«мемлекеттің экономиканы қаржылық реттеу жүйесіндегі салықтық реттеу және оның Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайындағы ерекшеліктері»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЛЫҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық тетіктерінің атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 22
2.2 Экономиканың дамуына салықтық әсер етудің бүгінгі күнгі механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫН САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ШЕТ ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕГЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЛЫҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық тетіктерінің атқаратын ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 22
2.2 Экономиканың дамуына салықтық әсер етудің бүгінгі күнгі механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫН САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ШЕТ ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕГЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты болса керек. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Барлығымызға мәлім жоспарлы экономиканың құлап, нарықтық қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер етудің дәрежесі мен шектеулігі туралы сұрақтар туындап отыр. Шаруашылықта тепе-теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және кіші бизнесті қалыптастыру мен дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың негізі екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу нарықтық реттеу сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым қатынасты туындатады. Соның салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама-қайшылығынан барып күрделі құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, нарықтық қатынастар кейбір шаруашылық субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен нарықтық экономикадағы құлдырауды тоқтату үшін нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын роліне тікелей байланысты болса керек. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл роль жағымды болып келеді. Барлығымызға мәлім жоспарлы экономиканың құлап, нарықтық қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер етудің дәрежесі мен шектеулігі туралы сұрақтар туындап отыр. Шаруашылықта тепе-теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және кіші бизнесті қалыптастыру мен дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың негізі екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу нарықтық реттеу сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым қатынасты туындатады. Соның салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама-қайшылығынан барып күрделі құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, нарықтық қатынастар кейбір шаруашылық субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен нарықтық экономикадағы құлдырауды тоқтату үшін нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы.01.03.2006ж.
2 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие. Алматы: Экономика, 1998.- Б. 248.
3 Д.Г. Черник. «Финансовые аспекты рыночной экономики». Москва: «Финансы и статистика», 1994 г. Б 9-10.
4 Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38 б.
5 Самуэльсон П. Экономика.-М.:НПО «Алгон», ВНИИСИ, Т-1.,1994. 165 С.
6 Ыдырысова Э.К.Налоговое регулирование предпринимательской деятельность. Алматы: Қаржы-қаражат, 1999ж. Б.19-21.
7 Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. Б. 221-222.
8 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР салық кодексі. 2001 жылғы 12 маусым. (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда).
9 Қазақстан Ресубликасы Қаржы Министрлігінің Статистикалық бюллетені 2003-2005 жж.
10 Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1983ж.
11 Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: /статистикалық жинақ/-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2004 жыл
12 Лукпанова Ж. Основные направления налогового стимулирования предпринимательской деятельности в Казахстане.// Финансы и налоги. 2004.№3.
13 ҚР фискалды саясатына талдау.(Транзиттік экономика,2 саны,1998.-131-138 бет)
14 Барулин С.В.Салықтар экономиканы реттеудің негізгі құралы ретінде.// Қаржы-қаражат, 1996. 1-саны. 25-29 бет
15 Брингман.К. Все начиналось с десятины: этот многоликий налоговый мир.-М. Финансы и статистика, 1994.
16 Виссарионов А, Федорова И.Налоговое регулирование экономической активности.//Экономист,4-саны.1998ж.
17 Гэлбройт Д. Экономикалық теория және қоғам мақсаты.М.Прогресс, 1976. 381-382.
18 Дарибекова А.С. Табыстарға салық салу жүйесі: Диссертац. жұмыс. Алматы.,2000 ж.
19 Досболов А. Кого и как привлечь за неуплату налогов.//Заң газеті, 13 қаңтар, 1999 ж.
20 Ілиясов Қ.Қ., Ыдырысова Э.Қ. Дамыған мемлекеттердегі салықтар.-Алматы.Қаржы-қаражат,1997 жыл.
21 Ильин И., Шаранов А.Формирование системы государственных минимальных стандартов.// Экономист,1-саны.1999ж,48-56 бет.
22 Карагусова Г.Салықтардың экономикалық мәні.Қаржы-қаражат,1994ж.
23 Логвина А.Налоговая составляющая экономической безопасности России.// Россиялық экономикалық журнал. 5-саны,1998ж.
24 Махашов Х.К. Налоговая система РК и ее роль в стимулировании инвестиций.// Диссертац.жұмыс.Алматы 2001 ж.
25 Мельников В.Д.Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана.-А, 1995.-140 б.
26 Мельников В.Д. Проблемы фискального выравнивания в РК.//Экономика Казахстана на пороге XXІ века. Ғылыми еңбектер жинағы.-Алматы: Экономика 1998 ж.103-128 б.
27 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов.Оқу құралы.-А.: Институт развития Казахстана, 2001ж.
28 Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажения. Москва: ЮНИТИ, 2001 ж.
29 Черника Д.Г. Налоги: Оқу құралы. Москва: Финансы и статистика, 2000ж.
30 Основы налоговой системы: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы./ Под. ред. Черника-Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1998 ж. 422 б.
31 Оспанов М.Т. Гармонизация налоговых отнашений –Алматы: ТО ”Факсинформ”,1997ж.
32 Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в РК.А.: Познание.Факси, 1996. 220 б.
33 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.-М., 1962ж.5-кітап. Б. 549-560.
34 ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені. 2001-2005жж.№ 12.
2 Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие. Алматы: Экономика, 1998.- Б. 248.
3 Д.Г. Черник. «Финансовые аспекты рыночной экономики». Москва: «Финансы и статистика», 1994 г. Б 9-10.
4 Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38 б.
5 Самуэльсон П. Экономика.-М.:НПО «Алгон», ВНИИСИ, Т-1.,1994. 165 С.
6 Ыдырысова Э.К.Налоговое регулирование предпринимательской деятельность. Алматы: Қаржы-қаражат, 1999ж. Б.19-21.
7 Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. Б. 221-222.
8 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР салық кодексі. 2001 жылғы 12 маусым. (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда).
9 Қазақстан Ресубликасы Қаржы Министрлігінің Статистикалық бюллетені 2003-2005 жж.
10 Канто Е.Джеймс Д.. Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1983ж.
11 Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: /статистикалық жинақ/-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2004 жыл
12 Лукпанова Ж. Основные направления налогового стимулирования предпринимательской деятельности в Казахстане.// Финансы и налоги. 2004.№3.
13 ҚР фискалды саясатына талдау.(Транзиттік экономика,2 саны,1998.-131-138 бет)
14 Барулин С.В.Салықтар экономиканы реттеудің негізгі құралы ретінде.// Қаржы-қаражат, 1996. 1-саны. 25-29 бет
15 Брингман.К. Все начиналось с десятины: этот многоликий налоговый мир.-М. Финансы и статистика, 1994.
16 Виссарионов А, Федорова И.Налоговое регулирование экономической активности.//Экономист,4-саны.1998ж.
17 Гэлбройт Д. Экономикалық теория және қоғам мақсаты.М.Прогресс, 1976. 381-382.
18 Дарибекова А.С. Табыстарға салық салу жүйесі: Диссертац. жұмыс. Алматы.,2000 ж.
19 Досболов А. Кого и как привлечь за неуплату налогов.//Заң газеті, 13 қаңтар, 1999 ж.
20 Ілиясов Қ.Қ., Ыдырысова Э.Қ. Дамыған мемлекеттердегі салықтар.-Алматы.Қаржы-қаражат,1997 жыл.
21 Ильин И., Шаранов А.Формирование системы государственных минимальных стандартов.// Экономист,1-саны.1999ж,48-56 бет.
22 Карагусова Г.Салықтардың экономикалық мәні.Қаржы-қаражат,1994ж.
23 Логвина А.Налоговая составляющая экономической безопасности России.// Россиялық экономикалық журнал. 5-саны,1998ж.
24 Махашов Х.К. Налоговая система РК и ее роль в стимулировании инвестиций.// Диссертац.жұмыс.Алматы 2001 ж.
25 Мельников В.Д.Государственное финансовое регулирование экономики Казахстана.-А, 1995.-140 б.
26 Мельников В.Д. Проблемы фискального выравнивания в РК.//Экономика Казахстана на пороге XXІ века. Ғылыми еңбектер жинағы.-Алматы: Экономика 1998 ж.103-128 б.
