Мемлекет және құқық теориялық негіздері және әдістері
Кіріспе
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
1.3 Мемлекеттің және құқықтың пайда болуы
1.4 Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
2.2 ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиттер
Қосымша
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
1.3 Мемлекеттің және құқықтың пайда болуы
1.4 Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
2.2 ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиттер
Қосымша
Мемлекет және құқық теориясының пәні
Әр ғылымның немесе оқу пәнінің заты - ол зерттейтін мәселелердің жиынтығы.
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері,институттары. Сонымен қатар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді. Мемлекет пен құқытың заты оларды басқа құрылымдардан бөліп қарауға,сондай-ақ әлеуметтік құрылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекетпен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз баланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай кестелеуге болады. ылымның немесе оқу пәнінің өзіндік зерттейтін, оқытатын пәні болады.
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы айрықша орын алады. Мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
-біріншіден,бұл-қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет һәм құқы, бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.Бұл ғылым (мелекет құқық теориясы) басқа ғылымдардың біразынан (табиғат зерттеу, техникалық тәрізділерден) осы айырмашылықтары арқылы еркшеленеді;
-екішіден, бұл- саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде мемлкеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты қызметтік іс-әрекеттерін қарастырады. Міне, осындай сипатты айырмашылығына байланысты мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік- құқықтық қондырманы тікелей зерттемейтін басқалай да қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді;
-үшіншіден, бұл ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық заңдылықтарын, жалпыламалық сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым болып табылады. Осы айырмашылығы арқылы арнайы заң ғылымдарынан ереғкшеленеді;
-төртіншіден, бұл методологиялық сипатындағы ғылым. Мемлекеттік-құқықтық қондырманың жалпы заңдылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарстырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
-бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән негіздік сипаты бар ғылым. Өйткені барлық заң ғылымы пәндерінің “өне бойын көктей өтетін” құқытық құбылыстарды зерттеп –зерделеу осы мемлекет және құқық теориясы аясында жүргізіледі.
Сонымен мемлекет және құқық теориясын- мемлекет пен құқытың негізгі және жалпы заңдылықтарының, олардың мәні мен тағайынының дұрыс та жағымды дамуын қорытындылаған білімдер жүйесі дейміз.
Әр ғылымның немесе оқу пәнінің заты - ол зерттейтін мәселелердің жиынтығы.
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құқықтың пайда болуының, дамуының және атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні, құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері,институттары. Сонымен қатар МҚТ қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық түсініктерді зерттейді. Мемлекет пен құқытың заты оларды басқа құрылымдардан бөліп қарауға,сондай-ақ әлеуметтік құрылыстар жүйесінде олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекетпен құқықтың мәнін терең түсінуге мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз баланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре алмайды, қызмет те істей алмайды Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай кестелеуге болады. ылымның немесе оқу пәнінің өзіндік зерттейтін, оқытатын пәні болады.
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы айрықша орын алады. Мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
-біріншіден,бұл-қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет һәм құқы, бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.Бұл ғылым (мелекет құқық теориясы) басқа ғылымдардың біразынан (табиғат зерттеу, техникалық тәрізділерден) осы айырмашылықтары арқылы еркшеленеді;
-екішіден, бұл- саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай зерттеулерде мемлкеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей байланысты қызметтік іс-әрекеттерін қарастырады. Міне, осындай сипатты айырмашылығына байланысты мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік- құқықтық қондырманы тікелей зерттемейтін басқалай да қоғамдық ғылымдардан ерекшеленеді;
-үшіншіден, бұл ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық заңдылықтарын, жалпыламалық сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым болып табылады. Осы айырмашылығы арқылы арнайы заң ғылымдарынан ереғкшеленеді;
-төртіншіден, бұл методологиялық сипатындағы ғылым. Мемлекеттік-құқықтық қондырманың жалпы заңдылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарстырып, олардың әдістемелік мәселелерін де шешеді.
-бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән негіздік сипаты бар ғылым. Өйткені барлық заң ғылымы пәндерінің “өне бойын көктей өтетін” құқытық құбылыстарды зерттеп –зерделеу осы мемлекет және құқық теориясы аясында жүргізіледі.
Сонымен мемлекет және құқық теориясын- мемлекет пен құқытың негізгі және жалпы заңдылықтарының, олардың мәні мен тағайынының дұрыс та жағымды дамуын қорытындылаған білімдер жүйесі дейміз.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. толықтырулар мен өзгерістер енгізілген 07.10.98ж. Баспа «Жеті жарғы» А., 2001
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 01.07.1999ж. А., «Жеті жарғы» 2002ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Процестік Кодексі 13.07.1999ж. А., «Юрист»
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Процестік Кодексі 13.12.97ж. №206-1 (өзгерістер мен толықтырулар Қазақстан Республикасы заңдарына № 163-ІІ 09.12.98ж.; № 238-ІІ 11.07.01ж.; № 244-ІІ 16.07.01ж. сәйкес енгізілген) Алматы, «Жеті жарғы» 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. (Қазақстан Республикасының заңдарына № 277-1 9 шілде 1998ж.; № 283-1, 10 шілде 1998ж.; № 430-1, 16.07.1999ж.; № 454-1, 23.07.99ж. сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) Алматы «Жеті жарғы» 2002ж.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсініктеме. Баспа «Жеті жарғы» А., 2002ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 01.07.1999ж. А., «Жеті жарғы» 2002ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Процестік Кодексі 13.07.1999ж. А., «Юрист»
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Процестік Кодексі 13.12.97ж. №206-1 (өзгерістер мен толықтырулар Қазақстан Республикасы заңдарына № 163-ІІ 09.12.98ж.; № 238-ІІ 11.07.01ж.; № 244-ІІ 16.07.01ж. сәйкес енгізілген) Алматы, «Жеті жарғы» 2002ж.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. (Қазақстан Республикасының заңдарына № 277-1 9 шілде 1998ж.; № 283-1, 10 шілде 1998ж.; № 430-1, 16.07.1999ж.; № 454-1, 23.07.99ж. сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілген) Алматы «Жеті жарғы» 2002ж.
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсініктеме. Баспа «Жеті жарғы» А., 2002ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты,
міндеттері
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
1.3 Мемлекеттің және құқықтың пайда болуы
1.4 Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
2.2 ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиттер
Қосымша
Кіріспе
Мемлекет және құқық теориясының пәні
Әр ғылымның немесе оқу пәнінің заты - ол зерттейтін мәселелердің
жиынтығы.
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құқықтың
пайда болуының, дамуының және атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні,
құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері,институттары. Сонымен қатар МҚТ
қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық
түсініктерді зерттейді. Мемлекет пен құқытың заты оларды басқа
құрылымдардан бөліп қарауға,сондай-ақ әлеуметтік құрылыстар жүйесінде
олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекетпен құқықтың мәнін терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз баланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре
алмайды, қызмет те істей алмайды Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу
заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай
кестелеуге болады. ылымның немесе оқу пәнінің өзіндік зерттейтін, оқытатын
пәні болады.
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы айрықша орын алады.
Мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
-біріншіден,бұл-қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет һәм құқы,
бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.Бұл ғылым (мелекет құқық теориясы)
басқа ғылымдардың біразынан (табиғат зерттеу, техникалық тәрізділерден) осы
айырмашылықтары арқылы еркшеленеді;
-екішіден, бұл- саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай
зерттеулерде мемлкеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей
байланысты қызметтік іс-әрекеттерін қарастырады. Міне, осындай сипатты
айырмашылығына байланысты мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-
құқықтық қондырманы тікелей зерттемейтін басқалай да қоғамдық ғылымдардан
ерекшеленеді;
-үшіншіден, бұл ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық
заңдылықтарын, жалпыламалық сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым
болып табылады. Осы айырмашылығы арқылы арнайы заң ғылымдарынан
ереғкшеленеді;
-төртіншіден, бұл методологиялық сипатындағы ғылым. Мемлекеттік-құқықтық
қондырманың жалпы заңдылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарстырып, олардың
әдістемелік мәселелерін де шешеді.
-бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән негіздік сипаты бар ғылым.
Өйткені барлық заң ғылымы пәндерінің “өне бойын көктей өтетін” құқытық
құбылыстарды зерттеп –зерделеу осы мемлекет және құқық теориясы аясында
жүргізіледі.
Сонымен мемлекет және құқық теориясын- мемлекет пен құқытың негізгі және
жалпы заңдылықтарының, олардың мәні мен тағайынының дұрыс та жағымды дамуын
қорытындылаған білімдер жүйесі дейміз.
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты,
міндеттері
Ғылымның пәні дегеніміз – оның зерттейтін мәселелері.
Ғылымның әдістәрі дегеніміз – пәнінтанып анықтау үшін сол ғылымның
зерттеу барысында қолданатын тәсілдері, жолдары амлдары.
Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
мемлекеттік- құқықтық құбылыстарды зерттеуде ғылыми жолмен қамтамасыз
етететін теориялық принціиптердің, логикалық әдістер арнайы тәсілдердің
жиынтығы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясының қолданатын негізгі әдісіне диалектикалық
әдіс те жатады.. Мемлекет және құқық теориясы деалектиканың үш заңына
сүйеніп зерттелініп барып зерделенеді.
Олар:
1. Сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысу заңы.Дағдылы іс-
тәжірибеде бұл мына жәйіттерді білдіреді. Кез келген мемлекет өзінің
қызмет атқару барысында бүкіл жүйесін дамытуды көздейді, мысалы: құқық
қорғау органдары құрылымында және тағы басқаларда да Қазақстан
Республикасында 1995 жылға дейін тергеу ісімен байланысты әрекеттермен
прокуратура тергеушілері де айналысатын. Қоғамдағы демократиялық
проціестер дамуы барысында тергеу ісі мен оны қадағалау ісін бір
органныңқолына берудің ағаттығы айқындалады. Осыдан соң ҚР Президентінің
“Прокуратура туралы” Жарлығы жариялагып, онда прокуратура құзырына
қылмыстық істерді жүргізуде қадағалау қызметтері қалдырылды.
2. Теріске шығаруды терістеу заңы.Бұл заң бойынша қазіргі күнде теріске
шығарылып жатқан қайсы бір болсын құбылыс, ертең я болмаса оның арғы күні
(яғни өзінің заманы туғанда( қабылдануы және болмыста іске асып жатуы
ықтимал жәйт деп саналады. Қазіргі заманнан біраз ғана бұрын қоғам
өміріндегі құбылыстарға мемлекеттің толығынан араласып, оған ықпал жасауы
жалпы көпшіліктің бәрі танып мойындаған қағидат дап келген болсақ, енді
міне заман өзгерген қазіргі сәтте қоғам өз болмысындағы құбылыстарға
мемлекеттің араласып, ықпал жасау мүмкіндігін шектеуге талаптанғанын
өзіміз іс жүзінде күнделікті өмірде көріп жүрміз.
3. Қарама- қайшылықтардың бірлігі мен күресі заңы. Бұл заңның айқындауында
белгілі бір орында (жерде( және белгілі бір мерзімде (уақытта) бірін-бірі
жоққа шығаратын құбылыстар болуы ықтимал екен. Мыслы: Қазақстан
Республикасы билік бөлінісі жүйесін жариялады. Дей тұрғанмен Әділет
министірлігі құрамына соттардың ендірілгені белгілі жәйт. Сонда тәуелсіз
деген соттар іс жүзінде атқарушы биліктің тәуелділігінде қалған болып
шықты.
Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
бірнеше түрлерге жіктелетіндігін атап көрсету ләзім.
Жалпығылымдық әдістер:
А) диалектиклық әдіс (диалектика- даму);
Б) абстактілік ойлаудан нақты (конкретті) ойлауға өрлеу әдісі.
Мысалы: мемлекет формасы (нысаны) деген ұғымды алып мемлекеттің әр
түрлерін талдай бастасақ, онда “ мемлекет формасы (нысаны) ұғымы өзінің
құрамдас бөліктерінің“басқару тұрпаты” деген ұғыммен толықтана бастайды.
Сонда мұндағы алғашқы ұғым “Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
(формасы )” талдау барысында кейін жаңа нақты (конкретті) белгімен
(нышанмен ) яғни ерекшелікпен толықтырылғанынбайқаймыз. Ал енді керісінше
құқық бұзушылық туралы жалпы ұғымды тұжырымдауға қол жеткіземіз;
В) тарихи әдіс. Бұл әдіс- мемлекет пен құқықтың тарихылығына, оның
өзгермелілігіне және әрқашан да дамуда болуда құбылыс екенділігіне
негізделеді. Бұл әдісі қолдану барысында зерттеп – зерделеп отырған
мемлекет пен құқықтық өз қызмет бағыттарын атқарып отырғанда қандай тарихи
ортада, дәстүрлер мен қандай аумақтық ерекшеліктер, халықтар болатындығының
ескерілуі қажет екендігін байыптаймыз;
Г) жүйелік әдісі.Мемлекет және құқық – құрылымы күрделі болып келетін
жүйелікті білдіретін ұғым. Мысалы, мемлекет-мемлекеттік органдар жүйесінен,
ал құқық- құқық салаларынан тұратыныносы әдісті қолданып пайымдаймыз.
Мемлекет және құқықты біртұтас жүйе ретінде қарастырып зерделегенде ғана
оны толығынан танып білуге болады.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеп барып зерделеудің арнайы және
ғылыми дербес әдістері де бар:
А) формальді-логикалық әдіс.Бұл әдісті қолдану арқылы құқықтың ішкі
құрылымы, қайнар көздері, оны (құқықты) жүйелеудің әдістері здерттелініп
зерделенеді. Мемлекет табиғатын зерттеп, зерделеу барысында бұл әдіс
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметін (формасын), сондай-ақ оның
құрылымын талдағанда қолданылады;
Б) салыстырмалы мемлекеттану мен құқықтану әдісі.Бұл әртүрлі елдердің
мемлекеттік және құқықтық жүйелерін зерттеп, зерделеуде негізге алынатын
әдіс;
В) нақты - әлеуметтік әдіс – нақты әлеуметтік зерттеулерге негізделлген
әдіс. Бұл зерттеулерді жүргізгенде қоғамдағы заңдарға, ме,млекеттің тікелей
өзіне немесе оның құрамдас бөліктеріне қоғам қандай пікірде, қандай
қайшылықтарда екендігі анықталады. Бұл әдіске тән амал-тәсілдерге:
- байқау жүргізу;
- анкеталау;
- интервью алу (сұраққа жауап алу);
- эксперимент жасау жатады.
