилия М.2000, -366б.
26 Сердюк Л.В. Насилие.криминологическое и уголовно-прввовое исследование М.,2002-22 б.; Ожегов СИ., Шведова НЮ. Толковый словарь русского языка. М., 1984. С. 3 28 См.: Политология: Энциклопедический словарь / Под ред. Ю.И Аверьянова. М., 1993.191б.
29 Бужор В.Г. Криминологический анализ и предупреждение тяжкой насильственной и групповой преступности. Дис. ... канд. юрид. наук. М, 1992. .23-24бб.
30 Иншаков СМ. Указ. раб. 144б.
31 Лунеев В.В. Понимание насильственной преступности // Насильственная преступность. 9б.
32 Базаров РА Преступность несовершеннолетних криминальное насилие, меры противодействия -40, 41бб.
33 Криминология / Под ред В Н Кудрявцева, В Е Эминова -243 б.
34 Личность преступника М.1975 С 170-171, ПобегайлоЭ Ф Криминологическая характеристика лиц, совершивших тяжкие насильственные преступления Вып 4 М , 1976 С 6 Алексеев А И
35 Криминология Курс лекций М , 1999 С 229-244
36 Лунеев В.В. Преступность XX века Мировые, региональные и российские тенденции 193-232 бб.
37 Галперин И.М. Значение дополнительных наказаний предупреждении преступности// Щит и мечь.-1990.№6, 7-13 бет
38 Панов Н.И. Уголовно-правовөе значение способа совершения прecтупления.Х.,1984.-112 б.
39 Решетников Ф. Преступления против собственнности по зак-ству стран Запада.-М.,-1989, 231 бет
40 Франция УК.-М., Юридический колледж МГУ,1993,141 б.
41 Горелик И. Тишкевич И.С. Вопросы уголовного права/Общей части/ в практике Верховного Суда БССР. Минск, 1973.-155б
42 Пионтковский А.А., Курс советского уголов. Права .-М.,1995-136б.
43 Карбакев К.С.Об разграичении бандитизма от разбоя,совершенного организованной группой с применением оружия, материалы международной научно-теоретической коонференции,20 декабря 2002 г.,-А.,2002 г., 598-599 бб.
44 Расследование бандитизма/научные ред. Дворкин А.И.,Боголюбова Т.А.-Москва,2000,-251 б.
45 Комментарий к Уголовному кодексу РФ/под ред. Н.Ф. Кузнецовой.-Москва, 1998.-402 б.
46 Рарог А.И. Уголовно-правовое значение заранее обдуманного умысла//Советская юстиция.-1986.№11.-34-35 бб.
47 Джекебаев У.С..и др. Криминологические и уголовно-правовые проблемы наказания. Алматы,1983.-235б.
48 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социально-психологические исследования.-Казань, 1982.-121 б.
49 Волков Б.С. Проблема вины и уголовная ответственность. Казань, 1965. 211 б.
50 Лохвицский А. Курс русского уголовного права. Санкт-Петербург,1871.-299 б.
51 Познышев С.В. Особая часть руского уголовного права. СПб.., 1893.-322 б.
52 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда РК С.74-75.
53 Цветилович А.Л. Дополнительные наказания в советском уголовном праве.-Калининград, 1980.-152 б.
54 Дворкин А.И., Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойынх нападениях: научно-методическое пособие.-М.Экзамен,2003. 158 б.
55 Емельянов В. П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиямми.-Саратов, 1980.-189 б.
56 Микеев Р.И. Уголовное право и психиатрия. Владивосток, 1988.-185 б.
57 Каракетов Ю. Каким будет новый УК Узбекистана?// Экономика и статистика, -1994.№3. 8-9 б.
58 Ашитов З.О.Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976.-168б.
59 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели, и эффективность.
60 Дементьев С.И. Лишение свободы. Уголовно-правовые и исправительно-трудовые аспекты.-Ростов,1981.-153 б.
61 Беляев Н.А. Цели наказания и средство их достижения. Ленинград.1963- 326 б.
62 Вопросы неории наказания в советском уголовном праве. Саратов, 1962. 368 б.
63 Словарь русского языка в 4-томах.Издание 3-е.-М.: Русский язык.-Т.1.-С.648.
64 Федоренко Н.Т.Кавобата Ясунарки. -М.: Советский писатель, 1982.-С.14.
65 Разгильдиев В.Т. Задачи уголовного права Российской Федерации и их реализация.Саратов:ИздвоСГУ,1993.С.73. 66 Никифоров Б.С., Решетников Ф.м. Современное американское уголовное право .- М.: Наука, 1990.-С.117.
67 Christie N. Conflicts as Property// British Journal of Criminology. 1977. 17(1).-с.1-17.
68 Fattah E. A. Towards a victim Policy Aimed at nealing not Suffering// in Victims of Crime, R. C. Davis, A. J. Lurigio and W. G. Skogan (Eds.). And edition. Thousand Oaks: Sage Publications, 1997, P.257-172.
69 Ещанов А. К вопросу виктимологической профилактике в РК//Экономика и право Казахстана.-2003.-41-44 бб.
70 А.Б. Сахаров, И.И. Карпец., Д.В. Ривман, Л.В. Франк т.б
71 В.Д. Ривман т.б. Виктимологические проблемы борьбы с преступностью.-Иркутск,1982 ж, 16 б.
72 Бородин С.В. Контроль над преступностью в демократическм обществе// Гос. и право
73 Кудрявцев В.Н. Эффективность закона как средство сущетвования уголовн. Политики М.,-1975,297 б.
74 Шляпочников А. С. К вопросу о классификации мер прудупреждения преступности// вопросы борьбы сч преступностью. М.,-1977-199 б.
75 Источник-Время Постоянный адрес статьи -http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1360049760
76 Зарыпов З., Кержнер М., ПРофилактика правонарушений. Т. 1993.-141 б.
78 Уеда К. Преступность и криминология в совр. Японии М.,-1989.-114 б.
79 Нукавшиников Е. Центры правового вовспитания// на посту.1993-20 января
80 Миндагулов А.Х. Управление, политика, право: соотношение и взаимодействие. М.Академия управления России, 1999. 15б.
81 Криминология. Учебное пособие// под ред. С.Я. Лебедева, М.,ЮНИТИ-ДАНА: Закон и право.-2007 ж
82 Рахимов З.Ю Молчание в пользу рэкетира// Ташкентская правда.-1990.15 декабря
83 Сыздық. Б.К. Қылмыстану.сөздік.терминдер, түсінігі, сызбалар,-Қ. Болашақ-Баспа, 2003.-26 б
84 Учебник под ред. Долговой А.И.-М. Инфра-М.-Норма, 1997.-377-378 бб.
85 Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступлений//Л., -1975,106 б
86 Рустемова Г.Р. О виктимологической безопасности личности в РК, Алматы, 2012,162-168 бб.
87 Бегалиев К. Профилактика бкзнадзорности и правонарушения несовершеннолетних
89 Freize I.H., Hymer S., Greenberg M. S. Describins the crime victim: psychological reactions to victimization//Proressional Psycology Research and Practise. 1987. №18. P. 222-315
90 Виктимологическая характеристика и профилактика корыстно-насильственной преступности в условиях мегаполиса : АР,О52 Окс, Л. Е. (Людмила Евгеньевна).-2009.-23-24б.
91 Мумаев, С.-М. С. (Саид-Магомед Сайпиевич).
Виктимологические аспекты профилактики насильственных
преступлений :на материалах убийств и умышленного
причинения тяжкого вреда здоровью : автореферат диссертации
на соискание ученой степени кандидата юридических наук.
Российский университет дружбы народов. -М.,
2010. -33 с.-Библиогр. : с. 31.
92 Шайзадаев Б.А. Қылмысты алдын алудың құрбантау мәселесі// Современные проблемы социально-политической и экономической модернизации Казахстана,314-317бб.
2 Алауханов Е.О Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары,//Алматы, Ғылым,2005,-304б.
3 Гусейнов А.А. Золотое правила нравственности-М., 1988.
4 Тихонова С.С прижизненное и посмертное донорство в РФ:вопросы уголовно-правового регулирования СПб., 2002.
5 ҚР Қылмыстық Қодексі (ерекше бөлім) 01.08.2011 жылдағы жағдаймен,-Алматы,2011ж.
6 Трайнин А.Н. Общее учение о составе преступления.-М., 1957.-290 б.
7 Таций В.Я. Объект и предмет преступления в Советском уголовном праве.-Харьков.1988.-127 б.
9 Шаргородский. М.Д. Ответственность за преступления против личности.-М.,-1963.-186 б.
10 Коржанский Н.И. Предмет преступления. Волгоград, 1976,-168 б.
11 Каиржанов Е. Уголовное право РК. –Алматы, 1998. 254 б.
14 Нарикбаев. М.С. Правовая охрана детства в РК.-Алматы, 1996.-236 б.»
15 Черняковский А.Д. Пихическое насилие при совершении корыстных преступлений: уголовно-правовые и криминологические проблемы: автореферат дис. канд. юрид. наук, М.,1991.-27 б.
16 Никифиров Б.С. Уголовно-правовая охрана личной собственности в СССР.-М.1954.-275 б.
17 Адам құқығы мен негізгі бостандығын қорғау жөніндегі Европалық Конвенция//Юрист-анықтамалық құқықтық жүйе
18 Булатов С.Я., Мамутов А. М . Ответсвенность за преступления против личности по УК Казахской ССР.-Алма-ата,1961,-102б
19 Уголовное право. Часть особенная. –М: «Юридическая литература»,1968 г.-584 б.
20 Курс советского уголовного права.М: «Наука»,1971.-572 б.
21 Базаров РА. Социальные аспекты насилия // Насилие: криминальные формы проявления, совершенствование мер борьбы: Материалы межвузовской научно-практической конференции. Ч. 1. Челябинск, 1999. 3-49 б.
22 Даль В. Толковый словарь М., 1956.669 б.
23 Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. М. 1969.-120б.
24 Шарапов Р.Д. Физическое насилие в Уголовном Праве.-СПб.2001.250 б.
25 Абельцев С.Н. Личность преступника и проблемы криминологического насилия М.2000, -366б.
26 Сердюк Л.В. Насилие.криминологическое и уголовно-прввовое исследование М.,2002-22 б.; Ожегов СИ., Шведова НЮ. Толковый словарь русского языка. М., 1984. С. 3 28 См.: Политология: Энциклопедический словарь / Под ред. Ю.И Аверьянова. М., 1993.191б.
29 Бужор В.Г. Криминологический анализ и предупреждение тяжкой насильственной и групповой преступности. Дис. ... канд. юрид. наук. М, 1992. .23-24бб.
30 Иншаков СМ. Указ. раб. 144б.
31 Лунеев В.В. Понимание насильственной преступности // Насильственная преступность. 9б.
32 Базаров РА Преступность несовершеннолетних криминальное насилие, меры противодействия -40, 41бб.
33 Криминология / Под ред В Н Кудрявцева, В Е Эминова -243 б.
34 Личность преступника М.1975 С 170-171, ПобегайлоЭ Ф Криминологическая характеристика лиц, совершивших тяжкие насильственные преступления Вып 4 М , 1976 С 6 Алексеев А И
35 Криминология Курс лекций М , 1999 С 229-244
36 Лунеев В.В. Преступность XX века Мировые, региональные и российские тенденции 193-232 бб.
37 Галперин И.М. Значение дополнительных наказаний предупреждении преступности// Щит и мечь.-1990.№6, 7-13 бет
38 Панов Н.И. Уголовно-правовөе значение способа совершения прecтупления.Х.,1984.-112 б.
39 Решетников Ф. Преступления против собственнности по зак-ству стран Запада.-М.,-1989, 231 бет
40 Франция УК.-М., Юридический колледж МГУ,1993,141 б.
41 Горелик И. Тишкевич И.С. Вопросы уголовного права/Общей части/ в практике Верховного Суда БССР. Минск, 1973.-155б
42 Пионтковский А.А., Курс советского уголов. Права .-М.,1995-136б.
43 Карбакев К.С.Об разграичении бандитизма от разбоя,совершенного организованной группой с применением оружия, материалы международной научно-теоретической коонференции,20 декабря 2002 г.,-А.,2002 г., 598-599 бб.
44 Расследование бандитизма/научные ред. Дворкин А.И.,Боголюбова Т.А.-Москва,2000,-251 б.
45 Комментарий к Уголовному кодексу РФ/под ред. Н.Ф. Кузнецовой.-Москва, 1998.-402 б.
46 Рарог А.И. Уголовно-правовое значение заранее обдуманного умысла//Советская юстиция.-1986.№11.-34-35 бб.
47 Джекебаев У.С..и др. Криминологические и уголовно-правовые проблемы наказания. Алматы,1983.-235б.
48 Волков Б.С. Мотивы преступлений. Уголовно-правовые и социально-психологические исследования.-Казань, 1982.-121 б.
49 Волков Б.С. Проблема вины и уголовная ответственность. Казань, 1965. 211 б.
50 Лохвицский А. Курс русского уголовного права. Санкт-Петербург,1871.-299 б.
51 Познышев С.В. Особая часть руского уголовного права. СПб.., 1893.-322 б.
52 Судебная практика по уголовным делам Верховного Суда РК С.74-75.
53 Цветилович А.Л. Дополнительные наказания в советском уголовном праве.-Калининград, 1980.-152 б.
54 Дворкин А.И., Сафин Р.М. Расследование убийств, совершенных организованными группами при разбойынх нападениях: научно-методическое пособие.-М.Экзамен,2003. 158 б.
55 Емельянов В. П. Преступность несовершеннолетних с психическими аномалиямми.-Саратов, 1980.-189 б.
56 Микеев Р.И. Уголовное право и психиатрия. Владивосток, 1988.-185 б.
57 Каракетов Ю. Каким будет новый УК Узбекистана?// Экономика и статистика, -1994.№3. 8-9 б.
58 Ашитов З.О.Вопросы дальнейшего укрепления социалистической законности. Алматы, 1976.-168б.
59 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели, и эффективность.
60 Дементьев С.И. Лишение свободы. Уголовно-правовые и исправительно-трудовые аспекты.-Ростов,1981.-153 б.
61 Беляев Н.А. Цели наказания и средство их достижения. Ленинград.1963- 326 б.
62 Вопросы неории наказания в советском уголовном праве. Саратов, 1962. 368 б.
63 Словарь русского языка в 4-томах.Издание 3-е.-М.: Русский язык.-Т.1.-С.648.
64 Федоренко Н.Т.Кавобата Ясунарки. -М.: Советский писатель, 1982.-С.14.
65 Разгильдиев В.Т. Задачи уголовного права Российской Федерации и их реализация.Саратов:ИздвоСГУ,1993.С.73. 66 Никифоров Б.С., Решетников Ф.м. Современное американское уголовное право .- М.: Наука, 1990.-С.117.
67 Christie N. Conflicts as Property// British Journal of Criminology. 1977. 17(1).-с.1-17.
68 Fattah E. A. Towards a victim Policy Aimed at nealing not Suffering// in Victims of Crime, R. C. Davis, A. J. Lurigio and W. G. Skogan (Eds.). And edition. Thousand Oaks: Sage Publications, 1997, P.257-172.
69 Ещанов А. К вопросу виктимологической профилактике в РК//Экономика и право Казахстана.-2003.-41-44 бб.
70 А.Б. Сахаров, И.И. Карпец., Д.В. Ривман, Л.В. Франк т.б
71 В.Д. Ривман т.б. Виктимологические проблемы борьбы с преступностью.-Иркутск,1982 ж, 16 б.
72 Бородин С.В. Контроль над преступностью в демократическм обществе// Гос. и право
73 Кудрявцев В.Н. Эффективность закона как средство сущетвования уголовн. Политики М.,-1975,297 б.
74 Шляпочников А. С. К вопросу о классификации мер прудупреждения преступности// вопросы борьбы сч преступностью. М.,-1977-199 б.
75 Источник-Время Постоянный адрес статьи -http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1360049760
76 Зарыпов З., Кержнер М., ПРофилактика правонарушений. Т. 1993.-141 б.
78 Уеда К. Преступность и криминология в совр. Японии М.,-1989.-114 б.
79 Нукавшиников Е. Центры правового вовспитания// на посту.1993-20 января
80 Миндагулов А.Х. Управление, политика, право: соотношение и взаимодействие. М.Академия управления России, 1999. 15б.