27 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов.Оқу құралы.-А.: Институт развития Казахстана, 2001ж.
28 Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажения. Москва: ЮНИТИ, 2001 ж.
29 Черника Д.Г. Налоги: Оқу құралы. Москва: Финансы и статистика, 2000ж.
30 Основы налоговой системы: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы./ Под. ред. Черника-Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1998 ж. 422 б.
31 Оспанов М.Т. Гармонизация налоговых отнашений –Алматы: ТО ”Факсинформ”,1997ж.
32 Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в РК.А.: Познание.Факси, 1996. 220 б.
33 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов.-М., 1962ж.5-кітап. Б. 549-560.
34 ҚР Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені. 2001-2005жж.№ 12.
РЕФЕРАТ
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: Мемлекеттің экономиканы қаржылық
реттеу жүйесіндегі салықтық реттеу және оның қазақстан республикасының
қазіргі жағдайындағы ерекшеліктері. Диплом жұмысы 3 тараудан тұрады,
көлемі 63 беттен тұрады. Аталған диплом жұмысы барысында 6 сурет, 8 кесте
келтірілген, 34 әдебиет көзі пайдаланылған.
Кілт сөздер: салық саясаты, инвестиция, фискальді саясат, дивидент,
капитал, инфляция, салық ставкасы, акциздер, қосылған құн салығы, жеке
табыс салығы, корпорациялық табыс салығы, ренталық салық, әлеуметтік салық,
мемлекеттік БАЖ, кедендік төлемдер, жанама салық, бюджет, кредит
ставкалары, амортизация, делдал.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын ролі және мәні мен мазмұнын атап көрсеткіміз
келеді.
Болашақта салық әкімшілігін және салық реформаларын жетілдіру
мақсатында басқа да экономикалық саясаттың бағыттарымен және негізгі
қағидаларымен сәйкес келетін, сондай-ақ ел экономикасының өсу стратегиясы
басымдылығы мен мақсатына тікелей байланысты салық саясатын жүргізуі қажет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
САЛЫҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық
тетіктерінің атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ
ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 22
2.2 Экономиканың дамуына салықтық әсер етудің бүгінгі күнгі
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты қамтамасыз етудегі
салықтардың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 39
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫН САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ШЕТ
ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕГЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор. Өйткені, бюджет пен шаруашылық
субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және
реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Салық салудың нәтижелілігі олардың
атқаратын роліне тікелей байланысты болса керек. Өйткені, егер салық салу
тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың
атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл
роль жағымды болып келеді. Барлығымызға мәлім жоспарлы экономиканың құлап,
нарықтық қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер
етудің дәрежесі мен шектеулігі туралы сұрақтар туындап отыр. Шаруашылықта
тепе-теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және кіші бизнесті
қалыптастыру мен дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол
жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың негізі
екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз
жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің
нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық
саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу нарықтық реттеу
сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және
жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым қатынасты туындатады. Соның
салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама-қайшылығынан барып күрделі
құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, нарықтық қатынастар кейбір шаруашылық
субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші
жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен
сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі.
Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен нарықтық экономикадағы құлдырауды
тоқтату үшін нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды
және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде
мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
Шағын және орта бизнесті салықтық реттеу тетіктерінің болмауы
экономиканың аталмыш секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып
табылады. Осыған байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер
ету құралдарын тиімді пайдалану мәселесі бүгінгі күннің негізгі де өзекті
проблемасы болып табылады.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын ролі және мәні мен мазмұнын атап көрсеткіміз
келеді.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
– нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық
жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын ролі
– ел экономикасына мемлекеттік әсер етудегі салықтардың алатын
орны;
– қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизмі;
– ел экономикасын тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны;
– дамыған елдер тәжірибесін қолдана отырып, еліміздің салық салу
жүйесін болашақта дамыту жолдарын қарастыру.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық заңдары мен бюджет
туралы заңдар және басқа да қосымша нормативті актілер мен жарлықтар
қолданылды. Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік
басылымдардан түрлі мақалалар қолданылды.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЛЫҚТАР
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің экономикасын жан – жақты дамыту, оны тек қана бір
салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол арқылы әлемдік
экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
Үстіміздегі жылғы президенттің халыққа жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық нарық экономикасы бола алады.
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақша қаражатын 2 түрмен жұмылдырады.
– жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы
заемдар);
– мәжбүрлі түрде салық салу.
К.Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты
қажет болса мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф.Энгльс
болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен
салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығымен
зерттелген.
Мемлекеттің қоғам дамуындағы ролі және оның атқаратын ролін және оның
ретту тетіктерінің қаншалықты керек екені әсіресе нарықтық экономика
жағдайында үлкен көңіл аударатын мәселе болды. Адамзат қоғамының емін –
еркін табиғи өмір сүруін сақтап қалу проблемалық жағдайға айналуы себебінен
мемлекеттік реттеудің қоғамдағы атқаратын ролі жоғарылай береді. Біздің
жағдайымызда оның ролі шаруашылық жүргізудің нарықтық нысанына өту
кезіндегі еркін кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы
мүмкіндігінің төмендеу тиімділігіне сенуге болмайтындығымен де
негізделеді.
Қазіргі қоғамда салық қаржы қатынысының мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты келесі функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы,
капитал салымының көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуы мен күресу.
Табысқа салынатын салық ставкасының өзгеруі, мемлекет капитал салымына
қосымша ынталандырады кемітеді немесе жасай алады, ал жанама салық
көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциондық сыртқы сауда саясатының таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі нарықта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық ставкасы салалар және аймақтарға диференцияланады. Олар кешен
және кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ
өндіруге салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған
аймақтарда төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық ставкасын төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Келесі салаларға капитал ретінде
жұмасалатын табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми
зерттеулер және олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын
ашуға, қоршаған ортаны қорғау.
Салық салуды реттеу объектлері нақтылануда, мысалы, кәсіпорын
табысының екі түұріне салық салу дифференцияланады: таратылмаған
(кәсіпорындарда шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған
(дивиденттерге және акция иелеріне төленетін төлем). Дивиденттер сомасына
салынатын салық көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын
салық ставкасының төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің,
оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивиденттердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл тенденция
ұзақ уақыттық сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтереліуінен және оның дивиденттерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Нарықтық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макро экономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың нарықтық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалды және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-әрекеті
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік нарықтық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерге, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол жиі салық және субсидия
көмегімен жүзеге асырылады. Табыстарды қайта бөлумен байланысты
функцияларда маңызды болып табылады. Бәсекелік механизмді қамтамасыз ететін
қайта бөлу әлеуметтік қабаттардың бөлінуіне және бақылаудан ауытқып отырған
жұмыссыздыққа әкеледі.
Таза фискалды функциялардан басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске экономикалық әсер етуші механизмі ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің қаржылық-бюджеттік механизмінің әсер етуінің негізгі
бағыты кеңейтілген ұдайы өндіру процесіндегі келесідей:
– бюджеттік субсидия беру;
– экономикаға мемлекеттік инвестициялар беру;
– кәсіпорындарға датация немесе қайтарылатын ссуда ретінде тікелей
субсидиялау;
– қажеттілікке сай ақшалай-несиелік шектеулерді енгізу. Бұған бағаны
реттеу, тұтынушы несиесі ережесі, валюталық бақылау т.б. жатады;
– лицензиялау;
– жеке сауда-саттық туралы заңнамалар;
– ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды
қаржыландыру;
– салық саясаты.
Мемлекет экономикалық өмір ағымына, тек белгілі бір ақшалай
қаражаттарды иемденіп отырғанда ғана ықпал ете алады. Оларды мемлекеттің
функцияларын орындауға тартылғандардың жақтары – азаматтар және заңды
тұлғалар беруі керек. Осы үшін салық жүйесі өмір сүреді.
Мемлекет салық жүйесінің көмегімен нарық жұмысына белсенді
араласады, өндірістің дамуын реттейді.