Жоғарыдағыларды тізбелегенде атап өтетін бір жәйт мемлекет және құқық
теориясы әдістерінің сан қилы болып келетіндігі. Дегенмен осы әдістер
өздерінің мемелкет және құқықты қоғамның күрделі құбылысы деп жан-жақты
тануға мүмкіндік береді.
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
Заң ғылымдарының қоғам өміріндегі мақсаты оның атқаратын қызметінен
көрінеді.
Мемлекет және құқық теориясы барлық заң ғылымдарына негіз болады,
зерттеу жолын көрсетеді.
МҚТ қызметтері әр-түрлі.
1. Онтологиялық қызмет. Мемлекет және құқық теориясы бұл қызметін
атқаруда осы ғылым пәнінің теориялық негіздерін зерделейді. Мемелекет
және құқықтың не екендігін, оның қалай пайда болғаның түсінідінріп
береді. Сонымен бірге қазіргі заманадағы мемлекеттің қырлары мен
сырларын ашып, ол туралы түсініктеме жасайды.
2. Гносеологиялық қызметі, басқаша айтқанда түп-тұқияндық қызметі. Бұл
қызметті жүзеге асыру барысында, мемлекет және құқық теориясы аталып
отырған пәнді танып білу үшін, зерттеп, зерделеуді жүзеге асырудың
теориялық амалдары мен жолдарын, тәсілдерін даярлайды, ал мұның өзі
түптің түбінде құқықтық танымның дамуына, молыға түсуіне жол ашады.
Заң ғылымының түп-тұқиянын білу нәтижесінде құық оының жүзеге асырылуы
және барлық құқықтың құбылыстар танылады. Құқықтың болмысты талдау
барысында құқықтық ұғымдар, түсініктер, құрылмалар қалыптасады да, олар
құқықтық құбылыстарды одан ары танып білудің құралдарына айналады. Құқықты
тану үшін ерекше теориялық амал-тәсіл (концепция) қолданылады. Құқықтық бір
мәселені зерттеп тану үшін бірнеше, өзара пікір таластыратын теориялық
тәсілдер қолданылуы мүмкін. Осындай шығармашылық пікір таластыру
нәтижесінде шындықты, ақиқатты айқындауға мүмкіндік туады. Мысалы, құқықтың
қандай әлеуметтік құбылыс екеніне анықтама беру үшін оған нормативтік,
философиялық және қоғамтану құықысынан қарай қажет.
1. Методологиялық қызметі. Мемелекет және құық теориясы іргелі ғылым
болғандықтан, оның зерттейтін заты яғни пәні де бар. Олай болса бұл
ғылымының сол пәнді зерттеуге, соның барысында зерделеуге қажетті
тәсілдері мен амалдарының жолдары да бар. Осылар арқылы заң
ғылымдарындағы ұғымдар, санаттар, құбылыстар зерделеніп, талданып,
ғылымда өздеріне тиісті орындарын алып жатады.
Заң ғылымының дүние тануы құқықтық құбылыстарды, зерттеуге, пайда болу
жолдарын анықтауға байланысты. Шынайы дүние танушылық – ғылыми ізденістің
нәтижеге жетуінің шарты.Осы уақытқа дейін заң ғылымдары марксизм –
ленинизмнің дүние тану тәсілін қолданып, басқа тәсілдерден бас
тартқандықтан, құқықтың шын мәнін зерттеп білуге мүмкіндік болмады.
Марксизм-ленинизм құқыққа тек қана таптық тұрғыдан қарағандықтан, оның
әлеуметтік мән-мағынасын толығынан, жан-жақты түсіндіре алмады.
2. Идеологиялық қызметі. Идеология ұғымына халықтың, қоғамның, оның
белгілі бір әлеуметтік топтарының көз-қарастары мен ұстанатын
принциптерінің жүйесі жатады. Қайсы бір реттерде халықтық немесе
ұлттың көпшілік бөлігіне арналған біріңғай (жұмылдырушы) идеология
орын алып жатады. Мысал ретінде бұрынғы КСР Одағын алуға болады.
Мұнда тек қана бір марксисттік және лениндік идеоглогия орын алып
келген болады. Қазыргі күннің мысалдарын келтірер болсақ, онда АҚШ-
ты айтар едік. АҚШ-та американдықтардың арманы дейтін ұғым бар.
Әрбір американдық өзінің табыс табуға деген өз елінде бар
мүмкіншіліктер жасалғандығына сенетіндік идеологисы қоғамда орын
алған. Қоғамда идеологиялық бағыт-бағдардың болмауы немесе оының
жойылып кетуі елде аласапырамен, толқулардың басталуына, сөйтіп
мемлекет аумағында заң бұзушылықтардың өсуіне, қылмыстардың өршуіне
апаратыны өз еліміздің басынан кешіп отырғандығын мысал ретінде
айтуға болады. Сондықтанда мемлекет және құқық теориясы қоғамда
белгілі бір құқықтық және саяси мәдениетті қалыптастыруға
бағытталған ақыл-кеңестер мемлекеттің өзі жүргізіп отырған саясатына
үйлес болуы, оған қайшы келмеуі тиіс. Мұндай құқықтық мақсаттар мен
саясатты жүзеге асыруда мемлекет әрқилы құралдар мен әдістерді
қолдануы мүмкін. Мысал үшін Идеологиялық бағдарлама ретінде
қадылданған ҚР Президентінің “Қазақстан - 2030” деген үндеуін
атауға болады. Мұнан басқа құжаттан ҚР Президентінің жыл сайынғы
жолдауында жатқызуға болады.
3. Болжамдық (прогностикалық) қызметі. Жоғарыда айтылғандай,
мемлекет және құқық теориялық негіздері – мемлекетпен құқықтың пайда
болуы, қызмет бағыттарының атқаруы мен дамуы жалпы заңдылықтары және
осылардың қоғамдық болмыс пен саяси жүйеде алатын орны екендігі
мәлім.
Мемлекет пен құқық теориясының пәніне жататындардың заңдылықтарын
зерделей отырып бұл теория өзінің ұғым-түсініктерінің әрі қарайғы даму
барысын мемлекеттік құқықтық аянын өзгерістерге ұшырауын болжалдайды. Ал
мұның өзі өз кезегінде түзетуге келмейтін қателеіктердің алдын алып, оларды
болдырмауға мүмкіндіктер береді.
Ерекше атап айтатын жәйт, мемлекет және құқық теориясының барлық
қызметтері бір-бірімен тығыз шиырлана өрілген болып келеді де олар бірін-
бірі өзара толықтырып жатады. Сондықтанда бұлар мемлекет және құқық
теориясы тағайының толыққанды түсінігін тек жиынтық түрде ғана бере алады.
Заң ғылымының қызметі құқықтың, құқықтық құбылысытардың дамуы, өзгеруі
туралы жорамал, болжау жасауға мүмкіндік береді. Ғылыми құқықтық болжалдың
маңызы – қоғамдық қатынастарды дағдарыссыз, жұлқыныссыз, ырғақты реттеудің
жол-жұбаларын айқындауға мүмкіндік береді. Әрине, өтпелі кезеңде қоғамды
қатынастарды ырғақты реттеу оңай емес, себебі кенеттен пайда болатын
өзгерістерді алдын-ылы болжау өте қиын. Сондықтан қабылданатын заңдарды
олқылықтар, кемшіліктер көп кезедеседі. Осы жағдайды Қазақстанның құқықтық
жүйесінің қалыптасу барысынанда байқаймыз. Неғұрлым қоғамдық қатынастарда
тұрақтылық басым болса, соғұрлым олардың даму жолын алдын-ала болжауда
оңайырақ болып, құқық арқылы реттеудің жолы жеңілденеді.
4. Дағдылы ұйымдастырушылық қызметі. Қандай бір дамыған мемлекет болса
да, ол ертелі-кеш шешімі қиын, әрі онысы тез арада табыла қоймайтын
келелі мәселелерге тап болатыны тарихтан мәлім. Міне осындай
жағдайларда дағдылы істер мен тәжірибелерге және теориялық
жадығаттарға (материяларларға) сүйене отырып мемлекет және құқық
теориясы ғылыми кездесіп отырған келелі мәселені шешімін
іздестіреді. Осындай ізденістер барысында аталған қиын мәселелерді
шешудің жолдары анықталады. Осы анықталған жолдар – ақыл-кеңестер
ретінде ұсынылып тығырықтан шығудың жолын айқындайды. Мысалы,
Қазақстан Республикасы сот реформасын 1995 жылдары бастаған кезде
соттар тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен халық заседательдері
институтынан бас тартқан болатын. Ал қазір сот жүйесінде туындаған
қиындықтарға байланысты ҚР Конституциясының 75-і бабына енгізілген
өзгерістер мен толықтырулар арқылы соттардың өздерінің іс
қарауларында сот әділдерін жүзеге асыруына мүмкіндік жасау үшін ант
берген сот мүшелері (присяжные заседатели) институтын енгізді. Әлем
елдерінің соттар жүйесінде жинақталған іс тәжірибелерін елеп-
екшеудің нәтижесінде, елімізде соттар жүйесіне қойылып отырған
талаптарға сай келетін, біздердегі жағдайларға ыңғайластырылған
шешім қабылдауға мүмкіндік пайда болды.
Заң ғылымының нәтижесін іс жүзінде қолдау – құқық жасау және оны жүзеге
асыру қызметін жетілдіру мәселесін шешу болып табылады. Бұл тәжірибелік
ұсыныстар жасауға байланысты болып келеді. Заң ғылымы теориялық мәселелерді
зерттей отырып, құқықтың болмыстық заңдылықтарын анықтайды, соның
нәтижесінде сапалы заңдар жасау ісі, мемлекет органдарының қызметін
жетілдіру шаралары белгіленеді, ол жөнінде ұсыныстар жасалады. Әрине,
мұндай ұсыныстар пайдалы, жағымды әсер ету үшін ғылыми тұрғыдан шүбәсіз
болуы керек. Сонымен қатар мемлекет органдары, лауазым иелері ондай
ұсыныстарды пайдалануға әрекет жасаулары қажет.
5. МҚТ тәрбиелеу қызметі - өзіне тән әдістермен заңды құрмет тұтатын,
заңға бағынатын азаматтарды қалыптастыру. Заң ғылымдарығылымдары
–құқықтың игілікті құбылыс екенін, әр азаматтың заңды мүддесін
қорғайтын құрал екенін, онң өміріне қажетті жағдайлар жасайтын амал
екенін дәлелдейді. Заңсыз іс- әрекеттердің қандай дағдарысқа
апаратынын, адамның тығырыққа тірейтінін айқындайды. Сөйтіп, заңды
сақтау, оны бұзбау әрбір азаматқа қажет екенін дәлелдеп, адамдардың
құқытық санасын қалыптастыруға әсер етеді.
Сонымен қатар әр елдің өз мемлекеті мен құқығының шығу, қалыптасу, даму,
өзгеру тарихы бар. Бұл тарихты зерттеу және оқыту тек білу үшін ғана керек
емес. Мемлекеттің тарихы оның қазіргі жағдайына, болашағына да әсер етеді,
қоғамды ұтымды жолмен дамытуға, қажетті саясатты жасауға жол сілтейді.
Сондай-ақ ұлттық саяси және құқықтық сананы қалыптастыруға да әсерін
тигізеді.
Әр мемлекеттің өзіндік ұлттық құқық жүйесі қалыптасады. Ол жүйе
мемлекеттің, қоғамның ерекшеліктеріне сәйкес, қоғам өмірінің салаларына
бецйімделіп қалыптасады. Сөйтіп, сол салалардағы маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейді.Мемлекет пен қоғам өмірінің салаларындағы қоғамдық
қатынастардың ерекшелітеріне байланысты құқық салаларының өзіндік
ерешеліктері болады.Сондықтан құқық салаларының аталуы да,мазмұны да
ерекше,айрықша болып келеді.
Әр мемлекет басқа мемлекеттермен қарым-қатынаста болады және дүние
жүзілік қауымдастық шешетін мәселелерге қатысуға атсалысады.Соған баланысты
басқа мемлекеттердің ұлттық құқық жүйесінің негізгі саласы-Контитуция
құқықты білу өте қажет.Халықаралық қауымдастық қабылдаған құқықтық құжаттар
бар,олар негізінен адамдардың құқықтары мен бостандықтарына
арналған.Демократиялық даму жолына түскен мемлекет мұндай халықаралық
құқықтық құжаттарды мойындауға, мемлекет ішінде қолдануға міндетті.Сол
себепті халықаралық құқықты білу де өте қажет.
Заңдарды жүзеге асыруда, қолданбалы қосалқы ілімдердің
(криминалистика,сот психиатриясы,т.б.) атқаратын рөлі ерекше.
1.3 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ.
Ғылыми зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда біздің ғаламшарымыз – жер
осыдан 4-5 млрд. Жыл бұрын пада болған көрінеді. Адам яғни саналы –homo
sapiens жер бетінде осыдан 40мың жыл бұрын пада болған децйді антрополог
ғалымдар. Алғашқы мемлекеттік құрылымдар біздің дәуірімізден 4-5 мың жыл
бұрын пайда болғанын ғылыми зерттеулер дәләлдеді.Соған сәйкес ежелгі
адамдар 35 мың жылдар боцйы мемлекеттік құрылымдарсыз өмір сүрген деуге
болады.
Мемлекеттілікке дейінгі кезең ғылымда алғашқы қауымдық құрылыс
немесе рулық қауым деген атаумен белгілі.Бұлай болатын өз себебі
бар,өйткені адамдар ол кезде қауым,ру-ру болып тайпаларға бірігіп өмір
сүрген. Бірлестіктерге бірігу қандас туыстық, бірге тұру және бірлесіп,
ортақтасып еңбектенуге негізделінетін.
Ру - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі, туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық. Оның мүшелері өзара некеге отырмайдв. Барлық халықтар
рулық дәуірден өткен. Қазіргі халықтардың кейбіреуінде рулық дәуірден
қалған әдет-ғұрыптары, дәстүрлері әлі де сақталған.Қазақтың әдеті бойынша
жеті атаға дейін қыз алысып-беріспейді.
Рулық қоғамда қауымдық билік болған. Ру өміріне байланысты
мәселелердің барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешіп отырған. Оған
жынысына қарамай, кәмелетке толған ру мүшелерінің баолығы қатысатын.Қандай
мәселе болса да, жалпы қауымның келісімімен, әлілдік жолымен шешілетін. Ру
ағасына ақылы толған,ру әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін білетін адам
сайланатын. Бірнеше рулар бірігіп, тайпа құрайтын.Тайпаны басқару үшін ру
ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына, басқа
тайпалармен қарым-қатынасына баланысты мәселелер қаралатын.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келгенде алғашқы қауымдық құлыс (яғни
рулық қауым)жөнінде оларға ғана тән мынадай сипаттарды атап-атап көрсетуге
болады.
1. Ру (алғашқы қауым) мүшелері ортат шаруашылықпен айналысуына қандас
туыстастығына, барлығына ортақ аумақта бірге тұрып өмір сүруіне
сүйенген.
2. Ортақ тіде сөйлеген және дәстүрлері,әдет-ғұрыптары жалпы барлығына
бірдейдей болған.
3. Ру (алғашқы қауым)адамдары арасында некелік қатынастардың орын
алуына тыйым салынған. Мысалы,қазақтар некелік қатынастарына тыйым
салу “жеті жарғы” жеткенде дейін сақталып келген яғни жақын туыстар
түгілі жамағайындар арасындағы некелік қатынастарға да тыйым салатын
болған.
4. Ру(қауым( адамдарының өлгенін барлық қауымдастарға ортақ қабірстанға
жерлейтін болған.
5. Әрбір рудың (қауымының) өзіне тән атауы болатын:
6. Руды (қауымды )ең беделді қауым мүшесі көсем (ру ағасы)
басқаратын,оның өзі қауымның жалпы жиналысында сайланатын.
Сонымен,мемлекеттілік кезеңге дейінгі әлеуметтік бейлік тікелей түрде
қоғамдық болған, оның құрылуы алғашқы қауымдылық демократияға,өзін өзі
басқаруға негізделген-тін, оның ықпалы тек ру(қауым)тегіне ғана таралатын
да сол рудың (қауымның)ырқын(ерік-жігерін)білдір етін,қандас туыстардың
өзара қатыстылықтарына негізделетін,мұнда қауымның жиналысы биліктің органы
ретіде іс атқаратын,ру ағалары алғашында ешқандай жеңілдіктерге ие болған
деп тұжырым жасауға болады.Ф.Энгельс алғашқы қауымдық құрылысты “алғашқы
қауыдық каммунизм”,”адамзаттың алтын ғасыры” деп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңде қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу, рулар
мен тайпалардың әлеуметтік –экономикалық бірлігін білдіріп және оны
қамтамасыз етіп отырған адамдардың тіршілік етүу әрекеттерінің өзінде
болатын. Мұның өзі еңбек құралдарының жетілдірілмеген қарапайымдылығымен,
еңбек өнімділігінің мардымсыздығына байланысты еді. Осыдан барып бірлесіп
тұру еңбек құралдары қоғамдық меншіктің болуын және өндірілген қоректік
өнімдерді теңдей етіп бөлу қажеттілігін туындатады. Ал мұның өзі алғашқы
қауымдық қоғам нормаларының табиғи болмысына әжептәуір ықпалын тигізді.
Нормалар алғашында “табу – тыйымдар түрінде болды, бірте –бірте
олар әдет –ғұрыптарға ұласты (сөйтіп басқа,екінші түрге айналды ).
Кейінірек те моральдық норималар пайда бола бастады.
Әдет-ғұрып қауымдағы адамдардың қарым- қатынасын реттейтін, дағдыға
айналған география, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мінез- құлық қағидасы. Әдеттер ру тұрмысының
дамуына байланысты, ру мүшелерінің арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу
үшін олардың өсіп-өніп, өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті құрал
ретінде қолданады. Олар ұрпақтан ұрпаққа ауысып, ру мүшелерінің сана
–сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің үлгісімен сіңіп, олардың иінез-
құлықтарын, іс- әрекетін алға бағыттап отырды. Ру әдеттері барлық ру
мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын қағидалар танылып, оны
мүлтіксіз орындау әрбір ру мүшелерінің дағдысына айналды. Ру әдет-
ғұрыптарын сақтау, орындау- міндет пе әлде құқық па деген сауалру
мүшелерінің ойына кіріпте шықпайтын. Олардың түсінігінше ру әдеттерін,
дәстүрлерін бұлжытпай орындау табиғи,өзінен- өзі түсінікті жағай болып
сналады. Рулық әдеттер, дәстүрлер қандай болғанын қазақ халқының тарихынан
да көруге болады.
Мемлекеттің және кұқықтың пайда болуының жолдары
Мемлекеттің пайда болуы және оның қалыптасуы ұзақ уақыт бойы жүретін
процесс. Ол әр халықта әрқилы болып өткен.
Мемлекеттің пайда болуының тарихи екі түрлі жолын атап айтуға болады:
1. Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолы (Ежелгі Шығыс, Африка,
Америка). Осы жолмен көшпелі мемлекеттер де пайда болған.
Өздерінің дамуы барысында мемлекеттін, пайда боларында бұл
мемлекеттер шығыс жолымен жүріп өтті. Сонда бұл жолдың сипаты мына
белгілерден көрінеді:
- рулық (алғашқы) кауымға тән ерекше белгілер (атрибуттар): жерді қауым
болып иелену мен оларға ұжымдық меншік ру-тайпа ақсүйектерінің (абыздар,
әскери көсемдер және с.с.) колына шоғырланған. Бұл шоғырлану ру-тайпалық
құрылыстың (яғни қауымның) ыдырауы барысында да сақталған. Ал енді
бұлардағы басқарудың қоғамдық құрылымдары мемлекеттік органдарға айналған,
ал ру-тайпа ақсүйектері шенеуніктер аппаратына өзгерген, сонда жер қоғамдық
болудан өзгеріп мемлекеттікке көшкен.
2. Мемлекет дамуының Еуропалық жолы. Мемлекеттер дамуында бұл жолды
Рим, Афины елдері жүріп өткен. Бұл жолға тән сипаттарға келер болсақ, олар
алғашқы қауымдық құрылыстың (ру-тайпалардың) ыдырауының белсенді түрде
болғанын сөйтіп жеке меншік пен таптардың пайда болғанын атау керек.
Мысалы, Римде мемлекеттің пайда болуына үлкен ықпалын тигізген плебстер мен
патрицийлердің қүресі болды. Соның нәтижесінде плебстер демократиялық
жеңілдіктер алған.
Мемлекеттердің пайда болуының әрқилы жолдарының болуына қарамастан,
олардың бәріне өз ықпалын тигізген қозғаушы күш — ру-тайпалық құрылыстың
(қауымның) ыдырауы мен ұйымдасқан түрдегі мемлекеттік биліктің
қажеттілігінен туындаған болатын.
Сондай-ақ құқықтың пайда болуында біркелкілік сипат болмаған, әрбір
мемлекетте оның даму барысына әрқилы қозғаушы күштер өз ықпалын тигізген.
Құқық дамуында да екі жолдың бар екені мәлім:
1. Құқықтың пайда болуының шығыстық жолы (Ежелгі Шығыс елдері)
мұнда құқықтың қалыптасуы мен дамуына үрдістер зор ықпалын тигізген.
Сондықтан, қазірдің өзінде де Ежелгі Шығыс елдерінің қайсы біреулерінде
құқықтың басты қайнар қөзі ретінде діни нормалар қолданылуда.
2. Құқықтың пайда болуының Еуропалық жолы. Бұл елдерде әдет-
ғұрыптық құқықтардан басқа зандар мен прецеденттік (үлгі боларлық шешім)
құқық та дамыған.
Дегенмен, құқықтың пайда болуына ортақ түрткі фактор (себеп) - сан
алуан қүрделі қоғамдық қатынастардың пайда болу
Мемлекеттің шығуы туралы теориялар
Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
ілімі мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан
түсіңдіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі тапқа
— қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз, тоқтаусыз
күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси
құрылым — мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін
емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет болсын тек қанауды
мақсат тұтып, бай, яғни үстем таптың игілігін көздеп, соның мүддесін
қорғайды. Ф. Энгельс "Отбасы жеке меншік және мемлекеттің пайда болуы"
деген ғылыми еңбегінде мемлекет пен құқықты үстем таптың құралы деп таниды.
Социалистік мемлекет те таптық мемлекет. Бірақ ол сан жағынан қоғамның
басым көпшілігін қүрайтын еңбекші таптың мүддесін қорғайды.
Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын
құдайдың құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дінде құдайдың әрекеті деген
діни-құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқаруда. Бұл қағидаларға сүйене
отырып дін теоретиктер мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді.
Патриархалдык, теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының
дамуымен байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен
билейді, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп,
отбасы мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн-
жобаларын анықтайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет
құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған деп түсіндіреді бұл теория.
Келісім-шарттық, теория мемлекет пен кұкықгың шығуын, пайда болуын
адамдар арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар
өмір сүру үшін бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке-қасиеті кетеді.
Сондай қауіпті, келіссіз өмірден құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп,
шартқа отырады. Соның нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің
барлығын қорғауды, лайықты емір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам
мүшелері де заң талаптарына бағынатыны туралы міңдеттеме алады, деп
түсіндіреді бұл теорияны жақтайтындар.
Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-
зомбылықпен байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып
бағындырып, олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән
басқару, күш қолданатын органдарды құрады дейді.
Мемлекет пен құқықтың шығуын түсіндіруге тырысатын бұл аталғаннан
басқа да теориялар бар. Осы теориялардың бәріне тән бір белгі бар — ол
мемлекет пен құқықтың адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болуы. Шынында да тарихи деректерге жүгінсек, мемлекет пен құқықтың қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
1. Мемлекет (таптық тәсіл бойынша) - бір таптың (азшылықтың) бір
тапқа (көпшілікке) үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.
2. Мемлекет (жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша) - саяси ұйым
(ассоциация). Бұл саяси ұйымға оның мүшелері бұқаралық-биліктік қатынастар
арқылы біріктіріледі. Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға келуінің
құралы болып табылады.
1.4 МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ (ФОРМАСЫ)
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі туралы ұғым
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі туралы ұғым ең маңызды
мазмұндық сипаттама болып саналады. Методологиялық билікті ұйымдастыру мен
оның құрылымын айтады.
Мемлекет маңызды мәселе: Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
теория жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнінің жоғары дәрежеге
дейін көтерілуі. Мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі
көрініп тұрады. Міне Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға байланысты болып
келетін себебі осы.
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі, яғни мемлекеттік
биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі
аспектілер түрінде көрінеді. Біріншіден – бұл мемлекет пен басқарудың
жоғарға органдарын құру және ұйымдастырудың белгіленген тәртібі. Екіншіден
– бұл мемелекеттің аумақтық құрылысын жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық
және жергілікті билік пен басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің
тәртібі. Үшіншіден – бұл мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың
әдістері, амалдары мен жолдары. Сонымен Мемлекет және құқықтың нысандары
және қызметі негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті басқару
нысаны, мемлекеттің құрылым тұрпатынан және мемлекеттік, саяси режим
нысанынан синтезделеді (тұзіледі). Осы көрсетілген Мемлекет және құқықтың
нысандары және қызметі жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған. Ұзақ
уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым нысанынан
тұрады деп есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси
өзгермелілік (динамикада) те қоса қарастырылатын болды.
Мемлекетті басқарудың нысаны
Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда мемлекеттік ең жоғарға биліктің
ұйымдастырылуы түсініледі. Әсіресе оның ең жоғарға және ортақ органдарының
ұйымдастырылуы, олардың құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті,
өкілеттіктерінің мерзімі, халқпен қатынасу түрлері, халықтың оларды
қалыптастыруға қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі.
Басқаша айтқанда басқару нысаны – мемлекеттегі жоғары егемендік
биліктің ұйымдастырылуы, оның органдарының өзара және халықпен байланысын
сипаттады. Басқару нысаны Мемлекет және құқықтың нысандары және
қызметіндағы ең басты жетекші элемент болып табылады.
Ежелгі грек философы Аристотель өз заманында басқарудың нысанын
жоғарға өкіметтік биліктің жүзеге асырылуының қалай орындалатынына
байланысты жіктеген болатын. Онда жоғарға өкіметтік билікті жеке адамның
бір өзі атқаратын түрін – монархия, шектеулі адамдар арқылы атқарылатын
жоғарғы өкіметтік билік – аристократия және бүкіл халықтың қатысуымен
атқарылатын жоғары өкіметтік билік – демократия деп жіктеген болатын.
Басқару нысандарының осы көрсетілген айырым белгілері қазіргі кезге
шейін сақталды. Жоғарға билікті жалғыз адам атқара ма? Әлде ол билік
сайланбалы алқалы органға тиесілі ме? Міне осы жәйтке байланысты басқару
нысаны ерекшелеу барысында ажыратылады. Енді осыны байланыстыра отырып
басқарудың монархиялық және республикалық нысандарын атап, бөліп көрсетуге
болады.
Монархия – мемлекеттің егеменді жоғары билігі бір адамның қолында өмір
бойы болады және атадан балаға мұра (мирас) ретінде беріледі (өтіп
отырады). Монарх (патша, король, перғауын (фараон), қаған, хан және тағы
басқалар) ешкімнің алдында жауапты болмайды. Ол тек құдайдың алдында ғана
жауапты.
Ең алғашқы мемлекеттердің бәрі де монархиялар болған және орта
ғасырдағы мемлекеттердің көпшілігі де монархия-тын.
Қазақ жеріндегі бұрын болған мемлекеттер де монархия болған, мұнда
мемлекетті қаған, хан басқарған. Бірақ, ханның билігі атадан балаға емес,
ағадан ініге мұра ретінде ауысып отырған.
Сонымен, монархия деп жоғарғы билігі бір ғана адамға тиесілі болып
келетін мемлекеттегі билікті айтады. Мұндағы бір ғана адамға тиесілі
билікті ол адам өз билігімен, қалауынша пайдаланады. Билікті өз билігімен
қалауынша пайдалану құқығын ол адам ешқандай да басқа биліктен алған емес.
Монархияның үш түрі болады: а) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұл жерде
монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз, ең жоғары органы. Оның қолында заң
қабылдау, атқару, және сот биліктері шоғырланған. Қазіргі кезде басқарудың
мұндай нысаны СаудАравиясы, Біріккен Араб Әмірлігі елдерінде орын алған.
б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқарудың
мұндай нысанында елдегі билік (өкімет) монарх пен басқа органдарға бөлінген
болып келеді. Мысалы, парламентке. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны
Ұлыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар.
в) Дуалистік монархия. Басқарудың бұл нысанында елдегі мемлекеттік билік
монарх пен парламент араларында тең бөлікке түскен болып келеді. Мысаля,
өикен замандардағы Пруссия, Австрия, Италия, Румыния, Ресей елдерінде
монархтың қолында атқарушы билік (өкімет) болған. Үкіметті жасақтау, өзінің
алдында жауапты министрлерді, басқа да лауазымды тұлғаларды тағайындау және
оларды орнынан алу құқығына ие болағн. Бұлардан басқа монарх тыйым (вето)
құқығы мен парламентті таратып жіберуге шексіз құқықты болған.
Республика. Басқарудың бұл нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғары блік
(өкімет) сайланбалы органдарға тиесілі болып келеді. Мұндай органдар
белгілі бір мерзімге ғана сайланады және олар сайлаушылар алдында жауапты
болады.
Республика билігінң екі жолы бар: президенттік және парламенттік.
Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды және Президент
мемлекет басшысы бола тұрып, негізінен, Үкіметті өзі құрады. Қазақстан
мемлекеті – Президенттік басқару нысанындағы республика.
а) Президенттік республика басқарудың бұл нысанында президенттің жеке
өзі, парламенттің қатысуымен үкіметті құрады. Үкімет өзінің қызметтері
бойынша президент алдында жауапты болады. Басқарудың мұндай нысаны қазіргі
заманда Америка Құрама Штаттарында орын алған.
б) Парламенттік республика. Мұндай басқару нысаны бар елде парламент заң
қабылдайтын ғана емес, сонымен бірге үкіметті бақылайтын да орган болып
табылады. Мұндағы президент – мемлекет яғни ел басшысы, ол үкімет басшысы
емес. Мұнда үкіметті партиялар құрады. Үкіметке премьер-министр жетекшілік
етеді (басқарады) (премьер-министр лауазымы басқаша аталуы мүмкін).
Парламенттік республикада мемлекет билігінің жоғары органдарының жүйесі
Парламенттің басымдылық принйипіне негізделген. Парламенттің аалдында
үкімет өзінің саяси қызметі үшін алқалы түрде жауап береді. Үкімет
Парламенттің сеніміне сүйеніп қызмет істейді. Парламент Үкіметті қолдамаса,
ол қызметін тоқтатады.
Парламенттік-президенттік аралас республикалар да кездеседі (мысалы,
Қырғызстан Республикасы, Португалия), онда Үкіметті Президент пен Парламент
бірлесе отырып жасақтайды, құрады.
Формалды тұрғыдан қарасақ, басқару нысанынның мемелекеттік құрылысқа
шешуші әсер етпейтінін байқаймыз. Мысалы, монархиялық Жапония немесе
Ұлыбритания әлдеқашаннан демократиялық құқықтық мемлекет екені белгілі.
Республикалық Кеңестер Одағы мұндай мемлекет бола алмады. Патшалық Ресей
демократиялық та, құқықтық та мемлекет болмаған еді. Ал Франция
Республикасын бұрыннан демократиялық басқарудан республикалық басқару
нысанындағы демократиялық, құқықтық мемлекеттің мазмұнына көбірек сәйкес
келеді.
Мемлекеттің аумақтық құрылымы
Әр мемлекеттің аумағы мемлекеттің аумақтық құрылымы оның ішкі құрылысын
анықтайтын құрамды бөлшектерге бөлінеді. Сол аумақтық құрылымның көлемінде
мемлекеттік аумақтық бөліктерінің жүйесі қалыптасады. Солардан мемлекет,
мемлекет органдарының байланыс жүйесі түзіледі. Мемлекеттің тұтастай және
оның әрбір аумақтық бөлігінің құқықтық мәртебесінің сипаты да соған
байланысты болады. Мемлекет аумағының аталған түзілімін мемлекеттік құрылым
дейді. Демек, мемлекеттік құрылымы - тұтастай мемлекет пен оның
бөліктерінің белгілі түрдегі құқықтық қатынастарын сипаттайтын мемлекеттің
аумақтық ұйымдастырылуы.
Мемлекеттің құрылымына байланысты барлық мемлекеттер қарапайым
(унитарлы) және күрделі болып екі топқа бөлінеді.
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтық құрылымында басқа мемлекеттер
болмайды. Осы мағынада унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет деп аталады.
Унитарлық мемлекет, әдетте тек әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөлінеді де,
мелекеттің әкімшілік-аумақтық құрылымын құрайды. Әкімшілік-аумақтық
бөліктерге ерекше құқықтық мәртебе берілмейді. Мұндай мемлекетте бір ғана
Конституция, бір ғана заң шығаратын жоғары орган, бір ғана жоғары басқару
органы, біртұтас азаматтық болады. Қазақстан Республикасы – унитарлық
мемлекет.
Унитарлық мемлекет – тұтас орталықтандырылған мемлекет. Оның әкімшілік-
аумақтық бөліктерінде мемлекеттік құрылым мәртебесі және егемендік құқықтар
болмайды. Унитарлық мемлекетте жоғарғы органдардың, заң қабылдаудың,
соттардың бірыңғай жүйелері құрылады. Онда бірыңғай азаматтық және бір
арналы салық жүйесі болады.
Күрделі мемлекет – мұндай мемлекеттердің құрамдас бөліктерінің белгілі
бір дәрежеде дербестігі болады. Күрделі мемлекеттерге империя конфедерация,
федерация, достастық және бірлестіктер құрған мемлекеттер жатады.
Империя – күш жұмсаудың нәтижесінде құрылған күрделі мемлекет. Бұл
мемлекеттің құрамдық бөліктері жоғарғы өкімет (билік) орындарына тәуелді
болып келеді. Империялардың бір ерекшелігі, олардың құрамдық бөліктерінде
ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-құқықтық мәртебе болған емес. Мысалы,
тарихта белгілі Рим империясы, Британия империясы және т.б. жатады.
Конфедерация – белгілі бір тарихи кезеңде, өздерінің алдына қойған
мақсаттарына жету үшін егеменді мемлекеттердің уақытша жасасқан келісімдері
бойынша құрылған одақ. Мемлекеттердің уақытша құрған одағы алдына қойылған
мақсаттары бойынша түрлі болуы мүмкін, олар: әскери, экономикалық және
саяси да болады. Сонымен, мұндай мемлекеттердің одағын – егеменді
мемлекеттер одағы деп атайды. Мысалы, АҚШ-тағы 1776-1787 жылдардағы әскери
одақ, бұрынғы КСРО-ның орнында құрылған тәуелсіз мемлекеттер достастығы
(ТМД). Конфедерациялық одақ құрған егеменді мемлекеттер халықаралық-
құқықтық қатынастардың субъекты мен басқару жүйесі, әділсот органдары
бұрынғыдай өз қызметтерін жалғастыра береді.
Федерация – бұл мемлекет күрделі одақтық мемлекет, оның құрамдас
бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Олардың белгілі бір
мөлшерлі шамада (дәрежеде) егемендігі болады. Федерациялық одақ
децентрализациялау қағидатына негізделеді.
Федерацияда жоғарғы федералдық органдар және федералдық заң қабылдау
жүйелерімен қатар федерация субъектілерінің жоғары органдары мен заң
қабылдау жүйелері қатарласа өмір сүреді. Федерацияда нысандық белгісіне
қосарналы салық жүйесі орын алады. Федерацияның нысандық белгісіне
қосарланған азаматтықтың болуы жатады. Федерациялар аумақтық немесе ұлттық-
мемлекеттік қағидат бойынша құрылуы мүмкін. Мысалы, АҚШ мемлекеті федерация-
штаттардың 51 субъектілерінен, ал Ресей Федерациясы – 89 федерация
субъектілерінен (Республикалар, округтер, өлкелер және т.б. тұрады).
Гермения- 10-нан аса федерация – жерлер субъектілерінен тұрады.
Достастық – белгілі бір дәрежеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен
(нышандарымен) сипатталатын мемлекеттердің ұйымдасқан түрдегі бірлестігі.
Мұндай бірлестікті біріктіретін белгі (нышандары) экономикаға, құқық
жүйесіне, тіл, мәдениет, дін салаларына қатысыты болып келеді. Мысалы
Еуропа Одағы және т.б.
Бұл бірлестіктің мүшелері толығынан алғанда тәуелсіз, егеменді
мемлекеттер, олар халықаралық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Мемлекеттер бірлестігі - қоғамның мемлекеттік болып ұйымдасуының өтпелі
кезеңдеріне тән нысан. Мемлекеттер бірлестігін құрудың негізнде, әдетте,
мемлекетаралаық келісім (шарт) жатады, оның өзі көп жағдайларда бірлестікке
кірген мемлекеттер арасындағы интеграциялық байланыстарды нығайта түседі.
Сөйтіп бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қарай бірте-
бірте дамуына жол ашады.
Мемлекеттің саяси режимі
Саяси режим дегеніміз мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістеренің жиынтығы.
Саяси режимдердің түрлері:
а) демократиялық;
б) антидемократиялық.
Антидемократиялық саяси режим өз кезегінде:
а) авторитарлық;
б) тоталитарлық;
в) фашистік режимдер болып жіктеледі.
Демократиялық саяси режимның нышандары:
1. Әр түрлі партиялардың, бірлестіктердің, қозғалыстардың Конституция
шеңберінде еркін, бостандық жағдайында әрекет етеді, қызмет атқарады.
2. Идеологиялық плюрализм, яғни, қоғамда әр түрлі идеологиялық
ағымдардың, бағыттардың болуына және үстемдік етуші бірден-бір
идеологияның болмауына жағдайлар жасалады.
3. Мемлекет өз органдарын, негізінен сайлау жолымен құрады.
4. Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алады. Оларды,
шын мәнінде, қамтамасыз етьу кепілдері жасақталады.
Антидемократиялық саяси режимнің нышандары:
1. Демократиялық партиялар мен ұйымдарға тыйым салынады.
2. Идеологиялық плюрализм болмайды, мемлекетте үстемдік етуші идеология
орнығады.
3. Сайлау жолымен құрылған органдар болмайды.
4. Демократиялық құқықтар мен бостандықтар шектеледі.
5. Жаппай қуғын-сүргін және заңсыздықтар орын алады.
6. Авторитарлық режим антидемократиялық режимның бір түрі ретіндегі
7. сипаты персонофикацияланады, яғни, нақты билеушілер түрінде көрініс
табады, олар диктатура (шексіз билік) орнатады.
Тоталитарлық режимның белгі нышандары:
1. Мемлекетте бір ғана саяси партия үстемдік етеді, ол мемлекеттік
биліктің ұйтқысы болады.
2. Бір ғана идеология үстемдік етеді, идеологиялық плюрализмге
төзбеушілік етек алады.
3. Қоғамда жеке адамға табыну мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
4. Мемлекет әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы басқарылады.
5. Азаматтардың құқықсыздығы, олардың жүріс-тұрысы мен іс-
әрекеттерінің жөн-жобасы қатал түрде реттеліп, жүзеге асырылады.
6. Шектен шыққан әлеуметтік бөспелік (демагогия) орын алады.
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
Адамдар сан ғасырдарға созылған өздерінің тіршілік етулерінің
барысында түрлі нормалар мен ережелерді көптеп жасаған. Бұлар ізгілік,
құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, діни, әдет-ғұрыптар, үрдістер,
дәстүр мен дағдылар, тұрмыстық әдет-ғұрыптар, ырымдар мен жоралар, салт-
дәстүрлері, салт жоралары және тағы басқалар болып жіктеледі. Нормалар
дегеніміз қоғамдық қатынастарға араласып қатысушылардың жүріс-тұрыстарының
басқаша айтқанда мінез-құлықтарының үлгілері, эталондары, ережелері болып
табылады.
Заң ғылымы қоғамдағы қолданыста жүрген барлық нормаларды негізгі екі
топқа әлеуметтік және техникалық деп бөліп қарастырады.
Қогамның әлеуметтік нормалары дененіміз қоғамдық қатынастарды
реттейтін, қогамның пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен
қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары
ережелерінің жүйесі. Бұған құқық нормалары, әдет-ғұрыптар, өнеге, иман,
діни нормалар, дәстүр және т.б. жатады. Осы ережелер пайда болу негізіне,
қамтамасыз ететін күшіне және хабарлау тәсіліне қарай ажыратылады. Мысалы,
өнеге нормалары баяғыдан адам қоғамында қалыптасып келе жатқан, отбасында
орын алатын және отбасы арқылы қалыптасатын ауызша нормалары, ал құқық
нормаларының негіздері мемлекетте жатады және әрқашанда жазбаша түрінде
болады, оларды мемлекет қамтамасыз етеді.
Техникалық нормаланға өте-мөте техниқалық нормалардаң басқа санитария
мен гигиеналық, экологиялық, биологиялық, физиологиялық және тағы басқалай
да нормаларға қатыстылары жатады. Бұл нормалардың бәрін қысқашалап
техникалық деп атау әлеуметтік деп аталатын нормалармен байланыстыра
қарастырғанда түсінікті болу үшін сондай аталыммен атау қалыптаскан.
Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара ықпалдасып жатады. Қоғам үшін
аса маңызды бар нормаларды құқық және мемлекет әрдайым қолдап отырады.
Содан олар жүріс-тұрыстың техникалық-заңдық ережелеріне айналады, сөйтіп
жалпыға бірдей міндетті болады да белгілі бір заңдық салдарды туындатады.
Мысалы құрылыс жұмыстарының жүргізілулерінде қылмыстық заң қауіпсіздік
ережелерін бұзғандық үшін жауаптылықтың болуын көздейді де оны аддын ала
заңдарда белгілеп қояды. Осындай құқықтық нормалар әртүрлі көліктерді
пайдалануларда да қарастырылады.
Сонымен, осы заманғы әлеуметтік нормалар дегеніміз, қоғамдағы болмыстың
тәртіпсіздік былығына айналмауы үшін, қайта ол әрбір азаматқа, адамдар
топтарына, нақты бір мемлекеттерге бүкіл адамзат қоғамдастығына ұтымды,
әрі тиімді, жабдықталған (яғни комфортты), әділетті, пайдалы, құнды болуы
үшін арналған және қолданылатын түрлі ережелердің жиынтық түрі.