81 Криминология. Учебное пособие// под ред. С.Я. Лебедева, М.,ЮНИТИ-ДАНА: Закон и право.-2007 ж
82 Рахимов З.Ю Молчание в пользу рэкетира// Ташкентская правда.-1990.15 декабря
83 Сыздық. Б.К. Қылмыстану.сөздік.терминдер, түсінігі, сызбалар,-Қ. Болашақ-Баспа, 2003.-26 б
84 Учебник под ред. Долговой А.И.-М. Инфра-М.-Норма, 1997.-377-378 бб.
85 Ривман Д.В. Виктимологические факторы и профилактика преступлений//Л., -1975,106 б
86 Рустемова Г.Р. О виктимологической безопасности личности в РК, Алматы, 2012,162-168 бб.
87 Бегалиев К. Профилактика бкзнадзорности и правонарушения несовершеннолетних
89 Freize I.H., Hymer S., Greenberg M. S. Describins the crime victim: psychological reactions to victimization//Proressional Psycology Research and Practise. 1987. №18. P. 222-315
90 Виктимологическая характеристика и профилактика корыстно-насильственной преступности в условиях мегаполиса : АР,О52 Окс, Л. Е. (Людмила Евгеньевна).-2009.-23-24б.
91 Мумаев, С.-М. С. (Саид-Магомед Сайпиевич).
Виктимологические аспекты профилактики насильственных
преступлений :на материалах убийств и умышленного
причинения тяжкого вреда здоровью : автореферат диссертации
на соискание ученой степени кандидата юридических наук.
Российский университет дружбы народов. -М.,
2010. -33 с.-Библиогр. : с. 31.
92 Шайзадаев Б.А. Қылмысты алдын алудың құрбантау мәселесі// Современные проблемы социально-политической и экономической модернизации Казахстана,314-317бб.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі таңда пайдақорлық- зорлық қылмыстары
өршіп тұр. Ал олардың виктимологиялық профилактикасы қиын мәселе болып
табылады. Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дағдарыс,
саяси өмірдегі тұрақсыздық және т.б. объективті жаңалықтар еліміздегі
қылмыстың күрт өсуіне себепкер болды. Мемлекетімізде қалыптасқан
криминогенді жағдай үрей туғызып қана қоймай, өзіне құқық қорғау
органдарының ғана емес, сонымен қатар ғылыми қызметкерлердің де назарын
аудартып отыр. Сондай-ақ, оны алдын алу жолында жәбірленушінің
виктимологиялық мінез-құлқы тұрғысынан да қарайды. Пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының жәбірленушісінің мінез-құлқын зерттеу арқылы оларды қорғау
шараларын іске асыра отырып, виктимділік деңгейін төмендетуге байланысты
бірқатар проблемаларды шешуге болады.бұл жерде маңызды орынды
виктимологиялық профилактиканың арнайы алдын алу шараларының ішіндегі
әдістер мен жолдар атқарады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі әлі күнге күн
тәртібінен түскен жоқ керісінше, өсіп отыр. Бұл зерттеудің өзектілігі
негізінен жұмыстың пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алуға және олардың
виктимологиялық профилактикасын жүзеге асыру жолдарын ұсынуға негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күрес
мәселелері бойынша диссертациялық зерттеу жөніндегі еңбектер A.C.
Золотарев, A.B. Ситковский, М.Поповичтің үлесіне тиесілі. Көптеген
шетелдік және отандық ғалымдармен виктимологиялық профилактика мен
криминалды виктимологияның жалпытеориялық мәселелері қарастырылған. Әр
түрлі қылмыстардың виктимологиялық профилактикасына байланысты
диссертациялық жұмыстар орындалған. (Е.А. Гинтовт, О.В. Лукичев, В.Г.
Скрипкин, С.В. Надтока, А.П. Некрасов, Д.Р. Усманова және т.б.). Құрбантану
ғылымының дамуына үлес қосқандар қатарында Қазақстандық қылмыстанушылар да
баршылық. Олардың қатарында: Е.О. Алауханов, А.Ә.Биебаева, А. Ещанов, Е.К.
Кайрулла, И.К. Котова, И.Корзун,Н.Д. Мухамедьянов, Б.К. Сыздық және т.б.
бар.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың өршуі криминалдық құбылыстар мен
процесстердің даму тенденциясына әкелді. Криминологиялық зерттеулер
көрсеткендей, Қазақстан қылмыстылығында өте күрделі процесстер жүріп жатыр.
Халықты қылмысты әрекеттерге тарту, ауыр және күш қолдану қылмыстарының
көбеюі, қылмыстылықтың латенттілігі осы жағымсыз құбылыстың негізгі
тенденциялары болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша латентті қылмыстылық Қазақстанда
тіркелген қылмыстылықпен салыстырғанда үш-бес есе жоғары көрсеткішке ие.
Дегенмен, қазіргі уақытта тіркелген қылмыстылық қоғамның криминалдану
деңгейін өлшейтін бірден бір құрал болып табылады. Сол себепті ҚР-дағы
криминалдық жағдай аталған мәліметтерді ескере отырып, объективті түрде
қосымша бағалауды қажет етеді
Зерттеудің мақсаты Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының қылмыстық құрамын
талдау, пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алудың мәнін, түрлерін және
виктимологиялық алдын алу жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті. Аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер
қойылған: пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың анықтамасын
нақтылау; зорлық-пайдақорлық қылмыстарын виктимологиялық алдын алуды
ұйымдастырудың теориялық және практикалық мәселелерін талдау;пайдақорлық-
зорлық қылмыстарын виктимологиялық алдын алудың түрлерін, жолдарын,
тәсілдерін ғылыми тұрғыда жетілдіру мақсатында өзіндік ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу объектісі зорлық-пайдақорлық қылмыстарының қазіргі
уақыттағы көрінісі, оның әр саладағы құбылыстары, профилактикасы,
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының шығу тегі.
Зерттеу пәні: зорлық-пайдақорлық қылмыстарының қазіргі кездегі
жағдайы, виктимологиялық алдын алу түрлері, әдістері, негізгі жолдары
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу әдістері: социологиялық, психологиялық, тарихи, логикалық,
нақты-әлеуметтік,статистикалық әдістер де қолданылды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы статистикалық
құбылыстар негізінде аталған құбылыстың даму заңдылықтарын, оның
динамикасын зерттеу арқылы өз тұжырымдарымды енгізу. Виктимологиялық
зерттеу жүргізу арқылы зорлық-пайдақорлық қылмыстарын алдын алу мақсатында
тиімді ұсыныстар мен тұжырымдар ұсыну, сондай-ақ олардың практикада
қолданылуы тиімділіктерін атап өту. Зерттеудің теориялық негіздерін
Е.О.Алауханов, С.М Рахметов, А.А Пионтковский, Я.М. Брайнин, Р.Т. Нуртаев,
А.Б. Сахаров, Ғ.И. Баймурзин, А.Ш. Ещанов, Д.В. Ривман т.б еңбектері
құрайды.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы: Бұл жұмыста пайдақорлық-зорлық қылмыстарын
алдын алудың кешенді мәселелері зерттелген. Аталған қылмыстардың қоғамға
қауіптілін ескере отырып, оларды алдын алуға бағытталған нақты шаралар мен
ұсыныстар ашып көрсетілген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
сақтандыру шараларын анықтап, ал, негізгі әлеуметтік сипатамалары
зерттеледі.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық профилактикасы-бұл аталған
қылмыстарды алдын алуға және адамдар арасындағы виктимділік деңгейін
төмендетуге, виктимді мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін жағдайлар мен
факторларды анықтауға, бейтараптандыруға, жоюға бағытталған адамдардың,
мемлекеттік, қоғамдық және өзге институттардың қызметі. Зерттеудің
құрылымы мен көлемінің сипаттамасы:
Зерттеу жұмысы екі тараудан, алты бөлімнен, кіріспе, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Пайдақорлық –зорлық қылмыстарының түсінігі
Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық институционалдық тетіктерінің
арасынан Қазақстан Республикасы Адам құқықтары жөніндегі комитеттің,
Азаптауға қарсы комитеттің, Нәсілдік кемсітуді жою туралы комитеттің және
Әйелдерге байланысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің жеке
шағымдарды қабылдау жөніндегі құзыреттілігін қабылдады.
Криминология ғылымы қылмыстың нысанын, сонымен қатар оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе, қазіргі жағдайдағы себептерге түсінік беруге, адамдардың
әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге қарай
қылмыстардың сипатына көз жүгіртуге мүмкіндік аламыз. Пайдақорлық дегеніміз-
материалды пайда табуға деген құмарлық, құштарлық [1, 23 б.].
Пайдақорлық қылмыстылық- әлемдегі ең көп таралған криминалды феномен
болып табылады. Бұл қылмыстылық экономикасы дамыған мемлекеттерде 90%, ал
дамушы мемлекеттерде барлық тіркелген қылмыс санының 60%-ын құрайды. [2,
234б.] Пайдақорлық қылмыстылығы қылмыстық заңның 21 бабында көрініс
тапқан. Пайдақорлық қылмыстылығы субъективтік жақтың қажетті белгісі
ретінде жаза тағайындағанда келесідей қылмыстарда ескерілген (135, 139,
198, 225, 271, 307, 314, 315, 380 баптарда). Келесідей ауырлатылған
қылмыстарда көрініс тапқан (96-баптың 2-бөлігі з тармағында, 125-баптың 2-
бөлігі з тармағында, 126-баптың 2-бөлігі з тармағында, 127 баптың 2-
бөлігі а тармағында, 134-баптың 2-бөлігі итармағында, 238-баптың 2-
бөлігі д тармағында, 324-баптың 2-бөлігі, 351-баптың 2-бөлігі, 352-баптың
2-бөлігінде). Пайдақорлық қылмыстылығы- құқыққа қайшы, қайтарымсыз, сондай-
ақ, пайда табу жолында жасалған қылмыстардың жиынтығы. Аталған түсініктің
негізгі пайдақорлық және пайдақорлық мотивация категорялары болып
табылады. Пайдақорлық дегеніміз пайда, көп жағдайда материалды пайда деген
мағынада қолданылады. [3, 242б.]. Сәйкесінші, пайдақорлық мотивация
–адамның мінез-құлқының пайдаға, табысқа деген ұмтылысы. Жалпы алып
қарағанда пайдақорлық әр адамға тән нәрсе, өйткені, кімде-кім болмасын іс-
әрекеттерді өзіне, өзінің пайдасына зиян келтіре отырып жасауына адамзаттың
табиғатына жат қылық болып табылады. Кейбір пайдақорлық көріністері қоғам
мүдделеріне қайшы келеді деп анықталады(антиқоғамдық). Осыған сәйкес
құқықта, негізінен қылмыстық құқықта пайдақорлық категориясы неғұрлым тар
мағынада- құқыққа қайшы, қайтарымсыз мүліктік пайда табуға, оның заңсыз
екенін біле отырып тырысу деп түсініледі (пайдақорлық мақсат және
пайдакүнемдік ниет).
Баюға тырысып жатқанын сезінбеу (барлық адамдарға тән), заңды
жолдармен баюға тырысу, заңсыз тәсілдермен баю, алайда келтірілген
шығындардың орнын толтыру құқықта пайдақорлық болып табылмайды. Алайда, бұл
орайда пайдакүнемдік мүдде болмауы керек. Көп жағдайларда пайдақорлық ниет
қылмыстық заң нормаларында қылмыстың белгісі ретінде көрсетілмейді.
Негізінен бұл баға экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға жақын. Бұл
ерекшеліктің себебі, пайдақорлық мотивация заңсыз экономикалық қызметке,
негізінен заңсыз кәсіпкерлікке тән болып табылады. Ресей
Федерациясының қылмыстық заңнамасы бойынша пайдақорлық мотивация 90 түрлі
қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің белгісі ретінде сипатталады. Пайдақорлық
қылмыстардың көп түрлері экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды (32),
меншікке қарсы қылмыстарды (9),сондай-ақ мемлекеттік билік мүдделеріне және
мемлекеттік қызмет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне
қарсы қылмыстарды құрайды.(8) Бірақ та пайдақорлық қылмыстар адам өміріне
қарсы (пайда табу мақсатымен немесе жалданып адам өлтіру),бостандыққа қарсы
(пайдакүнемдік ниетте адам ұрлау), тұлғаның конституциялық құқықтарына
қарсы (пайдакүнемдікпен жеке өмірдің қол сұғылмаушылығын бұзу), кәмелетке
толмағандардың дұрыс даму, қалыптасу мүдделеріне қарсы (кәмелетке
толмағандарды саудаға салу), қоғамдық қауіпсіздікке қарсы (ауыр және аса
ауыр қылмыстарды жасау үшін қылмыстық қоғамдастық құру), халықтың
денсаулығына қарсы (есірткі заттарды ұрлау немесе қорқытып алу), қоршаған
ортаға қарсы (заңсыз аңшылық), конституциялық құрылысқа қарсы (пайда табу
мүдделеріне байланысты мемлекеттік опасыздық жасау), басқару тәртібіне
қарсы (пайда табу мүддесіне байланысты құжаттарды бүлдіру немесе
ұрлау,мөрлерді ұрлау немесе бүлдіру) қылмыстарды да құрайды.
Екі түрлі критерийлерге байланысты пайдақорлық қылмыстарды меншікке
қарсы қылмыстар (бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіруді
қоспағанда) және экономикалық қызмет пен коммерциялық және өзге ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар деп сәйкестендіруге болады.
Пайдақорлық қылмыстылық- бұл құқыққа қайшы, қайтарымсыз мүліктік
пайда табу мақсатымен экономика саласына қол сұғатын қылмыстық құқықтық
жазаланатын іс -әрекеттердің жиынтығы болып табылады.
Қол сұғушылық жүзеге асырылатын экономикалық қатынастардың сипатына
байланысты пайдақорлық қылмыстарды үш топқа бөлуге болады:
1)меншікке қарсы пайдақорлық қылмыстар (ұрлық, алаяқтық, сеніп тапсырылған
бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету,тонау, қарақшылық, қорқытып
алушылық, ерекше құнды заттарды ұрлау, алдау немесе сенімге қиянат жасау
жолымен мүліктік залал келтіру, автомобильді немесе өзге көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену)
2) экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар (табиғат пайдалану жөніндегі
заңсыз мәмілелерді тіркеу, заңсыз кәсіпкерлік, заңсыз банктік қызмет,
жалған кәсіпкерлік т.б)
3) коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы пайдақорлық
қылмыстар (өкілеттіктерді теріс пайдалану, жекеше нотариустардың және
аудиторлық ұйымның құрамында жұмыс істейтін аудиторлардың өкілеттіктерді
теріс пайдалануы, жекеше күзет қызметі қызметшілерінің өкілеттіктерін асыра
пайдалану, коммерциялық атып алу).
Зорлық қылмыстары дегеніміз-тұлғаға физикалық немесе психикалық жәбір
көрсетумен не болмаса көрсетемін деп қорқытумен байланысты қылмыстар
аталады. Зорлық қылмыстылықтың түбінде зорлық жатқанымен, зорлық
қылмыстылығының негізін зорлықпен қатар, күш қолдану да құрай алады. Зорлық
қылмыстарының шеңбері кең болып келеді. Олар Қылмыстық Кодекстің келесідей
баптарында көрініс тапқан. Атап айтсақ, 96-100,102-110, 112, 113, 120, 121,
125- 127, 133, 137, 145,151, 156, 159, 160, 163, 168, 169, 172, 178, 179,
181, 240, 257,270, 321, 341, 347, 368-баптар. Осылайша, нағыз зорлықпен
жасалатын қылмыстар 53 қылмыс құрамында, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқытумен жасалған зорлық қылмыстары 29 қылмыс құрамында,
аса саралаушы сипат ретінде 12 қылмыс құрамында кездеседі, яғни, барлық
қылмысты қосқанда 94 қылмыс құрамында зорлық қылмыстары кездеседі. Демек
пайдақорлық-зорлық қылмыстары материалды пайда табуды көздеп,
қасақаналықты танытады. Ал, пайдақорлық-зорлық қылмыстылығы болса,
пайдақорлық пен зорлық қылмыстылығының түйіскен тұсынан пайда болады екен.