Бүгінгі күні мемлекетте бюджетке түсетін қаржыларды жұмылдыру үшін
құрамында 35-40 әр түрлі алымдар мен міндетті төлемдері бар күрделі салық
жүйесі қолданылады. Салықтың көптілігі көп жағдайларда салық төлеушілердің
төлем қабілеттігін білуге көмек береді.
Салық салу есебінен қорлар қалыптасады, олар арқылы мемлекет мыналарды
қаржыландырады:
– ұлттық шаруашылықтың өндірісін кеңейтуде кейбір шығындарын
қаржыландырады;
– әлеуметтік бағдарламалар – зейнетақылық және әлеуметтік
қамтамасыздандыру, білім беру, денсаулық сақтауды қаржыландырады;
– өзінің қорғанысын және қауіпсіздігін қамтамасыздандыру;
– басқа елдерге несиелер және қайтарымсыз көмек көрсету.
Бұл салықтың бірінші және негізгі функциясы – мемлекеттік қазынашылық
үшін қаржы көзі қызметін атқару.
Нарықтық экономикадағы екінші салық функциясы – нарықтық бәсекелесті
қолдаудың және дамытудың қаржылары қызметін көрсету.
Нарықтық экономикадағы үшінші салық функциясы – халықтың аз қамтамасыз
етілген бөліктеріне өмірлерін жақсартудың көзі ретінде болу. Осы мақсатта
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивті шкала бойынша құрылады.
Нарықтық экономикалы елдердегі мемлекет табыс табатын екі субъекті
топтарға салық салады: кәсіпорын және азамат. Салық салудың басты
объектілері: кәсіпорынның пайдасы, өндіріс өндірісіндегі қосымша құн, тауар
мен қызметер айналымы, азаматтардың табыстары және мүліктері. Кәсіпорынның
үлкен міндетті төлемдері болып әлеуметтік сақтандыру сызығы бойынша
зейнетақы және жәрдемақыларды төлеуге бағытталған аударымдар болып
табылады.
Елдің ЖІӨ-мін және ұлттық байлығын қайта бөлуде салықтар шешуші рөл
атқарады.
Салықтар капиталға, оның барлық айналымы стадияларына ықпал етеді. Бұл
мемлекетке жаппай сұраныс және тек тауарды ғана емес, капиталды да ұсынуды
бақылауға көмек береді. Өйткені табыс халықтың сұранысының негізгі және
өндіріс фазасында капиталды функциялаудың ақырғы нәтижесі болып саналады.
Салықтық реттеудің көп тараған әдістері: салық түсімдерінің көлемін
өзгерту; бір әдістерді басқаларымен алмастыру; салық ставкасының
дифференциясы; салықтық жеңілдіктердің өзгеруі; салықты таратудың саласын
өзгерту және т.б. Салықтық реттеу қоғамдық өндіріс құралымына белсенді
түрде әсер етеді. Салық механизмі елдің дамуының аймақтық деңгейін түзеу
үшін қолданылады, ол экономикасы нашар дамыған аудандарды дамыту-
ынталандыру салықтан жартылай немесе толықтай босату жолымен жүзеге
асырылады.
Салықтық реттеу әлеуметтік саланы да қамтиды. Бұған экология,
әлеуметтік инфрақұрылым, халықты әлеуметтік қорғау жатады.
Қаржылық ресурстарды жұмылдыру туралы мемлекет шаралары елдің қаржылық
заңының негізінде оларды бөлуде, пайдалануда қаржы саясаты деп аталады.
Қаржы саясатының бағыты елдің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Сәйкесінше, экономиканың басқа жағдайға өту кезеңінде қаржы саясатының
бағыты да өзгереді.
Қабылданған қаржы саясатының дұрыстығы, әрине, елдегі қалыптасқан
экономикалық жағдайды бағалауға байланысты болады.
Қаржы саясаты мемлекетің іс әрекетінің екі қарым-қатынасты бағыты
бойынша құрылады: салық салу аясында және экономикаға ықпал ету
мақсатындағы мемлекеттік шығындардың құрылымын реттеу және бюджеті реттеу
аясында. Фискалды саясат салықты алуда үкіметтің мүмкіндіктерін қолдануды
және әр түрлі әлеуметік міндеттерді шешу үшін мемлекет бюджет қаражатын
шығындауды көрсетеді.
Мемлекеттің фискалды саясатының негізгі тұтқасы болып үкімет
мақсаттарына сәйкес салық ставкаларын өзгерту болып табылады. Фискалды
саясатты жүргізу – елдің билеуші органдарының заңдарының ерекше құқығы,
өйткені тек сол осы қаржылардың шығындарын және салық салуын бақылайды.
Фискалды саясат дискреционды және дискреционды емес түрде қалыптасады.
Дискреционды фискалды саясат түсінігі салық салуды мемлекеттің саналы түрде
реттеуі.
Қысқаша дискреционды фискалды саясатты қарастыратын болсақ, оның
сипаты төмендегідей болмақ.
Дағдарыс, күресу кезінде ынталандырушы дискреционды фискалды саясат
келесідей түрде болады:
– мемлекеттік шығындарды жоғарылату;
– салықтарды төмендету.
Мұндай фискалды саясат қаржыландыру тапшылығына алып келеді, немесе
өндірістің күрт төмендеуінің қысқаруын қамтамасыз етеді.
Артық сұраныстан болған инфляция жағдайында дискреционды фискалды
саясат келесідей қалыптасады:
– мемлекеттік шығындарды қысқарту;
– салықты көбейту;
– мемлекеттік шығындар қысқаруының салық салудың өсуімен қиылысуы.
Мұндай фискалды саясат бюджетінің оң айырмасын меңзейді.
Жалпы фискалды саясатта екінші – автоматты түрде жүзеге асырылатын
немесе дискреционды емес фискалды саясат бар. Автоматты түсінігі үкімет
тарапынан қандай да бір қадамдарды қабылдауды қажет етпейтін өзін - өзі
реттеу түрінде экономикалық жағдайдың өзгеруін сезінетін экономикалық
механизм. Негізгі құрылған тұрақтандырушыларға біріншіден салықтық түсімдер
жатады. Салық сомасы табыс мөлшеріне байланысты болады.
Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті бөлігі болып табылады және экономиканы мемлекеттік
реттеуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі қоғамдағы салықтар – мемлекеттің
негізгі табысының формасы.
Салықтар тауарлы өндіріспен, қоғамды класстарға бөлумен және
мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болған. Қоғам пайдасына мемлекеттік
ағымдар ЖІӨ-нің нақты бөлігін міндетті жарналар түрінде алу. ЖІӨ-нің
негізгі қатысушылары міндетті жарналар төлеп отырады:
– өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игіліктерді жасайтын
жұмысшылар;
– шаруашылық субъектілері, капитал иелері, кәсіпкерлік саласында іс
әрекет ететіндер.
А. Смит өзінің Халық байлығының табиғаты және оның себептерін зерттеу
жөнінде деген еңбегінде салық салудың негізгі принциптері деп мыналарды
санады: жалпыға ортақ, ақиқаттылық, айқындылық және ыңғайлылық. Келе-келе
бұл тізімге қосымша жеткілікті қамтамасыз етілуі және салықтардың қозғалысы
принциптері қосылады.
Фискалды функциялармен бірге салықтың басты қоғамдық бағытталуы
шығарылады – мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру. Мемлекеттік
бюджеттің кірістерін салықты тұрақты және орталықтандырылған негізде алу
мемлекеттің өзін үлкен экономикалық субъектіге айналдырып жібереді.
Салықтың экономикалық категория ретіндегі басқа функциясы салық
түсімдерін сандық трғыда көрсетудің мүмкіндігі туады. Бақылаушы функция
арқасында салық механизмінің тиімділігі бағаланды. Қаржы ресурстарының
қозғалысын бақылауды қамтамасыз етеді. Салықтық-қаржылық қатынастарды
бақылау функциясы таратушы функция әрекеті жағдайында көрінеді.
Салықтың реттеуші функциясы, салық салу жағдайын өзгерте отырып, бір
салықты енгізіп және екінші біреуін алып тастап, салықтық ставка жүйесін
қолдана отырып, маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуіне
жағдай жасайды.
1.2. Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық
тетіктерінің атқаратын ролі
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, қаржылық
саясат болып табылады, өйткені қаржылық ресурстармен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде- санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өэдеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискальді және реттеуші қызметі пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып
және мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық
өндірістік қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады.
Қорыта айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте
шектеу, санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет
іс әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар салық
түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды
әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі олардың
пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететің маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Өкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқында жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай “жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады.”
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың ролі туралы түрлі
ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
Салық жүйесінің әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салықтың әсер етуі
тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салықтар экономика дамуының
антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына
белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы болуы да
мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизмін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу субъектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға, алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруге болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал, салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Республикасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып-жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі,салық ставкасы, оның төлеу
мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінң біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн
есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер,
жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизмінің ең негізгі оңтайлы тетігінің бірі болып, салық
ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең
маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе,
кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным экономикасы” деп аталған
Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес
экономикалық өсу салық жүйесінің функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория-
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-төмен
және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге теңестірілген
табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда
болады. 100 пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және
жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Лаффер қисығы салық салуды жоғарлатудың белгілі бір нормасына дейін
(R) бюджеттік түсімдер көбейе түседі. Ал, шекті нормаға жеткенде бюждет
түсімдері азая бастайды.
Теориялық жағынан мемлекеттік максималды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптималды салық
ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, практикалық талдаулар көрсетіп
берді.
Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптимальды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақтылығы, инфляция деңгейінің
төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы болып табылады.
Сурет 1 – Лаффер қисығы
пайыз есебімен(R)
100
50 (R)
0
Тм
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының немесе
қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992-жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап,салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген
10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі
дифференциялды табыс салығы ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері болып саналса ал,
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизмінң басқа элементтерінен ерекшелігі сол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал, жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмді икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салықтық жеңілдіктердің кәсіпорындарда
қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
– тиімділікті жоғарылату;
– қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
– керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
– ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
– табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
– өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық режиммен
қамтамасыз ету.
Келесі салық механизміндегі маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Салық салу жүйесінің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай
келе, салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады.
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салықтар мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал береді
және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді.
2 ЭКОНОМИКАНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ
САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері
Салықтарды пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз
етудің белгілі бір әдісі болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға керекті
ресурстарды өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен кірістердің бөлінуін
өзгеріске түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.
Жалпы, салық жүйесі дегеніміз мемлекетпен белгіленген және қаржы
ресурстарының орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қоғамдық қорлар
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиынтығы, сондай-ақ салықтарды
алудың әдістері мен тәсілдерінің , нысандары мен қағидаларының және салық
қызметі органдарынан тұрады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жаңа салық
кодексіне орай, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн
салығы, акциздер, экспортталатын шикі мұнай мен газ конденсатына салынатын
ренталық салық, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдары салығы, мүлік
салығы. Сонымен бірге 13 алымдар, 9 төлемақы түрлері, мемлекеттік баж және
кедендік төлемдер бар.
Енді әрбір салықтар жіктемесіне жеке-жеке тоқталатын болсақ, Қазақстан
Республикасында фискалды жағымен жария болған, салықтық түсімдердегі табыс
салығынан кейінгі екінші орынға ие жанама салықтардың атқаратын ролі ерекше
болып келеді. Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық, ең алғаш 1954 жылы
Францияда негізі қаланған болатын. Қазір ол әлемнің 42 астам елдерінің
салық жүйесінде қолданылады.
Жанама салықтар –жоғарда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрлымына әсер етуі мүмкін.Бұдан
басқа,салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі
олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.Сонымен бірге тұтынуға
салынатын салықтар болып табылатын акциздерді,сатудан алынатын салықты,
қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады,
өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ;олармен экономикалық бұзушылық аз
байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтылығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;салықтардың жасырымдылығын
қамтамасыз етеді және т.с.с.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықта-өндірісте гі,саудадағы және
экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда –салық салуды тұтынысқа
обьективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмысын қамтылуының төмендеуінің
нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта
құруға,оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын
шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді.Сондықтан салық ауыртпалығын кқп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді.Дүниежүзілік тәжірибие мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық- ҚҚСС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығыстың орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып
табылады:қосылған құн болып өнімге кешенді шығыстар,мысалы,жарнамаға
жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР
кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған,оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ң аумағындағы
тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады.Салық салынатын айналым
бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚСС сатылған тауарлар үшін төленуге
тиісті салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.Заңнамаға сәйкес
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт аталған салықтың салық
салу обьектілері болып есептелінеді. ҚҚСС-ты төлеушінің тауарларды өткізу
бойынша жасаған айналым салық салынатын айналым болып табылады,оған салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны ҚР-сы
болып табылмайтын айналым қосылмайды.Салық салынатын айналым мөлшері,оған
қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар
мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады.Өткізілген тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен
жағдайда,салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.ҚР-ң кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
және әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда
салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне
кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны,
сондай-ақ қосылған құға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан
Республикасында тауарлар импортты кезендегі салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:
– тауарға меншік құқығын беруді;
– тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
– комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жөнелтуді;
– қарызды төлемеген жағдайда кепіл берушінің кепіл ұстаушыға кепілге
қойылған мүлкін беруін;
– кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа
пайдалануын;
– қосылған құнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір
құрылымдық бөлімшенің екінші құрылымдық бөлімшеге тауар жөнелтуін
білдіреді.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым кез келген
жұмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді.соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметі білдіреді.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық
салынатын айналым мөлшеріне қолданылады. Түсті және қара металдар сынығының
экспортын қоспағанда экспортқа тауарлар өткізу бойынша айналымға,
халықаралық тасылымдарға байланысты орындалатын жұмыстарға, көрсетілген
қызметтерге нөлдік ставка бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: Мемлекеттің экономиканы қаржылық
реттеу жүйесіндегі салықтық реттеу және оның қазақстан республикасының
қазіргі жағдайындағы ерекшеліктері. Диплом жұмысы 3 тараудан тұрады,
көлемі 63 беттен тұрады. Аталған диплом жұмысы барысында 6 сурет, 8 кесте
келтірілген, 34 әдебиет көзі пайдаланылған.
Кілт сөздер: салық саясаты, инвестиция, фискальді саясат, дивидент,
капитал, инфляция, салық ставкасы, акциздер, қосылған құн салығы, жеке
табыс салығы, корпорациялық табыс салығы, ренталық салық, әлеуметтік салық,
мемлекеттік БАЖ, кедендік төлемдер, жанама салық, бюджет, кредит
ставкалары, амортизация, делдал.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын ролі және мәні мен мазмұнын атап көрсеткіміз
келеді.
Болашақта салық әкімшілігін және салық реформаларын жетілдіру
мақсатында басқа да экономикалық саясаттың бағыттарымен және негізгі
қағидаларымен сәйкес келетін, сондай-ақ ел экономикасының өсу стратегиясы
басымдылығы мен мақсатына тікелей байланысты салық саясатын жүргізуі қажет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ
САЛЫҚТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық
тетіктерінің атқаратын
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 13
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ
ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . 22
2.2 Экономиканың дамуына салықтық әсер етудің бүгінгі күнгі
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты қамтамасыз етудегі
салықтардың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... . 39
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫН САЛЫҚТЫҚ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ШЕТ
ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕГЕ СҮЙЕНЕ ОТЫРЫП ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
72
КІРІСПЕ
Кез келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуына орай
тиімді салық жүйесін құрудың маңызы зор. Өйткені, бюджет пен шаруашылық
субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және
реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары
өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Салық салудың нәтижелілігі олардың
атқаратын роліне тікелей байланысты болса керек. Өйткені, егер салық салу
тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың
атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл
роль жағымды болып келеді. Барлығымызға мәлім жоспарлы экономиканың құлап,
нарықтық қатынастардың етек алуына орай ел экономикасына мемлекеттік әсер
етудің дәрежесі мен шектеулігі туралы сұрақтар туындап отыр. Шаруашылықта
тепе-теңдіктің қалыптасуын өзі реттейтін таза нарықтық экономиканы
қалыптастырып, дамытуда өзіндік тәжірибенің аздығынан шет елдік тәжірибеге
көбірек сүйеніп келген Қазақстан Республикасы қазіргі кезде аз да болса
экономиканың әр саласы мен бөліктерін дамыту барысында тәжірибе жинақтап
қалды.
Қазіргі кезде жүргізіліп отырған Қазақстандағы экономикалық
реформалардың негізгі бағыттарының бірі орта және кіші бизнесті
қалыптастыру мен дамыту. Сол арқылы тұрақты түрдегі экономикалық өсуге қол
жеткізу. Қоғам күн өткен сайын кәсіпкерліктің нарықтық экономиканың негізі
екенін мойындап отыр. Ал, кәсіпкерлік пен ұдайы өндірістің үздіксіз
жалғасып, уақыт өткен сайын дамып отыруы үшін олардың қызметінің
нәтижелілігіне айтарлықтай әсер ететін маңызды фактордың бірі салықтық
саясаттың ұтымды түрде жүргізіліп отыруы уақыт талабы болып табылады.
Салықтардың көмегімен инвестициялық процесске экономикалық әсер етуді
қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс салаларындағы техника мен
технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға, салықтық аударымдарды
реттеуге мүмкіндік туындайды.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салықтық реттеу нарықтық реттеу
сипатына ие болады және өндірушілер мен тұтынушылар арасында тура және
жанама байланыстар негізіндегі еркін қарым қатынасты туындатады. Соның
салдарынан өндірушілер мүдделерінің қарама-қайшылығынан барып күрделі
құбылыстар пайда болады. Сөйтіп, нарықтық қатынастар кейбір шаруашылық
субъектілері өндірісінің қатаң бәсекелестік жағдайында дамуына, ал екінші
жағынан өндірістік тауарлар массасының тұтынумен және тарату мүмкіндігімен
сәйкес келмеуінің нәтижесінде шаруашылық байланыстардың үзілуіне әкеледі.
Осыдан барып өндірісте төмендеушілік пен нарықтық экономикадағы құлдырауды
тоқтату үшін нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеу қажеттілігі туындайды
және экономиканың тұрақты дамуын реттеуші ретінде барлық дамыған елде
мойындалған салық салу механизмі қарастырылады.
Шағын және орта бизнесті салықтық реттеу тетіктерінің болмауы
экономиканың аталмыш секторының тежелуін қамтамасыз ететін фактор болып
табылады. Осыған байланысты экономиканың тұрақты өсуін қадағалап, оған әсер
ету құралдарын тиімді пайдалану мәселесі бүгінгі күннің негізгі де өзекті
проблемасы болып табылады.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз
экономиканың тұрақты дамуына мемлекет тарапынан жағдай тудыру мақсатындағы
салықтық құралдардың атқаратын ролі және мәні мен мазмұнын атап көрсеткіміз
келеді.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегі мәселелерді қарастыруды жөн көрдік:
– нарықтық қатынастардың қалыптасып, дамуы кезіндегі салық
жүйесінің экономикалық мәні мен мазмұны және атқаратын ролі
– ел экономикасына мемлекеттік әсер етудегі салықтардың алатын
орны;
– қазіргі кездегі салық салу жүйесінің қызмет ету механизмі;
– ел экономикасын тұрақты дамуының негізі болатын мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін қамтамасыз етудегі салықтардың алатын
орны;
– дамыған елдер тәжірибесін қолдана отырып, еліміздің салық салу
жүйесін болашақта дамыту жолдарын қарастыру.
Жоғарыдағы мәселелерді қарастыру кезінде салық заңдары мен бюджет
туралы заңдар және басқа да қосымша нормативті актілер мен жарлықтар
қолданылды. Сондай-ақ, монографиялар мен оқу құралдары, мерзімдік
басылымдардан түрлі мақалалар қолданылды.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ САЛЫҚТАР
1.1 Қаржылық реттеу құралы ретіндегі салықтардың мәні мен мазмұны
Жалпы еліміздің экономикасын жан – жақты дамыту, оны тек қана бір
салаға ғана тәуелді етіп қоймай, әртараптандыру және сол арқылы әлемдік
экономикаға ойдағыдай кірігу бүгінгі күннің басты талабы.
Үстіміздегі жылғы президенттің халыққа жолдауындағы орын алған басты
басымдықтардың бірі экономиканы жан – жақты дамыту, сол арқылы халықтың
әлеуметтік жағдайын көтеріп, халықаралық рынокта дамыған елдердің қатарына
қосылу. Осы орайда, ел басшысы өз жолдауында былай деп атап көрсетті:
Әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігіне іліккен елдер тобының ішінен
орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздері және өркенді де өршіл
дамып келе жатқан қоғамның іргетасы болып тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және бір ғана шикізат секторының шеңберімен шектеліп қалмайтын
ашық нарық экономикасы бола алады.
Әрбір мемлекет өзінің шығындарын қаржыландыруға, жоғарыда аталған
экономиканы екі бастан дамытуға (бюджет кірісі мен шығысы арқылы) және өз
функцияларын жүзеге асыруға жұмсайтын қаражаттары мен қаржы базасы болса
ғана ол мемлекет болып қалыптаса алады. Бүкіл мемлекеттік аппарат ретінде
қызмет ететін, қоғамды басқарудағы ролі жоғары кез-келген мемлекет
өздігінен ақшамен өлшенетін өнім шығара алмайды.
Сондықтан да, мемлекет ақша қаражатын 2 түрмен жұмылдырады.
– жеке меншіктің мемлекетке өз еркімен беруі (мысалы: ішкі және сыртқы
заемдар);
– мәжбүрлі түрде салық салу.
К.Маркс салықты ананың сүтіне теңеген, өйткені балаға сүт қаншалықты
қажет болса мемлекетке де салық соншалықты қажеттігін айтқан, ал Ф.Энгльс
болса салықты мемлекеттің үш белгісінің біріне теңеген. Сол себептен
салықтың маңыздылығын экономикалық теория ойшылдарының барлығымен
зерттелген.
Мемлекеттің қоғам дамуындағы ролі және оның атқаратын ролін және оның
ретту тетіктерінің қаншалықты керек екені әсіресе нарықтық экономика
жағдайында үлкен көңіл аударатын мәселе болды. Адамзат қоғамының емін –
еркін табиғи өмір сүруін сақтап қалу проблемалық жағдайға айналуы себебінен
мемлекеттік реттеудің қоғамдағы атқаратын ролі жоғарылай береді. Біздің
жағдайымызда оның ролі шаруашылық жүргізудің нарықтық нысанына өту
кезіндегі еркін кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы
мүмкіндігінің төмендеу тиімділігіне сенуге болмайтындығымен де
негізделеді.
Қазіргі қоғамда салық қаржы қатынысының мемлекеттің ақшалай табысымен
құралғанын көрсетеді және оған қатысты келесі функцияларды орындауы тиіс.
Мысалы: әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау және т.б. Экономикалық
қатынастардың бірі ретінде салықтар экономикалық базиске жатады және
объективті қажетті болып табылады. Сол себептен, салықтар мемлекетке өзіне
алынған функцияларды, жұмыстарды атқару үшін және салықты жоюды талап ету,
ол өз-өзіңді жоюды талап ету деген сөз.
Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы,
капитал салымының көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының жандануы
дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның қызуы мен күресу.
Табысқа салынатын салық ставкасының өзгеруі, мемлекет капитал салымына
қосымша ынталандырады кемітеді немесе жасай алады, ал жанама салық
көмегімен жұмсалу қорына және баға деңгейіне ықпал ете алады.
Либералды немесе протекциондық сыртқы сауда саясатының таңдау арқылы,
мемлекет кеден баждарын өзгерте алады, әріптестерінен кезекті немесе
қаржылық қолдау алады, немесе ұлттық экспорт талаптарын қояды. Кедендік баж
жанама салықтың бір түрі, олардың көтерілуі импорттың қымбаттауына, оның
артынан ұлттық тауарлардың, өкінішке орай сыртқы сауда айналымына әсер
етеді. Баждың төмендеуі немесе алынуы ішкі нарықта бәсекенің шиеленісуіне,
бағаның өсуінің бәсеңдеуіне, сыртқы сауданың жоғарылауына әкеледі.
Салық ставкасы салалар және аймақтарға диференцияланады. Олар кешен
және кешенді құрылымға ықпал ете бастады. Сондықтан, мұнайға және газ
өндіруге салық жоғары, бірақ аз меңгерілген, экономикасы дамымаған
аймақтарда төмендеу болады.
Салық жүйесі біртіндеп икемді тетікке айналып келеді. Салық заңының
негізін және құрылымының негізін сақтауда мемлекеттік салықтарды реттеу
органдары, мемлекеттік экономикалық саясаттың мақсатында уақытша және
белгілі бір кәсіпорынды таңдап алып, оның салық ставкасын төмендетеді
немесе салықты мүлде қысқартады. Келесі салаларға капитал ретінде
жұмасалатын табысқа салықтарды жеңілдету кең қолданыс табуда: ғылыми
зерттеулер және олардың жетістіктеріне қол жеткізу, жаңа жұмыс орындарын
ашуға, қоршаған ортаны қорғау.
Салық салуды реттеу объектлері нақтылануда, мысалы, кәсіпорын
табысының екі түұріне салық салу дифференцияланады: таратылмаған
(кәсіпорындарда шаруашылық қызметін дамытуға қалдырылған) және таратылған
(дивиденттерге және акция иелеріне төленетін төлем). Дивиденттер сомасына
салынатын салық көлемі жоғары болған кезде, таратылмайтын табысқа салынатын
салық ставкасының төмендеуі, табыстың екі осы бөліміндегі тепе-теңдіктің,
оның таратылмаған бөлімінің пайдасына қарай өзгеретіні анықталған,
дивиденттердің бір уақытта төмендеуінен, капиталдың ішкі жинақталуы
ұлғайып, инвестицияның өзін-өзі қаржыландыруы өседі, егер бұл тенденция
ұзақ уақыттық сипат алатын болса, акциялардың бағасы төмендеп, оларды
отандық және шетелдік инвесторлардың сатып алуы қаупі туады. Таратылмайтын
табысқа салықтың көтереліуінен және оның дивиденттерге төленетін сомаға
азаюуынан кері көріністі көруге болады.
Қазіргі кезде салықтардың реттеуші қызметі табыстар мен пайдаларды
салықтан босататып, және сол уақыттағы экономиканы мемлекеттік реттеу
мақсатына сәйкес әрекеттер үшін, жалпы және жеке ынталандыру құрайтындай
жағдайда емес, керісінше, шаруашылық субъектісі мен оның нақты шаруашылық
акциясына берілген салықтық жеңілдіктер көлемінің арасында қатаң сандық
тәуелділік орнатуға тырысады.
Батыста экономиканы мемлекеттік реттеудің көптеген мақсаттарына
капитал салымын мақсатты түрде ынталандыру арқылы қол жеткізеді. Негізгі
капиталдың жаңаруы мен ұлғаюы көлеміне негізінен өсу қарқыны, конъюктура
жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік тәуелді, ал инвестиция құрылымына
салалық және аймақтық құрылым, ғылыми зерттеу жұмыстарына бағытталу
мәселелері тәуелді.
Нарықтық экономика жағдайындағы мемлекет қызметінің маңызды бағыты –
бұл макро экономикалық тұрақтылық. Оны үкіметтің экономикалық өсуді, толық
жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған қызметтер ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық жүйедегі тепе-теңдік, эконономиканың нарықтық өзін-өзі
құру негізінде құрылатын, жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен немесе шамадан
тыс инфляциямен бірге жүруі мүмкін.
Бұл міндетті шешудің басты құралдары – фискалды және ақшалай саясат.
Жалпы ұсынысқа сәйкес, тұрақтылық саясатын жүргізу үшін мемлекеттік
шығындарды көтеру керек және секторлардың шығындарын ынталандыру үшін
салықты төмендету керек. Осындай немесе басқалай мемлекеттің іс-әрекеті
жағдайды жақсарта ма, нашарлата ма, оны тигізілген залалдар бойынша
жорамалдайды.
Бәсекелестік нарықтық жүйеде жалпы қабылданған артықшылығы болып
ресурстарды бөліп таратудың тиімді әдісі болып табылады. Бірақ белгілі
жағдайларда, мұндай сыртқы факторлар, қоғамдық тауарлар, жетілмеген бәсеке
және т.б. жағдайында ресурстарды дұрыс бөлмеу проблемасы туады.
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік саланы және ауыл шаруашылығын
қамтуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік әсер етудің белгілі бір
түрлері қолданылады. Бұл жерде құрал ретінде салықтар, субсидиялар, тікелей
мемлекеттік реттеулер қолданылуы мүмкін.
Мемлекет салық және субсидия жүйесі арқылы қоғамдық игілік және қызмет
көрсету өндірісіне ықпал етуі мүмкін.
Экологиямен байланысты сыртқы әсерлер жағдайында өндірістің
шығындарында ауаның, жердің, судың ластануының залалдары есепке алынбайды.
Демек, осы өндіріс шамадан тыс ресурстар көлемін пайдаланады.
Үкіметтік тиым салу немесе шектеу мұндай ластануларға, қауіпсіздік
стандарттарын құру өндірушілерге, зиянды заттардың алдын алатын жабдықтарға
қосымша шығын жасауына мәжбүрлеп отыр. Қосымша шығындар өндірістің
көлемінің төмендеуіне алып келеді. Соның нәтижесінде шектен тыс ресурстарды
осы өндірістің тұтынуы азаяды.
Сыртқы әсерлер қоғам үшін оң нәтижелерді де иемденуі мүмкін, бірақ
өндірушілердің шектен тыс шығындарына әкеледі. Мұндай нұсқаларда
мемлекеттік қолдау көрсетудің қажеттілігі туады. Ол жиі салық және субсидия
көмегімен жүзеге асырылады. Табыстарды қайта бөлумен байланысты
функцияларда маңызды болып табылады. Бәсекелік механизмді қамтамасыз ететін
қайта бөлу әлеуметтік қабаттардың бөлінуіне және бақылаудан ауытқып отырған
жұмыссыздыққа әкеледі.
Таза фискалды функциялардан басқа, салықтар мен алымдар жүйесі
қоғамдық өндіріске экономикалық әсер етуші механизмі ретінде қызмет етеді.
Мемлекеттің қаржылық-бюджеттік механизмінің әсер етуінің негізгі
бағыты кеңейтілген ұдайы өндіру процесіндегі келесідей:
– бюджеттік субсидия беру;
– экономикаға мемлекеттік инвестициялар беру;
– кәсіпорындарға датация немесе қайтарылатын ссуда ретінде тікелей
субсидиялау;
– қажеттілікке сай ақшалай-несиелік шектеулерді енгізу. Бұған бағаны
реттеу, тұтынушы несиесі ережесі, валюталық бақылау т.б. жатады;
– лицензиялау;
– жеке сауда-саттық туралы заңнамалар;
– ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды
қаржыландыру;
– салық саясаты.
Мемлекет экономикалық өмір ағымына, тек белгілі бір ақшалай
қаражаттарды иемденіп отырғанда ғана ықпал ете алады. Оларды мемлекеттің
функцияларын орындауға тартылғандардың жақтары – азаматтар және заңды
тұлғалар беруі керек. Осы үшін салық жүйесі өмір сүреді.
Мемлекет салық жүйесінің көмегімен нарық жұмысына белсенді
араласады, өндірістің дамуын реттейді.
Бүгінгі күні мемлекетте бюджетке түсетін қаржыларды жұмылдыру үшін
құрамында 35-40 әр түрлі алымдар мен міндетті төлемдері бар күрделі салық
жүйесі қолданылады. Салықтың көптілігі көп жағдайларда салық төлеушілердің
төлем қабілеттігін білуге көмек береді.
Салық салу есебінен қорлар қалыптасады, олар арқылы мемлекет мыналарды
қаржыландырады:
– ұлттық шаруашылықтың өндірісін кеңейтуде кейбір шығындарын
қаржыландырады;
– әлеуметтік бағдарламалар – зейнетақылық және әлеуметтік
қамтамасыздандыру, білім беру, денсаулық сақтауды қаржыландырады;
– өзінің қорғанысын және қауіпсіздігін қамтамасыздандыру;
– басқа елдерге несиелер және қайтарымсыз көмек көрсету.
Бұл салықтың бірінші және негізгі функциясы – мемлекеттік қазынашылық
үшін қаржы көзі қызметін атқару.
Нарықтық экономикадағы екінші салық функциясы – нарықтық бәсекелесті
қолдаудың және дамытудың қаржылары қызметін көрсету.
Нарықтық экономикадағы үшінші салық функциясы – халықтың аз қамтамасыз
етілген бөліктеріне өмірлерін жақсартудың көзі ретінде болу. Осы мақсатта
азаматтарға салық салу жүйесі прогрессивті шкала бойынша құрылады.
Нарықтық экономикалы елдердегі мемлекет табыс табатын екі субъекті
топтарға салық салады: кәсіпорын және азамат. Салық салудың басты
объектілері: кәсіпорынның пайдасы, өндіріс өндірісіндегі қосымша құн, тауар
мен қызметер айналымы, азаматтардың табыстары және мүліктері. Кәсіпорынның
үлкен міндетті төлемдері болып әлеуметтік сақтандыру сызығы бойынша
зейнетақы және жәрдемақыларды төлеуге бағытталған аударымдар болып
табылады.
Елдің ЖІӨ-мін және ұлттық байлығын қайта бөлуде салықтар шешуші рөл
атқарады.
Салықтар капиталға, оның барлық айналымы стадияларына ықпал етеді. Бұл
мемлекетке жаппай сұраныс және тек тауарды ғана емес, капиталды да ұсынуды
бақылауға көмек береді. Өйткені табыс халықтың сұранысының негізгі және
өндіріс фазасында капиталды функциялаудың ақырғы нәтижесі болып саналады.
Салықтық реттеудің көп тараған әдістері: салық түсімдерінің көлемін
өзгерту; бір әдістерді басқаларымен алмастыру; салық ставкасының
дифференциясы; салықтық жеңілдіктердің өзгеруі; салықты таратудың саласын
өзгерту және т.б. Салықтық реттеу қоғамдық өндіріс құралымына белсенді
түрде әсер етеді. Салық механизмі елдің дамуының аймақтық деңгейін түзеу
үшін қолданылады, ол экономикасы нашар дамыған аудандарды дамыту-
ынталандыру салықтан жартылай немесе толықтай босату жолымен жүзеге
асырылады.
Салықтық реттеу әлеуметтік саланы да қамтиды. Бұған экология,
әлеуметтік инфрақұрылым, халықты әлеуметтік қорғау жатады.
Қаржылық ресурстарды жұмылдыру туралы мемлекет шаралары елдің қаржылық
заңының негізінде оларды бөлуде, пайдалануда қаржы саясаты деп аталады.
Қаржы саясатының бағыты елдің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Сәйкесінше, экономиканың басқа жағдайға өту кезеңінде қаржы саясатының
бағыты да өзгереді.
Қабылданған қаржы саясатының дұрыстығы, әрине, елдегі қалыптасқан
экономикалық жағдайды бағалауға байланысты болады.
Қаржы саясаты мемлекетің іс әрекетінің екі қарым-қатынасты бағыты
бойынша құрылады: салық салу аясында және экономикаға ықпал ету
мақсатындағы мемлекеттік шығындардың құрылымын реттеу және бюджеті реттеу
аясында. Фискалды саясат салықты алуда үкіметтің мүмкіндіктерін қолдануды
және әр түрлі әлеуметік міндеттерді шешу үшін мемлекет бюджет қаражатын
шығындауды көрсетеді.
Мемлекеттің фискалды саясатының негізгі тұтқасы болып үкімет
мақсаттарына сәйкес салық ставкаларын өзгерту болып табылады. Фискалды
саясатты жүргізу – елдің билеуші органдарының заңдарының ерекше құқығы,
өйткені тек сол осы қаржылардың шығындарын және салық салуын бақылайды.
Фискалды саясат дискреционды және дискреционды емес түрде қалыптасады.
Дискреционды фискалды саясат түсінігі салық салуды мемлекеттің саналы түрде
реттеуі.
Қысқаша дискреционды фискалды саясатты қарастыратын болсақ, оның
сипаты төмендегідей болмақ.
Дағдарыс, күресу кезінде ынталандырушы дискреционды фискалды саясат
келесідей түрде болады:
– мемлекеттік шығындарды жоғарылату;
– салықтарды төмендету.
Мұндай фискалды саясат қаржыландыру тапшылығына алып келеді, немесе
өндірістің күрт төмендеуінің қысқаруын қамтамасыз етеді.
Артық сұраныстан болған инфляция жағдайында дискреционды фискалды
саясат келесідей қалыптасады:
– мемлекеттік шығындарды қысқарту;
– салықты көбейту;
– мемлекеттік шығындар қысқаруының салық салудың өсуімен қиылысуы.
Мұндай фискалды саясат бюджетінің оң айырмасын меңзейді.
Жалпы фискалды саясатта екінші – автоматты түрде жүзеге асырылатын
немесе дискреционды емес фискалды саясат бар. Автоматты түсінігі үкімет
тарапынан қандай да бір қадамдарды қабылдауды қажет етпейтін өзін - өзі
реттеу түрінде экономикалық жағдайдың өзгеруін сезінетін экономикалық
механизм. Негізгі құрылған тұрақтандырушыларға біріншіден салықтық түсімдер
жатады. Салық сомасы табыс мөлшеріне байланысты болады.
Салықтар мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті бөлігі болып табылады және экономиканы мемлекеттік
реттеуде маңызды рөл атқарады. Қазіргі қоғамдағы салықтар – мемлекеттің
негізгі табысының формасы.
Салықтар тауарлы өндіріспен, қоғамды класстарға бөлумен және
мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болған. Қоғам пайдасына мемлекеттік
ағымдар ЖІӨ-нің нақты бөлігін міндетті жарналар түрінде алу. ЖІӨ-нің
негізгі қатысушылары міндетті жарналар төлеп отырады:
– өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игіліктерді жасайтын
жұмысшылар;
– шаруашылық субъектілері, капитал иелері, кәсіпкерлік саласында іс
әрекет ететіндер.
А. Смит өзінің Халық байлығының табиғаты және оның себептерін зерттеу
жөнінде деген еңбегінде салық салудың негізгі принциптері деп мыналарды
санады: жалпыға ортақ, ақиқаттылық, айқындылық және ыңғайлылық. Келе-келе
бұл тізімге қосымша жеткілікті қамтамасыз етілуі және салықтардың қозғалысы
принциптері қосылады.
Фискалды функциялармен бірге салықтың басты қоғамдық бағытталуы
шығарылады – мемлекеттің қаржы ресурстарын қалыптастыру. Мемлекеттік
бюджеттің кірістерін салықты тұрақты және орталықтандырылған негізде алу
мемлекеттің өзін үлкен экономикалық субъектіге айналдырып жібереді.
Салықтың экономикалық категория ретіндегі басқа функциясы салық
түсімдерін сандық трғыда көрсетудің мүмкіндігі туады. Бақылаушы функция
арқасында салық механизмінің тиімділігі бағаланды. Қаржы ресурстарының
қозғалысын бақылауды қамтамасыз етеді. Салықтық-қаржылық қатынастарды
бақылау функциясы таратушы функция әрекеті жағдайында көрінеді.
Салықтың реттеуші функциясы, салық салу жағдайын өзгерте отырып, бір
салықты енгізіп және екінші біреуін алып тастап, салықтық ставка жүйесін
қолдана отырып, маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуіне
жағдай жасайды.
1.2. Экономиканы тұрақты дамыту және оны салықтық реттеудегі салық
тетіктерінің атқаратын ролі
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, қаржылық
саясат болып табылады, өйткені қаржылық ресурстармен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде- санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өэдеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискальді және реттеуші қызметі пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискальды қызметті орындай отырып
және мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық
өндірістік қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады.
Қорыта айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте
шектеу, санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет
іс әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.