Қоғамдық қатынастардың әрбір субъектілері қоғамда бар нормалар туралы
хабардар болуы және өздерінің болмысын соларға негіздей отыра құруы тиіс.
әртүрлі әлеуметтік нормаларды зерделеудің, игеріп ұғұдың және қолданыстарда
пайдаланудың барысын әлеуметтердіру деп атайды.
Адам әртүрлі топтар, бірлестіктер істеріне қатыса жүріп әлеуметтік
тәжірибе жинақтайды, тұлға ретінде қалыптасады.
Сонда ғана тұлғаны мәдени нормалар білімдері негізінде іс-қимылдарға
баратын, өзін айқын сезінетін, басқа адамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты,
міндеттері
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
1.3 Мемлекеттің және құқықтың пайда болуы
1.4 Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
2.1 МЕМЛЕКЕТ ТИПТЕРІ
2.2 ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)
Қорытынды
Пайдаланған әдебиттер
Қосымша
Кіріспе
Мемлекет және құқық теориясының пәні
Әр ғылымның немесе оқу пәнінің заты - ол зерттейтін мәселелердің
жиынтығы.
Мемлекет және құқық теориясының (МҚТ) пәні – бұл мемлекет пен құқықтың
пайда болуының, дамуының және атқаруының жалпы заңдылықтары, олардың мәні,
құрылымы, негізгі бөлшектері, принциптері,институттары. Сонымен қатар МҚТ
қазіргі мемлекеттік құқықтық болмыстарды да қарастырады және жалпы құқықтық
түсініктерді зерттейді. Мемлекет пен құқытың заты оларды басқа
құрылымдардан бөліп қарауға,сондай-ақ әлеуметтік құрылыстар жүйесінде
олардың орнын анықтауға, сөйтіп, мемлекетпен құқықтың мәнін терең түсінуге
мүмкіндік береді.
Мемлекет пен құқық өте тығыз баланысты. Құқықсыз мемлекет өмір де сүре
алмайды, қызмет те істей алмайды Сондықтан мемлекет пен құқықтың пайда болу
заңдылықтары да ұқсас. Мемлекет пен құқық теориясының пәнін былай
кестелеуге болады. ылымның немесе оқу пәнінің өзіндік зерттейтін, оқытатын
пәні болады.
Заң ғылымдары арасында мемлекет және құқық теориясы айрықша орын алады.
Мемлекет және құқық теориясының ерекшеліктері мыналардан тұрады:
-біріншіден,бұл-қоғамдық ғылым, өйткені оның пәні мемлекет һәм құқы,
бұлар қоғамдық құбылыстар болып табылады.Бұл ғылым (мелекет құқық теориясы)
басқа ғылымдардың біразынан (табиғат зерттеу, техникалық тәрізділерден) осы
айырмашылықтары арқылы еркшеленеді;
-екішіден, бұл- саясат пен заңдарды зерттейтін ғылым, мұндай
зерттеулерде мемлкеттің саясат пен билікке жататын немесе ғылыммен тікелей
байланысты қызметтік іс-әрекеттерін қарастырады. Міне, осындай сипатты
айырмашылығына байланысты мемлекет және құқық теориясы мемлекеттік-
құқықтық қондырманы тікелей зерттемейтін басқалай да қоғамдық ғылымдардан
ерекшеленеді;
-үшіншіден, бұл ғылым мемлекет пен құқықтың негізгі және жалпылық
заңдылықтарын, жалпыламалық сипаттарын зерттейтін жалпытеориялық ғылым
болып табылады. Осы айырмашылығы арқылы арнайы заң ғылымдарынан
ереғкшеленеді;
-төртіншіден, бұл методологиялық сипатындағы ғылым. Мемлекеттік-құқықтық
қондырманың жалпы заңдылықтарын баяндап түсіндіргенде мемлекеттік-құқықтық
құбылыстарды зерттеудің амал-тәсілдерін, жолдарын қарстырып, олардың
әдістемелік мәселелерін де шешеді.
-бесіншіден, заң ғылымдарының бәріне тән негіздік сипаты бар ғылым.
Өйткені барлық заң ғылымы пәндерінің “өне бойын көктей өтетін” құқытық
құбылыстарды зерттеп –зерделеу осы мемлекет және құқық теориясы аясында
жүргізіледі.
Сонымен мемлекет және құқық теориясын- мемлекет пен құқытың негізгі және
жалпы заңдылықтарының, олардың мәні мен тағайынының дұрыс та жағымды дамуын
қорытындылаған білімдер жүйесі дейміз.
І Тарау МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
1.1 Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты,
міндеттері
Ғылымның пәні дегеніміз – оның зерттейтін мәселелері.
Ғылымның әдістәрі дегеніміз – пәнінтанып анықтау үшін сол ғылымның
зерттеу барысында қолданатын тәсілдері, жолдары амлдары.
Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
мемлекеттік- құқықтық құбылыстарды зерттеуде ғылыми жолмен қамтамасыз
етететін теориялық принціиптердің, логикалық әдістер арнайы тәсілдердің
жиынтығы болып табылады.
Мемлекет және құқық теориясының қолданатын негізгі әдісіне диалектикалық
әдіс те жатады.. Мемлекет және құқық теориясы деалектиканың үш заңына
сүйеніп зерттелініп барып зерделенеді.
Олар:
1. Сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысу заңы.Дағдылы іс-
тәжірибеде бұл мына жәйіттерді білдіреді. Кез келген мемлекет өзінің
қызмет атқару барысында бүкіл жүйесін дамытуды көздейді, мысалы: құқық
қорғау органдары құрылымында және тағы басқаларда да Қазақстан
Республикасында 1995 жылға дейін тергеу ісімен байланысты әрекеттермен
прокуратура тергеушілері де айналысатын. Қоғамдағы демократиялық
проціестер дамуы барысында тергеу ісі мен оны қадағалау ісін бір
органныңқолына берудің ағаттығы айқындалады. Осыдан соң ҚР Президентінің
“Прокуратура туралы” Жарлығы жариялагып, онда прокуратура құзырына
қылмыстық істерді жүргізуде қадағалау қызметтері қалдырылды.
2. Теріске шығаруды терістеу заңы.Бұл заң бойынша қазіргі күнде теріске
шығарылып жатқан қайсы бір болсын құбылыс, ертең я болмаса оның арғы күні
(яғни өзінің заманы туғанда( қабылдануы және болмыста іске асып жатуы
ықтимал жәйт деп саналады. Қазіргі заманнан біраз ғана бұрын қоғам
өміріндегі құбылыстарға мемлекеттің толығынан араласып, оған ықпал жасауы
жалпы көпшіліктің бәрі танып мойындаған қағидат дап келген болсақ, енді
міне заман өзгерген қазіргі сәтте қоғам өз болмысындағы құбылыстарға
мемлекеттің араласып, ықпал жасау мүмкіндігін шектеуге талаптанғанын
өзіміз іс жүзінде күнделікті өмірде көріп жүрміз.
3. Қарама- қайшылықтардың бірлігі мен күресі заңы. Бұл заңның айқындауында
белгілі бір орында (жерде( және белгілі бір мерзімде (уақытта) бірін-бірі
жоққа шығаратын құбылыстар болуы ықтимал екен. Мыслы: Қазақстан
Республикасы билік бөлінісі жүйесін жариялады. Дей тұрғанмен Әділет
министірлігі құрамына соттардың ендірілгені белгілі жәйт. Сонда тәуелсіз
деген соттар іс жүзінде атқарушы биліктің тәуелділігінде қалған болып
шықты.
Мемлекеттің және құқықтың негізгі белгілі нысандары, мақсаты, міндеттері
бірнеше түрлерге жіктелетіндігін атап көрсету ләзім.
Жалпығылымдық әдістер:
А) диалектиклық әдіс (диалектика- даму);
Б) абстактілік ойлаудан нақты (конкретті) ойлауға өрлеу әдісі.
Мысалы: мемлекет формасы (нысаны) деген ұғымды алып мемлекеттің әр
түрлерін талдай бастасақ, онда “ мемлекет формасы (нысаны) ұғымы өзінің
құрамдас бөліктерінің“басқару тұрпаты” деген ұғыммен толықтана бастайды.
Сонда мұндағы алғашқы ұғым “Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
(формасы )” талдау барысында кейін жаңа нақты (конкретті) белгімен
(нышанмен ) яғни ерекшелікпен толықтырылғанынбайқаймыз. Ал енді керісінше
құқық бұзушылық туралы жалпы ұғымды тұжырымдауға қол жеткіземіз;
В) тарихи әдіс. Бұл әдіс- мемлекет пен құқықтың тарихылығына, оның
өзгермелілігіне және әрқашан да дамуда болуда құбылыс екенділігіне
негізделеді. Бұл әдісі қолдану барысында зерттеп – зерделеп отырған
мемлекет пен құқықтық өз қызмет бағыттарын атқарып отырғанда қандай тарихи
ортада, дәстүрлер мен қандай аумақтық ерекшеліктер, халықтар болатындығының
ескерілуі қажет екендігін байыптаймыз;
Г) жүйелік әдісі.Мемлекет және құқық – құрылымы күрделі болып келетін
жүйелікті білдіретін ұғым. Мысалы, мемлекет-мемлекеттік органдар жүйесінен,
ал құқық- құқық салаларынан тұратыныносы әдісті қолданып пайымдаймыз.
Мемлекет және құқықты біртұтас жүйе ретінде қарастырып зерделегенде ғана
оны толығынан танып білуге болады.
Мемлекет және құқық теориясын зерттеп барып зерделеудің арнайы және
ғылыми дербес әдістері де бар:
А) формальді-логикалық әдіс.Бұл әдісті қолдану арқылы құқықтың ішкі
құрылымы, қайнар көздері, оны (құқықты) жүйелеудің әдістері здерттелініп
зерделенеді. Мемлекет табиғатын зерттеп, зерделеу барысында бұл әдіс
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметін (формасын), сондай-ақ оның
құрылымын талдағанда қолданылады;
Б) салыстырмалы мемлекеттану мен құқықтану әдісі.Бұл әртүрлі елдердің
мемлекеттік және құқықтық жүйелерін зерттеп, зерделеуде негізге алынатын
әдіс;
В) нақты - әлеуметтік әдіс – нақты әлеуметтік зерттеулерге негізделлген
әдіс. Бұл зерттеулерді жүргізгенде қоғамдағы заңдарға, ме,млекеттің тікелей
өзіне немесе оның құрамдас бөліктеріне қоғам қандай пікірде, қандай
қайшылықтарда екендігі анықталады. Бұл әдіске тән амал-тәсілдерге:
- байқау жүргізу;
- анкеталау;
- интервью алу (сұраққа жауап алу);
- эксперимент жасау жатады.
Жоғарыдағыларды тізбелегенде атап өтетін бір жәйт мемлекет және құқық
теориясы әдістерінің сан қилы болып келетіндігі. Дегенмен осы әдістер
өздерінің мемелкет және құқықты қоғамның күрделі құбылысы деп жан-жақты
тануға мүмкіндік береді.
1.2 Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметі.
Заң ғылымдарының қоғам өміріндегі мақсаты оның атқаратын қызметінен
көрінеді.
Мемлекет және құқық теориясы барлық заң ғылымдарына негіз болады,
зерттеу жолын көрсетеді.
МҚТ қызметтері әр-түрлі.
1. Онтологиялық қызмет. Мемлекет және құқық теориясы бұл қызметін
атқаруда осы ғылым пәнінің теориялық негіздерін зерделейді. Мемелекет
және құқықтың не екендігін, оның қалай пайда болғаның түсінідінріп
береді. Сонымен бірге қазіргі заманадағы мемлекеттің қырлары мен
сырларын ашып, ол туралы түсініктеме жасайды.
2. Гносеологиялық қызметі, басқаша айтқанда түп-тұқияндық қызметі. Бұл
қызметті жүзеге асыру барысында, мемлекет және құқық теориясы аталып
отырған пәнді танып білу үшін, зерттеп, зерделеуді жүзеге асырудың
теориялық амалдары мен жолдарын, тәсілдерін даярлайды, ал мұның өзі
түптің түбінде құқықтық танымның дамуына, молыға түсуіне жол ашады.
Заң ғылымының түп-тұқиянын білу нәтижесінде құық оының жүзеге асырылуы
және барлық құқықтың құбылыстар танылады. Құқықтың болмысты талдау
барысында құқықтық ұғымдар, түсініктер, құрылмалар қалыптасады да, олар
құқықтық құбылыстарды одан ары танып білудің құралдарына айналады. Құқықты
тану үшін ерекше теориялық амал-тәсіл (концепция) қолданылады. Құқықтық бір
мәселені зерттеп тану үшін бірнеше, өзара пікір таластыратын теориялық
тәсілдер қолданылуы мүмкін. Осындай шығармашылық пікір таластыру
нәтижесінде шындықты, ақиқатты айқындауға мүмкіндік туады. Мысалы, құқықтың
қандай әлеуметтік құбылыс екеніне анықтама беру үшін оған нормативтік,
философиялық және қоғамтану құықысынан қарай қажет.
1. Методологиялық қызметі. Мемелекет және құық теориясы іргелі ғылым
болғандықтан, оның зерттейтін заты яғни пәні де бар. Олай болса бұл
ғылымының сол пәнді зерттеуге, соның барысында зерделеуге қажетті
тәсілдері мен амалдарының жолдары да бар. Осылар арқылы заң
ғылымдарындағы ұғымдар, санаттар, құбылыстар зерделеніп, талданып,
ғылымда өздеріне тиісті орындарын алып жатады.
Заң ғылымының дүние тануы құқықтық құбылыстарды, зерттеуге, пайда болу
жолдарын анықтауға байланысты. Шынайы дүние танушылық – ғылыми ізденістің
нәтижеге жетуінің шарты.Осы уақытқа дейін заң ғылымдары марксизм –
ленинизмнің дүние тану тәсілін қолданып, басқа тәсілдерден бас
тартқандықтан, құқықтың шын мәнін зерттеп білуге мүмкіндік болмады.
Марксизм-ленинизм құқыққа тек қана таптық тұрғыдан қарағандықтан, оның
әлеуметтік мән-мағынасын толығынан, жан-жақты түсіндіре алмады.
2. Идеологиялық қызметі. Идеология ұғымына халықтың, қоғамның, оның
белгілі бір әлеуметтік топтарының көз-қарастары мен ұстанатын
принциптерінің жүйесі жатады. Қайсы бір реттерде халықтық немесе
ұлттың көпшілік бөлігіне арналған біріңғай (жұмылдырушы) идеология
орын алып жатады. Мысал ретінде бұрынғы КСР Одағын алуға болады.
Мұнда тек қана бір марксисттік және лениндік идеоглогия орын алып
келген болады. Қазыргі күннің мысалдарын келтірер болсақ, онда АҚШ-
ты айтар едік. АҚШ-та американдықтардың арманы дейтін ұғым бар.
Әрбір американдық өзінің табыс табуға деген өз елінде бар
мүмкіншіліктер жасалғандығына сенетіндік идеологисы қоғамда орын
алған. Қоғамда идеологиялық бағыт-бағдардың болмауы немесе оының
жойылып кетуі елде аласапырамен, толқулардың басталуына, сөйтіп
мемлекет аумағында заң бұзушылықтардың өсуіне, қылмыстардың өршуіне
апаратыны өз еліміздің басынан кешіп отырғандығын мысал ретінде
айтуға болады. Сондықтанда мемлекет және құқық теориясы қоғамда
белгілі бір құқықтық және саяси мәдениетті қалыптастыруға
бағытталған ақыл-кеңестер мемлекеттің өзі жүргізіп отырған саясатына
үйлес болуы, оған қайшы келмеуі тиіс. Мұндай құқықтық мақсаттар мен
саясатты жүзеге асыруда мемлекет әрқилы құралдар мен әдістерді
қолдануы мүмкін. Мысал үшін Идеологиялық бағдарлама ретінде
қадылданған ҚР Президентінің “Қазақстан - 2030” деген үндеуін
атауға болады. Мұнан басқа құжаттан ҚР Президентінің жыл сайынғы
жолдауында жатқызуға болады.
3. Болжамдық (прогностикалық) қызметі. Жоғарыда айтылғандай,
мемлекет және құқық теориялық негіздері – мемлекетпен құқықтың пайда
болуы, қызмет бағыттарының атқаруы мен дамуы жалпы заңдылықтары және
осылардың қоғамдық болмыс пен саяси жүйеде алатын орны екендігі
мәлім.
Мемлекет пен құқық теориясының пәніне жататындардың заңдылықтарын
зерделей отырып бұл теория өзінің ұғым-түсініктерінің әрі қарайғы даму
барысын мемлекеттік құқықтық аянын өзгерістерге ұшырауын болжалдайды. Ал
мұның өзі өз кезегінде түзетуге келмейтін қателеіктердің алдын алып, оларды
болдырмауға мүмкіндіктер береді.
Ерекше атап айтатын жәйт, мемлекет және құқық теориясының барлық
қызметтері бір-бірімен тығыз шиырлана өрілген болып келеді де олар бірін-
бірі өзара толықтырып жатады. Сондықтанда бұлар мемлекет және құқық
теориясы тағайының толыққанды түсінігін тек жиынтық түрде ғана бере алады.
Заң ғылымының қызметі құқықтың, құқықтық құбылысытардың дамуы, өзгеруі
туралы жорамал, болжау жасауға мүмкіндік береді. Ғылыми құқықтық болжалдың
маңызы – қоғамдық қатынастарды дағдарыссыз, жұлқыныссыз, ырғақты реттеудің
жол-жұбаларын айқындауға мүмкіндік береді. Әрине, өтпелі кезеңде қоғамды
қатынастарды ырғақты реттеу оңай емес, себебі кенеттен пайда болатын
өзгерістерді алдын-ылы болжау өте қиын. Сондықтан қабылданатын заңдарды
олқылықтар, кемшіліктер көп кезедеседі. Осы жағдайды Қазақстанның құқықтық
жүйесінің қалыптасу барысынанда байқаймыз. Неғұрлым қоғамдық қатынастарда
тұрақтылық басым болса, соғұрлым олардың даму жолын алдын-ала болжауда
оңайырақ болып, құқық арқылы реттеудің жолы жеңілденеді.
4. Дағдылы ұйымдастырушылық қызметі. Қандай бір дамыған мемлекет болса
да, ол ертелі-кеш шешімі қиын, әрі онысы тез арада табыла қоймайтын
келелі мәселелерге тап болатыны тарихтан мәлім. Міне осындай
жағдайларда дағдылы істер мен тәжірибелерге және теориялық
жадығаттарға (материяларларға) сүйене отырып мемлекет және құқық
теориясы ғылыми кездесіп отырған келелі мәселені шешімін
іздестіреді. Осындай ізденістер барысында аталған қиын мәселелерді
шешудің жолдары анықталады. Осы анықталған жолдар – ақыл-кеңестер
ретінде ұсынылып тығырықтан шығудың жолын айқындайды. Мысалы,
Қазақстан Республикасы сот реформасын 1995 жылдары бастаған кезде
соттар тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен халық заседательдері
институтынан бас тартқан болатын. Ал қазір сот жүйесінде туындаған
қиындықтарға байланысты ҚР Конституциясының 75-і бабына енгізілген
өзгерістер мен толықтырулар арқылы соттардың өздерінің іс
қарауларында сот әділдерін жүзеге асыруына мүмкіндік жасау үшін ант
берген сот мүшелері (присяжные заседатели) институтын енгізді. Әлем
елдерінің соттар жүйесінде жинақталған іс тәжірибелерін елеп-
екшеудің нәтижесінде, елімізде соттар жүйесіне қойылып отырған
талаптарға сай келетін, біздердегі жағдайларға ыңғайластырылған
шешім қабылдауға мүмкіндік пайда болды.
Заң ғылымының нәтижесін іс жүзінде қолдау – құқық жасау және оны жүзеге
асыру қызметін жетілдіру мәселесін шешу болып табылады. Бұл тәжірибелік
ұсыныстар жасауға байланысты болып келеді. Заң ғылымы теориялық мәселелерді
зерттей отырып, құқықтың болмыстық заңдылықтарын анықтайды, соның
нәтижесінде сапалы заңдар жасау ісі, мемлекет органдарының қызметін
жетілдіру шаралары белгіленеді, ол жөнінде ұсыныстар жасалады. Әрине,
мұндай ұсыныстар пайдалы, жағымды әсер ету үшін ғылыми тұрғыдан шүбәсіз
болуы керек. Сонымен қатар мемлекет органдары, лауазым иелері ондай
ұсыныстарды пайдалануға әрекет жасаулары қажет.
5. МҚТ тәрбиелеу қызметі - өзіне тән әдістермен заңды құрмет тұтатын,
заңға бағынатын азаматтарды қалыптастыру. Заң ғылымдарығылымдары
–құқықтың игілікті құбылыс екенін, әр азаматтың заңды мүддесін
қорғайтын құрал екенін, онң өміріне қажетті жағдайлар жасайтын амал
екенін дәлелдейді. Заңсыз іс- әрекеттердің қандай дағдарысқа
апаратынын, адамның тығырыққа тірейтінін айқындайды. Сөйтіп, заңды
сақтау, оны бұзбау әрбір азаматқа қажет екенін дәлелдеп, адамдардың
құқытық санасын қалыптастыруға әсер етеді.
Сонымен қатар әр елдің өз мемлекеті мен құқығының шығу, қалыптасу, даму,
өзгеру тарихы бар. Бұл тарихты зерттеу және оқыту тек білу үшін ғана керек
емес. Мемлекеттің тарихы оның қазіргі жағдайына, болашағына да әсер етеді,
қоғамды ұтымды жолмен дамытуға, қажетті саясатты жасауға жол сілтейді.
Сондай-ақ ұлттық саяси және құқықтық сананы қалыптастыруға да әсерін
тигізеді.
Әр мемлекеттің өзіндік ұлттық құқық жүйесі қалыптасады. Ол жүйе
мемлекеттің, қоғамның ерекшеліктеріне сәйкес, қоғам өмірінің салаларына
бецйімделіп қалыптасады. Сөйтіп, сол салалардағы маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейді.Мемлекет пен қоғам өмірінің салаларындағы қоғамдық
қатынастардың ерекшелітеріне байланысты құқық салаларының өзіндік
ерешеліктері болады.Сондықтан құқық салаларының аталуы да,мазмұны да
ерекше,айрықша болып келеді.
Әр мемлекет басқа мемлекеттермен қарым-қатынаста болады және дүние
жүзілік қауымдастық шешетін мәселелерге қатысуға атсалысады.Соған баланысты
басқа мемлекеттердің ұлттық құқық жүйесінің негізгі саласы-Контитуция
құқықты білу өте қажет.Халықаралық қауымдастық қабылдаған құқықтық құжаттар
бар,олар негізінен адамдардың құқықтары мен бостандықтарына
арналған.Демократиялық даму жолына түскен мемлекет мұндай халықаралық
құқықтық құжаттарды мойындауға, мемлекет ішінде қолдануға міндетті.Сол
себепті халықаралық құқықты білу де өте қажет.
Заңдарды жүзеге асыруда, қолданбалы қосалқы ілімдердің
(криминалистика,сот психиатриясы,т.б.) атқаратын рөлі ерекше.
1.3 МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ.
Ғылыми зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда біздің ғаламшарымыз – жер
осыдан 4-5 млрд. Жыл бұрын пада болған көрінеді. Адам яғни саналы –homo
sapiens жер бетінде осыдан 40мың жыл бұрын пада болған децйді антрополог
ғалымдар. Алғашқы мемлекеттік құрылымдар біздің дәуірімізден 4-5 мың жыл
бұрын пайда болғанын ғылыми зерттеулер дәләлдеді.Соған сәйкес ежелгі
адамдар 35 мың жылдар боцйы мемлекеттік құрылымдарсыз өмір сүрген деуге
болады.
Мемлекеттілікке дейінгі кезең ғылымда алғашқы қауымдық құрылыс
немесе рулық қауым деген атаумен белгілі.Бұлай болатын өз себебі
бар,өйткені адамдар ол кезде қауым,ру-ру болып тайпаларға бірігіп өмір
сүрген. Бірлестіктерге бірігу қандас туыстық, бірге тұру және бірлесіп,
ортақтасып еңбектенуге негізделінетін.
Ру - адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі, туысқан адамдардан
тұратын қауымдастық. Оның мүшелері өзара некеге отырмайдв. Барлық халықтар
рулық дәуірден өткен. Қазіргі халықтардың кейбіреуінде рулық дәуірден
қалған әдет-ғұрыптары, дәстүрлері әлі де сақталған.Қазақтың әдеті бойынша
жеті атаға дейін қыз алысып-беріспейді.
Рулық қоғамда қауымдық билік болған. Ру өміріне байланысты
мәселелердің барлығын рудың жалпы жиналысы қарап, шешіп отырған. Оған
жынысына қарамай, кәмелетке толған ру мүшелерінің баолығы қатысатын.Қандай
мәселе болса да, жалпы қауымның келісімімен, әлілдік жолымен шешілетін. Ру
ағасына ақылы толған,ру әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін білетін адам
сайланатын. Бірнеше рулар бірігіп, тайпа құрайтын.Тайпаны басқару үшін ру
ағаларынан кеңес құрылатын. Сол кеңесте рулардың тұрмысына, басқа
тайпалармен қарым-қатынасына баланысты мәселелер қаралатын.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келгенде алғашқы қауымдық құлыс (яғни
рулық қауым)жөнінде оларға ғана тән мынадай сипаттарды атап-атап көрсетуге
болады.
1. Ру (алғашқы қауым) мүшелері ортат шаруашылықпен айналысуына қандас
туыстастығына, барлығына ортақ аумақта бірге тұрып өмір сүруіне
сүйенген.
2. Ортақ тіде сөйлеген және дәстүрлері,әдет-ғұрыптары жалпы барлығына
бірдейдей болған.
3. Ру (алғашқы қауым)адамдары арасында некелік қатынастардың орын
алуына тыйым салынған. Мысалы,қазақтар некелік қатынастарына тыйым
салу “жеті жарғы” жеткенде дейін сақталып келген яғни жақын туыстар
түгілі жамағайындар арасындағы некелік қатынастарға да тыйым салатын
болған.
4. Ру(қауым( адамдарының өлгенін барлық қауымдастарға ортақ қабірстанға
жерлейтін болған.
5. Әрбір рудың (қауымының) өзіне тән атауы болатын:
6. Руды (қауымды )ең беделді қауым мүшесі көсем (ру ағасы)
басқаратын,оның өзі қауымның жалпы жиналысында сайланатын.
Сонымен,мемлекеттілік кезеңге дейінгі әлеуметтік бейлік тікелей түрде
қоғамдық болған, оның құрылуы алғашқы қауымдылық демократияға,өзін өзі
басқаруға негізделген-тін, оның ықпалы тек ру(қауым)тегіне ғана таралатын
да сол рудың (қауымның)ырқын(ерік-жігерін)білдір етін,қандас туыстардың
өзара қатыстылықтарына негізделетін,мұнда қауымның жиналысы биліктің органы
ретіде іс атқаратын,ру ағалары алғашында ешқандай жеңілдіктерге ие болған
деп тұжырым жасауға болады.Ф.Энгельс алғашқы қауымдық құрылысты “алғашқы
қауыдық каммунизм”,”адамзаттың алтын ғасыры” деп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңде қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу, рулар
мен тайпалардың әлеуметтік –экономикалық бірлігін білдіріп және оны
қамтамасыз етіп отырған адамдардың тіршілік етүу әрекеттерінің өзінде
болатын. Мұның өзі еңбек құралдарының жетілдірілмеген қарапайымдылығымен,
еңбек өнімділігінің мардымсыздығына байланысты еді. Осыдан барып бірлесіп
тұру еңбек құралдары қоғамдық меншіктің болуын және өндірілген қоректік
өнімдерді теңдей етіп бөлу қажеттілігін туындатады. Ал мұның өзі алғашқы
қауымдық қоғам нормаларының табиғи болмысына әжептәуір ықпалын тигізді.
Нормалар алғашында “табу – тыйымдар түрінде болды, бірте –бірте
олар әдет –ғұрыптарға ұласты (сөйтіп басқа,екінші түрге айналды ).
Кейінірек те моральдық норималар пайда бола бастады.
Әдет-ғұрып қауымдағы адамдардың қарым- қатынасын реттейтін, дағдыға
айналған география, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мінез- құлық қағидасы. Әдеттер ру тұрмысының
дамуына байланысты, ру мүшелерінің арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу
үшін олардың өсіп-өніп, өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті құрал
ретінде қолданады. Олар ұрпақтан ұрпаққа ауысып, ру мүшелерінің сана
–сезіміне ананың сүтімен, қауым өмірінің үлгісімен сіңіп, олардың иінез-
құлықтарын, іс- әрекетін алға бағыттап отырды. Ру әдеттері барлық ру
мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін қорғайтын қағидалар танылып, оны
мүлтіксіз орындау әрбір ру мүшелерінің дағдысына айналды. Ру әдет-
ғұрыптарын сақтау, орындау- міндет пе әлде құқық па деген сауалру
мүшелерінің ойына кіріпте шықпайтын. Олардың түсінігінше ру әдеттерін,
дәстүрлерін бұлжытпай орындау табиғи,өзінен- өзі түсінікті жағай болып
сналады. Рулық әдеттер, дәстүрлер қандай болғанын қазақ халқының тарихынан
да көруге болады.
Мемлекеттің және кұқықтың пайда болуының жолдары
Мемлекеттің пайда болуы және оның қалыптасуы ұзақ уақыт бойы жүретін
процесс. Ол әр халықта әрқилы болып өткен.
Мемлекеттің пайда болуының тарихи екі түрлі жолын атап айтуға болады:
1. Мемлекеттің пайда болуының шығыстық жолы (Ежелгі Шығыс, Африка,
Америка). Осы жолмен көшпелі мемлекеттер де пайда болған.
Өздерінің дамуы барысында мемлекеттін, пайда боларында бұл
мемлекеттер шығыс жолымен жүріп өтті. Сонда бұл жолдың сипаты мына
белгілерден көрінеді:
- рулық (алғашқы) кауымға тән ерекше белгілер (атрибуттар): жерді қауым
болып иелену мен оларға ұжымдық меншік ру-тайпа ақсүйектерінің (абыздар,
әскери көсемдер және с.с.) колына шоғырланған. Бұл шоғырлану ру-тайпалық
құрылыстың (яғни қауымның) ыдырауы барысында да сақталған. Ал енді
бұлардағы басқарудың қоғамдық құрылымдары мемлекеттік органдарға айналған,
ал ру-тайпа ақсүйектері шенеуніктер аппаратына өзгерген, сонда жер қоғамдық
болудан өзгеріп мемлекеттікке көшкен.
2. Мемлекет дамуының Еуропалық жолы. Мемлекеттер дамуында бұл жолды
Рим, Афины елдері жүріп өткен. Бұл жолға тән сипаттарға келер болсақ, олар
алғашқы қауымдық құрылыстың (ру-тайпалардың) ыдырауының белсенді түрде
болғанын сөйтіп жеке меншік пен таптардың пайда болғанын атау керек.
Мысалы, Римде мемлекеттің пайда болуына үлкен ықпалын тигізген плебстер мен
патрицийлердің қүресі болды. Соның нәтижесінде плебстер демократиялық
жеңілдіктер алған.
Мемлекеттердің пайда болуының әрқилы жолдарының болуына қарамастан,
олардың бәріне өз ықпалын тигізген қозғаушы күш — ру-тайпалық құрылыстың
(қауымның) ыдырауы мен ұйымдасқан түрдегі мемлекеттік биліктің
қажеттілігінен туындаған болатын.
Сондай-ақ құқықтың пайда болуында біркелкілік сипат болмаған, әрбір
мемлекетте оның даму барысына әрқилы қозғаушы күштер өз ықпалын тигізген.
Құқық дамуында да екі жолдың бар екені мәлім:
1. Құқықтың пайда болуының шығыстық жолы (Ежелгі Шығыс елдері)
мұнда құқықтың қалыптасуы мен дамуына үрдістер зор ықпалын тигізген.
Сондықтан, қазірдің өзінде де Ежелгі Шығыс елдерінің қайсы біреулерінде
құқықтың басты қайнар қөзі ретінде діни нормалар қолданылуда.
2. Құқықтың пайда болуының Еуропалық жолы. Бұл елдерде әдет-
ғұрыптық құқықтардан басқа зандар мен прецеденттік (үлгі боларлық шешім)
құқық та дамыған.
Дегенмен, құқықтың пайда болуына ортақ түрткі фактор (себеп) - сан
алуан қүрделі қоғамдық қатынастардың пайда болу
Мемлекеттің шығуы туралы теориялар
Мемлекет пен құқықтың шығуы туралы түрлі теориялар бар. Осы
құбылыстардың пайда болуын олар түрліше түсіндіреді. Марксизм-ленинизм
ілімі мемлекет пен құқықтың пайда болуын таптық теория тұрғысынан
түсіңдіреді. Рулық қауым құлдырап, жеке меншік пайда болып, қоғам екі тапқа
— қанаушы және қаналушы таптарға бөлінген соң, олардың арасында шешілмейтін
қайшылықтар, ымырасыздық орын алады. Сол екі тап нәтижесіз, тоқтаусыз
күресте бірін-бірі жойып жібермеуі үшін рулық биліктің орнына жаңа саяси
құрылым — мемлекет пайда болады. Мемлекет аталған қайшылықтарды шешу үшін
емес, кедей тапты байлардың еркіне көндіріп, оны қанауға, езуге жағдай
туғызу үшін құрылған. Сондықтан қандай да мемлекет болсын тек қанауды
мақсат тұтып, бай, яғни үстем таптың игілігін көздеп, соның мүддесін
қорғайды. Ф. Энгельс "Отбасы жеке меншік және мемлекеттің пайда болуы"
деген ғылыми еңбегінде мемлекет пен құқықты үстем таптың құралы деп таниды.
Социалистік мемлекет те таптық мемлекет. Бірақ ол сан жағынан қоғамның
басым көпшілігін қүрайтын еңбекші таптың мүддесін қорғайды.
Теологиялық (діни) теория мемлекет пен құқықтың пайда болуын
құдайдың құдіретімен байланыстырады. Әрбір ірі дінде құдайдың әрекеті деген
діни-құқықтық қағидалары бар. Қазіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай
қағидаларға негізделіп құрылып, қызмет атқаруда. Бұл қағидаларға сүйене
отырып дін теоретиктер мемлекет пен құқық құбылыстарын діни рәсімдерге
байланыстыра түсіндіреді.
Патриархалдык, теория мемлекет пен құқықтың шығуын отбасының
дамуымен байланыстырады. Отбасының қожасы ер адам, ол отбасын өз еркімен
билейді, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынастарды реттейді. Сөйтіп,
отбасы мүшелерінің белгілі бір тәртіпке бағынып, қалыптасуының жөн-
жобаларын анықтайды. Адамдар осындай қағидаларды басшылыққа алып, мемлекет
құруда отбасын басқару үлгілерін қолданған деп түсіндіреді бұл теория.
Келісім-шарттық, теория мемлекет пен кұкықгың шығуын, пайда болуын
адамдар арасындағы келісім-шартпен байланыстырады. Тағылық дәуірде адамдар
өмір сүру үшін бірімен-бірі жауласып, соғысып, әбден береке-қасиеті кетеді.
Сондай қауіпті, келіссіз өмірден құтылу үшін адамдар өзара ымыраға келісіп,
шартқа отырады. Соның нәтижесінде мемлекет құрып, оған қоғам мүшелерінің
барлығын қорғауды, лайықты емір сүруге жағдай туғызуды міндеттейді. Қоғам
мүшелері де заң талаптарына бағынатыны туралы міңдеттеме алады, деп
түсіндіреді бұл теорияны жақтайтындар.
Күштеу (зорлау) теориясы мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-
зомбылықпен байланыстырады. Күшті тайпалар әлсіз тайпаларды жаулап алып
бағындырып, олардың қарсылығын басып тұру үшін мемлекет және оған тән
басқару, күш қолданатын органдарды құрады дейді.
Мемлекет пен құқықтың шығуын түсіндіруге тырысатын бұл аталғаннан
басқа да теориялар бар. Осы теориялардың бәріне тән бір белгі бар — ол
мемлекет пен құқықтың адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда
болуы. Шынында да тарихи деректерге жүгінсек, мемлекет пен құқықтың қоғам
дамуының белгілі бір кезеңінде шыға бастағанын байқаймыз.
1. Мемлекет (таптық тәсіл бойынша) - бір таптың (азшылықтың) бір
тапқа (көпшілікке) үстемдік етуін қолдайтын саяси ұйым.
2. Мемлекет (жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша) - саяси ұйым
(ассоциация). Бұл саяси ұйымға оның мүшелері бұқаралық-биліктік қатынастар
арқылы біріктіріледі. Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға келуінің
құралы болып табылады.
1.4 МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҢ НЫСАНДАРЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ (ФОРМАСЫ)
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі туралы ұғым
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі туралы ұғым ең маңызды
мазмұндық сипаттама болып саналады. Методологиялық билікті ұйымдастыру мен
оның құрылымын айтады.
Мемлекет маңызды мәселе: Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
теория жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнінің жоғары дәрежеге
дейін көтерілуі. Мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі
көрініп тұрады. Міне Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі
мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға байланысты болып
келетін себебі осы.
Мемлекет және құқықтың нысандары және қызметі, яғни мемлекеттік
биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі
аспектілер түрінде көрінеді. Біріншіден – бұл мемлекет пен басқарудың
жоғарға органдарын құру және ұйымдастырудың белгіленген тәртібі. Екіншіден
– бұл мемелекеттің аумақтық құрылысын жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық
және жергілікті билік пен басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің
тәртібі. Үшіншіден – бұл мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың
әдістері, амалдары мен жолдары. Сонымен Мемлекет және құқықтың нысандары
және қызметі негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті басқару
нысаны, мемлекеттің құрылым тұрпатынан және мемлекеттік, саяси режим
нысанынан синтезделеді (тұзіледі). Осы көрсетілген Мемлекет және құқықтың
нысандары және қызметі жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған. Ұзақ
уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым нысанынан
тұрады деп есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси режим, саяси
өзгермелілік (динамикада) те қоса қарастырылатын болды.
Мемлекетті басқарудың нысаны
Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда мемлекеттік ең жоғарға биліктің
ұйымдастырылуы түсініледі. Әсіресе оның ең жоғарға және ортақ органдарының
ұйымдастырылуы, олардың құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті,
өкілеттіктерінің мерзімі, халқпен қатынасу түрлері, халықтың оларды
қалыптастыруға қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі.
Басқаша айтқанда басқару нысаны – мемлекеттегі жоғары егемендік
биліктің ұйымдастырылуы, оның органдарының өзара және халықпен байланысын
сипаттады. Басқару нысаны Мемлекет және құқықтың нысандары және
қызметіндағы ең басты жетекші элемент болып табылады.
Ежелгі грек философы Аристотель өз заманында басқарудың нысанын
жоғарға өкіметтік биліктің жүзеге асырылуының қалай орындалатынына
байланысты жіктеген болатын. Онда жоғарға өкіметтік билікті жеке адамның
бір өзі атқаратын түрін – монархия, шектеулі адамдар арқылы атқарылатын
жоғарғы өкіметтік билік – аристократия және бүкіл халықтың қатысуымен
атқарылатын жоғары өкіметтік билік – демократия деп жіктеген болатын.
Басқару нысандарының осы көрсетілген айырым белгілері қазіргі кезге
шейін сақталды. Жоғарға билікті жалғыз адам атқара ма? Әлде ол билік
сайланбалы алқалы органға тиесілі ме? Міне осы жәйтке байланысты басқару
нысаны ерекшелеу барысында ажыратылады. Енді осыны байланыстыра отырып
басқарудың монархиялық және республикалық нысандарын атап, бөліп көрсетуге
болады.
Монархия – мемлекеттің егеменді жоғары билігі бір адамның қолында өмір
бойы болады және атадан балаға мұра (мирас) ретінде беріледі (өтіп
отырады). Монарх (патша, король, перғауын (фараон), қаған, хан және тағы
басқалар) ешкімнің алдында жауапты болмайды. Ол тек құдайдың алдында ғана
жауапты.
Ең алғашқы мемлекеттердің бәрі де монархиялар болған және орта
ғасырдағы мемлекеттердің көпшілігі де монархия-тын.
Қазақ жеріндегі бұрын болған мемлекеттер де монархия болған, мұнда
мемлекетті қаған, хан басқарған. Бірақ, ханның билігі атадан балаға емес,
ағадан ініге мұра ретінде ауысып отырған.
Сонымен, монархия деп жоғарғы билігі бір ғана адамға тиесілі болып
келетін мемлекеттегі билікті айтады. Мұндағы бір ғана адамға тиесілі
билікті ол адам өз билігімен, қалауынша пайдаланады. Билікті өз билігімен
қалауынша пайдалану құқығын ол адам ешқандай да басқа биліктен алған емес.
Монархияның үш түрі болады: а) Шексіз (абсолюттік) монархия. Бұл жерде
монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз, ең жоғары органы. Оның қолында заң
қабылдау, атқару, және сот биліктері шоғырланған. Қазіргі кезде басқарудың
мұндай нысаны СаудАравиясы, Біріккен Араб Әмірлігі елдерінде орын алған.
б) Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия, басқарудың
мұндай нысанында елдегі билік (өкімет) монарх пен басқа органдарға бөлінген
болып келеді. Мысалы, парламентке. Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны
Ұлыбритания, Бельгия, Норвегия, Швеция мемлекеттерінде бар.
в) Дуалистік монархия. Басқарудың бұл нысанында елдегі мемлекеттік билік
монарх пен парламент араларында тең бөлікке түскен болып келеді. Мысаля,
өикен замандардағы Пруссия, Австрия, Италия, Румыния, Ресей елдерінде
монархтың қолында атқарушы билік (өкімет) болған. Үкіметті жасақтау, өзінің
алдында жауапты министрлерді, басқа да лауазымды тұлғаларды тағайындау және
оларды орнынан алу құқығына ие болағн. Бұлардан басқа монарх тыйым (вето)
құқығы мен парламентті таратып жіберуге шексіз құқықты болған.
Республика. Басқарудың бұл нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғары блік
(өкімет) сайланбалы органдарға тиесілі болып келеді. Мұндай органдар
белгілі бір мерзімге ғана сайланады және олар сайлаушылар алдында жауапты
болады.
Республика билігінң екі жолы бар: президенттік және парламенттік.
Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды және Президент
мемлекет басшысы бола тұрып, негізінен, Үкіметті өзі құрады. Қазақстан
мемлекеті – Президенттік басқару нысанындағы республика.
а) Президенттік республика басқарудың бұл нысанында президенттің жеке
өзі, парламенттің қатысуымен үкіметті құрады. Үкімет өзінің қызметтері
бойынша президент алдында жауапты болады. Басқарудың мұндай нысаны қазіргі
заманда Америка Құрама Штаттарында орын алған.
б) Парламенттік республика. Мұндай басқару нысаны бар елде парламент заң
қабылдайтын ғана емес, сонымен бірге үкіметті бақылайтын да орган болып
табылады. Мұндағы президент – мемлекет яғни ел басшысы, ол үкімет басшысы
емес. Мұнда үкіметті партиялар құрады. Үкіметке премьер-министр жетекшілік
етеді (басқарады) (премьер-министр лауазымы басқаша аталуы мүмкін).
Парламенттік республикада мемлекет билігінің жоғары органдарының жүйесі
Парламенттің басымдылық принйипіне негізделген. Парламенттің аалдында
үкімет өзінің саяси қызметі үшін алқалы түрде жауап береді. Үкімет
Парламенттің сеніміне сүйеніп қызмет істейді. Парламент Үкіметті қолдамаса,
ол қызметін тоқтатады.
Парламенттік-президенттік аралас республикалар да кездеседі (мысалы,
Қырғызстан Республикасы, Португалия), онда Үкіметті Президент пен Парламент
бірлесе отырып жасақтайды, құрады.
Формалды тұрғыдан қарасақ, басқару нысанынның мемелекеттік құрылысқа
шешуші әсер етпейтінін байқаймыз. Мысалы, монархиялық Жапония немесе
Ұлыбритания әлдеқашаннан демократиялық құқықтық мемлекет екені белгілі.
Республикалық Кеңестер Одағы мұндай мемлекет бола алмады. Патшалық Ресей
демократиялық та, құқықтық та мемлекет болмаған еді. Ал Франция
Республикасын бұрыннан демократиялық басқарудан республикалық басқару
нысанындағы демократиялық, құқықтық мемлекеттің мазмұнына көбірек сәйкес
келеді.
Мемлекеттің аумақтық құрылымы
Әр мемлекеттің аумағы мемлекеттің аумақтық құрылымы оның ішкі құрылысын
анықтайтын құрамды бөлшектерге бөлінеді. Сол аумақтық құрылымның көлемінде
мемлекеттік аумақтық бөліктерінің жүйесі қалыптасады. Солардан мемлекет,
мемлекет органдарының байланыс жүйесі түзіледі. Мемлекеттің тұтастай және
оның әрбір аумақтық бөлігінің құқықтық мәртебесінің сипаты да соған
байланысты болады. Мемлекет аумағының аталған түзілімін мемлекеттік құрылым
дейді. Демек, мемлекеттік құрылымы - тұтастай мемлекет пен оның
бөліктерінің белгілі түрдегі құқықтық қатынастарын сипаттайтын мемлекеттің
аумақтық ұйымдастырылуы.
Мемлекеттің құрылымына байланысты барлық мемлекеттер қарапайым
(унитарлы) және күрделі болып екі топқа бөлінеді.
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтық құрылымында басқа мемлекеттер
болмайды. Осы мағынада унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет деп аталады.
Унитарлық мемлекет, әдетте тек әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөлінеді де,
мелекеттің әкімшілік-аумақтық құрылымын құрайды. Әкімшілік-аумақтық
бөліктерге ерекше құқықтық мәртебе берілмейді. Мұндай мемлекетте бір ғана
Конституция, бір ғана заң шығаратын жоғары орган, бір ғана жоғары басқару
органы, біртұтас азаматтық болады. Қазақстан Республикасы – унитарлық
мемлекет.
Унитарлық мемлекет – тұтас орталықтандырылған мемлекет. Оның әкімшілік-
аумақтық бөліктерінде мемлекеттік құрылым мәртебесі және егемендік құқықтар
болмайды. Унитарлық мемлекетте жоғарғы органдардың, заң қабылдаудың,
соттардың бірыңғай жүйелері құрылады. Онда бірыңғай азаматтық және бір
арналы салық жүйесі болады.
Күрделі мемлекет – мұндай мемлекеттердің құрамдас бөліктерінің белгілі
бір дәрежеде дербестігі болады. Күрделі мемлекеттерге империя конфедерация,
федерация, достастық және бірлестіктер құрған мемлекеттер жатады.
Империя – күш жұмсаудың нәтижесінде құрылған күрделі мемлекет. Бұл
мемлекеттің құрамдық бөліктері жоғарғы өкімет (билік) орындарына тәуелді
болып келеді. Империялардың бір ерекшелігі, олардың құрамдық бөліктерінде
ешқашанда бірыңғай мемлекеттік-құқықтық мәртебе болған емес. Мысалы,
тарихта белгілі Рим империясы, Британия империясы және т.б. жатады.
Конфедерация – белгілі бір тарихи кезеңде, өздерінің алдына қойған
мақсаттарына жету үшін егеменді мемлекеттердің уақытша жасасқан келісімдері
бойынша құрылған одақ. Мемлекеттердің уақытша құрған одағы алдына қойылған
мақсаттары бойынша түрлі болуы мүмкін, олар: әскери, экономикалық және
саяси да болады. Сонымен, мұндай мемлекеттердің одағын – егеменді
мемлекеттер одағы деп атайды. Мысалы, АҚШ-тағы 1776-1787 жылдардағы әскери
одақ, бұрынғы КСРО-ның орнында құрылған тәуелсіз мемлекеттер достастығы
(ТМД). Конфедерациялық одақ құрған егеменді мемлекеттер халықаралық-
құқықтық қатынастардың субъекты мен басқару жүйесі, әділсот органдары
бұрынғыдай өз қызметтерін жалғастыра береді.
Федерация – бұл мемлекет күрделі одақтық мемлекет, оның құрамдас
бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Олардың белгілі бір
мөлшерлі шамада (дәрежеде) егемендігі болады. Федерациялық одақ
децентрализациялау қағидатына негізделеді.
Федерацияда жоғарғы федералдық органдар және федералдық заң қабылдау
жүйелерімен қатар федерация субъектілерінің жоғары органдары мен заң
қабылдау жүйелері қатарласа өмір сүреді. Федерацияда нысандық белгісіне
қосарналы салық жүйесі орын алады. Федерацияның нысандық белгісіне
қосарланған азаматтықтың болуы жатады. Федерациялар аумақтық немесе ұлттық-
мемлекеттік қағидат бойынша құрылуы мүмкін. Мысалы, АҚШ мемлекеті федерация-
штаттардың 51 субъектілерінен, ал Ресей Федерациясы – 89 федерация
субъектілерінен (Республикалар, округтер, өлкелер және т.б. тұрады).
Гермения- 10-нан аса федерация – жерлер субъектілерінен тұрады.
Достастық – белгілі бір дәрежеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен
(нышандарымен) сипатталатын мемлекеттердің ұйымдасқан түрдегі бірлестігі.
Мұндай бірлестікті біріктіретін белгі (нышандары) экономикаға, құқық
жүйесіне, тіл, мәдениет, дін салаларына қатысыты болып келеді. Мысалы
Еуропа Одағы және т.б.
Бұл бірлестіктің мүшелері толығынан алғанда тәуелсіз, егеменді
мемлекеттер, олар халықаралық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Мемлекеттер бірлестігі - қоғамның мемлекеттік болып ұйымдасуының өтпелі
кезеңдеріне тән нысан. Мемлекеттер бірлестігін құрудың негізнде, әдетте,
мемлекетаралаық келісім (шарт) жатады, оның өзі көп жағдайларда бірлестікке
кірген мемлекеттер арасындағы интеграциялық байланыстарды нығайта түседі.
Сөйтіп бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қарай бірте-
бірте дамуына жол ашады.
Мемлекеттің саяси режимі
Саяси режим дегеніміз мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру
әдістеренің жиынтығы.
Саяси режимдердің түрлері:
а) демократиялық;
б) антидемократиялық.
Антидемократиялық саяси режим өз кезегінде:
а) авторитарлық;
б) тоталитарлық;
в) фашистік режимдер болып жіктеледі.
Демократиялық саяси режимның нышандары:
1. Әр түрлі партиялардың, бірлестіктердің, қозғалыстардың Конституция
шеңберінде еркін, бостандық жағдайында әрекет етеді, қызмет атқарады.
2. Идеологиялық плюрализм, яғни, қоғамда әр түрлі идеологиялық
ағымдардың, бағыттардың болуына және үстемдік етуші бірден-бір
идеологияның болмауына жағдайлар жасалады.
3. Мемлекет өз органдарын, негізінен сайлау жолымен құрады.
4. Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтар орын алады. Оларды,
шын мәнінде, қамтамасыз етьу кепілдері жасақталады.
Антидемократиялық саяси режимнің нышандары:
1. Демократиялық партиялар мен ұйымдарға тыйым салынады.
2. Идеологиялық плюрализм болмайды, мемлекетте үстемдік етуші идеология
орнығады.
3. Сайлау жолымен құрылған органдар болмайды.
4. Демократиялық құқықтар мен бостандықтар шектеледі.
5. Жаппай қуғын-сүргін және заңсыздықтар орын алады.
6. Авторитарлық режим антидемократиялық режимның бір түрі ретіндегі
7. сипаты персонофикацияланады, яғни, нақты билеушілер түрінде көрініс
табады, олар диктатура (шексіз билік) орнатады.
Тоталитарлық режимның белгі нышандары:
1. Мемлекетте бір ғана саяси партия үстемдік етеді, ол мемлекеттік
биліктің ұйтқысы болады.
2. Бір ғана идеология үстемдік етеді, идеологиялық плюрализмге
төзбеушілік етек алады.
3. Қоғамда жеке адамға табыну мемлекет тарапынан қамтамасыз етіледі.
4. Мемлекет әкімшіл-әміршіл жүйе арқылы басқарылады.
5. Азаматтардың құқықсыздығы, олардың жүріс-тұрысы мен іс-
әрекеттерінің жөн-жобасы қатал түрде реттеліп, жүзеге асырылады.
6. Шектен шыққан әлеуметтік бөспелік (демагогия) орын алады.
ІІ Тарау ҚҰҚЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ
Адамдар сан ғасырдарға созылған өздерінің тіршілік етулерінің
барысында түрлі нормалар мен ережелерді көптеп жасаған. Бұлар ізгілік,
құқықтық, саяси, эстетикалық, корпоративтік, діни, әдет-ғұрыптар, үрдістер,
дәстүр мен дағдылар, тұрмыстық әдет-ғұрыптар, ырымдар мен жоралар, салт-
дәстүрлері, салт жоралары және тағы басқалар болып жіктеледі. Нормалар
дегеніміз қоғамдық қатынастарға араласып қатысушылардың жүріс-тұрыстарының
басқаша айтқанда мінез-құлықтарының үлгілері, эталондары, ережелері болып
табылады.
Заң ғылымы қоғамдағы қолданыста жүрген барлық нормаларды негізгі екі
топқа әлеуметтік және техникалық деп бөліп қарастырады.
Қогамның әлеуметтік нормалары дененіміз қоғамдық қатынастарды
реттейтін, қогамның пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен
қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары
ережелерінің жүйесі. Бұған құқық нормалары, әдет-ғұрыптар, өнеге, иман,
діни нормалар, дәстүр және т.б. жатады. Осы ережелер пайда болу негізіне,
қамтамасыз ететін күшіне және хабарлау тәсіліне қарай ажыратылады. Мысалы,
өнеге нормалары баяғыдан адам қоғамында қалыптасып келе жатқан, отбасында
орын алатын және отбасы арқылы қалыптасатын ауызша нормалары, ал құқық
нормаларының негіздері мемлекетте жатады және әрқашанда жазбаша түрінде
болады, оларды мемлекет қамтамасыз етеді.
Техникалық нормаланға өте-мөте техниқалық нормалардаң басқа санитария
мен гигиеналық, экологиялық, биологиялық, физиологиялық және тағы басқалай
да нормаларға қатыстылары жатады. Бұл нормалардың бәрін қысқашалап
техникалық деп атау әлеуметтік деп аталатын нормалармен байланыстыра
қарастырғанда түсінікті болу үшін сондай аталыммен атау қалыптаскан.
Техникалық және әлеуметтік нормалар өзара ықпалдасып жатады. Қоғам үшін
аса маңызды бар нормаларды құқық және мемлекет әрдайым қолдап отырады.
Содан олар жүріс-тұрыстың техникалық-заңдық ережелеріне айналады, сөйтіп
жалпыға бірдей міндетті болады да белгілі бір заңдық салдарды туындатады.
Мысалы құрылыс жұмыстарының жүргізілулерінде қылмыстық заң қауіпсіздік
ережелерін бұзғандық үшін жауаптылықтың болуын көздейді де оны аддын ала
заңдарда белгілеп қояды. Осындай құқықтық нормалар әртүрлі көліктерді
пайдалануларда да қарастырылады.
Сонымен, осы заманғы әлеуметтік нормалар дегеніміз, қоғамдағы болмыстың
тәртіпсіздік былығына айналмауы үшін, қайта ол әрбір азаматқа, адамдар
топтарына, нақты бір мемлекеттерге бүкіл адамзат қоғамдастығына ұтымды,
әрі тиімді, жабдықталған (яғни комфортты), әділетті, пайдалы, құнды болуы
үшін арналған және қолданылатын түрлі ережелердің жиынтық түрі.
Қоғамдық қатынастардың әрбір субъектілері қоғамда бар нормалар туралы
хабардар болуы және өздерінің болмысын соларға негіздей отыра құруы тиіс.
әртүрлі әлеуметтік нормаларды зерделеудің, игеріп ұғұдың және қолданыстарда
пайдаланудың барысын әлеуметтердіру деп атайды.
Адам әртүрлі топтар, бірлестіктер істеріне қатыса жүріп әлеуметтік
тәжірибе жинақтайды, тұлға ретінде қалыптасады.
Сонда ғана тұлғаны мәдени нормалар білімдері негізінде іс-қимылдарға
баратын, өзін айқын сезінетін, басқа адамдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz