Міндеттемелер

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4

I. МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ... ... 5.6

МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6.7

II. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ

БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕР НЕСИЕЛЕРІНІҢ
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.12

БАСҚА ДА КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР МЕН ЕСЕПТЕЛГЕН ТӨЛЕМДЕР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.17

ОБЛИГАЦИЯЛАР ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21

ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІ БОЙЫНША МІНДЕТТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21.25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты барлық кәсіпорында орындалатын операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі уақыт талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын бухгалтерлік есеп кез келген кәсіпорында,яғни өнім өндірумен оларды сату, пайдалану,бөлу үрдістерімен айналысу жүргізілмегендігі,бүгінгі таңда дәлелденіп отыр, ал бухгалтерлік есептің негізгі бағытына келетін болсақ, ол кәсіпорындағы есеп жұмыстың сапасын арттыруға есептеу жұмыстың барысында қолданылған, ягни толтытырылатын құжаттың қарапайым әрі түсінікті болуына және ондағы көрсеткіштің пайдалануына ыңғайлы болуына реттеліп жүргізіледі.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың заңдылығы, шығынның орынсыз жұмсалынбауы, материалдық құндардың қатаң тәртіптің ұқыптыда тиімді жұмсалынуы бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің міндеті болып табылады. Ал кәсіпкерлер мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншік капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл қатыстардан капитал бухалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады.
Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы - мердігерлерінің алдында міндетті болса, сауда мен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, ягни қызмет көрсетуші ұйымдардың алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіруден де саудамен де айналысатын кәсіпорындар өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттілі болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қаржының жетіспеуін банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелері шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіндігі болмай жабылып, салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айттылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни қай саладағы болмасын кәсіпкерлердің көкейтестігі (күрделі мәселелер) екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындағы міндеттердің есебі типтік материалдар кестенің 6 міндеттер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі:
1. Банк және банктен тыс мекемелер несиелерінің есебі
2. Бюджетпен есеп - айырысу операциясының есебі
3. Жабдықтаушы және қызмет көрсетуі мен есеп айырысу есебі
4. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыттарын пайдалану есебі
5. Еңбекақы есебі
6. Еңбекақының түрлері мен нысандары (формалары)

1. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы: Қазақстан Республикасы Заңының ресми мәтіні.- Алматы:Жеті жарғы, 2007.-44бет.

Негізгі әдебиеттер мен құжаттар:

1.Баяхметов Т.Б., Нұрғалиева Г.Қ., Бухгалтерлік есеп принциптері: I,II (Оқу құралы), Алматы,2006-2007 -124 бет
2.Баяхметов Т.Б., Ашимова А.А., Аралық қаржылық есеп (Оқу құралы)-Алматы:ҚАЗККА баспасы,2006-156 бет.
3.Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
4.К.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов, Алматы, Экономика-2006
5.Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.
Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. –Алматы: Экономик'С,2003,- 360 бет.
6. «Қазақстан- Орталық аудиті» тәуелсіз аудиторлық компаниясы. В.К.Радостовец., Т.Ғ. Ғабдуллин., В.В.Радостовец., О.И.Шмидт.
Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы-2003г.
7.Төлешова Г.Қ. Дамыған қаржылық есеп. Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.-320 бет.
8. Н.Айрих, сертификатталған бухгалтер-практик. Бухгалтер бюллетені №6, Ақпан 2006.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. 4

I. МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА ... ... 5-6

1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЖІКТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6-7

I. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ

1. БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕР НЕСИЕЛЕРІНІҢ
ЕСЕБІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..8-12

2. БАСҚА ДА КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАР МЕН ЕСЕПТЕЛГЕН ТӨЛЕМДЕР
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...13-17

3. ОБЛИГАЦИЯЛАР
ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
.18-21

4. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІ БОЙЫНША
МІНДЕТТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 21-25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...

ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты барлық кәсіпорында орындалатын
операциялардың уақытылы есепке алынып, олардың қазіргі күнгі уақыт
талаптарына сай орындалуына, яғни жүзеге асырылуына бақылау жасау.
Қоғамдық дамудың қай кезеңінде болмасын бухгалтерлік есеп кез келген
кәсіпорында,яғни өнім өндірумен оларды сату, пайдалану,бөлу үрдістерімен
айналысу жүргізілмегендігі,бүгінгі таңда дәлелденіп отыр, ал бухгалтерлік
есептің негізгі бағытына келетін болсақ, ол кәсіпорындағы есеп жұмыстың
сапасын арттыруға есептеу жұмыстың барысында қолданылған, ягни
толтытырылатын құжаттың қарапайым әрі түсінікті болуына және ондағы
көрсеткіштің пайдалануына ыңғайлы болуына реттеліп жүргізіледі.
Кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың тиімділігі мен олардың
заңдылығы, шығынның орынсыз жұмсалынбауы, материалдық құндардың қатаң
тәртіптің ұқыптыда тиімді жұмсалынуы бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізудің
міндеті болып табылады. Ал кәсіпкерлер мен ұйымдар өзінің шаруашылық
қызметі барысында меншік капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған капиталды
да қолданады. Бұл қатыстардан капитал бухалтерлік есепте міндеттемелер деп
аталады.
Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы - мердігерлерінің
алдында міндетті болса, сауда мен айналысатын ұйымдар өзінің сататын
тауарларын жеткізіп беруші, ягни қызмет көрсетуші ұйымдардың алдында қарыз
болуы мүмкін. Тіпті өндіруден де саудамен де айналысатын кәсіпорындар өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттілі болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қаржының жетіспеуін банктер, банктен тыс мекемелерден,
шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай-
ақ міндеттемелері шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіндігі
болмай жабылып, салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айттылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпкерлердің көкейтестігі (күрделі мәселелер)
екендігі сөзсіз.
Кәсіпорындағы міндеттердің есебі типтік материалдар кестенің 6
міндеттер деп алынатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі:
1. Банк және банктен тыс мекемелер несиелерінің есебі
2. Бюджетпен есеп - айырысу операциясының есебі
3. Жабдықтаушы және қызмет көрсетуі мен есеп айырысу есебі
4. Қызметкерлердің құрамы мен жұмыс уақыттарын пайдалану есебі
5. Еңбекақы есебі
6. Еңбекақының түрлері мен нысандары (формалары)

I. МІНДЕТТЕМЕЛЕР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

1.1 Міндеттемелер жайлы жалпы сипаттама

Міндеттеме – қарыз және іске асыру міндеті немесе кейбір заттарды
белгіленген әдіспен орындау. Міндеттеме – субъектінің бар қарызы, ол өткен
кезеңнің оқиғаларынан басталады, экономикалық табыстан тұрады.Міндеттеме –
дара кәсіпкердің немесе ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында
тұрған міндеті, оны реттеу экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып
қалуына әкеп соғады. Осы уақыттағы және келер уақыттағы міндеттемелерді
айыру қажет.
Міндеттеме – бұл құнның өтелуі келешекте активтерді істен шығаратын
және кірістер мен шығыстардың арақатынас принципіне сәйкес есептелген
(алынған ) табыстарға қарсы ағымдағы есептік кезеңде таңылуға жататын
есептелген шығыстар. Сондай – ақ бұл операциямен мәміле бойынша жұмсалған
шығыстарды танитын есептік кезеңнің табыс құрамында болашақта да танылуға
жататын ағымдағы немесе өткендегі есептік кезеңде алынған,
капиталдандырылған табыстар.
Міндеттемелер- бұл өтелуі келешектегі экономикалық пайданы қамтитын
ресурстарды кемітуге әкеп соқтыратын берешек болғандықтан, сыртқы
пайдаланушы капиталдандырылғанның қай бөлігі кірістердің міндеттемелер
бөлігінде өтелетін, яғни салық салынатын табысты анықтау барысында
танылатынын білгеніміз дұрыс?
Міндеттемелер анықтамасына сәйкес кез келген міндеттеме секілді
қарыздың өтелуі де келешектегі экономикалық пайданы қамтитын ресурстарды
істен шығаруға әкелуі тиіс, яғни міндеттемені өтеу келешектегі болжалды
экономикалық табыстың кемуін тудырады.
Міндеттемелерді менің ойымша мынадай категорияларда шектеу керек:
1. Капиталдандырылған табыс (мерзімі ұзартылған табыс);
2. есептелген табыс (есептелген шығыстар бойынша міндеттемелер);
3. Басқадай кредиторлық берешек;
4. Қаржы міндеттемесі;
Міндеттемелер үш қасиетпен анықталады:
1. Міндеттемелерді тудырған оқиғаның жері болуы тиіс
2. Міндеттемелер тек активтерді аудару жолымен және басқа субъектілерге
қызмет жасау арқылы реттеледі.
3. Міндеттемелер даусыз болуы тиіс.
Осы анықтамаларға сәйкес, міндеттемелер қабылданса, сол уақытта
бухгалтерлік кітапқа тіркелуі қажет.
Міндеттемелер сомасын тәуекелділікке сәйкес қатар жүретін пайыздық
мөлшерлеме бойынша дисконтталған ағымдағы бағаның барлық алдағы ақшасын
төлеумен салыстыру қажет. Міндеттемелер құрамына негізгі сома және пайыз
қосылады.

Міндеттемелерді реттеу түрлі әдістермен орындалады:
1. Ақша құралдарын төлеу.
2. Басқа да активтерді беру.
3. Қызметті ұсыну.
4. Бір міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру.
5. Міндеттемені капиталға ауыстыру.[1,2,6]