Ф.Кенэ мен А.Вагнердің концепциясы бойынша атай кету керек, олар салық
түсімін дұрыс бөлу немесе түк болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды
әсерін әлсірету мүмкіндігін көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге
белсенді әсер ету құралы деп қарастырды.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты нағыз
өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі олардың
пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететің маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Өкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқында жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай “жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады.”
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың ролі туралы түрлі
ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама беруге
болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері немесе
жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.
Салық жүйесінің әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салықтың әсер етуі
тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салықтар экономика дамуының
антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына
белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы болуы да
мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау жасайды.
Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-ақ
мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Салық субъектілерінің немесе салық төлеушілердің салық жүйесіндегі
мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер салық механизмін құруда негізгі
салық элементтері болып табылады. Салық салу субъектілері шынайы салық
ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен үнемі сәйкес келе бермейді.
Мысалға, алып қарайтын болсақ, оған жанама салықтарды келтіруге болады.
Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар төлегенімен, ал, салық
ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан Республикасының салық
заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып-жеке және заңды тұлғалар,
резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады. Кәсіпкерлер мен
шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу мен есептеудің
механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп жатудың қажеті
жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі,салық ставкасы, оның төлеу
мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері, нәтижесінде бюджетке
төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл бөлетін
қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінң біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн
есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер,
жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.
Салық механизмінің ең негізгі оңтайлы тетігінің бірі болып, салық
ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы және оның базалық мөлшері ең
маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-жақты қарастыра келе,
кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным экономикасы” деп аталған
Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы теориямен сәйкес
экономикалық өсу салық жүйесінің функциясы болып табылады.
Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын сонымен
бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді. Бұл
жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория-
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-төмен
және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге теңестірілген
табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген кезде пайда
болады. 100 пайыздық салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс әлсірейді және
жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Лаффер қисығы салық салуды жоғарлатудың белгілі бір нормасына дейін
(R) бюджеттік түсімдер көбейе түседі. Ал, шекті нормаға жеткенде бюждет
түсімдері азая бастайды.
Теориялық жағынан мемлекеттік максималды табысты қамтамасыз ететін,
сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын арттыратын оптималды салық
ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық, практикалық талдаулар көрсетіп
берді.
Салық ставкасы экономиканың даму ерекшелігімен қатар, нарықтық
жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптимальды салық ставкасын енгізудің
оңтайлы кезі, экономикалық ситуациялардың тұрақтылығы, инфляция деңгейінің
төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы болып табылады.
Сурет 1 – Лаффер қисығы
пайыз есебімен(R)
100
50 (R)
0
Тм
Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие көрсеткендей,
салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыз болуы өндірістің ынталылығының немесе
қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып табылады.
Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.
Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992-жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап,салық ставкасы 30 пайыз болып белгіленді және
төмендетілген 20 пайыздық және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген
10 пайыздық салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі
дифференциялды табыс салығы ставкасы қолданылады.
Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс салығы ставкасы төмен болып
саналады бұл әрине біздің экономикамыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі тетіктерінің негізгілерінің
біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады. Егер, салық объектісі,
субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің мерзімі мен тәртібі
салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері болып саналса ал,
салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің салықтық төлемдерді
азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің салық механизмінң басқа элементтерінен ерекшелігі сол, ол
сол элементтерге қосымша қолданылады.
Егер, салық ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін
көретін болсақ, ал, жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы
салықтық механизмді икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады.
Нақ осы икемділік салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-
қаржылық реттеуден ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік
реттеудің жалпы механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық
жеңілдіктер ұдайы өндіріс процесін іскерлік белсенділікті арттыруға
қолданатын, қаржылық салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті
жетілдіретін, жаңа өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін
мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Салықтық жеңілдіктердің кәсіпорындарда
қолдануының негізгі бағыттары төмендегідей:
– тиімділікті жоғарылату;
– қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
– керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
– ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
– табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
– өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық режиммен
қамтамасыз ету.
Келесі салық механизміндегі маңызды роль атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды.
Салық салу жүйесінің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай
келе, салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады.
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салықтар мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал береді
және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді.
2 ЭКОНОМИКАНЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУШІ ФАКТОР РЕТІНДЕГІ САЛЫҚ
САЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Қазіргі кездегі салық жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері
Салықтарды пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз
етудің белгілі бір әдісі болып табылады.
Салықтардың көмегімен мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға керекті
ресурстарды өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен кірістердің бөлінуін
өзгеріске түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.
Жалпы, салық жүйесі дегеніміз мемлекетпен белгіленген және қаржы
ресурстарының орталықтандырылған жалпы мемлекеттік қоғамдық қорлар
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жиынтығы, сондай-ақ салықтарды
алудың әдістері мен тәсілдерінің , нысандары мен қағидаларының және салық
қызметі органдарынан тұрады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жаңа салық
кодексіне орай, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн
салығы, акциздер, экспортталатын шикі мұнай мен газ конденсатына салынатын
ренталық салық, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері, әлеуметтік салық, жер салығы, көлік құралдары салығы, мүлік
салығы. Сонымен бірге 13 алымдар, 9 төлемақы түрлері, мемлекеттік баж және
кедендік төлемдер бар.
Енді әрбір салықтар жіктемесіне жеке-жеке тоқталатын болсақ, Қазақстан
Республикасында фискалды жағымен жария болған, салықтық түсімдердегі табыс
салығынан кейінгі екінші орынға ие жанама салықтардың атқаратын ролі ерекше
болып келеді. Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық, ең алғаш 1954 жылы
Францияда негізі қаланған болатын. Қазір ол әлемнің 42 астам елдерінің
салық жүйесінде қолданылады.
Жанама салықтар –жоғарда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрлымына әсер етуі мүмкін.Бұдан
басқа,салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен гөрі
олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.Сонымен бірге тұтынуға
салынатын салықтар болып табылатын акциздерді,сатудан алынатын салықты,
қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады,
өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ;олармен экономикалық бұзушылық аз
байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың
жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтылығын қоса олар
тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;салықтардың жасырымдылығын
қамтамасыз етеді және т.с.с.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында,тұралаушылықта-өндірісте гі,саудадағы және
экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда –салық салуды тұтынысқа
обьективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмысын қамтылуының төмендеуінің
нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта
құруға,оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын
шығыстарды арттыру қажеттігінен көбейеді.Сондықтан салық ауыртпалығын кқп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді.Дүниежүзілік тәжірибие мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық- ҚҚСС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығыстың орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып
табылады:қосылған құн болып өнімге кешенді шығыстар,мысалы,жарнамаға
жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР
кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған,оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР-ң аумағындағы
тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады.Салық салынатын айналым
бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚСС сатылған тауарлар үшін төленуге
тиісті салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады.Заңнамаға сәйкес
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт аталған салықтың салық
салу обьектілері болып есептелінеді. ҚҚСС-ты төлеушінің тауарларды өткізу
бойынша жасаған айналым салық салынатын айналым болып табылады,оған салық
кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны ҚР-сы
болып табылмайтын айналым қосылмайды.Салық салынатын айналым мөлшері,оған
қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар
мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады.Өткізілген тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен
жағдайда,салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі.ҚР-ң кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
және әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда
салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне
кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны,
сондай-ақ қосылған құға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан
Республикасында тауарлар импортты кезендегі салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:
– тауарға меншік құқығын беруді;
– тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
– комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жөнелтуді;
– қарызды төлемеген жағдайда кепіл берушінің кепіл ұстаушыға кепілге
қойылған мүлкін беруін;
– кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа
пайдалануын;
– қосылған құнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір
құрылымдық бөлімшенің екінші құрылымдық бөлімшеге тауар жөнелтуін
білдіреді.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым кез келген
жұмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді.соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметі білдіреді.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық
салынатын айналым мөлшеріне қолданылады. Түсті және қара металдар сынығының
экспортын қоспағанда экспортқа тауарлар өткізу бойынша айналымға,
халықаралық тасылымдарға байланысты орындалатын жұмыстарға, көрсетілген
қызметтерге нөлдік ставка бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz