Жоспарлау жүйесі: малайзия тәжірибесі

Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына биылғы жылғы Жолдауында жоспарлау жүйесін жаңарту мен жетілдіру, бюджет қаражатын пайдалану мен мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру жөніндегі жұмыстарды шұғыл түрде жеделдету керек екенін ерекше атап көрсетті. “Үкімет.., – деді Президент, – мемлекеттік қаражатқа “тым мұқият аудит” жүргізуі керек. Бұл аудиттің мақсаты – қол жеткен нәтижелерді бағалау, мемлекеттік қаражатты басқару мен жұмсаудың тиімділігін күрт арттыру”.
Осындай тиянақты тапсырма-ұсыныстарымен Президент біздегі басқару жүйесіндегі дәл осал жерлерімізді анықтап берді. Осы тапсырмаларды орындау үшін Үкіметтің һәм қоғам алдында жоспарлау мен қаражат тиімділігін арттырудың жаңа тәсілдері мен тетіктерін іздестіру мәселелері тұр. Олардың дұрыс шешімін табу үшін озық шетел тәжірибелерін сарапқа салса да артық болмас.
Осыған байланысты жоспарлау мен аудит жөнінде тәжірибеге өте бай және осылар арқылы экономикалық дамудың өте озық үлгісін көрсетіп отырған мемлекеттердің бірі – Малайзия. Осы озық тәжірибені оқырмандар назарына ұсынуды жөн көрдік.

Малайзия – конституциялық монархия елі, бұрынғы Британия колониясы, 1957 жылы егемен¬дік¬ке қол жеткізген. Жерінің кө¬ле¬мі Қазақстаннан 6 есеге жуық аз (330 мың ш. км), халқы біз¬дегіден 2 есеге жуық артық (28 млн. адам). Жалпы халқының 60 %-ы сол елдің жергілікті тұр¬ғын¬дары – малайлар (бумипутра), 30%-ы – этностық қытайлар, 8%-ы – үнділер.
Тәуелсіздіктің алғашқы жыл¬да¬ры Малайзиядағы барлық ұлт¬тық байлықтың 62,3 %-ы шетел ком-панияларының, 22,9 – этнос¬тық қытайлардың, 7 %-ға жуы¬ғы үнділердің, ал тек қана 0,07 %-ы негізгі тұрғындар – ма¬лай¬лардың қолында болды. Шет ел ком¬паниялары (негізінен Бри¬тания компаниялары) мұнай кендеріне, пальма планта¬ция¬ларына иелік етті; өндіріс, қа¬лайы кендері және сауда – қы¬тай¬лықтарда, каучук (сағыз) өн¬ді¬румен үнділер айна¬лыс¬ты. Ма¬лайлар негізінен план¬та¬цияда жұ¬мыс істеп, ауылдық жерлерде тұрды.
Ұлттық байлықты иемденудегі жоғарыда көрсетілген өрескел қай¬шылықтар кезінде елдегі эт¬ностық топтардың қақтығысына әкелді. Бірақ Малайзия үкіметі осы қайшылықтарды жеңудің бірден бір тура жолы тиянақты да тиімді әлеуметтік-экономикалық саясат қабылдап, оны нәтижелі іске асыру керек деп білді.
Нәтижесінде Малайзия эко¬но¬микасы ұзақ мерзімді ны¬сан¬даған стратегиялық жоспарлар негізінде тұрақты, сапалы түрде 40 жылға жуық дамып келеді. 1971-1990 жылдарға арналған 20 жылдық стратегиялық жоспарды артығымен орындады, одан кейін 10 жылдық тағы бір стратегиялық жоспар (1991-2000 жж) ойдағы¬дай орындалды, қазір ол ел тағы бір 2001-2020 жылдарға арналған жиырма жылдық (“Көрініс-2020”) жоспарды орындау үстінде.
Жоғарыда көрсетілген ұзақ мерзімді стратегиялық бағыттар 5 жылдық әлеуметтік-экономика¬лық даму жоспарларымен тия¬нақ¬талған. Бес жылдың орта кезінде осы жос¬пардың кейбір көрсет¬кіштері тағы бір анықталып, тиісті түзе¬тулер енгізіледі. Жылдық жос¬пар – әр жылға арналған мемле¬кеттік бюд¬жет. Қазіргі таңда Ма¬лайзия елі 9-шы бесжылдықты орындау үстінде. Сөйтіп, 5 жыл¬дық жоспар стра¬те¬гиялық бағдар-ламаларды орындау¬дың нақты тетігі көрсетілген жұмыс жоспары болып қалыптасқан.
Алдын ала айта кетейін, осы алысты көздеген стратегиялық ба¬ғыт¬тар және оның тиянақты орын¬далуының нақты тетіктерін анық¬тайтын бесжылдық жоспар¬лар негі¬зін¬де Малайзия эконо¬ми¬касы әлем деңгейінде үлгі болар¬лық, немесе таңғаларлық деп те айтуға болады, нәтижемен даму үс¬тінде. Оған мы¬сал мына төмен¬дегі көрсеткіштер.