1.2. Міндеттемелердің жіктелуі

Міндеттемелердің берілген уақытта орындалуы субъектінің қаржылық
жағдайын дұрыс бағалауға қажетті.
Оларды құндылығы бойынша активтер, міндеттемелерді ағымдағы
ерекшеліктер және ұзақ мерзімді деп бөледі.
Қысқа мерзімді міндеттемелер субъекті қызметіне әсер ете алады, ал ұзақ
мерзімділері әсер ете алмайды, себебі қысқа мерзімді міндеттемелер ағымдағы
ресурстарға кепілдік болады. Қысқа мерзімді міндеттемелер -ұйымның алдағы
кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы,
жабдықтаушы – мердігерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
бойынша қарызы және басқа да кредиторлық борыштар. Осы кепілдіктер ұзақ
мерзімділерден ерекшеленеді, өтеу уақыты көп жылға созылуы мүмкін.
Міндеттемелер қысқа мерзімділер сияқты саралануы қажет, ол:
1. Субъектінің операциялық циклын негізгі жағдайда өшіру қажет деп
болжайды.
2. Есептеу күнінен бастап 12 айдың ішінде өтелуі қажет деп саналады.
Ағымдағы міндеттемелерге:
1. Қысқа мерзімді несиелер және овердрафт.
2. Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлімі.
3. Төленуге тиісті санаулар мен вексельдер.
4. Сатып алушылардан және сатушылардан түсетін аванстар.
5. Төленуге тиісті дивиденттер.
6. Негізгі шаруа серіктестіктері мен және серіктестіктердің арасындағы
қарызы.
7. Акционерлік ұйымдағы тұлғаларға қарыздар.
8. Кейбір кредиторлық қарыздар.
9. Төленуге тиісті шығындар.
10. Болашақ кезеңдегі кірістер.
11. Күтпеген жағдайдағы саналған төлемдер кіреді.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер – қарызгер балансының жасаған уақытына
байланысты бір жылдан аса уақытқа берілетін міндеттемелер, ары қарай
жалғасуымен байланысты.
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің шығуына себеп көп:
Мысалы:
1. Кейбір фирмаларға, жаңа фирмаларға, акционерге қарағанда, капитал алу
оңай;
2. Қарыз құралдарының толық бағасы төмен болуы мүмкін, қаржыландыру арқылы
жаңа акциялар жолдарын шығаруға қарағанда;
3. Кейбір субъектілер жоғарғы бөлігі бар қарыз құралдары арқылы пайда
табады, ол пайыздық төлемдердің нормасын жоғарылатады.
Бірақ міндеттемелерді өсіру қауіпті, өйткені міндеттемелер бойынша
пайыздарды төлеудің шығындар үлесі өседі. Қарыз келісімдері субъект
қарызгердің іс - әрекеттерімен қаржы құрылысын міндеттемелердің орындалмау
тәуекелділігін түсіру мақсатында шектелуі мүмкін. Шектеулер құрамында
дивиденттердің максималды өлшемі, табыспен өтімділік деңгейлерін қолдау
бойынша талаптар және т.б. болады.
Инвестордың пікірі бойынша, несиелеу – инвестцияны салу қолайлы әдіс
болып табылады, өйткені кредиторлар қарыз төлемдерінің заңды жүзеге
асыруларының ең жоғарғы қауіпсіздігін қолданады ( активтер қайтарылымы
бірқалыпты жүзеге асырылады) және дебитордың тарату кезіндегі активтеріне
артықшылығы бар құқыққа ие. Міндеттемелерді бағалау және өлшеу уақытында
келесі принциптерді ескеру керек:
1. Қарызға алған ұзақ мерзімді міндеттемелер нарықтағы тауардың бағасымен
тіркеледі.
2. Пайыздық кезеңдік төлеу міндеттемелерінің шығарылу мерзімі нарықтық
пайыз мөлшерлемелеріне негізделген.
3. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің қалдық құны – эмиссия кезіндегі пайыздық
мөлшерлеменің нарыққа дейін дисконтталған қолма – қол төлемдердің нақты
құны. Бұл мақсатта қолданылатын пайыздық мөлшерлеме міндеттемелердің
мерзіміне дейін өзгертілмейді.
Төленуге тиісті шоттарды жеткізушілермен санау шоты, қайталанып сату
міндеттемесіне қолданады.
Дивидендтер – акционерлер арасындағы бөлінетін пайда бөлігі.
Дивиденд – акционерлерге олардың акцияларының саны мен түрлеріне қарай
(сәйкес ) тиесілі акционерлік қоғам табысының бір бөлігі болып табылады.
Дивидендтердің көлемі жалпы жиналыста шешіледі және кеңес директорларымен
жарияланады. Дивидендтер арнайы жарияланбаса, міндеттемелер мойындалмайды.
Жарияланғаннан кейін дивидендтер келер жылға төленетін болса, ағымдағы
міндеттемелермен көрсетілуі қажет. [1,2,3,6]

II. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ

1. Банк және банктен тыс мекемелер несиелерінің есебі

Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің шаруашылық қызметі барысында
меншікті капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған (тартылған) капиталдарды
да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер
деп аталады. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін
қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы –
мердігерлерінің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің
сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында
қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын
кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен
қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай – ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі
таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет
елдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан, сондай –
ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі
болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан ұйымдар көптеп кездеседі.
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгісі, яғни
қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейтесті мәселелері екендігі
сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның
заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу үшін
белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты
пайда болатын экономикалық қарым – қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие – бір кәсіпорынның екінші кәсіпорынға сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі – ұйымға ақша түрінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы
қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу ) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және
кәіспорынның банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісім –
шарттары негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін объекті,
несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелетін ( қайтарылу ) мерзімі,
міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, пайыздық өсім мөлшерлемелері мен
оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы, толтырылатын және
бір – біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да басқалар көрсетіледі.
Кәсіпорындар банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың
қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық
банктердің несие беру, өтеу, өсім пайызы мөлшерлемелерімен және басқадай
талаптарымен танысып, алдын ала шешіп алуы қажет. Банк мекемелері, әдетте
несие сұраушы ұйымның төлем қабілеттілігі және қаржы тұрақтылығы жағдайын
тексереді. Ол үшін кәсіпорынның тиісті бухгалтерлік ақпаратты мәліметтерін
алып танысады. Берілетін уақыт аралығына сәйкес банк несиесі қысқа мерзімді
( бір жылға дейінгі уақыт ) және ұзақ мерзімді
( бір жылдан артық уақыт ) болып екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі – бұл, кәспорынның өндірістік және
сауда айналымы капиталының заңдылықтарына негізделген.

Банк мекемелері несиелерінің есебі.
Банк несиесі есебі қысқа және ұзақ мерзімді несие беру туралы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк мекемесі бекітетін Қысқа және ұзақ мерзімді
несие беру ережелеріне сай жүргізіледі. Қысқа мерзімді несие ұйымның
айналым қаржысын құрайтын көздердің бірі болып саналады.
Несиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша
келісіп, коммерциялық негізде беріледі.
Несие алу үшін кәсіпорындар банк мекемесі басшысының атына өтініш
береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның
жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтелу яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар
осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес –
жоспар және тағы да басқадай құжаттар табыс етуі тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдар банктен бірінші рет несие алуы барысында
жоғарыда аталған құжаттармен қоса банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық
құжаттарының көшірмесін, тіркелу куәліктерін және тағы да басқа құжаттарды
табыс етуі керек.
Жалпы кәсіпорындарға берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты
мамандары ұйымның өткізген құжаттарын тексеріп болғаннан кейін, несие
бойынша борышты және пайызды қайтару, өтеу үшін кепілдікке салынған меншік
туралы келісім – шарттың орындалуына сәйкес беріледі.
Банк мекемесі мен несие алушы кәсіпорын арасындағы несиелік қызмет
көрсету бойынша келісім – шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге
жасалады. Егер келісім – шарт бір жылдан артық уақытқа жасалған жағдайда
несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім – шарт негізінде беріледі.
Несиелік келісім – шарт банк мекемесімен әрбір несие алушы ұйым (клиент )
үшін жеке – жеке жасалады.
Қысқа мерзімді банк несиелері 1 (бір ) жылдан аспайтын уақытқа беріледі
(яғни 12 ( он екі ) айдан артық емес уақытқа). Кейбір жағдайларда түрлі
себептерге байланысты бұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін. Бірақ
ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.
Банк несиесі кәсіпорынның, яғни несие алушының есеп айырысу
шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне ( көлеміне ) қарамай – ақ беріледі
және қолма – қол емес тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп
айырысу шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі. Несиелік борышты өтеу
тәртібі, нақты мерзімі, әдістері несиелік келісім – шартта қарастырылады.
Егер несие алушы келісім – шартта белгіленіп көрсетілген мерзімінде
несиелік борышын өтей алмайтын болса, банк мекемесі алдын ала несие
алушының рұқсатынсыз кепілдік берушінің шотынан қарыз сомасын қайтару жайлы
талап қояды.
Кәсіпорын банк мекемесінен несие алған уақытында:
Д-т: Ақшалар немесе Жабдықтаушы мердігерлермен есеп айырысу және тағы
да басқа шоттар;
К-т: Банк мекемесінің қарызы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: Банк мекемесінің қарызы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты;
К-т: Төленетін сыйақы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорын бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: Төленетін сыйақы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Шетел валютасы түріндегі несиелер есебі
Еліміздің экономикалық жағдайын көтеру үшін сырттан инвестиция тартып,
әр түрлі дүние жүзіндегі ірі банктерден де несие алынады. Соның ішіне
есептелетін пайызы мен берілетін пайдалану мерзімі жағынан тиімді де
маңызды болып саналатын халықаралық валюталық қордың мүше – елдеріне
берілетін СТЭД-БАЙ несиесі болып табылады. Бұл қордың мүшелігіне кіретін
елдер кез келген уақытта халықаралық валюталық қордан келісілген уақыт
ішінде белгілі бір соманы ұлттық валютадан шетел валютасына айырбастауына,
кедендік төлемдерді төлеу мерзімін несие есебінен ұзартуға құқығы бар.
• Шетелдік банктерден немесе басқалардан шетелдік валюта түрінде
несие алған ұйымның бухгалтериясында:
Д-т: Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар немесе Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақшалар шоттарының тиістісі;
К-т: Банк мекемесінің қарызы шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
- Ал ұйым бұл несиені қайтарған уақытында:
Д-т: Банк мекемесінің қарызы шоты;
К-т: Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар немесе Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақшалар шоттарының тиістісі түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.

Банктен тыс мекемелердің несиелері есебі
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық
кәсіпорындар өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін
пайдалануға, яғни өз қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос тұрған
ақшаларын кәсіпорын басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға немесе
несиеге беруіне болады. Міне, сондықтан да ұйымдар өзіне қажет ақшаны тек
қана банк мекемелерінен емес, басқа заңды немесе жеке тұлғалардан да
несиеге, қарызға алуларына болады.Ұйымдардың басқа кәсіпорындардан алған
несиесіне бухгалтерияда жазылатын екі жақты жазу банк мекемелерінен
алынатын несиеге жазылатын жазуға ұқсас болып келеді.
Ұйым банктен тыс мекемеден несие алған уақытында:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: Банктен тыс мекемелердің қарызы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты;
К-т: Төленетін сыйақы шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорындар бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: Төленетін сыйақы шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.

Басқадай несиелік операцялар есебі

Коммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес,
төлем қаржысы есебінде, яғни пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие
алушы ұйымдар мұндай вексельдерді өздерін материалдық қорлармен,
тауарлармен жабдықтайтын, сондай – ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылармен
есеп айырысу үшін пайдаланады. Вексель – қарызды өтеудегі заңды түрде
бекітілген төлем міндеттемесі, несиеге алған белгілі бір соманы төлем
уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға
берген қарыз міндеттемесі. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие беруші
банк мекемесімен несие алушы ұйымның арасындағы келісім – шартта
қарастырылып белгіленеді. Бұл айтылған вексельдер айналым мерзімі шегінде
бір ұйымнан екінші ұйымға төлем құралы ретінде бірнеше рет берілуі мүмкін.
Олардың пайдалану мерзімі аяқталғанда вексельді ұстаушы ұйым оны банк
мекемесіне төлем ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие алған
ұйым несиелік келісім – шарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған
несиесіне сәйкес есептелетін пайыз сомасын аударады.
Әрбір кәсіпорын өз қалауы бойынша Басқадай қарыздар деп аталатын
шотта Басқадай қысқа мерзімді несиелер және Басқадай ұзақ мерзімді
несиелер деп аталатын аралық шоттарын ашуларына болады. Сонымен қатар бұл
шоттарда алынған несиелердің басқадай түрлері де есептеледі. Кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде нақты несиеге алынған ақшаларына:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бұл алынған қаржы бойынша есептелген пайыз (процент ) сомасына:
Д-т: Сыйақы түріндегі шығын шоты;
К-т: Басқадай қарыздар шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал вексельдерді дисконттау бойынша операцияларға:
Д-т: Басқадай қарыздар шоты;
К-т: Алынған вексельдер шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.[3,4,7]

Кесте 1
Банк және банктен тыс мекемелердің қарыздары шоты бойынша жүргізілетін
операциялар

№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін Кредиттелетін
шот шот
1 2 3 4
1 Алынған банк несиелері кассаға немесе1010-1040 3010 (601)
есеп айырысу шотына келіп түсті (451-441)
2 Жабдықтаушы- мердігерлерге банк 1070 (421) 3010 (601)
несиесінің есебінен қойылған
аккредитивтер
3 Жабдықтаушы - мердігерлерге қарыз 3310 (671) 3010 (601)
сома банк несиесінің есебінен төленді
4 Жабдықтаушы - мердігерлерге алдағы 1610 (351-353)3010 (601)
уақытта алынатын материалдық қорлар
үшін банк несиесінің есебінен
берілген аванс
5 Көрсететін қызметі немесе орындайтын 1610 (351-353)3010 (601)
жұмысы үшін жабдықтаушы ұйымға банк
несиесінің есебінен берілген аванс
6 Есептелген салық бойынша ұйымның 3110-3120(631-3010 (601)
бюджетке қарыз сомасы банк несиесінің639)
есебінен аударылды
7 Вексельге алынған банк несиелері 1010-1040(451-3010 (601)
441)
8 Кәсіпорынның банк мекемелерінен алған3010 (601) 1040-1060(441)
несиелері бойынша қарызы есеп айырысу
шотынан өтелінді

1-ші кестенің жалғасы
9 Банктен тыс мекемелерден алынған 1010-1040 3020 (602)
несиелер (еншілес, тәуелді (451-441)
серіктестіктерден, бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардан және де
басқа да заңды тұлғалардан)
10 Банктен тыс мекемелердің несиелерінің4240-4110 3020 (602)
есебінен жабдықтаушы – мердігерлерге (687-671)
қарыз сома төленді
11 Банктен тыс мекемелерден алынған 3020 (602) 1040-1060(441)
несиелер бойынша қарыз есеп айырысу
шотынан төленді

2. Басқа да кредиторлық қарыздар мен есептелген төлемдер есебі

Жалдық міндеттемелердің есебі

Бұл міндеттемелер есебі Жалдық міндеттеме деп аталатын шотта
жүргізіледі. Бұл шот негізінен пассивті есеп айырысу шоты болып табылады.
Шоттың кредиті бойынша жалға алушы ұйымның негізгі құрал – жабдықтары ұзақ
мерзімге жалға алғаны үшін жалға беруші кәсіпорынға қарызы көрініс табады.
Ал Жалдық міндеттеме деп аталатын шоттың дебиті бойынша негізгі
құралдарды жалға беруші кәсіпорынға жалдық міндеттеме бойынша қарыздың
төленуі көрсетіледі. Бұл шотта талдамалық есеп әрбір жалдық міндеттеме
бойынша бөлек жүргізіледі.
Төленуге тиісті сыйақы есебі
Алынған несие, жалдық келісім – шарт және шығарылған бағалы қағаздар
бойынша төленуге тиісті пайыздардың есебі Төленуге тиісті сыйақы деп
аталатын шотта жүргізіледі. Төленуге тиісті пайыздардың барлық түрлерін
есептеген кезде:
Д-т: Есептелінген сыйақы бойынша шығындар шоты;
К-т: Төленуге тиісті сыйақы шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Есеп айырысу шотынан есептелген пайыздар сомасы төленген кезде:
Д-т: Төленуге тиісті сыйақы шоты;
К-т: Ақшалар деп аталатын шот түрінде екі жақты жазу жазылады.

Жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айырысудың есебі
Зейнетақы қорымен есеп айырысулар есебі Жинақтаушы зейнетақы қорымен
есеп айырысу деп аталатын шотта жүргізіледі. Меншік нысанына қарамастан
барлық кәсіпорындар мен ұйымдар, сондай – ақ жеке кәсіпкерлікпен
айналысатын заңды тұлғалар шарттар бойынша жұмысшы жалдайтын тұлғалар,
зейнетақы қорына жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына
белгіленген қорына жарналар аударып тұруға міндетті. Зейнетақы қорына
белгіленген мерзімінде жарна төленбеген жағдайларда кәсіпорындар өсім
сомасын төлейді, сондай – ақ ұйымның лауазымды тұлғаларына бұндай жағдайда
айыппұлдар салынуы мүмкін.
Жарналар белгілі бір кәсіпорынның ережелерімен, жарғыларымен және
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес шығарылған басқа да нормативтік
актілермен белгіленген еңбекақының барлық түрлеріне есептеледі. Жарналар
пайдаланбаған демалыс үшін өтемақыға, жұмыстан шыққан кездегі берілетін
жәрдемақыға, материалдық көмек ретінде берілетін жәрдемақыларға және
зейнетақы қорына, сақтық жарналарын өндіріп алу мен есепке алу және
зейнетақы қоры қаражаттарын жұмсау тәртібі туралы нұсқауда, белгіленген
басқа жа жағдайларда есептелмейді.
Зейнетақы бойынша жарналар сомасы есептеген уақытта кәсіпорынның
бухгалтериясында мына түрдегі екі жақты жазу жазылады:
Д-т: Қызметкерлер мен еңбекақы бойынша есеп айырысу деп аталатын шоты;
К-т: Зейнетақы мен қамтамасыз ету қорымен есеп айырысу деп аталатын
шот.
Ал бұл есептелген жарналар қорға аударған уақытта:
Д-т: Зейнетақы мен қамтамасыз ету қорымен есеп айырысу деп аталатын шот;
К-т: Ақша қаражаттары шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылуы тиіс.
Кәспорынның Зейнетақы мен қамтамасыз ету қорымен есеп айырысу деп
аталатын шоттың қалдығында ұйымның зейнетақы қорына аударым қаражаттарын
уақтылы төлемегені үшін есептелген өсім сомасы көрсетіледі. Уақтылы
зейнетақы қорына аударылмаған жарна үшін есептелген өсім сомасына
бухгалтерияда мына түрдегі жазу жазылады:
Д-т: Жалпы және әкімшілік шығындар деп аталатын шоты;
К-т: Зейнетақы мен қамтамасыз ету қорымен есеп айырысу деп аталатын
шоты.
Ал бұл соманы кәсіпорын тиісті қорға аударған уақытта:
Д-т: Зейнетақы мен қамтамасыз ету қорымен есеп айырысу деп аталатын
шот;
К-т: Ақшалар шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Зейнетақы қорына төленетін жарналар жұмысшылар мен қызметкерге есептелген
еңбекақы сомасынан салықтар сомасы есептелініп ұсталғанға дейін олардың 10%
(он пайыз ) мөлшеріне ұсталады. Барлық жарна төлеушілер жарналарды ай сайын
еңбекақы төлеу мерзімі ішінде аударылуы тиіс, бірақ келесі айдың 10-ынан
кеш қалмауы керек.
Қазақстан Республикасының 1996 жылғы маусым айының үшінде шыққан нөмірі
4- 1 санды Мемлекеттік емес ерікті зейнетақы қорлары туралы заңына сәйкес
Қазақстан Республикасының азаматтары, шет ел азаматтары және азаматтығы жоқ
тұлғалар ерікті қосымша зейнетақымен қамтамасыз етілуге құқығы бар.
Мемелкеттік емес ерікті зейнетақы қоры – бұл банктік емес қаржылық мекеме
болып табылатын және жабық акционерлік қоғам түрінде құрылып, заңды және
жеке тұлғалардан ерікті зейнетақы жарналарын тарту және тартылған
қаражаттарды инвестициялап, қосымша зейнетақы төлеу бойынша іс - әрекет
жүргізетін заңды тұлға болып табылады. Әрбір жеке тұлға өзінің
еңбекақысынан ұсталынып аударылатын зейнетақы жарнасын өзі қалаған қорға
салуына құқы бар. Жинақталған зейнетақы қорын банктегі шоттарда орналастыру
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі тәртіпке сәйкес жүргізіледі.

Кесте 2
Жинақтаушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.