Бұған дәлел, пайдақорлық қылмыстарының барлығы дерлік зорлықпен күш қолдану
арқылы жасалмайды, ал зорлық қылмысы болса, әр кез пайдақорлық мақсатпен
жүзеге асып жатпайды. Қорытындыласақ, пайдақорлық-зорлық қылмыстары
материалды пайдаға негізделіп, құқыққа қайшы, тұлғаның еркіне қарсы
жасалып, сондай-ақ, ол адамға органикалық, психикалық, физиологиялық зиян
келтіру мақсатында жүзеге асырылатын белгілі бір мемлекетте, белгілі бір
уақыт аралығында жүзеге асырылатын қылмыстардың жиынтығынан тұратын
қылмыстылық. Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке
құқықтың алатын орны зор. Себебі ол адамның табыстылық деңгейін сипаттайтын
көрсеткіш. Аталған қылмыстар экономикалық қатынастарды реттейді, сол
себепті де олардың атқаратын міндеттері көп болып келеді. Әлеуметтік
құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік игіліктер ішіндегі
ең маңыздысы ретінде танылады. Сондықтан да меншік тәрізді игілікке қол
сұғу адамның өз басына қол сұғушылығымен бірдей десек те болады. Біз
пайдақорлық пен зорлықтың мәнін аша келе, қорқыту да қылмыс құрамының
қажетті белгісі ретінде болатын кездерді атап кетсек: 102, 112, 113, 120,
121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368-баптарда. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің негізінде жатқан міндеттерінің негізгісі- меншікті қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстарды әдебиеттерде
мүліктік қылмыстары деп те жатады. Мысалы, 1922ж. және де 1926 жылғы
қылмыстық заңнамаларда тиісті тараулардың тақырыптары да солай аталған
екен. Бұл аталған екі сөздің мағынасы бірдей.Себебі, меншікке қарсы
жасалған қылмыстардың барлығының дерлік заты мүлік болып келеді.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстары негізінен меншікке қарсы жасалады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес, меншік құқығы дегеніміз-
субъектінің өзіне тиесілі мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік
жүргізуге құқығының заң актілері жүзінде мойындалуы және қорғалуы. [4,
23б.] Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатымен, сондай-ақ пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың
қылмыстардың субъективтік жағының мендетті белгісі- пайда табуды көздеу
болып табылады. [5,24б.] Пайдақорлық-зорлық қылмыстардының барлығы дерлік
қасақаналықпен жүзеге асырылады, өйткені, оларды абайсызда жасау мүмкін
емес. Қылмыстық заң бойынша, пайдақорлық дегеніміз- кез келген формада: не
материалдық пайда алу арқылы, не материалдық шығындардан құтылу арқылы
материалдық пайда түсіру. [6, 64 б.] Пайдақорлық-зорлық қылмыстылығы
қазіргі таңдағы ең қауіпті қылмыстардың бірі болып саналады. Оларды жасау
жолдары да өзінің сан-қырлылығымен, асқан пайымдылығымен ерекшеленеді. Ал
жеке қарап талдасақ, осы екеуінің ішіндегі ең қауіпті түрі зорлық
қылмыстылығы болып табылады. Оны жасау да, оның зардаптары да аса ауыр
болып келеді. Атап айтсақ, адам өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру қылмыстары қоғам үшін өте үлкен қауіп туғызады. Криминологиялық
тұрғыдан алып қарасақ, зорлық қылмыстарын жасау себептері тұлғаның жеке
басымен де тығыз байланысты болып келеді. Көбінесе бұл қылмыстар қатыгез,
білімі жоқ, аяушылық сезімінен жұрдай адамдарға тән. Ал пайдақорлық
қылмыстары болса, жоғары білімі бар, пайдакүнемдік мақсатта күн көруге
тырысатын, оңай жолмен табыс тапқысы келетін адамдарға тән. Пайдақорлық
қылмыстарының ішіндегі ең бір қиын ашылатын түрі алаяқтық болып табылады.
Алаяқтықты нағыз кеменгерлер жасайды, яғни ақыл-ойы терең, ойлау қабілеті
жоғары, жан-жақты қабілетті адамдар. Алаяқтықты жасайтын тұлғалар әдетте
адамдардың сеніміне кіріп, оларды алдап, арбап, олардың ту сыртынан
өздерінің ойларын іске асырып жатады. Бұл орайда алаяқтар өздерінің ойларын
іске асыруда өте шебер де, айлакер болып келеді. Алаяқтық қылмысын
негізінен бұрын құқық қорғау органдарында істеген немесе қаражат табу
жағынан тәжірибесі мол адамдар жасайды. Бұл да пайдақорлық қылмысының ең
бір қауіпті түрі болып табылады. Пайдақорлық қоғамға үлкен қауіп туғызады.
Ал зорлықпен күш көрсету одан бетер қатер туғызады. Себебі зорлық қоғам
тыныштығын бұзады, адамдарға үлкен қасірет әкеледі. Зорлық қылмысының
нәтижесінде адам өлімі, түрлі ауыр жарақат болып жатады.
Қазіргі таңда адам өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылық мәселесі бірсыпыра аз және күрделі болғандықтан
әрдайым өзекті мәселе болып табылады. Адам өмірі мен денсаулығы мемлекеттің
аса жоғары құндылығы болғандықтан әрдайым құқықтық қорғауды қажет етеді.
Адам органдарының заңсыз тасымалы трансплантологияның пайда болуы мен
дамуының туындауымен байланысты.оның дамуының бастапқы кездеріне септігін
тигізген кеңес дәрігерлері, ал операция жасау кезінде үлес қосқандар
америкалықтар болып табылады. Осылайша, әлемдегі бүйрек ауыстыру
операциясын алғаш рет 1933 ж кеңес хирургы Юрий Вороной жасаған [6,
17б.].
Көптеген елдерге адамдар өз органдарын ақша үш сатуға барады. Осы
арқылы пайда тапқысы келеді. Әсіресе бұл құбылыс дамуы жағынан артта қалған
елдерге тән. Олар жұмыссыздықтың және амал жоқтықтың кесірінен аталған
қылмысқа барады. Органдарын трансплантациялау мақсатында балаларын саудаға
сатқандар да баршылық. Мұндай криминалдық жағдайдың ушығуына біршама
факторлар септігін тигізген. Оның ішінде: Донорлық органдарға деген
қажеттілік. 90-шы жж.өзінің қаржылық жағдайын нығайту мен баю
мақсатындағы барлық қылмыстарға баратын ұйымдасқан топтардың пайда болуы.
Тиісті деңгейде материалдық қамтамасыз етілмеген медициналық
қызметкерлердің көптігі. Органдардың және адам тіндерінің трансплантациясы
саласындағы құқықтық реттеу тиімділігінің болмауы [7, 207б.].
Әркім денсаулығының қауіпсіздігі мен медициналық көмек алуға құқылы
екендігі Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдендіріледі. Осы
ережені сақтау мақстында мемлекет адамдардың денсаулығының тұрақты қалпын
сақтау және оны нығайту мақсатында әрдайым көмек береді. Қазақстан
Республикасы Ішкі Істер министрлігінің ресми емес мәліметтеріне сәйкес
адам органдарын заңсыз алуды жүзеге асыратын заңсыз клиникалар бар. Ішкі
Істер министрлігінің мәліметтеріне сәйкес 2008 ж Қазақстанда кәмелетке
толмағандардың саудасы жөніндегі 30 қылмыстық іс бойынша тергеу
жүргізілген. Олардың үшеуі ОҚО болса, біреуі Алматы облысында жүргізілген.
Статистикалық деректерге сәйкес, мысалға, 2003 ж Қазақстан Республикасының
соттарымен Қылмыстық Кодекстің 133 бабыда (кәмелетке толмағандарды саудаға
салу) көрсетілген қылмыс үшін сегіз адам сотталған, олардың жетеуі әйел
адамдар. Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, бұл қылмыстың
жәбірленушісі- кәмелетке толмаған тұлға. Кәмелетке толмағандар өте жиі
қылмыс құрбанына айналады, өйткені, оларды ұстау да, олардың қарсылығын
жеңу де оңай [8,49б.].
Бұл қылмысты профилактикасы:
Қазақстан Республикасында адам органдары мен тіндерінің заңсыз алынумен
күрес жүргізу үшін уақытылы оларды ашу керек.Бұл құрбандарды анықтаудың
тиімді механизмін анықтауға өз септігін тигізеді.
Әрекеттің қылмыстық құрамын теориялық тұрғыдан талдағанда, қылмыс
құрамын талдай келе, қылмысты объектісіне ерекше назар аударудың маңызы
зор. Қылмыстық қол сұғушылытың объектісі- кез келген қылмыстың қажетті
элементі болып табылады. Ал әрбір қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғатыны
белгілі. Ешқандай мүддеге қол сұқпайтын қылмыс болмайды [9, 122 б.].
Қылмыстың объектісі әртүрлі болуы мүмкін материалдық, саяси, сондай-ақ,
мәдени, материалдық емес те [10, 123 б.]. Қылмыстық заң теориясында мүдде
ұғымына бір-біріне ұқсамайтын қарама-қайшы анықтамалар берілген. В.Я.
Тацийдің пікірінше, криминалистер мүдде ұғымына түсініктеме беруде алуан
пікірлі. Ғалымдардың бұл пікірлерін үш бағытқа бөлу қарастырылған:
мүдде- қылмыс объектісі ретінде танылатын қоғамдық қатынастың негізгі
құрылымдық элементтерінің негізі;
мүдде мен қоғамдық қатынастар мүлдем ұқсас емес әр түрлі түсініктер, сол
себепті мүдде ұғымы қылмыс объектісін зерттеуде қолданылмауы керек;
мүдде тек қоғамдық қатынас мәнін ғана білдіріп қоятын элемент қана емес, ол
өзінше бір қатынас [11, 66 б.].
Қылмыстық құқықта жалпы, тектік, тікелей объектілер бар. Біз қарастырып
отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының біреуі ғана (бандитизм) тектік
объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жатады. Ал өзгелері меншікке қарсы қылмыстар қатарын құрайды.
Яғни, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстардың көбісінің
объектісі болып табылады. Сондағы айтпағымыз, мүлікті талан-таражға
түсірген кездегі меншік қатынастары қол сұғушылықтың объектісіне жатады.
Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін зерттеуде ғалым-заңгерлер біріңғай
ойға келген жоқ, оны аталған қылмыстың 2 объектілі қылмысқа жататындығымен,
әрбіреуін қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастың бірнеше түріне бір
мезгілде қол сұғатындығымен түсіндіргеніміз жөн. Қылмыстық құқықта
меншіктің әр алуан нысандары қорқытып алушылықтың негізгі тікелей
объектісі болып табылады, ол заң шығарушының ұстанымына сәйкес келеді.
Қорқыту дегеніміз адамның көңіліне қатыгездікпен әсер ете отырып, мүліккке
байланысты өзі жоспарлаған іс-әрекетке көндірумен байланысты. Ең соңында
қорқытып алушылық нәтижесінде жәбірленушінің жан дүниесіне зақым келеді.
Қорқытып алушылар үйді, офисті, өзге мүлікті өртеп жоямыз деп қорқытатын
кездері де бар. Ал мұндай қорқытуларды жәбірленушілер өзінің өміріне,
денсаулығына, төнген қауіп деп қабылдап жатады. М.Д. Шаргородскийдің
пікірінше, қорқыту адам баласында үрей туғызып қана қоймай, жан дүниесін
күйзеліске ұшыратады, ал бұл өз кезегінде жанағы адамдардың нерв
жүйелерінің, жүректің, қан айналымының ырғақты жұмысының бұзылуына әкеледі,
одан адамның ауруға душар болуы, тіпті кенеттен өліп кетуі мүмкін [12, 16
б.].
Егер қорқытып алушылық мүлікті бүлдірумен немесе жоюмен, сонымен қатар, ірі
залал келтірумен байлаынсты болса, онда меншік қатынасы бұзылады, бұл
жағдайда оны қосымша объектіге жатқызу керек.
Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың заты-бұл нақты материалдық
құндылық, ол жерде қоғамдық қатынастардың нақты жақтары, қасиеттері
болады, күшпен не болмаса психикалық әсер еткенде оған әлеуметтік қауіпті
зиян келеді [13, 17 б.].
Қылмыстың заты мүлік, мемлкеттік немесе қоғамдық ұйымдардың,
мекемелердің, кәсіпорындардың қорлары болуы да мүмкін. Ал қорқытып
алушылықтың заты болып адамзат сұранымын қанағаттандыратын заттармен қатар
мүліктік мазмұндағы құжаттар да болуы мүмкін. Ал бандитизм қылмысы да
пайдақорлы-зорлық қылмыстарына жатады. Бандитизм қылмысы қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жатқандықтан, 2
объектіге нұқсан келтіреді немесе нұқсан келтіру қаупін туғызады. Олар-
қоғамдық қауіпсіздік, сондай-ақ, қоғамдық тәртіп. Бандитизм қылмысының
қосымша объектісі болып адамдардың өмірі, денсаулығы, меншігі және де өзге
мүдделері танылуы мүмкін. Мүлікті талан-таражға салудың объектісі-меншік
қатынастары, ал қосымша объектісі болып адам өмірі мен денсаулығы танылады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың басым көпшілігінің тікелей объектісі меншік
қатынастары болып табылады. Тонаудың, қарақшылықтың тікелей объектісі де –
осы меншік қатынастары.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, бандитизм тектік объектісі
бойынша ерекшеленеді. Оның объектісі-қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық
тәртіп. Ал қалған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісі-меншік
қатынастары болып табылады. Яғни, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының көбісінің объектісі екендігін түсіндік.Пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының заты мүлік болып табылады. Ал қорқытып алушылықтың заты мүлік
қана емес, сонымен қоса мүліке құқық та танылады. Ал бандитизм болса,
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс. Қоғамдық қауіпсіздік бұл дегеніміз
халықтың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, жарылғыш заттарды, қондырғыларды тиісінше
және қауіпсіз пайдалану, сонымен қатар, тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын
қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып
табылады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын талдау
Қылмыстың объективтік жағы туралы В.Н. Кудрявцев 3 сатыға бөлген: 1)
қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) Іс-әрекет пен зардаптың
арасындағы себепті байланыс; 3) қоғамдқ қауіпті салдар [14, 9-11 бб.].
Қылмыстық зардаптың орын алуы немесе орын алмауы, қылмыстық заңда
көрсетілуі немесе көрсетілмеуіне қарап қылмыс құрамдарын материалдық және
формальдық деп бөлу қарастырылған. Материалдық қылмыс құрамында әрдайым
зардап болады, ал формальды құрам тек қана әрекеттің жасалуымен байланысты.
Қылмыстың объективті жағының қосымша белгілеріне келесілер жатады: 1)
қылмысты орындау уақыты; 2) қылмыс жасау орны; 3) қылмыс жасау жағдайы; 4)
қылмыс жасау тәсілі 5) қылмыс жасау қаруы мен құралы. Қылмыс жасау уақыты
дегеніміз- Қылмыстық Кодекстің нақты бабында белгілі бір оқиғалармен
байланыстырылатын, сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін кезең аралығы (мысалы,
соғыс уақыты, референдум уақыты т.б.).
Қылмыс жасау орны- қылмыстық әрекет жасалуға тиісті территория.
(мысалы, қорық аумағы).
Қылмыстың жасалу жағдайы- қылмыс жасалған мезеттегі объективтік
өмірдің жағдайы мен жай-күйі.
Қылмыс жасау тәсілі дегеніміз- қылмыскермен қылмыс жасау жолында
таңдап алынған амалдар, тәсілдер мен жолдар. Тонау — бұл бөтеннің мүлкін
ашық ұрлау. Бұл ұрлық пен алаяқтық қылмыстарына қарағанда ұрлықтың аса
қауіпті түрі. Тонау бөтеннің мүлкін ашық түрде күш қолданып иеленуден
тұратын белсенді әрекетпен сипатталады. Егер әрекет ұрлық ретінде жұртқа
көрінбейтін жерде басталғанымен аяғына жетпей жұртқа мәлім болып қалса,
ұрлық тонауға айналады. Тонау объективтік, сондай-ақ, субъективтік
критерийлермен сипатталады. Объективті критерий мүлікті ашық алып
жатқандығын білдірсе, субъективтік критерий аталған іс-әрекетттің қылмыс
екендігін өзгелердің ұғынуын білдіреді. Қарақшылық- Қылмыстық кодекстің 179-
бабында бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатымен адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен не осындай күш қолданамын деп қорқыту
арқылы шабуыл жасау. Шабуыл жасау деп жәбірленушіге күш көрсету арқылы
немесе осындай күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын шабуыл,
қылмыстық әрекеттер. Шабуыл шасау дегеніміз- қылмыс құрбанына күш көрсету
арқылы немесе осындаы күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстық
нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттерді түсінгеніміз жөн [15, 220 б.].
Физикалық күш қолдану мен психикалық күш қолданудың айырмашылығы бар.
Психикалық күш сөз арқылы немесе дене күшін қолдану қаупін білдіретін
үнсіз әрекет. Егер осындай әрекеттер өмір мен денсаулыққа қауіпсіз
салдарға әкелсе, онда ондай әрекетті тонау деп, ал егер қауіпті салдарға
әкелсе, қарақшылық деп бағалаған жөн болар еді. Шабуыл жасау әрдайым күш
қолданумен байланысты болса, ал күш қолдану шабуыл жасауды талап етпейтін
кездері де болады. Қорқытып алушылық қылмысының объективтік жағы
жәбірленушіге бөтеннің мүлкін немесе мүлкіне құқықты беру, мүліктік
сипаттағы әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш көрсетемін,
мүлікті қиратамын, жоямын, құпия мәліметтерді жария етемін деп қорқыту
арқылы сипатталады. Зорлық әрекеттерін көрсету қорқытып алушылықтың негізі
нышаны ретінде қарастырылған. Күш көрсету арқылы зорлық жасауды адамның ар-
намысына, бостандығына, дербестігіне, денсаулығына, психикасына ықпал ету
жолымен қол сұғу деп түсінген жөн [6, 220 б.]. Зорлық көрсету қорқытып
алушылық қылмысының маңызды да негізгі белгісі ретінде табылады. Бұл
әрекеттердің негізгі мақсаты таңдап алынған қылмыс құрбандарын үрейлендіру,
оларды қорқыту, састыру [16, 26 б.].
Қорқыту әрекеттері орындалу кезеңіне байланысты дереу орындалатын және
болашақта орындалатын қорқытулар болып бөлінеді. Сырттай қорқытулар сөз
жүзінде не болмаса әрекет күйінде жасалады, сөзбен жасалатын қорқытулар
ауызша немесе жазбаша нысанда болады. Қорқыту реалды болуы үшін ол нақты
болуы қажет.Ол жәбірленушінің қиялында болмай, нақты реалды шындыққа сәйкес
болуы керек. Қорқытып алушылықтың негізгі тәсілі- мәжбүрлеу болып
табылады. Қорқытып алушылық екі түрлі әрекетпен ерекшеленеді: біріншісі,
жәбірленушіге мүліктік талап қою, екіншісі, егер ол талабы орындалмаған
жағдайда оған психикалық зорлық көрсету [17, 49 б.].
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғы
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы – негізінен
қылмыстық жауаптылықтың көзі. Зорлық
қылмыстарының қатары уақыт өткен сайын ұлғайып келеді.Атап айтсақ, адам
өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, қорқыту, зорлау, адам ұрлау
т.б. Зорлық қылмыстарының ең көп ауыр зардаптарға әкелетін қауіпті түрлері
болып адам өлтіру, зорлау, бұзақылық болып табылады.Зорлық бұл-
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бұзу арқылы оларға психикалық және
физикалық зиян келтіретін қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы, қасақана іс-
әрекеттердің жиынтығы. Қылмыстық құқықтық заңнамада зорлық, күш қолдану
түсінігі өзінің заңды бекітілген орнын таппады, ал ғалым-заңгерлер бұл
мәселе бойынша бірыңғай көзқарасқа келген жоқ. Міне, сол себептен де зорлық
түсінігінің құқықтық анализі, әлеуметтік құбылыс ретіндегі зорлық
белгілерінің анықтамасы зорлық қылмыстарының заңи табиғатын толық ашуға
және аталған қылмыстар құрамының қылмыстық-құқықтық анализін жасауға
септігін тигізеді. Күш қолдану, зорлықпен күрес қоғам дамуындағы
әлеуметтік, экономикалық, саяси бетбұрыс кезеңдерінде әр түрлі нысанда
көрінуімен ерекше өзектілікке ие болып отыр. Біздің қоғамымызда адам
өмірінің құндылығы төмендеп, девальвацияға ұшырады, яғни, өзінің
қажеттілігін қанағаттандыру мен мүддесін жүзеге асыру құралы ретінде көп
жағдайда адамдар күш қолдануды таңдайды. Бұны біз тұлғаның алдын ала
анықталған позициясының болуынан, осындай іс-әрекеттерге әлеуметтік
детерминациялық бейім болуынан көрінеді. Аталғандардың дәлелі ретінде ауыр
зорлық қылмыстарының, пайдақорлық-зорлық қылмыстарының, адам өлтіру
қылмысының жиіленгені себеп болып табылады. Сонымен қатар, қоғамда,
әлеуметтік организмнің барлық деңгейі мен барлық салаларында зорлықпен күш
қолдану қатынастары бар және көп болып қала беруде. Зорлықтың өсуі
глобальді проблемалардың ушығуымен ғана емес, адамдардың өмір сүру
жағдайларының өзгеруімен, психологиялық, дүниетанымдық өгеруімен де
анықталады. Адамдарға психикалық және физикалық зиян келтіру мағынасында
зорлық қазіргі таңдағы өркениетті, оның құрама бөліктерін аттап өтеді.
Алайда ол қоғам өмірінің әр түрлі детерминациялық нысандарының алғашқы
себепкері ретінде айтылмайды. Негізінен керісінше, күш қолдану белгілі
процесстер мен экономикалық, әлеуметтік сипаттағы құбылыстар әсерінен
туындайды.
Сонымен қоса айтатын болсақ, зорлықтың экономикалық дамудың,
әлеуметтік салалардың, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының деңгейіне
тәуелділігіне қарамастан ол қазіргі шындықтың маңызды да дербес мәселесін
құрайды. Зорлықтың бастауларын біліп тану үшін нысандарының алуан түрлілігі
және халық қауіпсіздігіне үлкен қатер төндіретіндігін атап өту керек.
Мысалы, қарулы қақтығыстармен, ерекше қатыгездікпен, дөрекілікпен
ерекшеленетін, қоғамға қауіпті тәсілмен, жарылғыш құралдармен, автоматты
қару құралдарымен жүзеге асырылатын зорлық қылмыстарының өсуі.
Зорлық ұзақ уақыт бойы адам психологиясының, оның табиғатқа, жануарларға,
жанындағы адамдарға қатынасының маңызды компоненті болып табылған. Ол адам
өмірін қоғамдық ұйымдастыру нысанының маызды элементі болып табылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 15-бабына сәйкес, әр
адамның өмір сүруге құқығы бар және оны одан ешкімнің де айыруға
болмайтындығы көрсетілген. Қазақстан Республикасының ҚК-нің 9-бабының 1-
тармағына сәйкес, қылмыстық іс-әрекеттің түсінігі берілген қылмыс дегеніміз
-қоғамға қарсы, қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік). Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың ішіндегі ең ауыр
және өзіндік жазасы бар. Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ
бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына- адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары,-деп бекер жарияланған. Осыған орай, Қазақстан
Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта
адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол туралы декларациялық тұрғыдан
ғана айтылып қойған жоқ, бұл ережені өз Конституциясында бекітті. Ол өз
азаматын туа біткен ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір
кепілдіктер береді. Адамды оның өмірін, денсаулығын, басқа да игіліктермен
заңды мүделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау қылмыстық құқықтық
міндеті деп танылған. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді
қылмыс деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Қоғамдағы соңғы жылдары болған өзгерістер қоғам мүшелерінің моральдық
этикалық ұстанымдарын күрт өзгертті. Осыған орай жеке адамның өмірі мен
денсаулығына қарсы қылмыстар да өсті. Сонымен қоса, қылмыс сандық жағынан
ғана емес, сапалық жағынан да өзгерістерге ұшырады. Мұндай зорлық
қылмыстарын алдын алу қазіргі кезде үлкен мәселе болып табылады.Айталық,
ауырлататын мән-жайлары бар кісі өлтіру түрлері жиіледі, атап айтқанда, аса
қатігездікпен, пайдақорлық мақсатпен, екі немесе көп адамды өлтіру т.б.
Біздің мемлекетімізде адам өмірін қорғауға барынша мән берілсе де,
кемшіліктер сот, тергеу тәжірбиесі ісі кезінде көптеп қателіктер
жіберіледі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан
халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі,
денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа
қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет
айтқан еді. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары
болып табылады. Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық
дағдарыс, саяси өмірдегі тұрақсыздық және т.б. обьективті жаңалықтар
еліміздегі қылмыстың күрт өсуіне себепкер болды. Бұндай келеңсіз құбылыс
адам өміріне бағытталған қылмыстарға тән. Адамға қарсы жасалынатын
қылмыстардың ең қауіптісі - адам өлтіру. Кез келген мемлекет адамның
өмірін, денсаулығын және олардың құқықтары, бостандықтары және заңды
мүдделерін қорғауды өзінің басым міндеттері ретінде қояды. Осы функция
әртүрлі құқықтық нормалармен, соның ішінде қылмыстық нормалармен де жүзеге
асырылады.Жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақ Республикасы қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімін ашып бастайды, осы бөлімнің бірінші тарауы болып
танылады, жәнеде алғашқы баптар адам өлтіруден басталады.Барлық елдердің
заңдарында адам өлтіру аса ауыр қылмыс болып саналады. Адам өлтіру
құқықтық саралауды және жаза тағайындауды қарау барысында елеулі қиындықтар
тудыратын қылмыстарға жатады.Бұл қиындықтар осындай қылмыстарды жасау
барысындағы әртүрлі ситуациялардың көп болуымен, өзінің ізін жасырудан
қылмысқа тыңғылықты дайындалумен, бұл қылмыстардың нақты белгілерін теріс
түсінуге алып келеді. Адамның құқықтық мәртебесінің негіздері өзге де
халықаралық актілерде және Декларацияда бекітілген. Атап айтсақ, 1950 ж
4-қарашадағы Адам құқығы мен негізгі бостандығын қорғау жөніндегі Европалық
конвенцияның 2-бабында әрбір адамның өмір сүру құқығы заңмен
қорғалатындығы айтылған. [18, 59б.] 1961 жылы С.Булатов пен А.И. Мамутов
былай деген: Адам өлтіру бұл- заңға қайшы, кінәлі түрде өзге адамды
өмірден айыру болып табылады. Өзге де қылмыстар секілді адам өлтіру
қылмысы үшін де жауаптылық кінә болған жағдайда көрініс табады[19, 59б.],
Н.И. Загородниковтың пайымдауынша, адам өлтіру дегеніміз- қылмыстық
жауаптылықтың негізі болып табылатын өзге тұлғаны қасақана немесе абайсызда
өлтіру [20, 12]. А.А. Пионтковскийдің пікірінше,
адам өлтіру бұл- құқыққа қайшы, қасақана, біреуді өмірінен айыру. [21,
21б.], М. Д. Шаргородский адам өлтіруді құқыққа қайшы өзгені өмірінен
айыру-деп кеткен. Адам өмірі –абсолютті құндылық болып табылады, сондай-ақ
оған қол сұғылмайды және адам өмірі заңмен қорғалады. Заңнамалық анықтамаға
сәйкес, адам өлтіру тек қасақаналықпен жүзеге асырылатыны және тікелей
немесе жанама қасақаналықпен жүзге асырылатыны туралы айтылған. Бұрынғы ҚК-
те адам өлтірудің анықтамасы мүлдем көрсетілмеген. Адам өлтірудің
объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің 96-бабында айтылғандай
кісі өлтіру- басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру деп
жариялайды. Кісі өлтіру қылмысы қоғамға қауіпті, қылмыстық құқыққа қарсы
әрекет болып табылады. Қоғамға қауіпті дегеніміз демократиялық қоғамдық
қатнасқа қауіпті болуын айтамыз. Кез – келген басқа адамға қасақана қаза
келтіру жауаптылық көздейтін қоғамға қауіпті және қылмыстық құқыққа қарсы
болып табыла бермейді.Әскери соғыс уақытында, қажетті қорғану жағдайында,
өлім жазасына кесілген сот үкімін орындау жағдайында кісі өлтіру үшін
жауаптылық жоқ. Кейбір авторлар анықтамасында кісі өлтіруді қоғамға
қауіпті, қылмыстық құқыққа қайшы қасақана басқа адамға қаза келтіруді
айтады.
Талданып отырған топқа жататын көпшілік қылмыстар кісі өлтірумен
байланысты, яғни әрекет немесе әрекетсіздік арқылы адамның өмірін заңсыз
қию болып табылады. Кісі өлтіру қылмысы кезінде адам өзінің құндылығы
өмірінен айырлады. Заң адамды қоғамға қандай да болсын пайда әкелетіне
қарамай бірдей қорғайды. Қарт адамның өмірі және жас баланың өмірі,
талантты адамның өмірі, ғалымның өмірі мемлекетпен бағаланып, бірдей
дәрежеде заңмен қорғалады. Кісі өлтіру қылмысы нәтиежесінде айналасындағы
адамдарға моральдық немесе материалдық зиян келуі мүмкін. Кісі өлтіру
қылмысының қоғамдық қауіптілігі анықтағанда осы қылмыстан туындаған салдар
өтелуге, орның толтыруға мүлдем болмайды. Туындаған шығынның тең келерлік
орның ауыстыралық эквиваллент жоқ. Адамның өмірі қоғамның, мемлекеттің,
азаматтардың манызды құндылығы, оған сай келерлік мүде жоқ. Кісі өлтіру
қылмысы жасалу кезінде қылмыскердің әрекеті ниеті адам өлтіруге тікелей
бағытталады. Кісі өлтіру қылмысы әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жасалуы
мүмкін. Көп жағдайларда әрекет арқылы жасалады, яғни басқа адамның өмірлік
маңызды органының анатомиялық тұтастығын немесе функциясын бұзуға
бағытталады. Кінәлі кісі өлтіру үшін жеңілірек болуы үшін әртүрлі құралды
қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. (мысалы: жәбірленушіге
пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі мүмкін.)
Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ оған қуатты
күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін. (мысалы:
тапаншамен ату, умен улау, өртеу және т.б.) Кісі өлтіру қылмысы тек
белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен қатар әрекетсіздік арқылы
жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам
біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және және өлімге жол береді.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын
адамның өз міндетін орындамауы нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы.
Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын – алу міндеттемелері жүктелген болса,
онда кісі өлтіру кінәлінің әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін. Бұл
жағдайда қандай да бір обьективтік және субьективтік алғышарттар болуға
тиіс: заң бойынша – туыстық жақындығы, кәсіби борышы, жасасқан шарт бойынша
міндет артылуы және ол міндетті орындай алатын мүмкіндік болуы тиіс.
Адам өлтіру қылмысынан қоғамның және мемлекеттің ең қымбат, баға жетпес деп
жариялаған құндылығы – адам өмірі зардап шегеді. Осыны ескере отырып,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі жеке адамға
қарсы қылмыстардан, оның ішінде өмірге қарсы қылмыстардан басталады. Қол
сұғылмаушылық демократиялық қоғамның деңгейін көрсетеді-деген О.Е. Кутарин.
Адам өмірі абсолютті мүдде және оған ешкімнің де қол сұғуына болмайды.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі адам өлтіргені
үшін жауаптылық көздейді. Омбудсмен Б.К. Байкадамовтың айтуынша, Қазақстан
Республикасында сапалы құқықтық кеңістік құрылды, ол жерде адам құқығы
бірінші қатардағы бағаға ие болды. Адамның материалдық және мәдени
қажеттерін қанағаттандыру, жеке тұлғаның дамуы мемлекеттік міндет болып
табылады.Сол себепті, әлеуметтік құндылық болып табылатын адам өмірін
қорғау бойынша елімізде қылмыстық күрес жүргізілуде. Адам өмірін қорғай
отырып, қоғам өзін құтқарады.Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың
ішіндегі ең ауыры бола отырып, адам өлтірудің салдары-жәбірленушінің өлімі
болып табылады және оны ешнәрсемен де толықтыруға, өтеуге,қалпына келтіруге
болмайды. Ал осы 2011 жылдың бірінші тоқсанында Солтүстік қазақстан
облысында адам өлтіру фактілері 50%. Ал Батыс Қазақстан облысында 44
%.,,Шығыс Қазақстан облысында 25,6%., ал алматыда 14,8%., Қызылордада 50
%.,Қостанайда-33%., Оңтүстік Қазақстан облысында 20%-ға өсті дейді бас
прокуратураның құқықтық статистика және арнайы есеп бөлімінің төрағасы
Марат Ахметжанов.Сондықтан, қылмыстың осындай түрлеріне қарсы күресті
нығайтып, қоғам мүддесін көздеу керек. Алайда, қылмыстылықпен күрес құқық
қолданудың тиімді және жан-жақты тәсілдерін қолданбай, мүмкіндік
ткғызбайды. Адам өлтірудің тәсілдері мен мотивтері әр түрлі болғандықтан,
қылмыс құрамын жақсылап зерттеудің маңызы зор. Қылмыстарды дұрыс саралау
үшін адам өлтіру қылмыстарын бір-бірінен ажырата білу керек. Соған
байланысты әр адам өлтіру қылмысының өзіндік белгілері бар. Адам өлтіруді
саралау кезінде, өлімнің күш қолдану арқылы болғанын,одан кейін адам
өлтірудің құрамын белгілейді. Тәжірибе көрсеткендей,қылмысты дұрыс саралау
үшін адам өлтіру және басқа да қылмыстарды жан-жақты, объективті, сауатты
тергеу әрекеттерін жүргізудің маңызы зор.
Бұрынғы уақыттан бері біріншіден, әлеуметтік менталитеттің ойында
зорлық қоғамның қалыпты қызметі ретінде(мысалы, жазаға байланысты)
қалыптасса, екіншіден, зорлық жаманшылықтың көрінісі ретінде қабылданды,
сондай-ақ, этикалық және моральдық теріс көзқарасты тудырды. [22, 3б.].
Зорлықтың мәнін білгенде ғана оның өмір сүру заңдылығы мен себептерін
түсіндіруге болады. Белгілі бір құбылысқа анықтама беру оның мәнін ашу
борлып табылады. Бұл міндетті анық, дәлме-дәл орындап шығу, аталған
құбылыстың маңызды тұстарын айту өте қиын. Осы жағдайларға байланысты
зорлыққа оның ерекше маңызды белгілерін атап өту арқылы сипаттама беруіміз
керек. Ғылыми зерттеу щеңберінде бұл құбылыстың маңызды критериі мақсат
болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша белгілі бір мемлекетте, белгілі
бір уақыт аралығында қылмыстық заңнамада зорлықтың белгілі бір немесе
өзге түрінің тыйым салынғанына қарамастан, ақыр соңында, оны қолдану
мақсаты мен нәтижесінен, оны жүзеге асыру кезінде қолданатын тәсілдердің
түрлерінен, зорлық объектісіне әсер ету механизмінен, зорлықтың объектісі
мен субъектісінен зорлықтың әлеуметтік құбылыс ретіндегі жалпы белгілерін
дұрыс анықтау маңызды.
Көрсетілген белгілер зорлық қылмыстылығының ұғымын, зорлық
қылмыстарының түрлері мен олардың классификациясын анықтағанда, зорлықтың
және жалпы қылмыстылықтың өмір сүру заңдылықтарын түсіндіргенде қолданылуы
мүмкін. Қазіргі таңда зорлық әр түрлі ғылым өкілдерімен зерттелуде, атап
айтсақ, криминология, қылмыстық құқық, қылмыстық-атқару құқығы, философия,
социология, психология, медицина т.б
Заңгерлер ішінде зорлық қылмысын зерттеумен негізінен басқа ғылым салаларын
қолдана отырып, қылмыстық құқық және криминологияның өкілдері айналысады.
Алайда, зорлықтың түсінігі қылмыстық-құқықтық теориясында әлеуметтік
тапсырыс негізінде туындады деуге болады. Олар: зорлық
қылмыстарымен күресуді қылмыстық-қөұқықтық қамтамасыз ету, тәжірибеде
зорлық қылмыстарын квалификациялаумен байланысты мәселелерді дұрыс шешу.
Басқаша айтсақ, ғалымдардың зорлық қылмысына анықтама беруі тікелей
практикалық мақсаттарға аса қажет болды.
Осылардың барлығы әлеуметтік құбылыс болып табылатын, көпқырлы, зорлық
қылмысын зерттеуге әкелді. Енді, көріп отырғанымыздай, зорлық қылмысын тек
қылмыстық құқық пен криминологияны қолданып қоймай, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдана отырып,яғни, философия, жалпы және әлеуметтік
психология, әлеуметтану, мемлекет және құқық теориясы ғылымдары щеңберінде
де зерттеу жүргізуіміз керек деп ойлаймын. Сондай-ақ, осы материал, зорлық
қылмысының теориялық рәсімдеудің соңғы және оны дамуының фундаменті болары
сөзссіз. Соңғы жылдары зорлық қылмысын оқып-білудің жаңа басымдықтары
көрсетілген біршама мақалалар жарық көрді. Бұл басымдықтардың перспективасы
мынадай психологиялық ғылымдардың, атап айтсақ, психосемантика, әлеуметтік-
психологиялық концепция, әлеуметтік және философиялық бағыт ғылымдарының
жетістіктерімен байланысты. Бұл басымдықтар шынымен де зорлық қылмыстылығы
мен зорлық қылмысының мәнін ашуға қосымша мүмкіндіктер береді.
Мысалы, В.Даль зорлық деген сөзді келесідей түсіндіреді: ол
күштеумен, жәбірлеумен қылмыскермен жасалатын заңсыз, құқыққа қайшы
озбырлық әрекет. [23, 669б.] Зорлық терминін авторлар түрліше бағалайды.
Атап айтсақ, Н.И. Загородников пен С.В. Бородин зорлық деп тек тән зорлығын
атайды. Сондай-ақ, Л.Д. Гаухман зорлық деп тек тән зорлығын келтіремін деп
қорқытуды тани келе, өзге қорқытуларда жәбірленушінің жеке басына қол
сұғушылық деп таниды [24, 120б.]. Сол себепті Л.Д Гаухман зорлық қылмысын
жәбірленушінің организміне, оның еркіне қарсы жасалатын қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әсер ету деп анықтай отырып, жәбірленушінің организміне әсер
етуді екіге бөледі, яғни сыртқы денесіне әсер етку және ішкі организміне
әсер ету. Алайда, зорлықты кең мағынада қарастыратын авторлар да баршылық.
Солардың бірі А.В. Наумов ол ол зорлықпен жасалатын қылмыстардың қатарына
абайсызда кісі өлтіру қылмысын да жатқызады.Абайсызда біреудің еркін
шектеу, қинау, жәбірлеу теориялық ағынан да, практикалық жағынан да мүмкін
емес. Р.Д. Шарапов өзінің еңбектерінде зорлық сөзінің шынайы мағынасы деп,
белгілі бір адамның өзге бір адамға қатысты және оның еркінен тыс
жасалатын қандай да бір әрекетін атайды[25, 250б.]. Бұл жерде автор
зорлықтың тек екі белгісін, яғни жәбірленуші еркінен тыс мәжбүрлеу
белгілерін негізге алады. Мұнда ол зорлықтың қоғамға қауіптілігі, қайшылығы
сияқты басқа да белгілерін зорлық түсінігінен шығара отырып, оны тым кең
мағынада талқылайды, яғни тәрбиелік сипаттағы әрекеттерді де, мысалы,
баланы тамақ беруге немесе ұйқтауға мәжбүрлеуді зорлық қатарына жатқызған.
Сонымен қатар А.И. Марченко ұсынған зорлық анықтамасында да зорлықтың
заңға қайшылық пен қоғамға қауіптілік белгілері жоқ. Себебі олар зорлық
деп ерік білдіру бостандығына қарсы тікелей бағытталған белсенді әлеуметтік
қызметтерді (мінез-құлықты) атайды. Осыған орай адамзаттың өзге де
белсенділік таныту формаларынан ерекшелігі ретінде, зорлық әрқашанда
жәбірленушінің еркін және бостандығын жаншуға бағытталған әрекет екендігін
алға тартады.Осыған ұқсас пікірді В.М. Артемов еңбектерінен де кездестіруге
болады, онда зорлық әрқашанда жәбірленушінің таңдау еркін қандай да бір
дәрежеде шектеумен байланысты болады.
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі. Қазіргі таңда пайдақорлық- зорлық қылмыстары
өршіп тұр. Ал олардың виктимологиялық профилактикасы қиын мәселе болып
табылады. Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дағдарыс,
саяси өмірдегі тұрақсыздық және т.б. объективті жаңалықтар еліміздегі
қылмыстың күрт өсуіне себепкер болды. Мемлекетімізде қалыптасқан
криминогенді жағдай үрей туғызып қана қоймай, өзіне құқық қорғау
органдарының ғана емес, сонымен қатар ғылыми қызметкерлердің де назарын
аудартып отыр. Сондай-ақ, оны алдын алу жолында жәбірленушінің
виктимологиялық мінез-құлқы тұрғысынан да қарайды. Пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының жәбірленушісінің мінез-құлқын зерттеу арқылы оларды қорғау
шараларын іске асыра отырып, виктимділік деңгейін төмендетуге байланысты
бірқатар проблемаларды шешуге болады.бұл жерде маңызды орынды
виктимологиялық профилактиканың арнайы алдын алу шараларының ішіндегі
әдістер мен жолдар атқарады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарын зерттеу өзектілігі әлі күнге күн
тәртібінен түскен жоқ керісінше, өсіп отыр. Бұл зерттеудің өзектілігі
негізінен жұмыстың пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алуға және олардың
виктимологиялық профилактикасын жүзеге асыру жолдарын ұсынуға негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Пайдақорлық-зорлық қылмыстарымен күрес
мәселелері бойынша диссертациялық зерттеу жөніндегі еңбектер A.C.
Золотарев, A.B. Ситковский, М.Поповичтің үлесіне тиесілі. Көптеген
шетелдік және отандық ғалымдармен виктимологиялық профилактика мен
криминалды виктимологияның жалпытеориялық мәселелері қарастырылған. Әр
түрлі қылмыстардың виктимологиялық профилактикасына байланысты
диссертациялық жұмыстар орындалған. (Е.А. Гинтовт, О.В. Лукичев, В.Г.
Скрипкин, С.В. Надтока, А.П. Некрасов, Д.Р. Усманова және т.б.). Құрбантану
ғылымының дамуына үлес қосқандар қатарында Қазақстандық қылмыстанушылар да
баршылық. Олардың қатарында: Е.О. Алауханов, А.Ә.Биебаева, А. Ещанов, Е.К.
Кайрулла, И.К. Котова, И.Корзун,Н.Д. Мухамедьянов, Б.К. Сыздық және т.б.
бар.
Қазақстан Республикасында қылмыстылықтың өршуі криминалдық құбылыстар мен
процесстердің даму тенденциясына әкелді. Криминологиялық зерттеулер
көрсеткендей, Қазақстан қылмыстылығында өте күрделі процесстер жүріп жатыр.
Халықты қылмысты әрекеттерге тарту, ауыр және күш қолдану қылмыстарының
көбеюі, қылмыстылықтың латенттілігі осы жағымсыз құбылыстың негізгі
тенденциялары болып табылады.
Сарапшылардың бағалауы бойынша латентті қылмыстылық Қазақстанда
тіркелген қылмыстылықпен салыстырғанда үш-бес есе жоғары көрсеткішке ие.
Дегенмен, қазіргі уақытта тіркелген қылмыстылық қоғамның криминалдану
деңгейін өлшейтін бірден бір құрал болып табылады. Сол себепті ҚР-дағы
криминалдық жағдай аталған мәліметтерді ескере отырып, объективті түрде
қосымша бағалауды қажет етеді
Зерттеудің мақсаты Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының қылмыстық құрамын
талдау, пайдақорлық-зорлық қылмыстарын алдын алудың мәнін, түрлерін және
виктимологиялық алдын алу жолдарын анықтау.
Зерттеудің міндеті. Аталған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер
қойылған: пайдақорлық-зорлық қылмыстарының алдын алудың анықтамасын
нақтылау; зорлық-пайдақорлық қылмыстарын виктимологиялық алдын алуды
ұйымдастырудың теориялық және практикалық мәселелерін талдау;пайдақорлық-
зорлық қылмыстарын виктимологиялық алдын алудың түрлерін, жолдарын,
тәсілдерін ғылыми тұрғыда жетілдіру мақсатында өзіндік ұсыныстарды енгізу.
Зерттеу объектісі зорлық-пайдақорлық қылмыстарының қазіргі
уақыттағы көрінісі, оның әр саладағы құбылыстары, профилактикасы,
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының шығу тегі.
Зерттеу пәні: зорлық-пайдақорлық қылмыстарының қазіргі кездегі
жағдайы, виктимологиялық алдын алу түрлері, әдістері, негізгі жолдары
зерттеу пәні болып табылады.
Зерттеу әдістері: социологиялық, психологиялық, тарихи, логикалық,
нақты-әлеуметтік,статистикалық әдістер де қолданылды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы статистикалық
құбылыстар негізінде аталған құбылыстың даму заңдылықтарын, оның
динамикасын зерттеу арқылы өз тұжырымдарымды енгізу. Виктимологиялық
зерттеу жүргізу арқылы зорлық-пайдақорлық қылмыстарын алдын алу мақсатында
тиімді ұсыныстар мен тұжырымдар ұсыну, сондай-ақ олардың практикада
қолданылуы тиімділіктерін атап өту. Зерттеудің теориялық негіздерін
Е.О.Алауханов, С.М Рахметов, А.А Пионтковский, Я.М. Брайнин, Р.Т. Нуртаев,
А.Б. Сахаров, Ғ.И. Баймурзин, А.Ш. Ещанов, Д.В. Ривман т.б еңбектері
құрайды.
Ғылыми зерттеудің жаңалығы: Бұл жұмыста пайдақорлық-зорлық қылмыстарын
алдын алудың кешенді мәселелері зерттелген. Аталған қылмыстардың қоғамға
қауіптілін ескере отырып, оларды алдын алуға бағытталған нақты шаралар мен
ұсыныстар ашып көрсетілген.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының
сақтандыру шараларын анықтап, ал, негізгі әлеуметтік сипатамалары
зерттеледі.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының виктимологиялық профилактикасы-бұл аталған
қылмыстарды алдын алуға және адамдар арасындағы виктимділік деңгейін
төмендетуге, виктимді мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін жағдайлар мен
факторларды анықтауға, бейтараптандыруға, жоюға бағытталған адамдардың,
мемлекеттік, қоғамдық және өзге институттардың қызметі. Зерттеудің
құрылымы мен көлемінің сипаттамасы:
Зерттеу жұмысы екі тараудан, алты бөлімнен, кіріспе, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ЗОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Пайдақорлық –зорлық қылмыстарының түсінігі
Адам құқықтарын қорғаудың халықаралық институционалдық тетіктерінің
арасынан Қазақстан Республикасы Адам құқықтары жөніндегі комитеттің,
Азаптауға қарсы комитеттің, Нәсілдік кемсітуді жою туралы комитеттің және
Әйелдерге байланысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеттің жеке
шағымдарды қабылдау жөніндегі құзыреттілігін қабылдады.
Криминология ғылымы қылмыстың нысанын, сонымен қатар оның өзге әлеуметтік
құбылыстармен байланысын терең талдауға, қылмыстылықтың және оған ықпал
жасайтын, әсіресе, қазіргі жағдайдағы себептерге түсінік беруге, адамдардың
әлеуметтік тұрмысына, идеология мен экономикадағы өзгерістерге қарай
қылмыстардың сипатына көз жүгіртуге мүмкіндік аламыз. Пайдақорлық дегеніміз-
материалды пайда табуға деген құмарлық, құштарлық [1, 23 б.].
Пайдақорлық қылмыстылық- әлемдегі ең көп таралған криминалды феномен
болып табылады. Бұл қылмыстылық экономикасы дамыған мемлекеттерде 90%, ал
дамушы мемлекеттерде барлық тіркелген қылмыс санының 60%-ын құрайды. [2,
234б.] Пайдақорлық қылмыстылығы қылмыстық заңның 21 бабында көрініс
тапқан. Пайдақорлық қылмыстылығы субъективтік жақтың қажетті белгісі
ретінде жаза тағайындағанда келесідей қылмыстарда ескерілген (135, 139,
198, 225, 271, 307, 314, 315, 380 баптарда). Келесідей ауырлатылған
қылмыстарда көрініс тапқан (96-баптың 2-бөлігі з тармағында, 125-баптың 2-
бөлігі з тармағында, 126-баптың 2-бөлігі з тармағында, 127 баптың 2-
бөлігі а тармағында, 134-баптың 2-бөлігі итармағында, 238-баптың 2-
бөлігі д тармағында, 324-баптың 2-бөлігі, 351-баптың 2-бөлігі, 352-баптың
2-бөлігінде). Пайдақорлық қылмыстылығы- құқыққа қайшы, қайтарымсыз, сондай-
ақ, пайда табу жолында жасалған қылмыстардың жиынтығы. Аталған түсініктің
негізгі пайдақорлық және пайдақорлық мотивация категорялары болып
табылады. Пайдақорлық дегеніміз пайда, көп жағдайда материалды пайда деген
мағынада қолданылады. [3, 242б.]. Сәйкесінші, пайдақорлық мотивация
–адамның мінез-құлқының пайдаға, табысқа деген ұмтылысы. Жалпы алып
қарағанда пайдақорлық әр адамға тән нәрсе, өйткені, кімде-кім болмасын іс-
әрекеттерді өзіне, өзінің пайдасына зиян келтіре отырып жасауына адамзаттың
табиғатына жат қылық болып табылады. Кейбір пайдақорлық көріністері қоғам
мүдделеріне қайшы келеді деп анықталады(антиқоғамдық). Осыған сәйкес
құқықта, негізінен қылмыстық құқықта пайдақорлық категориясы неғұрлым тар
мағынада- құқыққа қайшы, қайтарымсыз мүліктік пайда табуға, оның заңсыз
екенін біле отырып тырысу деп түсініледі (пайдақорлық мақсат және
пайдакүнемдік ниет).
Баюға тырысып жатқанын сезінбеу (барлық адамдарға тән), заңды
жолдармен баюға тырысу, заңсыз тәсілдермен баю, алайда келтірілген
шығындардың орнын толтыру құқықта пайдақорлық болып табылмайды. Алайда, бұл
орайда пайдакүнемдік мүдде болмауы керек. Көп жағдайларда пайдақорлық ниет
қылмыстық заң нормаларында қылмыстың белгісі ретінде көрсетілмейді.
Негізінен бұл баға экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарға жақын. Бұл
ерекшеліктің себебі, пайдақорлық мотивация заңсыз экономикалық қызметке,
негізінен заңсыз кәсіпкерлікке тән болып табылады. Ресей
Федерациясының қылмыстық заңнамасы бойынша пайдақорлық мотивация 90 түрлі
қоғамға қауіпті іс-әрекеттердің белгісі ретінде сипатталады. Пайдақорлық
қылмыстардың көп түрлері экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды (32),
меншікке қарсы қылмыстарды (9),сондай-ақ мемлекеттік билік мүдделеріне және
мемлекеттік қызмет пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне
қарсы қылмыстарды құрайды.(8) Бірақ та пайдақорлық қылмыстар адам өміріне
қарсы (пайда табу мақсатымен немесе жалданып адам өлтіру),бостандыққа қарсы
(пайдакүнемдік ниетте адам ұрлау), тұлғаның конституциялық құқықтарына
қарсы (пайдакүнемдікпен жеке өмірдің қол сұғылмаушылығын бұзу), кәмелетке
толмағандардың дұрыс даму, қалыптасу мүдделеріне қарсы (кәмелетке
толмағандарды саудаға салу), қоғамдық қауіпсіздікке қарсы (ауыр және аса
ауыр қылмыстарды жасау үшін қылмыстық қоғамдастық құру), халықтың
денсаулығына қарсы (есірткі заттарды ұрлау немесе қорқытып алу), қоршаған
ортаға қарсы (заңсыз аңшылық), конституциялық құрылысқа қарсы (пайда табу
мүдделеріне байланысты мемлекеттік опасыздық жасау), басқару тәртібіне
қарсы (пайда табу мүддесіне байланысты құжаттарды бүлдіру немесе
ұрлау,мөрлерді ұрлау немесе бүлдіру) қылмыстарды да құрайды.
Екі түрлі критерийлерге байланысты пайдақорлық қылмыстарды меншікке
қарсы қылмыстар (бөтен адамның мүлкін қасақана жою немесе бүлдіруді
қоспағанда) және экономикалық қызмет пен коммерциялық және өзге ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстар деп сәйкестендіруге болады.
Пайдақорлық қылмыстылық- бұл құқыққа қайшы, қайтарымсыз мүліктік
пайда табу мақсатымен экономика саласына қол сұғатын қылмыстық құқықтық
жазаланатын іс -әрекеттердің жиынтығы болып табылады.
Қол сұғушылық жүзеге асырылатын экономикалық қатынастардың сипатына
байланысты пайдақорлық қылмыстарды үш топқа бөлуге болады:
1)меншікке қарсы пайдақорлық қылмыстар (ұрлық, алаяқтық, сеніп тапсырылған
бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету,тонау, қарақшылық, қорқытып
алушылық, ерекше құнды заттарды ұрлау, алдау немесе сенімге қиянат жасау
жолымен мүліктік залал келтіру, автомобильді немесе өзге көлік құралдарын
ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену)
2) экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар (табиғат пайдалану жөніндегі
заңсыз мәмілелерді тіркеу, заңсыз кәсіпкерлік, заңсыз банктік қызмет,
жалған кәсіпкерлік т.б)
3) коммерциялық және өзге ұйымдардағы қызмет мүдделеріне қарсы пайдақорлық
қылмыстар (өкілеттіктерді теріс пайдалану, жекеше нотариустардың және
аудиторлық ұйымның құрамында жұмыс істейтін аудиторлардың өкілеттіктерді
теріс пайдалануы, жекеше күзет қызметі қызметшілерінің өкілеттіктерін асыра
пайдалану, коммерциялық атып алу).
Зорлық қылмыстары дегеніміз-тұлғаға физикалық немесе психикалық жәбір
көрсетумен не болмаса көрсетемін деп қорқытумен байланысты қылмыстар
аталады. Зорлық қылмыстылықтың түбінде зорлық жатқанымен, зорлық
қылмыстылығының негізін зорлықпен қатар, күш қолдану да құрай алады. Зорлық
қылмыстарының шеңбері кең болып келеді. Олар Қылмыстық Кодекстің келесідей
баптарында көрініс тапқан. Атап айтсақ, 96-100,102-110, 112, 113, 120, 121,
125- 127, 133, 137, 145,151, 156, 159, 160, 163, 168, 169, 172, 178, 179,
181, 240, 257,270, 321, 341, 347, 368-баптар. Осылайша, нағыз зорлықпен
жасалатын қылмыстар 53 қылмыс құрамында, ал күш қолдану немесе күш
қолданамын деп қорқытумен жасалған зорлық қылмыстары 29 қылмыс құрамында,
аса саралаушы сипат ретінде 12 қылмыс құрамында кездеседі, яғни, барлық
қылмысты қосқанда 94 қылмыс құрамында зорлық қылмыстары кездеседі. Демек
пайдақорлық-зорлық қылмыстары материалды пайда табуды көздеп,
қасақаналықты танытады. Ал, пайдақорлық-зорлық қылмыстылығы болса,
пайдақорлық пен зорлық қылмыстылығының түйіскен тұсынан пайда болады екен.
Бұған дәлел, пайдақорлық қылмыстарының барлығы дерлік зорлықпен күш қолдану
арқылы жасалмайды, ал зорлық қылмысы болса, әр кез пайдақорлық мақсатпен
жүзеге асып жатпайды. Қорытындыласақ, пайдақорлық-зорлық қылмыстары
материалды пайдаға негізделіп, құқыққа қайшы, тұлғаның еркіне қарсы
жасалып, сондай-ақ, ол адамға органикалық, психикалық, физиологиялық зиян
келтіру мақсатында жүзеге асырылатын белгілі бір мемлекетте, белгілі бір
уақыт аралығында жүзеге асырылатын қылмыстардың жиынтығынан тұратын
қылмыстылық. Адамның құқықтары мен бостандықтары жүйесінде меншікке
құқықтың алатын орны зор. Себебі ол адамның табыстылық деңгейін сипаттайтын
көрсеткіш. Аталған қылмыстар экономикалық қатынастарды реттейді, сол
себепті де олардың атқаратын міндеттері көп болып келеді. Әлеуметтік
құндылықтар жүйесінде меншікке құқық адамның әлеуметтік игіліктер ішіндегі
ең маңыздысы ретінде танылады. Сондықтан да меншік тәрізді игілікке қол
сұғу адамның өз басына қол сұғушылығымен бірдей десек те болады. Біз
пайдақорлық пен зорлықтың мәнін аша келе, қорқыту да қылмыс құрамының
қажетті белгісі ретінде болатын кездерді атап кетсек: 102, 112, 113, 120,
121, 123, 151, 153, 172, 179, 181, 200, 226, 230, 233, 238, 240, 257, 270,
321, 341, 347, 361, 368-баптарда. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің негізінде жатқан міндеттерінің негізгісі- меншікті қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғау болып табылады. Меншікке қарсы қылмыстарды әдебиеттерде
мүліктік қылмыстары деп те жатады. Мысалы, 1922ж. және де 1926 жылғы
қылмыстық заңнамаларда тиісті тараулардың тақырыптары да солай аталған
екен. Бұл аталған екі сөздің мағынасы бірдей.Себебі, меншікке қарсы
жасалған қылмыстардың барлығының дерлік заты мүлік болып келеді.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстары негізінен меншікке қарсы жасалады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес, меншік құқығы дегеніміз-
субъектінің өзіне тиесілі мүлікті иемденуге, пайдалануға, оған билік
жүргізуге құқығының заң актілері жүзінде мойындалуы және қорғалуы. [4,
23б.] Меншікке қарсы қылмыстар пайда табу мақсатымен, сондай-ақ пайда табу
мақсатынсыз болып екіге бөлінеді. Пайда табу мақсатындағы қылмыстардың
қылмыстардың субъективтік жағының мендетті белгісі- пайда табуды көздеу
болып табылады. [5,24б.] Пайдақорлық-зорлық қылмыстардының барлығы дерлік
қасақаналықпен жүзеге асырылады, өйткені, оларды абайсызда жасау мүмкін
емес. Қылмыстық заң бойынша, пайдақорлық дегеніміз- кез келген формада: не
материалдық пайда алу арқылы, не материалдық шығындардан құтылу арқылы
материалдық пайда түсіру. [6, 64 б.] Пайдақорлық-зорлық қылмыстылығы
қазіргі таңдағы ең қауіпті қылмыстардың бірі болып саналады. Оларды жасау
жолдары да өзінің сан-қырлылығымен, асқан пайымдылығымен ерекшеленеді. Ал
жеке қарап талдасақ, осы екеуінің ішіндегі ең қауіпті түрі зорлық
қылмыстылығы болып табылады. Оны жасау да, оның зардаптары да аса ауыр
болып келеді. Атап айтсақ, адам өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян
келтіру қылмыстары қоғам үшін өте үлкен қауіп туғызады. Криминологиялық
тұрғыдан алып қарасақ, зорлық қылмыстарын жасау себептері тұлғаның жеке
басымен де тығыз байланысты болып келеді. Көбінесе бұл қылмыстар қатыгез,
білімі жоқ, аяушылық сезімінен жұрдай адамдарға тән. Ал пайдақорлық
қылмыстары болса, жоғары білімі бар, пайдакүнемдік мақсатта күн көруге
тырысатын, оңай жолмен табыс тапқысы келетін адамдарға тән. Пайдақорлық
қылмыстарының ішіндегі ең бір қиын ашылатын түрі алаяқтық болып табылады.
Алаяқтықты нағыз кеменгерлер жасайды, яғни ақыл-ойы терең, ойлау қабілеті
жоғары, жан-жақты қабілетті адамдар. Алаяқтықты жасайтын тұлғалар әдетте
адамдардың сеніміне кіріп, оларды алдап, арбап, олардың ту сыртынан
өздерінің ойларын іске асырып жатады. Бұл орайда алаяқтар өздерінің ойларын
іске асыруда өте шебер де, айлакер болып келеді. Алаяқтық қылмысын
негізінен бұрын құқық қорғау органдарында істеген немесе қаражат табу
жағынан тәжірибесі мол адамдар жасайды. Бұл да пайдақорлық қылмысының ең
бір қауіпті түрі болып табылады. Пайдақорлық қоғамға үлкен қауіп туғызады.
Ал зорлықпен күш көрсету одан бетер қатер туғызады. Себебі зорлық қоғам
тыныштығын бұзады, адамдарға үлкен қасірет әкеледі. Зорлық қылмысының
нәтижесінде адам өлімі, түрлі ауыр жарақат болып жатады.
Қазіргі таңда адам өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстар үшін
қылмыстық жауаптылық мәселесі бірсыпыра аз және күрделі болғандықтан
әрдайым өзекті мәселе болып табылады. Адам өмірі мен денсаулығы мемлекеттің
аса жоғары құндылығы болғандықтан әрдайым құқықтық қорғауды қажет етеді.
Адам органдарының заңсыз тасымалы трансплантологияның пайда болуы мен
дамуының туындауымен байланысты.оның дамуының бастапқы кездеріне септігін
тигізген кеңес дәрігерлері, ал операция жасау кезінде үлес қосқандар
америкалықтар болып табылады. Осылайша, әлемдегі бүйрек ауыстыру
операциясын алғаш рет 1933 ж кеңес хирургы Юрий Вороной жасаған [6,
17б.].
Көптеген елдерге адамдар өз органдарын ақша үш сатуға барады. Осы
арқылы пайда тапқысы келеді. Әсіресе бұл құбылыс дамуы жағынан артта қалған
елдерге тән. Олар жұмыссыздықтың және амал жоқтықтың кесірінен аталған
қылмысқа барады. Органдарын трансплантациялау мақсатында балаларын саудаға
сатқандар да баршылық. Мұндай криминалдық жағдайдың ушығуына біршама
факторлар септігін тигізген. Оның ішінде: Донорлық органдарға деген
қажеттілік. 90-шы жж.өзінің қаржылық жағдайын нығайту мен баю
мақсатындағы барлық қылмыстарға баратын ұйымдасқан топтардың пайда болуы.
Тиісті деңгейде материалдық қамтамасыз етілмеген медициналық
қызметкерлердің көптігі. Органдардың және адам тіндерінің трансплантациясы
саласындағы құқықтық реттеу тиімділігінің болмауы [7, 207б.].
Әркім денсаулығының қауіпсіздігі мен медициналық көмек алуға құқылы
екендігі Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдендіріледі. Осы
ережені сақтау мақстында мемлекет адамдардың денсаулығының тұрақты қалпын
сақтау және оны нығайту мақсатында әрдайым көмек береді. Қазақстан
Республикасы Ішкі Істер министрлігінің ресми емес мәліметтеріне сәйкес
адам органдарын заңсыз алуды жүзеге асыратын заңсыз клиникалар бар. Ішкі
Істер министрлігінің мәліметтеріне сәйкес 2008 ж Қазақстанда кәмелетке
толмағандардың саудасы жөніндегі 30 қылмыстық іс бойынша тергеу
жүргізілген. Олардың үшеуі ОҚО болса, біреуі Алматы облысында жүргізілген.
Статистикалық деректерге сәйкес, мысалға, 2003 ж Қазақстан Республикасының
соттарымен Қылмыстық Кодекстің 133 бабыда (кәмелетке толмағандарды саудаға
салу) көрсетілген қылмыс үшін сегіз адам сотталған, олардың жетеуі әйел
адамдар. Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, бұл қылмыстың
жәбірленушісі- кәмелетке толмаған тұлға. Кәмелетке толмағандар өте жиі
қылмыс құрбанына айналады, өйткені, оларды ұстау да, олардың қарсылығын
жеңу де оңай [8,49б.].
Бұл қылмысты профилактикасы:
Қазақстан Республикасында адам органдары мен тіндерінің заңсыз алынумен
күрес жүргізу үшін уақытылы оларды ашу керек.Бұл құрбандарды анықтаудың
тиімді механизмін анықтауға өз септігін тигізеді.
Әрекеттің қылмыстық құрамын теориялық тұрғыдан талдағанда, қылмыс
құрамын талдай келе, қылмысты объектісіне ерекше назар аударудың маңызы
зор. Қылмыстық қол сұғушылытың объектісі- кез келген қылмыстың қажетті
элементі болып табылады. Ал әрбір қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғатыны
белгілі. Ешқандай мүддеге қол сұқпайтын қылмыс болмайды [9, 122 б.].
Қылмыстың объектісі әртүрлі болуы мүмкін материалдық, саяси, сондай-ақ,
мәдени, материалдық емес те [10, 123 б.]. Қылмыстық заң теориясында мүдде
ұғымына бір-біріне ұқсамайтын қарама-қайшы анықтамалар берілген. В.Я.
Тацийдің пікірінше, криминалистер мүдде ұғымына түсініктеме беруде алуан
пікірлі. Ғалымдардың бұл пікірлерін үш бағытқа бөлу қарастырылған:
мүдде- қылмыс объектісі ретінде танылатын қоғамдық қатынастың негізгі
құрылымдық элементтерінің негізі;
мүдде мен қоғамдық қатынастар мүлдем ұқсас емес әр түрлі түсініктер, сол
себепті мүдде ұғымы қылмыс объектісін зерттеуде қолданылмауы керек;
мүдде тек қоғамдық қатынас мәнін ғана білдіріп қоятын элемент қана емес, ол
өзінше бір қатынас [11, 66 б.].
Қылмыстық құқықта жалпы, тектік, тікелей объектілер бар. Біз қарастырып
отырған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының біреуі ғана (бандитизм) тектік
объектісі бойынша қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстарға жатады. Ал өзгелері меншікке қарсы қылмыстар қатарын құрайды.
Яғни, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық қылмыстардың көбісінің
объектісі болып табылады. Сондағы айтпағымыз, мүлікті талан-таражға
түсірген кездегі меншік қатынастары қол сұғушылықтың объектісіне жатады.
Қорқытып алушылықтың тікелей объектісін зерттеуде ғалым-заңгерлер біріңғай
ойға келген жоқ, оны аталған қылмыстың 2 объектілі қылмысқа жататындығымен,
әрбіреуін қылмыстық заң қорғайтын қоғамдық қатынастың бірнеше түріне бір
мезгілде қол сұғатындығымен түсіндіргеніміз жөн. Қылмыстық құқықта
меншіктің әр алуан нысандары қорқытып алушылықтың негізгі тікелей
объектісі болып табылады, ол заң шығарушының ұстанымына сәйкес келеді.
Қорқыту дегеніміз адамның көңіліне қатыгездікпен әсер ете отырып, мүліккке
байланысты өзі жоспарлаған іс-әрекетке көндірумен байланысты. Ең соңында
қорқытып алушылық нәтижесінде жәбірленушінің жан дүниесіне зақым келеді.
Қорқытып алушылар үйді, офисті, өзге мүлікті өртеп жоямыз деп қорқытатын
кездері де бар. Ал мұндай қорқытуларды жәбірленушілер өзінің өміріне,
денсаулығына, төнген қауіп деп қабылдап жатады. М.Д. Шаргородскийдің
пікірінше, қорқыту адам баласында үрей туғызып қана қоймай, жан дүниесін
күйзеліске ұшыратады, ал бұл өз кезегінде жанағы адамдардың нерв
жүйелерінің, жүректің, қан айналымының ырғақты жұмысының бұзылуына әкеледі,
одан адамның ауруға душар болуы, тіпті кенеттен өліп кетуі мүмкін [12, 16
б.].
Егер қорқытып алушылық мүлікті бүлдірумен немесе жоюмен, сонымен қатар, ірі
залал келтірумен байлаынсты болса, онда меншік қатынасы бұзылады, бұл
жағдайда оны қосымша объектіге жатқызу керек.
Н.И. Коржанскийдің пікірінше, қылмыстың заты-бұл нақты материалдық
құндылық, ол жерде қоғамдық қатынастардың нақты жақтары, қасиеттері
болады, күшпен не болмаса психикалық әсер еткенде оған әлеуметтік қауіпті
зиян келеді [13, 17 б.].
Қылмыстың заты мүлік, мемлкеттік немесе қоғамдық ұйымдардың,
мекемелердің, кәсіпорындардың қорлары болуы да мүмкін. Ал қорқытып
алушылықтың заты болып адамзат сұранымын қанағаттандыратын заттармен қатар
мүліктік мазмұндағы құжаттар да болуы мүмкін. Ал бандитизм қылмысы да
пайдақорлы-зорлық қылмыстарына жатады. Бандитизм қылмысы қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жатқандықтан, 2
объектіге нұқсан келтіреді немесе нұқсан келтіру қаупін туғызады. Олар-
қоғамдық қауіпсіздік, сондай-ақ, қоғамдық тәртіп. Бандитизм қылмысының
қосымша объектісі болып адамдардың өмірі, денсаулығы, меншігі және де өзге
мүдделері танылуы мүмкін. Мүлікті талан-таражға салудың объектісі-меншік
қатынастары, ал қосымша объектісі болып адам өмірі мен денсаулығы танылады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың басым көпшілігінің тікелей объектісі меншік
қатынастары болып табылады. Тонаудың, қарақшылықтың тікелей объектісі де –
осы меншік қатынастары.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының ішінде, бандитизм тектік объектісі
бойынша ерекшеленеді. Оның объектісі-қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық
тәртіп. Ал қалған пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объектісі-меншік
қатынастары болып табылады. Яғни, меншік қатынастары пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының көбісінің объектісі екендігін түсіндік.Пайдақорлық-зорлық
қылмыстарының заты мүлік болып табылады. Ал қорқытып алушылықтың заты мүлік
қана емес, сонымен қоса мүліке құқық та танылады. Ал бандитизм болса,
қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыс. Қоғамдық қауіпсіздік бұл дегеніміз
халықтың қауіпсіз өмір сүруін, бірқалыпты қызметін, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, қаруды, оқ-дәріні, радиоактивті
материалдарды залалсыз пайдалану, жарылғыш заттарды, қондырғыларды тиісінше
және қауіпсіз пайдалану, сонымен қатар, тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын
қауіпсіз жүргізуді реттейтін қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып
табылады.
Пайдақорлық-зорлық қылмыстарының объективтік жағын талдау
Қылмыстың объективтік жағы туралы В.Н. Кудрявцев 3 сатыға бөлген: 1)
қоғамдық қауіпті әрекет (әрекетсіздік); 2) Іс-әрекет пен зардаптың
арасындағы себепті байланыс; 3) қоғамдқ қауіпті салдар [14, 9-11 бб.].
Қылмыстық зардаптың орын алуы немесе орын алмауы, қылмыстық заңда
көрсетілуі немесе көрсетілмеуіне қарап қылмыс құрамдарын материалдық және
формальдық деп бөлу қарастырылған. Материалдық қылмыс құрамында әрдайым
зардап болады, ал формальды құрам тек қана әрекеттің жасалуымен байланысты.
Қылмыстың объективті жағының қосымша белгілеріне келесілер жатады: 1)
қылмысты орындау уақыты; 2) қылмыс жасау орны; 3) қылмыс жасау жағдайы; 4)
қылмыс жасау тәсілі 5) қылмыс жасау қаруы мен құралы. Қылмыс жасау уақыты
дегеніміз- Қылмыстық Кодекстің нақты бабында белгілі бір оқиғалармен
байланыстырылатын, сол кезде қылмыс жасалуы мүмкін кезең аралығы (мысалы,
соғыс уақыты, референдум уақыты т.б.).
Қылмыс жасау орны- қылмыстық әрекет жасалуға тиісті территория.
(мысалы, қорық аумағы).
Қылмыстың жасалу жағдайы- қылмыс жасалған мезеттегі объективтік
өмірдің жағдайы мен жай-күйі.
Қылмыс жасау тәсілі дегеніміз- қылмыскермен қылмыс жасау жолында
таңдап алынған амалдар, тәсілдер мен жолдар. Тонау — бұл бөтеннің мүлкін
ашық ұрлау. Бұл ұрлық пен алаяқтық қылмыстарына қарағанда ұрлықтың аса
қауіпті түрі. Тонау бөтеннің мүлкін ашық түрде күш қолданып иеленуден
тұратын белсенді әрекетпен сипатталады. Егер әрекет ұрлық ретінде жұртқа
көрінбейтін жерде басталғанымен аяғына жетпей жұртқа мәлім болып қалса,
ұрлық тонауға айналады. Тонау объективтік, сондай-ақ, субъективтік
критерийлермен сипатталады. Объективті критерий мүлікті ашық алып
жатқандығын білдірсе, субъективтік критерий аталған іс-әрекетттің қылмыс
екендігін өзгелердің ұғынуын білдіреді. Қарақшылық- Қылмыстық кодекстің 179-
бабында бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатымен адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен не осындай күш қолданамын деп қорқыту
арқылы шабуыл жасау. Шабуыл жасау деп жәбірленушіге күш көрсету арқылы
немесе осындай күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын шабуыл,
қылмыстық әрекеттер. Шабуыл шасау дегеніміз- қылмыс құрбанына күш көрсету
арқылы немесе осындаы күш қолданамын деп қорқыту арқылы жасалатын қылмыстық
нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттерді түсінгеніміз жөн [15, 220 б.].
Физикалық күш қолдану мен психикалық күш қолданудың айырмашылығы бар.
Психикалық күш сөз арқылы немесе дене күшін қолдану қаупін білдіретін
үнсіз әрекет. Егер осындай әрекеттер өмір мен денсаулыққа қауіпсіз
салдарға әкелсе, онда ондай әрекетті тонау деп, ал егер қауіпті салдарға
әкелсе, қарақшылық деп бағалаған жөн болар еді. Шабуыл жасау әрдайым күш
қолданумен байланысты болса, ал күш қолдану шабуыл жасауды талап етпейтін
кездері де болады. Қорқытып алушылық қылмысының объективтік жағы
жәбірленушіге бөтеннің мүлкін немесе мүлкіне құқықты беру, мүліктік
сипаттағы әрекеттер жасау туралы заңсыз талап қоюмен, күш көрсетемін,
мүлікті қиратамын, жоямын, құпия мәліметтерді жария етемін деп қорқыту
арқылы сипатталады. Зорлық әрекеттерін көрсету қорқытып алушылықтың негізі
нышаны ретінде қарастырылған. Күш көрсету арқылы зорлық жасауды адамның ар-
намысына, бостандығына, дербестігіне, денсаулығына, психикасына ықпал ету
жолымен қол сұғу деп түсінген жөн [6, 220 б.]. Зорлық көрсету қорқытып
алушылық қылмысының маңызды да негізгі белгісі ретінде табылады. Бұл
әрекеттердің негізгі мақсаты таңдап алынған қылмыс құрбандарын үрейлендіру,
оларды қорқыту, састыру [16, 26 б.].
Қорқыту әрекеттері орындалу кезеңіне байланысты дереу орындалатын және
болашақта орындалатын қорқытулар болып бөлінеді. Сырттай қорқытулар сөз
жүзінде не болмаса әрекет күйінде жасалады, сөзбен жасалатын қорқытулар
ауызша немесе жазбаша нысанда болады. Қорқыту реалды болуы үшін ол нақты
болуы қажет.Ол жәбірленушінің қиялында болмай, нақты реалды шындыққа сәйкес
болуы керек. Қорқытып алушылықтың негізгі тәсілі- мәжбүрлеу болып
табылады. Қорқытып алушылық екі түрлі әрекетпен ерекшеленеді: біріншісі,
жәбірленушіге мүліктік талап қою, екіншісі, егер ол талабы орындалмаған
жағдайда оған психикалық зорлық көрсету [17, 49 б.].
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғы
шарттарының бірі болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы – негізінен
қылмыстық жауаптылықтың көзі. Зорлық
қылмыстарының қатары уақыт өткен сайын ұлғайып келеді.Атап айтсақ, адам
өлтіру, денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, қорқыту, зорлау, адам ұрлау
т.б. Зорлық қылмыстарының ең көп ауыр зардаптарға әкелетін қауіпті түрлері
болып адам өлтіру, зорлау, бұзақылық болып табылады.Зорлық бұл-
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бұзу арқылы оларға психикалық және
физикалық зиян келтіретін қоғамға қауіпті, құқыққа қайшы, қасақана іс-
әрекеттердің жиынтығы. Қылмыстық құқықтық заңнамада зорлық, күш қолдану
түсінігі өзінің заңды бекітілген орнын таппады, ал ғалым-заңгерлер бұл
мәселе бойынша бірыңғай көзқарасқа келген жоқ. Міне, сол себептен де зорлық
түсінігінің құқықтық анализі, әлеуметтік құбылыс ретіндегі зорлық
белгілерінің анықтамасы зорлық қылмыстарының заңи табиғатын толық ашуға
және аталған қылмыстар құрамының қылмыстық-құқықтық анализін жасауға
септігін тигізеді. Күш қолдану, зорлықпен күрес қоғам дамуындағы
әлеуметтік, экономикалық, саяси бетбұрыс кезеңдерінде әр түрлі нысанда
көрінуімен ерекше өзектілікке ие болып отыр. Біздің қоғамымызда адам
өмірінің құндылығы төмендеп, девальвацияға ұшырады, яғни, өзінің
қажеттілігін қанағаттандыру мен мүддесін жүзеге асыру құралы ретінде көп
жағдайда адамдар күш қолдануды таңдайды. Бұны біз тұлғаның алдын ала
анықталған позициясының болуынан, осындай іс-әрекеттерге әлеуметтік
детерминациялық бейім болуынан көрінеді. Аталғандардың дәлелі ретінде ауыр
зорлық қылмыстарының, пайдақорлық-зорлық қылмыстарының, адам өлтіру
қылмысының жиіленгені себеп болып табылады. Сонымен қатар, қоғамда,
әлеуметтік организмнің барлық деңгейі мен барлық салаларында зорлықпен күш
қолдану қатынастары бар және көп болып қала беруде. Зорлықтың өсуі
глобальді проблемалардың ушығуымен ғана емес, адамдардың өмір сүру
жағдайларының өзгеруімен, психологиялық, дүниетанымдық өгеруімен де
анықталады. Адамдарға психикалық және физикалық зиян келтіру мағынасында
зорлық қазіргі таңдағы өркениетті, оның құрама бөліктерін аттап өтеді.
Алайда ол қоғам өмірінің әр түрлі детерминациялық нысандарының алғашқы
себепкері ретінде айтылмайды. Негізінен керісінше, күш қолдану белгілі
процесстер мен экономикалық, әлеуметтік сипаттағы құбылыстар әсерінен
туындайды.
Сонымен қоса айтатын болсақ, зорлықтың экономикалық дамудың,
әлеуметтік салалардың, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының деңгейіне
тәуелділігіне қарамастан ол қазіргі шындықтың маңызды да дербес мәселесін
құрайды. Зорлықтың бастауларын біліп тану үшін нысандарының алуан түрлілігі
және халық қауіпсіздігіне үлкен қатер төндіретіндігін атап өту керек.
Мысалы, қарулы қақтығыстармен, ерекше қатыгездікпен, дөрекілікпен
ерекшеленетін, қоғамға қауіпті тәсілмен, жарылғыш құралдармен, автоматты
қару құралдарымен жүзеге асырылатын зорлық қылмыстарының өсуі.
Зорлық ұзақ уақыт бойы адам психологиясының, оның табиғатқа, жануарларға,
жанындағы адамдарға қатынасының маңызды компоненті болып табылған. Ол адам
өмірін қоғамдық ұйымдастыру нысанының маызды элементі болып табылған.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 15-бабына сәйкес, әр
адамның өмір сүруге құқығы бар және оны одан ешкімнің де айыруға
болмайтындығы көрсетілген. Қазақстан Республикасының ҚК-нің 9-бабының 1-
тармағына сәйкес, қылмыстық іс-әрекеттің түсінігі берілген қылмыс дегеніміз
-қоғамға қарсы, қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік). Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың ішіндегі ең ауыр
және өзіндік жазасы бар. Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
мемлекет арқылы қорғалады. Қазақстан Республикасының Конституциясының ІІ
бөлімі осы мәселеге тікелей арналған. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына- адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары,-деп бекер жарияланған. Осыған орай, Қазақстан
Республикасындағы барлық құқық салалары, оның ішінде Қылмыстық құқықта
адамды қорғауды өзінің міндеті деп санайды. Қазақстан республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары
мен заңды мүдделерін қорғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан.
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол туралы декларациялық тұрғыдан
ғана айтылып қойған жоқ, бұл ережені өз Конституциясында бекітті. Ол өз
азаматын туа біткен ажырамас құқығы мен бостандығын танып, белгілі бір
кепілдіктер береді. Адамды оның өмірін, денсаулығын, басқа да игіліктермен
заңды мүделерін қауіпті қол сұғушылықтардан қорғау қылмыстық құқықтық
міндеті деп танылған. Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң
адамның маңызды деген игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді
қылмыс деп танып, қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Қоғамдағы соңғы жылдары болған өзгерістер қоғам мүшелерінің моральдық
этикалық ұстанымдарын күрт өзгертті. Осыған орай жеке адамның өмірі мен
денсаулығына қарсы қылмыстар да өсті. Сонымен қоса, қылмыс сандық жағынан
ғана емес, сапалық жағынан да өзгерістерге ұшырады. Мұндай зорлық
қылмыстарын алдын алу қазіргі кезде үлкен мәселе болып табылады.Айталық,
ауырлататын мән-жайлары бар кісі өлтіру түрлері жиіледі, атап айтқанда, аса
қатігездікпен, пайдақорлық мақсатпен, екі немесе көп адамды өлтіру т.б.
Біздің мемлекетімізде адам өмірін қорғауға барынша мән берілсе де,
кемшіліктер сот, тергеу тәжірбиесі ісі кезінде көптеп қателіктер
жіберіледі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан
халқына арнаған жолдауында қоғамдағы ең басты игілік – адам оның өмірі,
денсаулығы, бостандығы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа
қайшы әрекет етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет
айтқан еді. Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары
болып табылады. Соңғы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық
дағдарыс, саяси өмірдегі тұрақсыздық және т.б. обьективті жаңалықтар
еліміздегі қылмыстың күрт өсуіне себепкер болды. Бұндай келеңсіз құбылыс
адам өміріне бағытталған қылмыстарға тән. Адамға қарсы жасалынатын
қылмыстардың ең қауіптісі - адам өлтіру. Кез келген мемлекет адамның
өмірін, денсаулығын және олардың құқықтары, бостандықтары және заңды
мүдделерін қорғауды өзінің басым міндеттері ретінде қояды. Осы функция
әртүрлі құқықтық нормалармен, соның ішінде қылмыстық нормалармен де жүзеге
асырылады.Жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақ Республикасы қылмыстық
кодексінің Ерекше бөлімін ашып бастайды, осы бөлімнің бірінші тарауы болып
танылады, жәнеде алғашқы баптар адам өлтіруден басталады.Барлық елдердің
заңдарында адам өлтіру аса ауыр қылмыс болып саналады. Адам өлтіру
құқықтық саралауды және жаза тағайындауды қарау барысында елеулі қиындықтар
тудыратын қылмыстарға жатады.Бұл қиындықтар осындай қылмыстарды жасау
барысындағы әртүрлі ситуациялардың көп болуымен, өзінің ізін жасырудан
қылмысқа тыңғылықты дайындалумен, бұл қылмыстардың нақты белгілерін теріс
түсінуге алып келеді. Адамның құқықтық мәртебесінің негіздері өзге де
халықаралық актілерде және Декларацияда бекітілген. Атап айтсақ, 1950 ж
4-қарашадағы Адам құқығы мен негізгі бостандығын қорғау жөніндегі Европалық
конвенцияның 2-бабында әрбір адамның өмір сүру құқығы заңмен
қорғалатындығы айтылған. [18, 59б.] 1961 жылы С.Булатов пен А.И. Мамутов
былай деген: Адам өлтіру бұл- заңға қайшы, кінәлі түрде өзге адамды
өмірден айыру болып табылады. Өзге де қылмыстар секілді адам өлтіру
қылмысы үшін де жауаптылық кінә болған жағдайда көрініс табады[19, 59б.],
Н.И. Загородниковтың пайымдауынша, адам өлтіру дегеніміз- қылмыстық
жауаптылықтың негізі болып табылатын өзге тұлғаны қасақана немесе абайсызда
өлтіру [20, 12]. А.А. Пионтковскийдің пікірінше,
адам өлтіру бұл- құқыққа қайшы, қасақана, біреуді өмірінен айыру. [21,
21б.], М. Д. Шаргородский адам өлтіруді құқыққа қайшы өзгені өмірінен
айыру-деп кеткен. Адам өмірі –абсолютті құндылық болып табылады, сондай-ақ
оған қол сұғылмайды және адам өмірі заңмен қорғалады. Заңнамалық анықтамаға
сәйкес, адам өлтіру тек қасақаналықпен жүзеге асырылатыны және тікелей
немесе жанама қасақаналықпен жүзге асырылатыны туралы айтылған. Бұрынғы ҚК-
те адам өлтірудің анықтамасы мүлдем көрсетілмеген. Адам өлтірудің
объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен көрінеді.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің 96-бабында айтылғандай
кісі өлтіру- басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру деп
жариялайды. Кісі өлтіру қылмысы қоғамға қауіпті, қылмыстық құқыққа қарсы
әрекет болып табылады. Қоғамға қауіпті дегеніміз демократиялық қоғамдық
қатнасқа қауіпті болуын айтамыз. Кез – келген басқа адамға қасақана қаза
келтіру жауаптылық көздейтін қоғамға қауіпті және қылмыстық құқыққа қарсы
болып табыла бермейді.Әскери соғыс уақытында, қажетті қорғану жағдайында,
өлім жазасына кесілген сот үкімін орындау жағдайында кісі өлтіру үшін
жауаптылық жоқ. Кейбір авторлар анықтамасында кісі өлтіруді қоғамға
қауіпті, қылмыстық құқыққа қайшы қасақана басқа адамға қаза келтіруді
айтады.
Талданып отырған топқа жататын көпшілік қылмыстар кісі өлтірумен
байланысты, яғни әрекет немесе әрекетсіздік арқылы адамның өмірін заңсыз
қию болып табылады. Кісі өлтіру қылмысы кезінде адам өзінің құндылығы
өмірінен айырлады. Заң адамды қоғамға қандай да болсын пайда әкелетіне
қарамай бірдей қорғайды. Қарт адамның өмірі және жас баланың өмірі,
талантты адамның өмірі, ғалымның өмірі мемлекетпен бағаланып, бірдей
дәрежеде заңмен қорғалады. Кісі өлтіру қылмысы нәтиежесінде айналасындағы
адамдарға моральдық немесе материалдық зиян келуі мүмкін. Кісі өлтіру
қылмысының қоғамдық қауіптілігі анықтағанда осы қылмыстан туындаған салдар
өтелуге, орның толтыруға мүлдем болмайды. Туындаған шығынның тең келерлік
орның ауыстыралық эквиваллент жоқ. Адамның өмірі қоғамның, мемлекеттің,
азаматтардың манызды құндылығы, оған сай келерлік мүде жоқ. Кісі өлтіру
қылмысы жасалу кезінде қылмыскердің әрекеті ниеті адам өлтіруге тікелей
бағытталады. Кісі өлтіру қылмысы әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жасалуы
мүмкін. Көп жағдайларда әрекет арқылы жасалады, яғни басқа адамның өмірлік
маңызды органының анатомиялық тұтастығын немесе функциясын бұзуға
бағытталады. Кінәлі кісі өлтіру үшін жеңілірек болуы үшін әртүрлі құралды
қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. (мысалы: жәбірленушіге
пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі мүмкін.)
Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ оған қуатты
күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін. (мысалы:
тапаншамен ату, умен улау, өртеу және т.б.) Кісі өлтіру қылмысы тек
белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен қатар әрекетсіздік арқылы
жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам
біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын және осыған
тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен оған өлім қаупін
туғызады және және өлімге жол береді.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын
адамның өз міндетін орындамауы нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы.
Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын – алу міндеттемелері жүктелген болса,
онда кісі өлтіру кінәлінің әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін. Бұл
жағдайда қандай да бір обьективтік және субьективтік алғышарттар болуға
тиіс: заң бойынша – туыстық жақындығы, кәсіби борышы, жасасқан шарт бойынша
міндет артылуы және ол міндетті орындай алатын мүмкіндік болуы тиіс.
Адам өлтіру қылмысынан қоғамның және мемлекеттің ең қымбат, баға жетпес деп
жариялаған құндылығы – адам өмірі зардап шегеді. Осыны ескере отырып,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі жеке адамға
қарсы қылмыстардан, оның ішінде өмірге қарсы қылмыстардан басталады. Қол
сұғылмаушылық демократиялық қоғамның деңгейін көрсетеді-деген О.Е. Кутарин.
Адам өмірі абсолютті мүдде және оған ешкімнің де қол сұғуына болмайды.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі адам өлтіргені
үшін жауаптылық көздейді. Омбудсмен Б.К. Байкадамовтың айтуынша, Қазақстан
Республикасында сапалы құқықтық кеңістік құрылды, ол жерде адам құқығы
бірінші қатардағы бағаға ие болды. Адамның материалдық және мәдени
қажеттерін қанағаттандыру, жеке тұлғаның дамуы мемлекеттік міндет болып
табылады.Сол себепті, әлеуметтік құндылық болып табылатын адам өмірін
қорғау бойынша елімізде қылмыстық күрес жүргізілуде. Адам өмірін қорғай
отырып, қоғам өзін құтқарады.Адам өлтіру жеке адамға қарсы қылмыстардың
ішіндегі ең ауыры бола отырып, адам өлтірудің салдары-жәбірленушінің өлімі
болып табылады және оны ешнәрсемен де толықтыруға, өтеуге,қалпына келтіруге
болмайды. Ал осы 2011 жылдың бірінші тоқсанында Солтүстік қазақстан
облысында адам өлтіру фактілері 50%. Ал Батыс Қазақстан облысында 44
%.,,Шығыс Қазақстан облысында 25,6%., ал алматыда 14,8%., Қызылордада 50
%.,Қостанайда-33%., Оңтүстік Қазақстан облысында 20%-ға өсті дейді бас
прокуратураның құқықтық статистика және арнайы есеп бөлімінің төрағасы
Марат Ахметжанов.Сондықтан, қылмыстың осындай түрлеріне қарсы күресті
нығайтып, қоғам мүддесін көздеу керек. Алайда, қылмыстылықпен күрес құқық
қолданудың тиімді және жан-жақты тәсілдерін қолданбай, мүмкіндік
ткғызбайды. Адам өлтірудің тәсілдері мен мотивтері әр түрлі болғандықтан,
қылмыс құрамын жақсылап зерттеудің маңызы зор. Қылмыстарды дұрыс саралау
үшін адам өлтіру қылмыстарын бір-бірінен ажырата білу керек. Соған
байланысты әр адам өлтіру қылмысының өзіндік белгілері бар. Адам өлтіруді
саралау кезінде, өлімнің күш қолдану арқылы болғанын,одан кейін адам
өлтірудің құрамын белгілейді. Тәжірибе көрсеткендей,қылмысты дұрыс саралау
үшін адам өлтіру және басқа да қылмыстарды жан-жақты, объективті, сауатты
тергеу әрекеттерін жүргізудің маңызы зор.
Бұрынғы уақыттан бері біріншіден, әлеуметтік менталитеттің ойында
зорлық қоғамның қалыпты қызметі ретінде(мысалы, жазаға байланысты)
қалыптасса, екіншіден, зорлық жаманшылықтың көрінісі ретінде қабылданды,
сондай-ақ, этикалық және моральдық теріс көзқарасты тудырды. [22, 3б.].
Зорлықтың мәнін білгенде ғана оның өмір сүру заңдылығы мен себептерін
түсіндіруге болады. Белгілі бір құбылысқа анықтама беру оның мәнін ашу
борлып табылады. Бұл міндетті анық, дәлме-дәл орындап шығу, аталған
құбылыстың маңызды тұстарын айту өте қиын. Осы жағдайларға байланысты
зорлыққа оның ерекше маңызды белгілерін атап өту арқылы сипаттама беруіміз
керек. Ғылыми зерттеу щеңберінде бұл құбылыстың маңызды критериі мақсат
болып саналады. Біздің көзқарасымыз бойынша белгілі бір мемлекетте, белгілі
бір уақыт аралығында қылмыстық заңнамада зорлықтың белгілі бір немесе
өзге түрінің тыйым салынғанына қарамастан, ақыр соңында, оны қолдану
мақсаты мен нәтижесінен, оны жүзеге асыру кезінде қолданатын тәсілдердің
түрлерінен, зорлық объектісіне әсер ету механизмінен, зорлықтың объектісі
мен субъектісінен зорлықтың әлеуметтік құбылыс ретіндегі жалпы белгілерін
дұрыс анықтау маңызды.
Көрсетілген белгілер зорлық қылмыстылығының ұғымын, зорлық
қылмыстарының түрлері мен олардың классификациясын анықтағанда, зорлықтың
және жалпы қылмыстылықтың өмір сүру заңдылықтарын түсіндіргенде қолданылуы
мүмкін. Қазіргі таңда зорлық әр түрлі ғылым өкілдерімен зерттелуде, атап
айтсақ, криминология, қылмыстық құқық, қылмыстық-атқару құқығы, философия,
социология, психология, медицина т.б
Заңгерлер ішінде зорлық қылмысын зерттеумен негізінен басқа ғылым салаларын
қолдана отырып, қылмыстық құқық және криминологияның өкілдері айналысады.
Алайда, зорлықтың түсінігі қылмыстық-құқықтық теориясында әлеуметтік
тапсырыс негізінде туындады деуге болады. Олар: зорлық
қылмыстарымен күресуді қылмыстық-қөұқықтық қамтамасыз ету, тәжірибеде
зорлық қылмыстарын квалификациялаумен байланысты мәселелерді дұрыс шешу.
Басқаша айтсақ, ғалымдардың зорлық қылмысына анықтама беруі тікелей
практикалық мақсаттарға аса қажет болды.
Осылардың барлығы әлеуметтік құбылыс болып табылатын, көпқырлы, зорлық
қылмысын зерттеуге әкелді. Енді, көріп отырғанымыздай, зорлық қылмысын тек
қылмыстық құқық пен криминологияны қолданып қоймай, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдана отырып,яғни, философия, жалпы және әлеуметтік
психология, әлеуметтану, мемлекет және құқық теориясы ғылымдары щеңберінде
де зерттеу жүргізуіміз керек деп ойлаймын. Сондай-ақ, осы материал, зорлық
қылмысының теориялық рәсімдеудің соңғы және оны дамуының фундаменті болары
сөзссіз. Соңғы жылдары зорлық қылмысын оқып-білудің жаңа басымдықтары
көрсетілген біршама мақалалар жарық көрді. Бұл басымдықтардың перспективасы
мынадай психологиялық ғылымдардың, атап айтсақ, психосемантика, әлеуметтік-
психологиялық концепция, әлеуметтік және философиялық бағыт ғылымдарының
жетістіктерімен байланысты. Бұл басымдықтар шынымен де зорлық қылмыстылығы
мен зорлық қылмысының мәнін ашуға қосымша мүмкіндіктер береді.
Мысалы, В.Даль зорлық деген сөзді келесідей түсіндіреді: ол
күштеумен, жәбірлеумен қылмыскермен жасалатын заңсыз, құқыққа қайшы
озбырлық әрекет. [23, 669б.] Зорлық терминін авторлар түрліше бағалайды.
Атап айтсақ, Н.И. Загородников пен С.В. Бородин зорлық деп тек тән зорлығын
атайды. Сондай-ақ, Л.Д. Гаухман зорлық деп тек тән зорлығын келтіремін деп
қорқытуды тани келе, өзге қорқытуларда жәбірленушінің жеке басына қол
сұғушылық деп таниды [24, 120б.]. Сол себепті Л.Д Гаухман зорлық қылмысын
жәбірленушінің организміне, оның еркіне қарсы жасалатын қоғамға қауіпті,
құқыққа қайшы әсер ету деп анықтай отырып, жәбірленушінің организміне әсер
етуді екіге бөледі, яғни сыртқы денесіне әсер етку және ішкі организміне
әсер ету. Алайда, зорлықты кең мағынада қарастыратын авторлар да баршылық.
Солардың бірі А.В. Наумов ол ол зорлықпен жасалатын қылмыстардың қатарына
абайсызда кісі өлтіру қылмысын да жатқызады.Абайсызда біреудің еркін
шектеу, қинау, жәбірлеу теориялық ағынан да, практикалық жағынан да мүмкін
емес. Р.Д. Шарапов өзінің еңбектерінде зорлық сөзінің шынайы мағынасы деп,
белгілі бір адамның өзге бір адамға қатысты және оның еркінен тыс
жасалатын қандай да бір әрекетін атайды[25, 250б.]. Бұл жерде автор
зорлықтың тек екі белгісін, яғни жәбірленуші еркінен тыс мәжбүрлеу
белгілерін негізге алады. Мұнда ол зорлықтың қоғамға қауіптілігі, қайшылығы
сияқты басқа да белгілерін зорлық түсінігінен шығара отырып, оны тым кең
мағынада талқылайды, яғни тәрбиелік сипаттағы әрекеттерді де, мысалы,
баланы тамақ беруге немесе ұйқтауға мәжбүрлеуді зорлық қатарына жатқызған.
Сонымен қатар А.И. Марченко ұсынған зорлық анықтамасында да зорлықтың
заңға қайшылық пен қоғамға қауіптілік белгілері жоқ. Себебі олар зорлық
деп ерік білдіру бостандығына қарсы тікелей бағытталған белсенді әлеуметтік
қызметтерді (мінез-құлықты) атайды. Осыған орай адамзаттың өзге де
белсенділік таныту формаларынан ерекшелігі ретінде, зорлық әрқашанда
жәбірленушінің еркін және бостандығын жаншуға бағытталған әрекет екендігін
алға тартады.Осыған ұқсас пікірді В.М. Артемов еңбектерінен де кездестіруге
болады, онда зорлық әрқашанда жәбірленушінің таңдау еркін қандай да бір
дәрежеде шектеумен байланысты болады.
Сонымен қатар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz