Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы ... ... ...
3 . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық . құқықтық сипаттағы мәселелері: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қылмыс құрамдарының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қылмыс құрамдарының объективтік жағының ерекшеліктері
3.3 Қылмыс құрамдарының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Қылмыс құрамдарының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы ... ... ...
3 . тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс.әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық . құқықтық сипаттағы мәселелері: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қылмыс құрамдарының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қылмыс құрамдарының объективтік жағының ерекшеліктері
3.3 Қылмыс құрамдарының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.4 Қылмыс құрамдарының субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында «Неке және отбасы, ана, әке және балалық мемлекет қорғауында болады» делінген [1] . Аталған қорғаудың кепілдіктері ішінде аса маңызды рольді қылмыстық – құқықтық, оның ішінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіндегі Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар тарауының 131, 132 – баптарында көзделген қылмыс құрамдары алады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі жаңадан қабылданғаннан кейін Қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы мен оның жекелеген нормаларының ғылыми және практикалық сипаттамалары, әдістемесі өзгерістерге ұшырады.
Сонымен қатар, мәнді өзгерістерге кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту мәселелеріне байланысты қылмыстық – құқықтық нормалар да ұшырады, қазіргі таңда аталған нормалар жаңадан заңдық бекітілуіне байланысты, заң әдебиеттерінде толық зерттелмегендіктеріне орай терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандар арасындағы жедел жағдайды жақсарту, оқушылар арасында құқыққа қарсы пиғылдар туралы ақпарат алуды арттыру мақсатында республикада 2000 жылдан бастап ІІМ-нің бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен өңірлерде білім беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция инспекторларының штаттық лауазымдары енгізілді.
Бүгінгі күні еліміздің 14 өңірінде бес жүзден аса мектеп полиция инспекторы жұмыс істейді. Осының арқасында кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция инспекторларының жеке алдын алу жұмысының жанданғаны байқалады.
Нәтижесінде соңғы үш жылдың ішінде елімізде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың төмендеуінің бір қалыпты үрдісі байқалады, ағымдағы жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ол 4,6% (4897-ден 4670-ке дейін) қысқарған. Жасөспірімдер кісі өлтіру (-18,9%), денсаулыққа ауыр зиян келтіру (-25,0%), зорлау (-38,3%), қарақшылық шабуыл жасау (-10,6%) және бөтеннің мүлкін ұрлау (-4,7%) қылмыстарын аз жасаған [2] .
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі жаңадан қабылданғаннан кейін Қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы мен оның жекелеген нормаларының ғылыми және практикалық сипаттамалары, әдістемесі өзгерістерге ұшырады.
Сонымен қатар, мәнді өзгерістерге кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту мәселелеріне байланысты қылмыстық – құқықтық нормалар да ұшырады, қазіргі таңда аталған нормалар жаңадан заңдық бекітілуіне байланысты, заң әдебиеттерінде толық зерттелмегендіктеріне орай терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандар арасындағы жедел жағдайды жақсарту, оқушылар арасында құқыққа қарсы пиғылдар туралы ақпарат алуды арттыру мақсатында республикада 2000 жылдан бастап ІІМ-нің бастамасы бойынша Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен өңірлерде білім беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция инспекторларының штаттық лауазымдары енгізілді.
Бүгінгі күні еліміздің 14 өңірінде бес жүзден аса мектеп полиция инспекторы жұмыс істейді. Осының арқасында кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция инспекторларының жеке алдын алу жұмысының жанданғаны байқалады.
Нәтижесінде соңғы үш жылдың ішінде елімізде кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың төмендеуінің бір қалыпты үрдісі байқалады, ағымдағы жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ол 4,6% (4897-ден 4670-ке дейін) қысқарған. Жасөспірімдер кісі өлтіру (-18,9%), денсаулыққа ауыр зиян келтіру (-25,0%), зорлау (-38,3%), қарақшылық шабуыл жасау (-10,6%) және бөтеннің мүлкін ұрлау (-4,7%) қылмыстарын аз жасаған [2] .
1. ҚР Конституциячы. — Алматы, 1995ж:
2. ҚР Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметі. Алматы, 2006ж.
3. Ағыбаев Н.А.
4. Чуфаровский Ю.Ф. Юридическая психология.- Москва: Юрист, 1999.- 447 с.
5. З. Мельникова Э.Б. Правосудие по делам несовершеннолетних: история и современность.- Москва: Наука, 1990.- 118 с.
6. Постановление ЦИК и СНК СССР от 7 апреля 1935г. “О мерах борьбы с преступностью среди несовершеннолетних”.
7. Орлов В.С. Субъект преступления.по Советскому уголовному праву — М.: Гориздат, 1958.- 260 с.
8. Б. Кудайбергенов М.Б.. Права ребенка в казахстанском и международном права//Учебное пособие. Алматьт, данекер. 2001.- 238 с.
9. Каиржанов Е.К., Чокморова Л. Понятие и объект вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность // Вестник КазГУ, Серия юридическая, .Ч. 2.- Алматы, Казақ мемлекеттік университеті, 1997.- 238 с.
10. Нарикбаев М.С. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с преступлениями несовершеннолетних; Автореф. дисс.. .к.ю.н. - Алматы, 1996.— С.15.
11. Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом, Алматы, 2000г.
12. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. Алматы, 2004ж. 48б.
13. Чукмаитов д.С. Предупреждение преступлений (тезисы лекций).- Алматы: Баспа, 1997.- С.96.
14. Курс советской криминологии / Под ред. В.Н. Кудрявцева.- М.: Юрид. лит., 1985.- Т.1.- 415 с.
15. Каиржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовноправовой охраны в СССР: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. юр. наук.- Киев, 1975.- С.4.
16. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений.- М.: МГУ, 1976.- 182 с.
I7. Негоденко В.И. Ответственность за вовлечение в преступную деятельность.- Киев.- С.16.
I8. Каиржанов Е.К., Чокморова Л. Понятие и объект вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность // Вестник КазГУ, Серия юридическая, .Ч. 2.- Алматы, Казақ мемлекеттік университеті, 1997.- 238 с.
19. Комментарий к Уголовному кодексу РСФСР.- Москва, 1980.- С.397.
20. Худяков Е.Л. Уголовная ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность: Автореф. дис... к.ю.н. Москва, 1967 .- С.4.
21. Даньшин И.Н. Уголовно-правовая охрана общественного порядка.- Москва.- 1973.-С.147-148.
22. Примаченко А.А. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. — Минск, 1980. —С. 193.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления.- М.; Госюриздат, 1960.—244с.
24. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть.- Алматы; Жетi Жаргы, 1998.- 285 с.
25. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Особенная часть. Комментарий. Алматы: Жетi Жаргы, 2000.- 812 с.
26. Постановление Пленума Верховного Суда РК от 11 апреля 2000 г. “О практике применения судами законодательства по делам несовершеннолетних и о вовлечении несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
27. Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебное издание.- Алматы: “Адилет-Пресс”, 1997.-192 с.
28. Советское уголовное право: Учебник. Часть Особ. 1! Под ред. В.А. Владимирова, КИ. Загородникова, Б.В. Эдравомыслова, Москва.- Юрид. пит., 1979.- С. 70.
29. Расулев А.А. Уголовно-правовая борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность (на мат-х Узб.ССР): Автореф. дис. на соиск. уч. ст.к.ю.н.- Ташкент, 1960.- С.1 1.
30. Постановление Верховного Суда РК от 12 сентября 1969 г. “О судебной практике по делам о вовлечении несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
31. Постановление Пленума Верховного Суда от 3 декабря 1976 года “О практике применения судами законодательства по делам несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
32 Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 5 декабря 1986 года “О выполнении судами руководящих разъяснений Пленума Верховного Суда СССР по применению законодательства при рассмотрении дел о преступлениях несовершеннолетних.
33. Полянский Н. О терминологии советского закона. Проблемы
Социалистического права, 1938.- С.130.
34. Указ Президиума Верховного Совета КазССР от 19.04.1982 г.
35. Архивное уголовное дело К2 2-65 Акмолинского Областного суда.- 180 с.
36. Архивное уголовное дело М22-65 Акмолинского Областного суда.-170 с.
37. Джекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. - Соучастие в преступлении. Алма—Ата, 1981.- 147 с.
38. Молдабаев С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан: Монография.- Алматы: Аян Адет, 1998, 155 с.
39. Муздыбаев К. Психология ответственности. Ленинград, 1983- 240 с.
40. Ашитов 3.0. Право суверенного Казахстана. - Алма-Ата, Жетi Жаргы, 1995г.-312с.
41. Орымбаев Р.О. Специальный субъект преступления. - Алма-Ата: Наука, 1977- 153 с.
42. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. — М.:Наука,1976.- 286с.
43. Дагель П.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. — Владивосток.- 1970 — 132 с..
44. Антонян Ю.М. Преступник как предмет криминологического изучения. — В сб.: Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 34. -Москва, 1981.- 105 с.
45. Сахаров А.Б. Об антисоциальных чертах личности преступника II Сов. Гос-во и право, 1970.- М210.-С.110- 116.
46. Комментарий к УК РФ. Под ред. Никулина С.И. - Москва ,2000.- С.444.
47. Уголовное право России. Особенная часть. часть II. Под ред. Л. М. Кругликова.1999. С.166.
48. Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жетi Жаргы, 1997.- С. 302.
49. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Под ред. В.М. Лебедева.- Москва, 2001.- С.323.
50. Владимиров В.А., Левицкий Г.А. Субъект преступления по советскому уголовному праву: Лекция. -Москва, 1964.- 58 с.
51 Постановление Пленума Верховного Суда РК от 11 июля 2003 г. Ч.2.
52. Постановление Пленума Верховного Суда РК от 14 февраля 2000 г.
53. Архивное дело 3Ч2 2 Акмолинского Областного Суда М6.-200 с.
54. Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению. - Алма—Ата, 1968 188 с.
55. Архивное уголовное дело Х22-93 Акмолинского Областного суда. — 196 с.
56. Блум М.И. Уголовная ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность и пьянство. В кн.: Вопросы эффективности уголовно-правовых мер воздействия на несовершеннолетних правонарушителей.- Рига, 1971.- С.178.
57. Курс советского уголовного права. — Ленинград.- Т.5.- С.б1.
58. Худяков Е.А. Вопросы наказуемости вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность. В кн.: Вопросы эффективности уголовно- правовых мер воздействия на несовершеннолетних правонарушителей. 161с.
59. Правонарушение несовершеннолетних и их предупреждение. — Казань: Изд-во Казанского университета, 1983.- 151 с.
60. Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда СССР 1924-1977 - Ч.2. —С.302.
2. ҚР Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығының мәліметі. Алматы, 2006ж.
3. Ағыбаев Н.А.
4. Чуфаровский Ю.Ф. Юридическая психология.- Москва: Юрист, 1999.- 447 с.
5. З. Мельникова Э.Б. Правосудие по делам несовершеннолетних: история и современность.- Москва: Наука, 1990.- 118 с.
6. Постановление ЦИК и СНК СССР от 7 апреля 1935г. “О мерах борьбы с преступностью среди несовершеннолетних”.
7. Орлов В.С. Субъект преступления.по Советскому уголовному праву — М.: Гориздат, 1958.- 260 с.
8. Б. Кудайбергенов М.Б.. Права ребенка в казахстанском и международном права//Учебное пособие. Алматьт, данекер. 2001.- 238 с.
9. Каиржанов Е.К., Чокморова Л. Понятие и объект вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность // Вестник КазГУ, Серия юридическая, .Ч. 2.- Алматы, Казақ мемлекеттік университеті, 1997.- 238 с.
10. Нарикбаев М.С. Уголовно-правовые и криминологические аспекты борьбы с преступлениями несовершеннолетних; Автореф. дисс.. .к.ю.н. - Алматы, 1996.— С.15.
11. Абдиров Н.М. Концептуальные проблемы борьбы с наркотизмом, Алматы, 2000г.
12. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. Алматы, 2004ж. 48б.
13. Чукмаитов д.С. Предупреждение преступлений (тезисы лекций).- Алматы: Баспа, 1997.- С.96.
14. Курс советской криминологии / Под ред. В.Н. Кудрявцева.- М.: Юрид. лит., 1985.- Т.1.- 415 с.
15. Каиржанов Е.И. Основные теоретические проблемы объекта уголовноправовой охраны в СССР: Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. юр. наук.- Киев, 1975.- С.4.
16. Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений.- М.: МГУ, 1976.- 182 с.
I7. Негоденко В.И. Ответственность за вовлечение в преступную деятельность.- Киев.- С.16.
I8. Каиржанов Е.К., Чокморова Л. Понятие и объект вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность // Вестник КазГУ, Серия юридическая, .Ч. 2.- Алматы, Казақ мемлекеттік университеті, 1997.- 238 с.
19. Комментарий к Уголовному кодексу РСФСР.- Москва, 1980.- С.397.
20. Худяков Е.Л. Уголовная ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность: Автореф. дис... к.ю.н. Москва, 1967 .- С.4.
21. Даньшин И.Н. Уголовно-правовая охрана общественного порядка.- Москва.- 1973.-С.147-148.
22. Примаченко А.А. Проблемы борьбы с преступностью несовершеннолетних. — Минск, 1980. —С. 193.
23. Кудрявцев В.Н. Объективная сторона преступления.- М.; Госюриздат, 1960.—244с.
24. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть.- Алматы; Жетi Жаргы, 1998.- 285 с.
25. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Особенная часть. Комментарий. Алматы: Жетi Жаргы, 2000.- 812 с.
26. Постановление Пленума Верховного Суда РК от 11 апреля 2000 г. “О практике применения судами законодательства по делам несовершеннолетних и о вовлечении несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
27. Уголовный кодекс Республики Казахстан: Учебное издание.- Алматы: “Адилет-Пресс”, 1997.-192 с.
28. Советское уголовное право: Учебник. Часть Особ. 1! Под ред. В.А. Владимирова, КИ. Загородникова, Б.В. Эдравомыслова, Москва.- Юрид. пит., 1979.- С. 70.
29. Расулев А.А. Уголовно-правовая борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность (на мат-х Узб.ССР): Автореф. дис. на соиск. уч. ст.к.ю.н.- Ташкент, 1960.- С.1 1.
30. Постановление Верховного Суда РК от 12 сентября 1969 г. “О судебной практике по делам о вовлечении несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
31. Постановление Пленума Верховного Суда от 3 декабря 1976 года “О практике применения судами законодательства по делам несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность”.
32 Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 5 декабря 1986 года “О выполнении судами руководящих разъяснений Пленума Верховного Суда СССР по применению законодательства при рассмотрении дел о преступлениях несовершеннолетних.
33. Полянский Н. О терминологии советского закона. Проблемы
Социалистического права, 1938.- С.130.
34. Указ Президиума Верховного Совета КазССР от 19.04.1982 г.
35. Архивное уголовное дело К2 2-65 Акмолинского Областного суда.- 180 с.
36. Архивное уголовное дело М22-65 Акмолинского Областного суда.-170 с.
37. Джекебаев У.С., Вайсберг Л.М., Судакова Р.Н. - Соучастие в преступлении. Алма—Ата, 1981.- 147 с.
38. Молдабаев С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан: Монография.- Алматы: Аян Адет, 1998, 155 с.
39. Муздыбаев К. Психология ответственности. Ленинград, 1983- 240 с.
40. Ашитов 3.0. Право суверенного Казахстана. - Алма-Ата, Жетi Жаргы, 1995г.-312с.
41. Орымбаев Р.О. Специальный субъект преступления. - Алма-Ата: Наука, 1977- 153 с.
42. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. — М.:Наука,1976.- 286с.
43. Дагель П.С. Учение о личности преступника в советском уголовном праве. — Владивосток.- 1970 — 132 с..
44. Антонян Ю.М. Преступник как предмет криминологического изучения. — В сб.: Вопросы борьбы с преступностью. Вып. 34. -Москва, 1981.- 105 с.
45. Сахаров А.Б. Об антисоциальных чертах личности преступника II Сов. Гос-во и право, 1970.- М210.-С.110- 116.
46. Комментарий к УК РФ. Под ред. Никулина С.И. - Москва ,2000.- С.444.
47. Уголовное право России. Особенная часть. часть II. Под ред. Л. М. Кругликова.1999. С.166.
48. Агыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жетi Жаргы, 1997.- С. 302.
49. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Под ред. В.М. Лебедева.- Москва, 2001.- С.323.
50. Владимиров В.А., Левицкий Г.А. Субъект преступления по советскому уголовному праву: Лекция. -Москва, 1964.- 58 с.
51 Постановление Пленума Верховного Суда РК от 11 июля 2003 г. Ч.2.
52. Постановление Пленума Верховного Суда РК от 14 февраля 2000 г.
53. Архивное дело 3Ч2 2 Акмолинского Областного Суда М6.-200 с.
54. Баймурзин Г.И. Ответственность за прикосновенность к преступлению. - Алма—Ата, 1968 188 с.
55. Архивное уголовное дело Х22-93 Акмолинского Областного суда. — 196 с.
56. Блум М.И. Уголовная ответственность за вовлечение несовершеннолетних в преступную деятельность и пьянство. В кн.: Вопросы эффективности уголовно-правовых мер воздействия на несовершеннолетних правонарушителей.- Рига, 1971.- С.178.
57. Курс советского уголовного права. — Ленинград.- Т.5.- С.б1.
58. Худяков Е.А. Вопросы наказуемости вовлечения несовершеннолетних в преступную деятельность. В кн.: Вопросы эффективности уголовно- правовых мер воздействия на несовершеннолетних правонарушителей. 161с.
59. Правонарушение несовершеннолетних и их предупреждение. — Казань: Изд-во Казанского университета, 1983.- 151 с.
60. Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда СССР 1924-1977 - Ч.2. —С.302.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы ғылым және білім министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері.
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -
-----------
І – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы--
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---.
2 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы------------
3 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық сипаттағы
мәселелері:------------------------ ----------------------------------- ------
-----------
3.1 Қылмыс құрамдарының объектісі-------------------------- ----------
3.2 Қылмыс құрамдарының объективтік жағының ерекшеліктері
3.3 Қылмыс құрамдарының субъектісі------------------------- ------------
-
3.4 Қылмыс құрамдарының субъективтік жағы---------------------------
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-------
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
----
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында Неке және отбасы,
ана, әке және балалық мемлекет қорғауында болады делінген [1] . Аталған
қорғаудың кепілдіктері ішінде аса маңызды рольді қылмыстық – құқықтық, оның
ішінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіндегі Отбасына және
кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар тарауының 131, 132 – баптарында
көзделген қылмыс құрамдары алады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі жаңадан қабылданғаннан кейін
Қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы мен оның жекелеген нормаларының ғылыми
және практикалық сипаттамалары, әдістемесі өзгерістерге ұшырады.
Сонымен қатар, мәнді өзгерістерге кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту мәселелеріне
байланысты қылмыстық – құқықтық нормалар да ұшырады, қазіргі таңда аталған
нормалар жаңадан заңдық бекітілуіне байланысты, заң әдебиеттерінде толық
зерттелмегендіктеріне орай терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандар арасындағы жедел жағдайды жақсарту, оқушылар
арасында құқыққа қарсы пиғылдар туралы ақпарат алуды арттыру мақсатында
республикада 2000 жылдан бастап ІІМ-нің бастамасы бойынша Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен өңірлерде білім
беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция
инспекторларының штаттық лауазымдары енгізілді.
Бүгінгі күні еліміздің 14 өңірінде бес жүзден аса мектеп полиция
инспекторы жұмыс істейді. Осының арқасында кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі полиция инспекторларының жеке алдын алу жұмысының жанданғаны
байқалады.
Нәтижесінде соңғы үш жылдың ішінде елімізде кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстың төмендеуінің бір қалыпты үрдісі байқалады, ағымдағы
жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ол 4,6% (4897-ден 4670-ке дейін)
қысқарған. Жасөспірімдер кісі өлтіру (-18,9%), денсаулыққа ауыр зиян
келтіру (-25,0%), зорлау (-38,3%), қарақшылық шабуыл жасау (-10,6%) және
бөтеннің мүлкін ұрлау (-4,7%) қылмыстарын аз жасаған [2] .
Сонымен қатар, ІІМ білім беру ұйымдарында оқитын кәмелетке толмағандар
арасында құқық бұзушылықтардың алдын алуда кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі бөлімшелердің қызметін жетілдіру мақсатында Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрінің 2005 жылғы 21 маусымдағы № 372
бұйрығымен бекітілген Білім беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының жұмысын
ұйымдастыру туралы ережені әзірледі. Бұйрық Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігімен келісілді.
Ережеге сәйкес мектеп полиция инспекторы оқу орнындағы криминогендік
жағдай ескеріле отырып, білім беру ұйымдарында бекітіледі. Мектептегі
криминогендік жағдайдың күрделілігі мен оқушылардың санына байланысты екі
білім беру ұйымына бір мектеп полиция инспекторы бекітілуі мүмкін.
Осы Ереже мектеп полиция инспекторлары қызметінің құқықтық негізін,
жұмыстың нысандары мен әдістерін, білім беру ұйымыдарымен өзара іс-қимыл
жасасуды ұйымдастыру тәртібін айқындайды. Білім беру ұйымдарына бекітілген
кәмелетке толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының
заңдарды нақты және бірыңғай орындауын қадағалауды прокуратура органдары
жүзеге асырады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мен кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартумен күрес барысында отандық және шетелдік тәжірибенің жалпы
мәселелерін зерттеу мен сараптаумен қатар, қылмыстық – құқықтық сипаттағы
ғылыми негізделген ұсыныстар, тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі де осы
кезде туындап отыр.
Айтып өту қажет, Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығында аталған
мәселеге қатысты Л. Сатыбалды қылмыстық – құқықтық зерттеулер жүргізген,
алайда статистикалық мәліметтер аталған қылмыс түрімен күресудің жаңа
әдістері мен жолдарына байланысты жаңа тұжырымдарды қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері бұрынғы ССРО –
ның Е.А. Худякова, А.А. Примаченко, А.А. Расулева, К.К. Кусниденова, М.И.
Блум, Е.И. Харшак және тағы басқа ғалымдарының еңбектерінің арқауы болды.
Алайда ескере кетер жайт, аталған ғалымдардың зерттеулері Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі қабылданға дейінгі одақ заңнамасы негізінде
жүзеге асырылған.
Аталған тақырыпты зерттеу барысында аталған ғылыми әдебиеттерден басқа
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, Бас прокуратурасы; Ішкі Істер
министрлігінің кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартуға байланысты соңғы бес жылдағы статистикасы
мен оның мәліметтері, нормативтік құқықтық актілері, сонымен қатар,
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі мен қылмыстық іс-жүргізу кодексі,
қылмыстық істер пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі аталған қылмыс құрамдарынының
Ерекше бөлім құрылымында алатын орындары мен жекелеген аспектілерін
бағалауға қатысты өзгерістер енгізіп отыр. Дәлірек айтсақ, кәмелетке
толмағандар мен отбасыға қарсы қылмыс құрамдары ретінде қылмыстық заң
келесі қылмыс құрамдарын бөлек қарастырады:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға он сегіз
жасқа толған адамның, ата – анасының, педагогтың немесе оларды тәрбиелеу
міндеті заңмен жүктелген адамның тартуы;
- кәмелетке толмағандарды өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту ( спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға, есірткілік немесе жүйкеге
әсер ететін заттаррды медициналық емес тұрғыдан тұтынуға, жезөкшелікпен
айналысуға, қайыршылықпен немесе қаңғыбастықпен айналысуға тарту).
Жаңа Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануымен аталған
қылмыс құрамдарының жаңа нысандарын қарастырудың қажеттілігі туындап отыр.
Қылмыстық заңнамадағы қылмыстық – құқықтық түсініктер мен институттарды
материализациялаумен байланысты жаңа тенденциялар байқалуда. Қоғамға
қауіпті әрекет пен оның жасалуына әсер етуші жағдайлардың арасындағы
байланысты сараптау үлкен маңызға ие. Осыған байланысты кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту құрамын зерттеу тек қана сот практикасы мысалдары мен нормативті
материалдарын зерттеумен шектеліп қана қоймай, аталған қылмыс құрамдарының
жасалуының объективті заңдылықтарын зерттеуге де бағытталуы қажет [3].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту психологиялық күрделі құбылыс, оның негізінде
жасы үлкендердің кәмелетке толмағандарға жағымсыз әсер етуі жатыр. Оның
нәтижесінде кәмелетке толмағандар тұлғасы физикалық, психологиялық, рухани,
әлеуметтік тұрғыдан жағымсыз өзгерістерге ұшырайды, олардың қалыпты
дамуына қауіп төнеді. Әсіресе, спиртік өнімдерді, есірткілік және жүйкеге
әсер ететін заттарды пайдалану өте қауіпті, өйткені, жасөспірім кезеңде
моральдық құндылықтарды, әлеуметтік принциптерді меңгеру жүзеге асырылады.
Үлкендер тарапынан болатын жағымсыз әсерлер олардың санасында жағымсыз
әлеуметтік құндылықтардың қалыптасуына әкеледі .
Сондықтан кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағымсыз мінез –
құлықтары келесі өзара байланысты мәселелермен байланысты: біріншіден,
сыртқы әлеуметтік ортамен, екіншіден, сыртқы ортаға деген көзқарасынан
көрініс табатын жекетұлғалық ерекшеліктеріне байланысты [4].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қазіргі таңдағы қылмыстылық жағдайы
көңіл қуантарлық емес, Көптеген жағдайларда қылмыстылық жауаптылық пен
жазалау шаралары сәйкестеліп тағайындалмауда, кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартушы
тұлғалардың әрекеттері дұрыс сараланбауды, өқылмыстық заңымыздың жеке және
жалпы превентивтік маңызы төмендеп отыр.
Сонымен қатар, қылмыстық құқық ғылымында аталған қылмыс құрамдарын
жасаушы тұлғалардың әрекеттерін саралауға байланысты тиянақты қалыптасқан
пікір кездеспейді, аталған әрекеттерді ғалымдар түрліше анықтайды,
қылмыстық зардаптың туындау мезетін анықтауға байланысты қарама –
қайшылықты пікірлер қалыптасқан.
Жоғарыда аталған жағдайлар дипломдық жұмысымды Кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері деп таңдауыма әсер етті.
Дипломдық зерттеудің мақсаты болып кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамдарын
қылмыстық – құқықтық сараптау табылады. Сонымен қатар, қылмыстық заңнама
нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдамалар жасау мақсат
ретінде алдыға қойылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі міндеттер тұрды:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуды заңнамаға сәйкес анықтау;
- аталған қылмыс құрамдарының элементтерін нақтылау;
- сот – тергеу органдары қызметтерін зерттеу;
- аталған қылмыс құрамдарын саралау барысында кездесетін көкейтесті
мәселелерді анықтап, заңнаманы жетілдіруге байланысты ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, төрт бөлімді қамтитын үлкен әрі негізгі үш
тараудан, сонымен қатар, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі,
қорсымша мәліметтерден тұрады.
1 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы.
ХІХ және ХХ ғасырларда кәмелетке толмағандар мен жастар арасында
қылмыстылық аса жоғары көрсеткішпен өсуі байқалды. Сол кезде әрекет еткен
қылмыстылықпен күресу мен жеке тұлғаны қорғаудың қылмыстық - құқықтық
құралдары тиімсіз деп бағаланып, кәмелетке толмағандарға қатысты реттеу
құралдары жаңа қылмыстарды жасаудың қайнар көздері деп танылды [5, 118б.
].
Кеңестер билігінің алғашқы декреттері ескі қылмыстық заңдардың күшін
жоюға бағытталды. Кеңес өкіметі Балалар үшін сот пен түрмелер жоқ деген
бағытты ұстанып, 1918 жылы 14 қаңтарда кәмелетке толмағандар істері бойынша
комиссияны құруға бағытталған декретінде көрініс тапты.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, Кеңес одағының билік етуінің алғашқы
жылдары кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуға бағытталған заң актілері шығарыла бастады.
1920 жылы 4 наурызда Халық комиссариатының Қоғамға қауіпті істерге
айыпталған кәмелетке толмағандардың істері туралы Декреті қабылданды.
Аталған декрет негізінде сол жылы Кәмелетке толмағандар істері бойынша
комиссияларға Нұсқаулық қабылданды, ол комиссияларды кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартқаны үшін, олармен қылмыс жасауға бірге қатысқаны үшін, жеңгетайлық,
жезөкшелік пен жыныстық сипаттағы зорлағаны үшін, олардың еңбегін
пайдаланғаны, қатаң қарағаны үшін жасы үлкендерді соттық жауаптылыққа
тартуды міндеттеді.
1922 жылғы РСФСР қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамы
қарастырылмады, кәмелетке толмағандарды жезөкшелікке тарту әйелдерді
жезөкшелік үшін сату құрамы ретінде сараланды (ҚК 171 бабының 2 – бөлігі).
1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарды
қайыршылықпен айналысуға тарту үшін жауаптылықты қарастырды ( ҚК 158 –
бабының 2- бөлігі). Ал кәмелетке толмағандарды кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту жалпы
негіздерде қылмысқа қатысу ретінде сараланды.
Жоғарыда аталған заңдарға негізделе отырып, КСРО мемлекеттері
қылмыстық заңдары кәмелетке толмағандарға арналған арнайы нормаларды
қарастырды. Дәлірек айтсақ, ҚазССР территориясында ұзақ жылдар бойы әрекет
еткен РСФСР Қылмыстық кодексінің 73 - бабы кәмелетке толмағандарға
байланысты келесі әрекеттерді қылмыс ретінде танып, қылмыстық жауаптылық
шараларын бекітті:
- кәмелетке толмағандарды қылмыс жасауға айдап салу;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстарды жасауға қатысуға тарту;
- кәмелетке толмағандарды алып – сатумен, жезөкшелікпен айналысуға
қайыршылықпен айналысуға және өзге де істермен айналысуға көндіру.
Аталған әрекеттер үшін қылмыстық заң 3 жылдан кем емес мерзімге
түрмеге қамау түріндегі жазалау шарасын тағайындады.
Аталған мәселе бойынша кеңестік қылмыстық заңның дамуының ерекше
кезеңі ретінде 1935 жылы 7 сәуірде КСРО Орталық атқару комитеті мен
Кеңестік халық комиссариатының Кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстылықпен күресу шаралары туралы Қаулысының қабылдануын айтуға
болады. Қаулының 2 бабында Кәмелетке толмағандарды түрлі қылмыстарды
жасауға қатысуға тартқан немесе айдап салған, кәмелетке толмағанды алып –
сатумен, жезөкшелікпен, қайыршылықпен және т.б істермен айналысуға
көндірген тұлғалар 5 жылдан кем емес түрмеге қамау жазасымен жазалансын
делінген [6].
1929 жылы Қылмыстық заң бойынша қылмыс жасағаны үшін жауаптылыққа
тартылу жасы болып 14 жас бекітілді, аталған жасқа келуімен кәмелетке
толмағандар қылмыс субъектісі ретінде танылды. Осы жас қылмыс субъектісін
сипаттайтын белгі ретінде өзгеріссіз 1935 жылға дейін әрекет етті. 1935
жылы 7 сәуірде КСРО Орталық атқару комитеті мен Кеңестік халық
комиссариатының Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресу
шаралары туралы Қаулысының қабылдануымен кәмелетке толмағандардың
қылмыстарымен күресудегі жаңа кезектегі кезеңі басталды.
Сонымен қатар, аталған қаулының қабылдануымен кәмелетке толмағандарды
түрлі қылмыстарды жасауға қатысуға тартқан немесе айдап салған, кәмелетке
толмағанды алып – сатумен, жезөкшелікпен, қайыршылықпен және т.б істермен
айналысуға көндірген тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы қатаңдатылды.
Осылайша жаңа заң кәмелетке толмағандардың жазаланбаушыылғын
пайдаланып, оларды қылмыс қаруы ретінде пайдаланып қылмыс жасайтын, өздері
жауаптылықтан тыс қалатын қылмыскерлерге қарсы бағытталды [7, 260б.]
1935 жылы 31 мамырда Халық Комиссарлары Кеңесі мен Бүкілодақтық
Комунистер Партиясы (большевиктер) Орталық Комитетінің Балалардың
қараусыз және қамқорсыз қалуын жою туралы Қаулысы қабылданды. Қаулыда
одақтық республикаларға жетім балаларды қаңғыбастықпен айналысуына жол
беретін қамқоршылардың қылмыстық жауаптылығын бекітуді міндеттеді. Осы
қаулыға сәйкес РСФСР Қылмыстық кодексіне 158 бабы енгізілді.
1959 жылғы Қаз ССР Қылмыстық кодексі, 1960 – 1962 жылдар аралығындағы
КСРО одақтық республикаларының қылмыстық кодекстерінде кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту сияқты қылмыс құрамдары ҚазССР 201 бабында жеке қарастырылды.
1960 – 1970 жылдары аралығында ҚазССР қылмыстық кодексіне кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартуға байланысты қылмыстық жауаптылықты бекітетін толықтырулар мен
өзгертулер енгізілді (201-1, 201-2, 201-3 баптар).
Өзбек ССР Қылмыстық кодексіндегі 128 бапқа сәйкес кәмелетке толмағанды
қоғамға және олардың өздеріне зиянды өзге де әрекеттерді жасау әрекеті
үшін, Грузин ССР Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағанды қоғамға қарсы
әрекеттерді жасауға көндіру әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық бекітті.
Молдаван ССР Қылмыстық кодекі (224 – бап) бұзықтық жасауға тарту
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық пен жазалау шарасын қарастырды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен Бүкілодақтық Комунистер Партиясы
(большевиктер) Орталық Комитетінің декреттері ішінде 1920 жылғы 29 қаңтарда
қабылданған Жалпы еңбектік бағынушылық тәртібі туралы декретіне ерекше
көңіл аударуға болады, онда қоғамдық пайдалы еңбекпен айналыспайтын,
еңбектік бағыныштан жалтаратын, аталған мақсаттарда жалған құжаттарды
дайындау мен пайдалануға бағытталған әрекеттерді жасау үшін қылмыстық және
әкімшілік жауаптылықтар бекітілді.
Жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңінде тауар – ақшалық
қатынастардың, шаруашылық есеп жүргізудің, жеке материалдық мүдделіліктің
маңызы өсе бастады. Бейбіт шаруашылық жүргізудің енуі құқықтық саясаттың
өзгеруіне, сонымен қатар, қоғамдық қауіпті еңбек етуден жалтарған
тұлғаларға қатысты өзгертулердің пайда болуына әкелді. Олар қабылданған
Қылмыстық заңдарда көрініс тапты.
1959 жылы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Асамблеясы қабылдаған
Бала құқықтарының Декларациясы Балалар туылғанға дейін және туылғаннан
кейін, олардың физикалық және ойлау қабілетінің толық жетілмеуіне
байланысты арнайы қорғау мен қамқорлықты, оның ішінде тиісті дәрежедегі
құқықтық қорғауды қажет етеді делінген [8, 238б.]. Сонымен қатар, онда
ата – аналарды, түрлі ерікті ұйымдарды, жергілікті билікті, ұлттық
үкіметтерді балалардың құқықтарын заңдық және өзге де шаралар арқылы
орындауға және тануға шақырды.
Паразиттік өмір салтын сүретін тұлғалармен күреске бағытталған
қылмыстық – құқықтық сипаттағы нормалардың қалыптасуына 1970 жылдары
халықаралық құқық нормаларының әсері жоғары болды. Олардың қатарына:
- 1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы;
- 1975 жылғы Хельсинки келісімі;
- 1966 жылғы 16 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Асамблеясы 21 -
сессиясында қабылданған азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық
Пакт;
- Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық
Пакт жатады.
1977 жылы КСРО жаңа Конституциясының қабылдануымен кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартумен күрес туралы заңнама айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың тарихи аспектісін
зерттеу барысында ерекше қызығушылық туғызады, себебі, қылмыстық құқықтағы
аталған институт түрлі әлеуметтік аспектілерде қарастырылады, түрлі тарихи
кезеңдерде дамуы мен құрылуы түрліше сипат алады.
Дипломдық жұмыстың қайнар көздері ретінде КСРО деңгейіндегі қылмыстық
құқық ғалымдары К.А Асаналиев, З.А. Астемиров, З.А Андрусенко, М.М. Бабаев,
М.И. Блум, Е.В. Болдырев, Н.Б. Бопаев, Ф.Гришаев, Н.И. Гуковская, Л.М.
Голубева, М.А. Ефимов, А,Э. Жалинский, А.И. Игнатов, К.Е. Игошев, Н.И.
Загородников, Е.Л. Каневский, Н.С. Матышевский, Г.М. Минковский, Б.С.
Никифоров, К.Д. Омонов, В.С Орлов, А.П. Перминов, В.В. Румянцев, В.
Гадевосян, Э.С. Тохторов, Н.И. Трофимов, Н.А. Ключинская, К.Ш.
Курманов,А.С. Фролов, А.К. Щедрина, т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы ғылымында ҚР материалдары
негізінде аталған мәселе Н.М. Әбдиров, Н.А. Әлимов, Т.К. Әкімжанов, К.А.
Бегалиев, Л.М. Вайсберг, С.Х. Жадбаев, Е.І. Қайыржанов, К.К. Кусниденова,
Ө.С. Жекебаев, Ғ.С. Мәуленов, М.С. Нәрікбаев т.б. ғалымдарының еңбектерінің
арқауы болды.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартуға байланысты арнайы кандидаттық
диссертациялар жазылған, олар: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту (Е.А. Худяков, Москва 1967
жыл); Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартумен күрес (А.А. Примаченко, Москва 1969 жыл);
Кеңес заманынынң қылмыстық құқығында кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың процессуалдық
мәселелері де ескерусіз қалмады. Л.А. Каневский (Кәмелетке толмағандарды
қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға тартуды тергеу мен алдын – алу, М.1968
жыл), Н.М. Сидорина (Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді
жасауға тартуды тергеу мен алдын – алу, Саратов 1972 жыл), А.А. Расулева
(Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартумен қылмыстық – құқықтық күресу: УзбССР
материалдары негізінде. Ташкент 1960 жыл) сияқты ғалымдардың еңбектері
арналды.
Кәмелетке толмағандарды маскүнемдікке тартумен күрес мәселелері К.К.
Кусниденовтың аттас еңбегінде қозғалды (Кәмелетке толмағандарды
маскүнемдікке тартумен қылмыстық – құқықтық күрес: Қаз ССР материалдары
негізінде. Москва 1978 жыл).
Әртүрлі тарихи кезеңдерде аталған мәселелермен немесе оның жекелеген
аспектілерімен өзге де ғалымдар айналысты. Аталған тақырыпта зерттелген
еңбектер қатарына келесі еңбектерді жатқызуға болады: Арамтамақтықпен,
қайыршылықпен, қаңғыбастықпен күрес - В.И. Бубенцов, 1973 жыл; Кеңестік
қылмыстық құқық бойынша қаңғыбастық үшін жауаптылық - В.И. Самороков, 1974
жыл.
Кеңес билігі тұсында қоғамға қарсы іс - әрекеттер қатарына жатқызылған
арамтамақтық (тунеядство) мәселесімен күресуге аса қатты назар аударылды.
Аталған мәселеге байланысты құқық қолдану тәжірибесінде туындайтын
мәселелермен қылмыстық – құқық ғылымында С. Тропин, Н.Филиппов, В.Шубин, Р.
Готлиб, Л.Романов, В.Слуцкой секілді ғалымдар айналысты.
Қоғамға қарсы іс - әрекеттер қатарына жатқызылған әрекеттермен күрес
тәжірибелерін зерттеуге қылмыстық – құқықтық әдебиеттерде тиісінше көңіл
аударылмады. Қылмыстық – құқықтық зерттеулерге тек қана жоғарыда аталған
мәселелердің жекелеген аспектілері ғана ұсынылып, олар жекелеген
аймақтардың заңнамаларына негізделіп зерттелді.
1982 – 1984 жылдар аралығында ұлттық заңнамаларға, оның ішінде
қылмыстық – құқықтық нормаларға кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін бекітілген қылмыстық
жауаптылыққа қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейін
аталған мәселелерге қатысты монографиялық деңгейде зерттеулер жүргізілмеді.
Жоғарыда аталып өткен ғылыми еңбектер өте жоғары құндылықты дүниелер
болғанымен кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуға байланысты барлық құқықтық практикада
туындайтын мәселелерді ашып көрсете алған жоқ.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін қылмыстық жауаптылық пен жазалау
шараларының тарихы туралы сөз болғанда, бұрынғы одақтық мемлекеттердің
қылмыстық заңнамаларына шолу жасап өту қажет деп ойлаймыз. Аталған
мемлекеттер қылмыстық заңнамаларында кәмелетке толмағандарды қылмыстық және
өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамы әр түрлі сипатта
қарастырылды. Мысалы, КСРО мемлекеттері ішіндегі Өзбек, Грузин, Қырғыз,
Литва және Эстон одақтық мемлекеттерінде аталған қылмыс құрамы Қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар деп аталатын тарауда
көзделсе, ҚазССР Қылмыстық кодексінде Қоғамдық қауіпсіздік пен халық
денсаулығына қарсы қылмыстар деп аталатын тарауда орналастырылды. Ал,
РСФСР, Белоруссия, Молдова, Украина, Армения, Тәжікстан, Түрікменстан,
Латвия Қылмыстық кодекстерінде аталған қылмыс үшін жауаптылықты бекітетін
норма Қоғамдық қауіпсіздік, қоғамсыздық тәртіп пен халық денсаулығына
қарсы қылмыстар тарауында қарастырылды [9,278 б.].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы, жаңа Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту
әрекеттеріне байланысты ғылыми көзқарастарды түбегейлі түрде өзгертті деп
айтуға болады. Аталған қылмыс құрамдарының жекелеген қылмыстық жауаптылықты
бекітетін нормаларда көзделуі олардың шын мәніндегі қоғамдық қауіптілігі
дәрежесі мен сипатын дәлме - дәл анықтап берді.
2 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы.
Отбасыны қорғау мен кәмелетке толмағандардың қалыпты адамгершіліктік
және физикалық дамуына аса үлкен мән бере отырып, Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексі осы мүдделерге қол сұғушылықтар үшін қылмыстық
жауаптылықты көздейтін нормаларды дербес тарауға бөліп қарастырып отыр.
Бұрынғы әрекет еткен ҚазССР қылмыстық кодексінде де кәмелетке
толмағандардың қалыпты адамгершіліктік және физикалық қалыптасуын қорғайтын
ұқсас нормалар орын алған болатын, аталған нормалар дипломдық жұмыстың
сәйкестелген бөлімнің негізі болып отыр.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресудің ғылыми құқықтық
негіздерді дайындау барысында белгілі болғандай, 1991 жылдан бастап,
кәмелетке толмағандардың үлкендермен топтасып қылмыс жасау фактілерінің
көбеюі тенденциясы, яғни үрдісі байқалып отыр [10, 15б.].
Бірақ та 1960-жылдары жастар революциясы болды. Бұл жасөспірімдердің
нашақорлыққа салынуымен қатар, АҚШ пен Еуропа елдерінде орта жастағы
адамдар да есірткінің құрбанына айналды. Бірнеше жылдар ішінде, әлемнің
дамыған елдерінде, нашақорлық мәселесі күрт өсті. Дамушы елдердегі
әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің күшеюі, 20-ғасырдың 2-жартысындағы
сол елдердегі нашақорлыққа салынудың көбеюіне әкеліп соқты. 20-ғасырдың
аяғында нашақорлықты әлемдік мәселелердің бірі деп танылатын болды.
Тәуелсіз Қазақстанның келешегі жас ұрпақтың қолында десек
қателеспейміз, бірақ жастардың ел тірегі болуы үшін нашақорлыққа салынбауы
біз үшін басты міндет. Ал отандық өнімге келсек, Жамбыл облысында
тіркелген 128 мың гектар жерде 240 мың центнер анаша өсірілген, бұдан 48
мың центнер марихуана және 401 мың гашиш дайындалатынын айта кеткен жөн.
Осыған сәйкес нашақорлық және наркобизнеспен күресудің 2001-2005 Қазақстан
Республикасының стратегиялық бағдарламасы бекітілген еді. АҚШ мемлекеттік
департаментінің Нашақорлықпен күресудің халықаралық стратегиясында
Қазақстан Республикасы әлі де Ауған героині мен опиумының Еуропа мен
Ресейге өтуіне бірден-бір маршрут екендігін баяндаған еді. Мәлімет бойынша
осы жылы Ауған есірткісінің 70%, яғни, 100-150 тоннасы Қазақстан аумағы
арқылы өтеді, ал 30% Қазақстанда қалатынын хабарлайды. ҚР-ның Қылмыстық
кодексінің 10-тарауының 259-бабына сәйкес есірткі заттарды немесе жүйкеге
әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, ұқсату, жөнелту, өткізу үш жылдан
жеті жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бұған қарамастан
жастар есірткі заттарын пайдалануда, кәмелетке толмаған нашақорлардың саны
күннен күнге көбеюде. Қазақстан шекарасындағы нашақорлыққа қарсы іс-шаралар
күшеюде, қолданыстағы нормативтік базаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жөнінде ұсыныстар қызу талқыланып, бірақ лауазымды тұлғалардың сыбайлас
жемқорлығы мемлекеттік саясаттың дұрыс жүруіне кедергі туғызуда. Мысалға,
өткен жылы Қазақстанда 19 тонна есірткі және жүйкеге әсер ететін заттар
жымқырылды, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 14% көп. Қаншалықты көп
ұсталғанымен, белгілі себептерге байланысты бұқаралық ақпарат құралдарында
жария етілмей құпия сақталуда. Статистикалық мәліметтер жүгінсек, 1986 жылы
Қазақстанда 10 мың нашақорлыққа салынған азаматтар саны тіркелген еді.
Содан бері қазіргі таңда нашақорлыққа салынған азаматтар саны 98 мыңнан
асып түскен. Бұл 9 есе көп көрсеткіш екенін айта кеткен жөн. Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігі Нашақорлық және наркобизнеспен күрес
комитетінің баяндамасы бойынша елде нашақорлыққа салынған жастардың саны
1682 жеткен, соның ішінде 229 нашақорлық қылмыстары жасөспірімдермен
істелгені мәлімделеді. Тағы да мысал, Павлодар облысында ЖҚТБ, яғни СПИД-
пен диагнозы қойылған ауыратын адамдардың 80% нашақор екені анықталған.
Қазақстан Республикасының географиялық орналасуы, бұл
мәселенің күрт өсуіне де себепкер болып отыр. Ауғанстаннан шыққан есірткі
заттары Қырғызстан арқылы солтүстік арнамен Қазақстан арқылы шетелдерге
шығады [11, 15б.]. Осының салдарынан нашақорлық елімізде үлкен қауіп-қатер
туғыза отырып, ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіретін, оны бұзатын дертке
айналды. Нашақор болған адам бірте-бірте санасы мен сезімінен айырылып,
қоғамға қауіптілігі арта түседі және психикасына әсер ету салдарынан жүйке
талшықтары әлсіреп, адам өзін-өзі тоздырады. Бұл проблеманың өзегі ұлт
генофондына әсер етуі, тәуелсіз еліміздің жас толқынын тоздырып, азғыру
шегіне жеткізіп отыр.
Адамзат тағдырын тұңғиыққа апарар бұл мәселенің әлемге таралуы
бірнеше аспектіде қаралады: саяси, экономикалық, әлеуметтік, медициналық
және т.б. Енді жер бетінде қазіргі есеп бойынша 200 млн адам нашақорға
айналған, содан 140 млн марихуана шегеді. Ал 13 млн кокаин болса, 8 млн
героин қолданады. Ең таң қаларлық жағдай осы нашақорлардың өзегінің толық
37% нағыз жасөспірімдер құрайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі аталған сипаттағы қылмыстық
қолсұғушылықтармен жауаптылық пен жазалау шараларын бекіте отырып
күрескенімен, осы уақытқа дейін кәмелетке толмағандар қылмыстылығы және
оларды қылмыстық жауаптылыққа тарту, олардың үлкендермен топтасып қылмыс
жасауына байланысты мәселелер толас таппай отыр. Дәлірек айтсақ, жалпы
алғандағы кәмелетке толсағандар қылмыстылығына байланысты қазіргі таңда
келесі мәселелер туындап отыр:
- кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау жасының төмендеуі;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелері;
- кәмелетке толмағандардың үлкендермен қосылып топтасып қылмыс жасауы;
- кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға үлкендермен тартылуы;
- кәмелетке толмағандардың арасында нашақорлықтың пайда болып,
кеңінен өріс алуы алаңдатарлық мәселеге айналуы;
- кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы әрекеттер жасауы және оларды
қоғамға қарсы әрекеттер жасауға үлкендердің тартуы.
Аталған мәселердің ішінде аса көкейтесті мәселелердің бірі болып
кәмелетке толмағандардың үлкендермен қосылып топтасып қылмыс жасауы
танылады. Себебі, жасы үлкендер кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарта отырып, олардың қалыптасуына
теріс ықпал етеді, сол арқылы олардың кәнігі кәсіби қылмыскер ретінде
қалыптасуына ықпал етеді.
Соңғы жылдардағы байқалған үрдіске, заң ғылымдарының докторы,
профессор Е.О. Алаухановтың монографиялық зерттеуіне көз салсақ,
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъектілерінің жастар болып келетінін,
яғни кәмелетке толмағандардың жеке қылмыстық әрекеттері жасауы кеңінен етек
жаюда, әсіресе, қыздар саны еселеп көбеюде [12, 30б.]. Аталған
мәселенің екінші келеңсіз тұсы бар: кәмелетке толмағандар жасы үлкендермен
топтасып қылмыс жасағанда олардың дербес қылмыстық жауаптылығы туралы
мәселе туындайды. Дәлірек айтсақ, топтасып қылмыс жасау барысында кәмелетке
толмағанда қылмысқа қатысушы ретінде қарастыруға, сонымен қатар, оларды
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 132 - бабында көзделген қылмыс
жәбірленушісі ретінде қарап, қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігі
туындайды.
Жоғарыда аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың сәйкестелген
тиісінше бөлімдерінде сөз болады.
Кәмелетке толмағандар жасы үлкен қылмыскерлермен бірігіп,
нәтижесінде қылмыс жасағандығы үшін ұсталған кәмелетке толмағандар
саны өсуде . 1992 және 1995 жылдар аралығында аталған көрсеткіш 30,2-ті
көрсетті. Мұндай өсу заңдылығы, яғни жасөспірімдер және үлкендер
қылмыстылығының бірігуі жалпы алғандағы криминогендік жағдайдың
күшеюіне әкеліп соғады, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына
ерекше жағымсыз сипат береді. Себебі, кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмыстар кәсіби қылмыскерлер жасайтын қылмыстылық сипатын алып,
олардың өміріне үлкен қауіп төндіреді [13, 96б.].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың латенттілігінің жоғары деңгейде екендігін
ескерсек, аталған қылмыс құрамдарының шын мәнінде тіркелгеннен 5-6
мәрте жиі жасалатындықтарын байқауға болады өйткені латентті қылмыстар
қатарына жатады.
Сот практикасын зерттеу нәтижесінде осы категориядағы қылмыс
түрлерімен күресті ұйымдастырудағы мәнді олқылықтарды байқауға
болады. Дәлірек айтсақ, төмендегілей мән-жайлар жиі кездесіп жатады:
- жасы үлкендердің әрекеттерінің дұрыс еместігі сараланып,
нәтижесінде қылмыстық жауаптылық пен жазалау шаралары дұрыс
анықталмайды;
- қылмыстық - құқықтық күресті ұйымдастыруда да заңнамалық
сипаттағы олқылықтар мен кемшіліктер бар. Жоғарыда айтылып өткен
олқылықтардың, жетіспеушіліктердің болуы заңды, себебі Қазақстан
Республикасында кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін қылмыстық жауаптылық пен
жазалау шараларының мәселелері жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар категориясына
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресу шараларының
маңыздыларының бірі ретінде келесі қылмыс құрамдары үшін қылмыстық
жауаптылық жеке дара көзделіп отыр:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға тарту
-Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131 – бабы;
- кәмелетке толмағандарды өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту - Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 132 – бабы.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің аталған баптарын
сараптай отырып, теориялық сипаттағы күрделі және даулы мәселелерді
кездестіруге болады, оларды дұрыс шешу кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін
қылмыстық жауаптылыққа тарту негізділігіне тікелей әсер етеді.
Аталған категориядағы қылмыстық істер бойынша ҚР Жоғарғы сотының
Пленумының соңғы Қаулысы 2002 жылы 11 сәуірде қабылданды, оның
алдында 1986 жылы қабылданған болатын. Соңғы қаулының қабылданған
сәтінен бастап, құқықтық салада маңызды өзгерістер болды,
конституциялық принциптерге, яғни қағидаттарға негізделген жаңа
басымдылықтар анықталуда. Анықталған Қаулының қабылдануы барысында
Қазақстан Республикасы 1994 жылы 8 маусымда қосылған Балалар
құқықтары туралы Конвенцияның негізгі принциптері ескерілді.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту нәтижесінде қоғамымыздағы құқықбұзушылықтар
шеңбері кеңейіп, сонымен бірге қалыптасып үлгірмеген кәмелетке толмағандар
психикасына теріс ықпал ету арқылы, олардың рухани – адамгершіліктік дамуын
бұза отырып, құндылықты бағыттылықтарын бұрмалау арқылы қоғамға өте жоғары
деңгейдегі қауіптілік тудырады.
Көбінесе, кәмелетке толмағандардың үйлерінен кетуі барысында өмір
сүруге қажетті заттарды табу үшін қылмыстық топтардың мүшелеріне айналады
немесе жезөкшелікпен, қайыршылықпен, қаңғыбастықпен айналысуға мәжбүр
болады, маскүнемдікке салынады. Осындай өмір салтын ұстанулары нәтижесінде
олар аталған қылмыс құрамдарының жәбірленушілеріне айналады немесе айналу
қаупі туындайды.
Барлығымызға белгілі, қылмыстық құқық ғылымында “үлкендердің”
қылмыстылығы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына тәуелді, себебі, соңғы
құбылыс шын мәнінде қоғамдағы барлық қылмыстылықтың қайнар көзі және
резерві болып табылады. Сондықтан, қылмыстылықтың қайнар көздерін жоюға
тырысқанда, алдымен, кәмелетке толмағандар, қылмыстылығының алдын алу және
жас ұрпақты жағымсыз құбылыстар мен жағдайлардан сақтауды жүзеге асыру
қажет. Оның ішінде, әсіресе, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де
қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың алдын алу аса маңызды болып
табылады [14, 415б.].
.
3 тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері
3.1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың объектісі
Қылмыс объектісі туралы ілім қылмыстық құқық ғылымының аса күрделі
түсініктерінің бірі. Қылмыс объектісінің мәселелері аса маңызды және
философиялық терең мәселе болып табылады.
Е.И. Қайыржановтың пікірінше, қылмыс объектісі – қылмыстық – құқықтық
тиымның сипатын, заңмен тиым салынған әрекеттердің шеңбері мен шектерін,
олардың қауіптілік деңгейлері мен сипатын анықтайды. Сондықтан қылмыс
объектісі қылмыс ұғымын анықтау барысында шешуші рольге ие [15, 4б.].
Қылмыстық заңмен реттеліп, қорғалатын қоғамдық қатынастар шеңбері
өзгермелі, ол қоғамдағы саясат, экономика және өзге де әлеуметтік
салалардағы қалыптасқан қоғамдық қатынастардың өзгеруіне, жаңадан пайда
болуына, уақытқа байланысты өзгеріп отырады. Қылмыстың объектісін анықтау,
сонымен бірге, қандай қоғамдыөқ қатынастардың қылмыстық – құқықтық
құралдармен қорғалуын қажет ететіндігіне байланысты. Осы қатынастарды
анықтай отырып, заң шығарушы қылмыстық кодекстің сәйкестелген нормаларына
енгізеді.
Қылмыс сипаты, оның қоғамдық қауiптiлiгi алдымен ол қол сұғатын
объектiсiмен анықталады. Заң шығарушының қылмыстық-құқықтық қорғау
объектiлерiн анықтауы мен оларды қорғау тетiктерiн саралай отырып,
мемлекеттiң қылмыстық-құқықтық саясатының басым бағыттарын, қорғалатын
құндылықтардың маңыздылық дәрежесiн анықтауға болады.
Қылмыстық қол сұғушылықтар объектiсi нақты бiр қылмыс құрамының заңи
құрылымын, ол қылмыс құрамының Қылмыстық заң Ерекше бөлiмiндегi алатын
орнын анықтайды. Қылмыс объектiсi қылмыстық қол сұғушылықтарды бiр-бiрiнен
ажыратып қарауға мүмкiндiк бередi,сыртқы белгiлерi ұқсас болып келетiн,
алайда мазмұны мен бағыттылығы әр түрлi қылмыс құрамдарын түрлiше құқықтық
саралауға мүмкiндiк бередi, сәйкестелген түрде жасалған әрекетке сай жаза
тағайындауға мүмкiндiк бередi. Сондықтан қылмыс объектiсiн дұрыс анықтау
теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан аса маңызды болып табылады.
Қандай да бiр қылмыс объектiсiн анықтау қиындық тудырмайтын, қарапайым
мәселе болып көрiнгенiмен, шын мәнiнде, қылмыстық құқық теориясында оған
байланысты көптеген қарама-қайшылықты пiкiрлер, оны анықтауда қиындықтар
туындайды, бұл келесi мән-жайлармен тығыз байланысты:
Бiрiншiден, қылмыстық құқық теориясындағы бiрдей, тәжiрибе талаптарына
сай, ғылыми негiзделген қылмыс объектiсi концепциясының, яғни
тұжырымдамасының жоқтығы. Қазiргi таңдағы қылмыс объектiсi жөніндегі
тұжырымдамалар өзара қарама-қайшылықта болумен қатар, оның мазмұнын,
элементтерi арақатынасын түрлiше түсiндiредi.
Екiншiден, ұзақ уақыт аралығында қылмыс объектiсi мазмұнының кеңестiк
идеологияға тәуелдi анықталуы. Дәлiрек айтсақ, жобамен 1924-жылдан астап,
қылмыстық құқық ғылымындағы кеңестiк мектеп шегiнде ешқандай дәлелдеулерсiз
және түсiндiрмелерсiз барлық қылмыс құрамдарының объектiлерi болып зиян
келтiрiлген қоғамдық қатынастар танылды. Марксизм теориясына сәйкес кез
келген объект ретiнде қоғамдық қатынастардың танылуы қылмыстық құқық
ғылымында да үстемдiк еттi, бұрынғы қылмыс объектiсiне байланысты iлiмдер,
әр түрді теориялар олардың жетiстiктерi терiске шығарылды [16, 37-40б.].
Қазiрдiң өзiнде аталған жайт қылмыстық құқық ғылымында орын алып отыр;
дәлiрек айтсақ көптеген ғалымдар қылмыс объектiсi ретiнде қоғамдық
қатынастарды анықтайды. Мысалы, көрнекті ғалым-заңгер, профессор Б.Ж.
Жүнiсовтың пiкiрiнше, қылмыстың объектiсi болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар аясы танылады [17, 47б.].
Ол қылмыс объектiсiн қоғамдық қатынастар ретiнде анықтай отырып,
олардың тiзiмiн ҚР ҚК 2 – бабында көрсетiлгендегін анықтайды. ҚР ҚК 2 –
бабына сәйкес, қылмыстық – құқықтық қорғаудың объектiсi болып адам мен
заматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi, меншiк, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерi, қоғамдық тәртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған
ортаны, ҚР конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен
мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерi, бейбiтшiлiк пен адамзаттың
қауiпсiздiгi танылады. Бiздiң пiкiрiмiзше, жоғарыда аталған қылмыстық –
құқықпен қорғалатын құндылықтардың барлығы қоғамдық қатынастар ретiнде
санауға болмайды, себебi, қылмыстық заңның өзi кейбiр құндылықтарды
мүдделер деп анықтап отыр. Алайда аталған мәселе бойынша кеңестiк
қылмыстық құқықтың нәтижелерiн мүлдем терiске шығаруға болмайды.
ҚР 1997 жылғы Қылмыстық Кодексi алдыңғы, яғни кеңестiк қылмыстық
заңнама секiлдi қылмыс объектiсi ұғымын айқындап көрсетпеген, сондықтан оны
айқындау қылмыстық құқық ғылымы дамуының жемiсi болып табылады және
толығымен әлі күнге дейін өз шешiмiн таппаған. Қылмыс оъектiсi мәселесiмен
Қазан төңкерiсiне дейiн В.Д. Спасович, Н.Д. Сергиевский, С.В. Познышева,
А.Ф. Кистяковский, Н.С. Таганцев сынды ресейлiк ғалымдар өз еңбектерiн
арнады. Сонымен қатар, қазiгi таңда А.В.Наумов, Г.П. Новоселов, А.В
Пашковская, И.П. Семченков, Б.В. Яцеленко, т.б ғалымдар аталған мәселемен
айналысуда.
Г.П. Новоселов қазiргi таңдағы қылмыс обьектiсi концепциясындағы басты
мәселе ретiнде оның ұғымын анықтау мәселесiн таниды, аталған пiкiрмен толық
келiсуге болады. Қылмыс обьектiсi ретiнде қылмыс жасаған тұлға қол сұғатын
және оның нәтижесiнде зиян келтiрiлетiн игiлiктi тани отырып, қылмыстық
құқық ғалымдары аталған ұғымның тiкелей мазмұнын анықтауда қарама-қайшы
пiкiрлердi ұсынады, дәлiрек айтсақ, оның мазмұнын кейбiр ғалымдар қоғамдық
қатынастар, ал кейбiр ғалымдар адам және оның құндылықтары, әлеуметтiк
құндылықтар құрайды деп таныса, үшiншi бiр ғалымдар кез келген қылмыс
обьектiсi ретiнде жоғарыда аталған құндылықтарды қорғайтын құқықтық
нормаларды таниды.
Жоғарыда аталып өткенiмiздей, кеңестiк қылмыстық құқығында қылмыс
обьектiсi ретiнде қылмыстық заңмен қорғалатын өзгерту жолымен зиян
келтiрiлетiн қоғамдық қатынастар танылды [18, 19б.].
Ал, қоғамдық қатынастар ретiнде құқықтық немесе моральдық нормалармен
қорғалатын адамдардың бiрiккен қызметi барысында туындайтын қатынастар
танылды. Осы аталған қылмыс обьектiсi концепциясын кеңестiк барлық
қылмыстық құқық ғалымдары мойындаған. Шын мәнiнде көптеген қылмыс
обьектiлерiн анықтауда аталған концепциямен келiсуге болады, мысалы,
мүлiктi ұрлаудың кез келген нысанында қылмыс обьектiсi ретiнде меншiк
қатынастары танылады. Алайда, аталған концепцияны универсалды, барлық
қылмыс құрамдарының мазмұнын толық ашып көрсетедi деп айтуға болмайды.
Қылмыс обьектiсi ұғымының жалпы сипаттамасы алғашқы кеңестiк қылмыстық
заңдарында анықталды. 1919 жылғы 12 желтоқсандағы РСФСР қылмыстық құқығы
бойынша Негiзгi бастауларда кеңес қылмыстық құқығының мiндетi болып
капитализмнен коммунизмге өтпелi пролетериат диктатурасы кезеңiнде
ұйымдасқан үстемдiк етушi еңбекшi бұқараның мүддесiне сәйкес қоғамдық
қатынастар жүйесiн қуғын-сүргiн (репрессия) жолымен қорғау табылады деп
аталып өттi. Алғашқы кеңестiк қылмыстық заң - 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық
Кодексiнде, 1924 жылғы КСРО және одақтас республикалар қылмыстық заңдарының
Негiзгi бастауларында, 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық Кодексiнде 1919 жылғы 12
желтоқсандағы РСФСР қылмыстық құқығы бойынша Негiзгi бастаулардағы қылмыс
обьектiсiне қатысты ережелер сақталды. Осылайша қылмыстық құқық
доктринасында қылмыс обьектiсi ретiнде еңбекшi бұқараның мүдделерiне сәйкес
қоғамдық қатынастарды тану орын алды. Негiзгi бастаулардағы бұл ұстаным
көптеген қылмыстық құқық оқулықтарында, монографияларда, диссертациялар мен
ғылыми мақалаларда жетiлдiрiлiп отырды.
Қорыта айтқанда, қылмыс объектiсi ретiнде тек қоғамдық қатынастарды
тану қате болып табылады, себебi, қылмыстық құқық, сонымен қатар, барлық
құқық салалары адам және оның мүддесiн қорғауға бағытталады.
Қылмыстық құқық ғылымында объектiлердi саралаудың үш сатылы теориясы
ұсынылған болатын. Олар – жалпы, топтық немесе тектік және тiкелей
объектiлер.
Жалпы объект – ең соңында кез келген қылмыспен қол сұғылған, қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас.
Топтық немесе тектік объект – бiрнеше қылмыс құрамдарымен қол сұғылып,
белгiлi бiр бөлiгiне зиян келтiрiлген, өзiнiң бiртектiлiгiмен және өзара
байланысымен сипатталатын қоғамдық қатынастадың бiр бөлiгi. Дәл осы тектес
объектi қылмыстық зңның Ерекше бөлiмiндегi барлық қылмыс құрамдарын
саралаудың негiзгi белгiсi болып саналады. Тектік объект қоғамдық
қатынастың сипатын анықтап, және сыртынан қарағанда ұқсас қылмыстардың
негiзгi белгiлерiнiң бiрiн құрайды.
Тiкелей объект – бiр немесе бiрнеше қылмыс құрамымен қол сұғылатын,
әрбiр қылмысы тектес объектiлердiң белгiлерiмен сипатталатын нақты бiр
қоғамдық қатынас. Қылмыс құрамының тiкелей объектiсiн құрайтын қоғамдық
қатынас қылмыс табиғатын, оның өзiне тән белгiлерiн мейлiнше толық
көрсетедi. Тiкелей объектiнiң қылмысты дұрыс саралауда шешушi маңызы бар.
Тiкелей объектiге қарап, құқық қолдану органдары қандай қылмыс құрамының
жасалғандығын дәл анықтай алады.
Қылмыстық құқық теориясында объектiнiң негiзгi және қосымша түрлерi
бар. Б.Ж. Жүнiсов негiзгi тiкелей объектiнi қорғау үшiн қалыптасып құрылған
қылмыстық – құқықтық норма ретiнде анықтайды және мұндай объектi ҚР ҚК
Ерекше бөлiмiнiң жүйесiндегi норманың орнын анықтау үшiн басты белгi болып
саналады [19, 48б.].
Бұл пiкiрмен бiзбен қатар, Б.Ж. Жүнiсовтың өзi де мүлдем келiспейдi.
Дәлiрек айтсақ, оның пiкiрiнше, құқық нормалары, қоғамдық қатынастармен
бiрге қол сұғушылық обектiсi бола алмайды. Қылмыс қандай да бiр құбылысқа
зиян келтiрсе немесе зиян келтiруi мүмкiн болса, осы құбылыс қана қол
сұғушылық объектiсi болып табылуы мүмкiн. Қылмыспен зиян келтiруге
болмайтын құбылыс қорғауды қажет етпейдi. Ал, қылмыстық құқықтық нормаға
қылмыспен зиян келтiрiлуi мүмкiн емес, керiсiнше, қылмыскердiң белгiлi бiр
қылмыстық нормамен сотталу жағдайы қылмыстық – құқықтық норманың мызғымас
берiктiгiн айғақтайды. Қылмыс – ол қашан да (заң шығарушы жойып немесе
өзгерткенге дейiн) өзгерiссiз қалатын құқық нормасына қайшы әрекет,
қылмыстың жасалуымен қылмыстық – құқықтық норма өзгермейдi. Қосымша
объект – негiзгi объектiге бағытталған қылмыс жасалғанда қосымша залал
келтiрiлетiн немесе сондай залал тудыру қаупiн төндiретiн объект.
Жоғарыда аталып өткендерден қылмыс объектісінің мемлекетпен қылмыстық
заң арқылы қорғауға алынған күрделі құрылымы бар, аса маңызды, әрекеттегі
қоғамдық қатынастардың табылатындығы анықталды.
Қоғамдық қатынастар қылмыстық құқық теориясында және қылмыстық заңда
қорғау объектісі және қылмыс объектісі ретінде екі мағынада қарастырылады.
Қылмыстық – құқықтық қорғау объектісі категориясы – көлемі мен
мазмұны жағынан кең ұғым. Біріншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексі 2 – бабының 1 – бөлігінде қоғамдық қатынастар заң қорғауына ала
отырып, мемлекет, аталған объектілерді қылмыстардан ғана емес, сонымен
қатар, қоғамға қауіпті, кінәлі жасалған барлық әрекеттерден қорғауды міндет
санайды. Екіншіден, азаматтық қоғам мен мемлекет қылмыстық заң қорғауына
алынған қоғамдық қатынастардың жалпы негіздерге сәйкес, қорғау объектілері
ретінде қалулары мен қылмыстық қолсұғушылықтардың оларға қатысты сирек
жасалуына мүдделі болады. Сәйкестелген түрде, қорғау шарасы ретінде
қылмыстық жауаптылық пен жазалау шаралары тағайындалады. Алайда, қазіргі
таңда, аталған құқықбұзушылықтар өте кең таралып отыр, олар қоғамдық
қатынастарға қауіп төндіре отырып, оларды қылмыс объектілеріне айналдырады.
Қылмыс объектісін анықтау ұқсас қылмыс құрамдарын ажыратып қарастыруда
аса үлкен маңызға ие. Қол сұғушылықтың жалпы, тектес және тікеоей
объектісін дұрыс анықтау – қылмыстарды саралаудағы қажетті алғашқы этап
болып табылады - дейді Б.А. Куринов [20, 182б.].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі Ерекше
бөлімімен көзделген кез келген қылмыс құрамдары сияқты қоғамдық
қатынастарға қол сұғады. Сот практикасы көрсетіп отырғандай, кәмелетке
толмағандар өсу үстіндегі қылмыстылық алдындағы ең қорғансыз топ болып
табылады.
Дипломдық жұмыста қарастырылып отырған құқықтық нормалар (Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі 131, 132 – баптар) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері.
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -
-----------
І – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы--
----------------------------------- ----------------------------------- ------
---.
2 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы------------
3 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық сипаттағы
мәселелері:------------------------ ----------------------------------- ------
-----------
3.1 Қылмыс құрамдарының объектісі-------------------------- ----------
3.2 Қылмыс құрамдарының объективтік жағының ерекшеліктері
3.3 Қылмыс құрамдарының субъектісі------------------------- ------------
-
3.4 Қылмыс құрамдарының субъективтік жағы---------------------------
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-------
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- -----
----
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында Неке және отбасы,
ана, әке және балалық мемлекет қорғауында болады делінген [1] . Аталған
қорғаудың кепілдіктері ішінде аса маңызды рольді қылмыстық – құқықтық, оның
ішінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіндегі Отбасына және
кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар тарауының 131, 132 – баптарында
көзделген қылмыс құрамдары алады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі жаңадан қабылданғаннан кейін
Қазақстандық қылмыстық құқық ғылымы мен оның жекелеген нормаларының ғылыми
және практикалық сипаттамалары, әдістемесі өзгерістерге ұшырады.
Сонымен қатар, мәнді өзгерістерге кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту мәселелеріне
байланысты қылмыстық – құқықтық нормалар да ұшырады, қазіргі таңда аталған
нормалар жаңадан заңдық бекітілуіне байланысты, заң әдебиеттерінде толық
зерттелмегендіктеріне орай терең зерттеуді қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандар арасындағы жедел жағдайды жақсарту, оқушылар
арасында құқыққа қарсы пиғылдар туралы ақпарат алуды арттыру мақсатында
республикада 2000 жылдан бастап ІІМ-нің бастамасы бойынша Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен өңірлерде білім
беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке толмағандар істері жөніндегі полиция
инспекторларының штаттық лауазымдары енгізілді.
Бүгінгі күні еліміздің 14 өңірінде бес жүзден аса мектеп полиция
инспекторы жұмыс істейді. Осының арқасында кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі полиция инспекторларының жеке алдын алу жұмысының жанданғаны
байқалады.
Нәтижесінде соңғы үш жылдың ішінде елімізде кәмелетке толмағандар
арасындағы қылмыстың төмендеуінің бір қалыпты үрдісі байқалады, ағымдағы
жылдың 9 айының қорытындысы бойынша ол 4,6% (4897-ден 4670-ке дейін)
қысқарған. Жасөспірімдер кісі өлтіру (-18,9%), денсаулыққа ауыр зиян
келтіру (-25,0%), зорлау (-38,3%), қарақшылық шабуыл жасау (-10,6%) және
бөтеннің мүлкін ұрлау (-4,7%) қылмыстарын аз жасаған [2] .
Сонымен қатар, ІІМ білім беру ұйымдарында оқитын кәмелетке толмағандар
арасында құқық бұзушылықтардың алдын алуда кәмелетке толмағандар істері
жөніндегі бөлімшелердің қызметін жетілдіру мақсатында Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрінің 2005 жылғы 21 маусымдағы № 372
бұйрығымен бекітілген Білім беру ұйымдарына бекітілген кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының жұмысын
ұйымдастыру туралы ережені әзірледі. Бұйрық Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым министрлігімен келісілді.
Ережеге сәйкес мектеп полиция инспекторы оқу орнындағы криминогендік
жағдай ескеріле отырып, білім беру ұйымдарында бекітіледі. Мектептегі
криминогендік жағдайдың күрделілігі мен оқушылардың санына байланысты екі
білім беру ұйымына бір мектеп полиция инспекторы бекітілуі мүмкін.
Осы Ереже мектеп полиция инспекторлары қызметінің құқықтық негізін,
жұмыстың нысандары мен әдістерін, білім беру ұйымыдарымен өзара іс-қимыл
жасасуды ұйымдастыру тәртібін айқындайды. Білім беру ұйымдарына бекітілген
кәмелетке толмағандар істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының
заңдарды нақты және бірыңғай орындауын қадағалауды прокуратура органдары
жүзеге асырады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мен кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартумен күрес барысында отандық және шетелдік тәжірибенің жалпы
мәселелерін зерттеу мен сараптаумен қатар, қылмыстық – құқықтық сипаттағы
ғылыми негізделген ұсыныстар, тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі де осы
кезде туындап отыр.
Айтып өту қажет, Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығында аталған
мәселеге қатысты Л. Сатыбалды қылмыстық – құқықтық зерттеулер жүргізген,
алайда статистикалық мәліметтер аталған қылмыс түрімен күресудің жаңа
әдістері мен жолдарына байланысты жаңа тұжырымдарды қажет етіп отыр.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері бұрынғы ССРО –
ның Е.А. Худякова, А.А. Примаченко, А.А. Расулева, К.К. Кусниденова, М.И.
Блум, Е.И. Харшак және тағы басқа ғалымдарының еңбектерінің арқауы болды.
Алайда ескере кетер жайт, аталған ғалымдардың зерттеулері Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі қабылданға дейінгі одақ заңнамасы негізінде
жүзеге асырылған.
Аталған тақырыпты зерттеу барысында аталған ғылыми әдебиеттерден басқа
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты, Бас прокуратурасы; Ішкі Істер
министрлігінің кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартуға байланысты соңғы бес жылдағы статистикасы
мен оның мәліметтері, нормативтік құқықтық актілері, сонымен қатар,
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі мен қылмыстық іс-жүргізу кодексі,
қылмыстық істер пайдаланылды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі аталған қылмыс құрамдарынының
Ерекше бөлім құрылымында алатын орындары мен жекелеген аспектілерін
бағалауға қатысты өзгерістер енгізіп отыр. Дәлірек айтсақ, кәмелетке
толмағандар мен отбасыға қарсы қылмыс құрамдары ретінде қылмыстық заң
келесі қылмыс құрамдарын бөлек қарастырады:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға он сегіз
жасқа толған адамның, ата – анасының, педагогтың немесе оларды тәрбиелеу
міндеті заңмен жүктелген адамның тартуы;
- кәмелетке толмағандарды өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту ( спирттік ішімдіктерді ұдайы тұтынуға, есірткілік немесе жүйкеге
әсер ететін заттаррды медициналық емес тұрғыдан тұтынуға, жезөкшелікпен
айналысуға, қайыршылықпен немесе қаңғыбастықпен айналысуға тарту).
Жаңа Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануымен аталған
қылмыс құрамдарының жаңа нысандарын қарастырудың қажеттілігі туындап отыр.
Қылмыстық заңнамадағы қылмыстық – құқықтық түсініктер мен институттарды
материализациялаумен байланысты жаңа тенденциялар байқалуда. Қоғамға
қауіпті әрекет пен оның жасалуына әсер етуші жағдайлардың арасындағы
байланысты сараптау үлкен маңызға ие. Осыған байланысты кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту құрамын зерттеу тек қана сот практикасы мысалдары мен нормативті
материалдарын зерттеумен шектеліп қана қоймай, аталған қылмыс құрамдарының
жасалуының объективті заңдылықтарын зерттеуге де бағытталуы қажет [3].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту психологиялық күрделі құбылыс, оның негізінде
жасы үлкендердің кәмелетке толмағандарға жағымсыз әсер етуі жатыр. Оның
нәтижесінде кәмелетке толмағандар тұлғасы физикалық, психологиялық, рухани,
әлеуметтік тұрғыдан жағымсыз өзгерістерге ұшырайды, олардың қалыпты
дамуына қауіп төнеді. Әсіресе, спиртік өнімдерді, есірткілік және жүйкеге
әсер ететін заттарды пайдалану өте қауіпті, өйткені, жасөспірім кезеңде
моральдық құндылықтарды, әлеуметтік принциптерді меңгеру жүзеге асырылады.
Үлкендер тарапынан болатын жағымсыз әсерлер олардың санасында жағымсыз
әлеуметтік құндылықтардың қалыптасуына әкеледі .
Сондықтан кәмелетке толмағандардың әлеуметтік жағымсыз мінез –
құлықтары келесі өзара байланысты мәселелермен байланысты: біріншіден,
сыртқы әлеуметтік ортамен, екіншіден, сыртқы ортаға деген көзқарасынан
көрініс табатын жекетұлғалық ерекшеліктеріне байланысты [4].
Кәмелетке толмағандар арасындағы қазіргі таңдағы қылмыстылық жағдайы
көңіл қуантарлық емес, Көптеген жағдайларда қылмыстылық жауаптылық пен
жазалау шаралары сәйкестеліп тағайындалмауда, кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартушы
тұлғалардың әрекеттері дұрыс сараланбауды, өқылмыстық заңымыздың жеке және
жалпы превентивтік маңызы төмендеп отыр.
Сонымен қатар, қылмыстық құқық ғылымында аталған қылмыс құрамдарын
жасаушы тұлғалардың әрекеттерін саралауға байланысты тиянақты қалыптасқан
пікір кездеспейді, аталған әрекеттерді ғалымдар түрліше анықтайды,
қылмыстық зардаптың туындау мезетін анықтауға байланысты қарама –
қайшылықты пікірлер қалыптасқан.
Жоғарыда аталған жағдайлар дипломдық жұмысымды Кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері деп таңдауыма әсер етті.
Дипломдық зерттеудің мақсаты болып кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамдарын
қылмыстық – құқықтық сараптау табылады. Сонымен қатар, қылмыстық заңнама
нормаларын жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдамалар жасау мақсат
ретінде алдыға қойылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі міндеттер тұрды:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуды заңнамаға сәйкес анықтау;
- аталған қылмыс құрамдарының элементтерін нақтылау;
- сот – тергеу органдары қызметтерін зерттеу;
- аталған қылмыс құрамдарын саралау барысында кездесетін көкейтесті
мәселелерді анықтап, заңнаманы жетілдіруге байланысты ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, төрт бөлімді қамтитын үлкен әрі негізгі үш
тараудан, сонымен қатар, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі,
қорсымша мәліметтерден тұрады.
1 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың даму тарихы.
ХІХ және ХХ ғасырларда кәмелетке толмағандар мен жастар арасында
қылмыстылық аса жоғары көрсеткішпен өсуі байқалды. Сол кезде әрекет еткен
қылмыстылықпен күресу мен жеке тұлғаны қорғаудың қылмыстық - құқықтық
құралдары тиімсіз деп бағаланып, кәмелетке толмағандарға қатысты реттеу
құралдары жаңа қылмыстарды жасаудың қайнар көздері деп танылды [5, 118б.
].
Кеңестер билігінің алғашқы декреттері ескі қылмыстық заңдардың күшін
жоюға бағытталды. Кеңес өкіметі Балалар үшін сот пен түрмелер жоқ деген
бағытты ұстанып, 1918 жылы 14 қаңтарда кәмелетке толмағандар істері бойынша
комиссияны құруға бағытталған декретінде көрініс тапты.
Жоғарыдан көріп отырғанымыздай, Кеңес одағының билік етуінің алғашқы
жылдары кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуға бағытталған заң актілері шығарыла бастады.
1920 жылы 4 наурызда Халық комиссариатының Қоғамға қауіпті істерге
айыпталған кәмелетке толмағандардың істері туралы Декреті қабылданды.
Аталған декрет негізінде сол жылы Кәмелетке толмағандар істері бойынша
комиссияларға Нұсқаулық қабылданды, ол комиссияларды кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартқаны үшін, олармен қылмыс жасауға бірге қатысқаны үшін, жеңгетайлық,
жезөкшелік пен жыныстық сипаттағы зорлағаны үшін, олардың еңбегін
пайдаланғаны, қатаң қарағаны үшін жасы үлкендерді соттық жауаптылыққа
тартуды міндеттеді.
1922 жылғы РСФСР қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамы
қарастырылмады, кәмелетке толмағандарды жезөкшелікке тарту әйелдерді
жезөкшелік үшін сату құрамы ретінде сараланды (ҚК 171 бабының 2 – бөлігі).
1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарды
қайыршылықпен айналысуға тарту үшін жауаптылықты қарастырды ( ҚК 158 –
бабының 2- бөлігі). Ал кәмелетке толмағандарды кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту жалпы
негіздерде қылмысқа қатысу ретінде сараланды.
Жоғарыда аталған заңдарға негізделе отырып, КСРО мемлекеттері
қылмыстық заңдары кәмелетке толмағандарға арналған арнайы нормаларды
қарастырды. Дәлірек айтсақ, ҚазССР территориясында ұзақ жылдар бойы әрекет
еткен РСФСР Қылмыстық кодексінің 73 - бабы кәмелетке толмағандарға
байланысты келесі әрекеттерді қылмыс ретінде танып, қылмыстық жауаптылық
шараларын бекітті:
- кәмелетке толмағандарды қылмыс жасауға айдап салу;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстарды жасауға қатысуға тарту;
- кәмелетке толмағандарды алып – сатумен, жезөкшелікпен айналысуға
қайыршылықпен айналысуға және өзге де істермен айналысуға көндіру.
Аталған әрекеттер үшін қылмыстық заң 3 жылдан кем емес мерзімге
түрмеге қамау түріндегі жазалау шарасын тағайындады.
Аталған мәселе бойынша кеңестік қылмыстық заңның дамуының ерекше
кезеңі ретінде 1935 жылы 7 сәуірде КСРО Орталық атқару комитеті мен
Кеңестік халық комиссариатының Кәмелетке толмағандар арасындағы
қылмыстылықпен күресу шаралары туралы Қаулысының қабылдануын айтуға
болады. Қаулының 2 бабында Кәмелетке толмағандарды түрлі қылмыстарды
жасауға қатысуға тартқан немесе айдап салған, кәмелетке толмағанды алып –
сатумен, жезөкшелікпен, қайыршылықпен және т.б істермен айналысуға
көндірген тұлғалар 5 жылдан кем емес түрмеге қамау жазасымен жазалансын
делінген [6].
1929 жылы Қылмыстық заң бойынша қылмыс жасағаны үшін жауаптылыққа
тартылу жасы болып 14 жас бекітілді, аталған жасқа келуімен кәмелетке
толмағандар қылмыс субъектісі ретінде танылды. Осы жас қылмыс субъектісін
сипаттайтын белгі ретінде өзгеріссіз 1935 жылға дейін әрекет етті. 1935
жылы 7 сәуірде КСРО Орталық атқару комитеті мен Кеңестік халық
комиссариатының Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықпен күресу
шаралары туралы Қаулысының қабылдануымен кәмелетке толмағандардың
қылмыстарымен күресудегі жаңа кезектегі кезеңі басталды.
Сонымен қатар, аталған қаулының қабылдануымен кәмелетке толмағандарды
түрлі қылмыстарды жасауға қатысуға тартқан немесе айдап салған, кәмелетке
толмағанды алып – сатумен, жезөкшелікпен, қайыршылықпен және т.б істермен
айналысуға көндірген тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы қатаңдатылды.
Осылайша жаңа заң кәмелетке толмағандардың жазаланбаушыылғын
пайдаланып, оларды қылмыс қаруы ретінде пайдаланып қылмыс жасайтын, өздері
жауаптылықтан тыс қалатын қылмыскерлерге қарсы бағытталды [7, 260б.]
1935 жылы 31 мамырда Халық Комиссарлары Кеңесі мен Бүкілодақтық
Комунистер Партиясы (большевиктер) Орталық Комитетінің Балалардың
қараусыз және қамқорсыз қалуын жою туралы Қаулысы қабылданды. Қаулыда
одақтық республикаларға жетім балаларды қаңғыбастықпен айналысуына жол
беретін қамқоршылардың қылмыстық жауаптылығын бекітуді міндеттеді. Осы
қаулыға сәйкес РСФСР Қылмыстық кодексіне 158 бабы енгізілді.
1959 жылғы Қаз ССР Қылмыстық кодексі, 1960 – 1962 жылдар аралығындағы
КСРО одақтық республикаларының қылмыстық кодекстерінде кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту сияқты қылмыс құрамдары ҚазССР 201 бабында жеке қарастырылды.
1960 – 1970 жылдары аралығында ҚазССР қылмыстық кодексіне кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартуға байланысты қылмыстық жауаптылықты бекітетін толықтырулар мен
өзгертулер енгізілді (201-1, 201-2, 201-3 баптар).
Өзбек ССР Қылмыстық кодексіндегі 128 бапқа сәйкес кәмелетке толмағанды
қоғамға және олардың өздеріне зиянды өзге де әрекеттерді жасау әрекеті
үшін, Грузин ССР Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағанды қоғамға қарсы
әрекеттерді жасауға көндіру әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық бекітті.
Молдаван ССР Қылмыстық кодекі (224 – бап) бұзықтық жасауға тарту
әрекеті үшін қылмыстық жауаптылық пен жазалау шарасын қарастырды.
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен Бүкілодақтық Комунистер Партиясы
(большевиктер) Орталық Комитетінің декреттері ішінде 1920 жылғы 29 қаңтарда
қабылданған Жалпы еңбектік бағынушылық тәртібі туралы декретіне ерекше
көңіл аударуға болады, онда қоғамдық пайдалы еңбекпен айналыспайтын,
еңбектік бағыныштан жалтаратын, аталған мақсаттарда жалған құжаттарды
дайындау мен пайдалануға бағытталған әрекеттерді жасау үшін қылмыстық және
әкімшілік жауаптылықтар бекітілді.
Жаңа экономикалық саясатқа өту кезеңінде тауар – ақшалық
қатынастардың, шаруашылық есеп жүргізудің, жеке материалдық мүдделіліктің
маңызы өсе бастады. Бейбіт шаруашылық жүргізудің енуі құқықтық саясаттың
өзгеруіне, сонымен қатар, қоғамдық қауіпті еңбек етуден жалтарған
тұлғаларға қатысты өзгертулердің пайда болуына әкелді. Олар қабылданған
Қылмыстық заңдарда көрініс тапты.
1959 жылы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Асамблеясы қабылдаған
Бала құқықтарының Декларациясы Балалар туылғанға дейін және туылғаннан
кейін, олардың физикалық және ойлау қабілетінің толық жетілмеуіне
байланысты арнайы қорғау мен қамқорлықты, оның ішінде тиісті дәрежедегі
құқықтық қорғауды қажет етеді делінген [8, 238б.]. Сонымен қатар, онда
ата – аналарды, түрлі ерікті ұйымдарды, жергілікті билікті, ұлттық
үкіметтерді балалардың құқықтарын заңдық және өзге де шаралар арқылы
орындауға және тануға шақырды.
Паразиттік өмір салтын сүретін тұлғалармен күреске бағытталған
қылмыстық – құқықтық сипаттағы нормалардың қалыптасуына 1970 жылдары
халықаралық құқық нормаларының әсері жоғары болды. Олардың қатарына:
- 1948 жылғы Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы;
- 1975 жылғы Хельсинки келісімі;
- 1966 жылғы 16 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Асамблеясы 21 -
сессиясында қабылданған азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық
Пакт;
- Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық
Пакт жатады.
1977 жылы КСРО жаңа Конституциясының қабылдануымен кәмелетке
толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тартумен күрес туралы заңнама айтарлықтай өзгеріске ұшырады.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту туралы қылмыстық заңнаманың тарихи аспектісін
зерттеу барысында ерекше қызығушылық туғызады, себебі, қылмыстық құқықтағы
аталған институт түрлі әлеуметтік аспектілерде қарастырылады, түрлі тарихи
кезеңдерде дамуы мен құрылуы түрліше сипат алады.
Дипломдық жұмыстың қайнар көздері ретінде КСРО деңгейіндегі қылмыстық
құқық ғалымдары К.А Асаналиев, З.А. Астемиров, З.А Андрусенко, М.М. Бабаев,
М.И. Блум, Е.В. Болдырев, Н.Б. Бопаев, Ф.Гришаев, Н.И. Гуковская, Л.М.
Голубева, М.А. Ефимов, А,Э. Жалинский, А.И. Игнатов, К.Е. Игошев, Н.И.
Загородников, Е.Л. Каневский, Н.С. Матышевский, Г.М. Минковский, Б.С.
Никифоров, К.Д. Омонов, В.С Орлов, А.П. Перминов, В.В. Румянцев, В.
Гадевосян, Э.С. Тохторов, Н.И. Трофимов, Н.А. Ключинская, К.Ш.
Курманов,А.С. Фролов, А.К. Щедрина, т.б. ғалымдардың еңбектерінде
қарастырылды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық құқығы ғылымында ҚР материалдары
негізінде аталған мәселе Н.М. Әбдиров, Н.А. Әлимов, Т.К. Әкімжанов, К.А.
Бегалиев, Л.М. Вайсберг, С.Х. Жадбаев, Е.І. Қайыржанов, К.К. Кусниденова,
Ө.С. Жекебаев, Ғ.С. Мәуленов, М.С. Нәрікбаев т.б. ғалымдарының еңбектерінің
арқауы болды.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартуға байланысты арнайы кандидаттық
диссертациялар жазылған, олар: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту (Е.А. Худяков, Москва 1967
жыл); Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартумен күрес (А.А. Примаченко, Москва 1969 жыл);
Кеңес заманынынң қылмыстық құқығында кәмелетке толмағандарды қылмыстық
және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың процессуалдық
мәселелері де ескерусіз қалмады. Л.А. Каневский (Кәмелетке толмағандарды
қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға тартуды тергеу мен алдын – алу, М.1968
жыл), Н.М. Сидорина (Кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді
жасауға тартуды тергеу мен алдын – алу, Саратов 1972 жыл), А.А. Расулева
(Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартумен қылмыстық – құқықтық күресу: УзбССР
материалдары негізінде. Ташкент 1960 жыл) сияқты ғалымдардың еңбектері
арналды.
Кәмелетке толмағандарды маскүнемдікке тартумен күрес мәселелері К.К.
Кусниденовтың аттас еңбегінде қозғалды (Кәмелетке толмағандарды
маскүнемдікке тартумен қылмыстық – құқықтық күрес: Қаз ССР материалдары
негізінде. Москва 1978 жыл).
Әртүрлі тарихи кезеңдерде аталған мәселелермен немесе оның жекелеген
аспектілерімен өзге де ғалымдар айналысты. Аталған тақырыпта зерттелген
еңбектер қатарына келесі еңбектерді жатқызуға болады: Арамтамақтықпен,
қайыршылықпен, қаңғыбастықпен күрес - В.И. Бубенцов, 1973 жыл; Кеңестік
қылмыстық құқық бойынша қаңғыбастық үшін жауаптылық - В.И. Самороков, 1974
жыл.
Кеңес билігі тұсында қоғамға қарсы іс - әрекеттер қатарына жатқызылған
арамтамақтық (тунеядство) мәселесімен күресуге аса қатты назар аударылды.
Аталған мәселеге байланысты құқық қолдану тәжірибесінде туындайтын
мәселелермен қылмыстық – құқық ғылымында С. Тропин, Н.Филиппов, В.Шубин, Р.
Готлиб, Л.Романов, В.Слуцкой секілді ғалымдар айналысты.
Қоғамға қарсы іс - әрекеттер қатарына жатқызылған әрекеттермен күрес
тәжірибелерін зерттеуге қылмыстық – құқықтық әдебиеттерде тиісінше көңіл
аударылмады. Қылмыстық – құқықтық зерттеулерге тек қана жоғарыда аталған
мәселелердің жекелеген аспектілері ғана ұсынылып, олар жекелеген
аймақтардың заңнамаларына негізделіп зерттелді.
1982 – 1984 жылдар аралығында ұлттық заңнамаларға, оның ішінде
қылмыстық – құқықтық нормаларға кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін бекітілген қылмыстық
жауаптылыққа қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілгеннен кейін
аталған мәселелерге қатысты монографиялық деңгейде зерттеулер жүргізілмеді.
Жоғарыда аталып өткен ғылыми еңбектер өте жоғары құндылықты дүниелер
болғанымен кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартуға байланысты барлық құқықтық практикада
туындайтын мәселелерді ашып көрсете алған жоқ.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін қылмыстық жауаптылық пен жазалау
шараларының тарихы туралы сөз болғанда, бұрынғы одақтық мемлекеттердің
қылмыстық заңнамаларына шолу жасап өту қажет деп ойлаймыз. Аталған
мемлекеттер қылмыстық заңнамаларында кәмелетке толмағандарды қылмыстық және
өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту құрамы әр түрлі сипатта
қарастырылды. Мысалы, КСРО мемлекеттері ішіндегі Өзбек, Грузин, Қырғыз,
Литва және Эстон одақтық мемлекеттерінде аталған қылмыс құрамы Қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстар деп аталатын тарауда
көзделсе, ҚазССР Қылмыстық кодексінде Қоғамдық қауіпсіздік пен халық
денсаулығына қарсы қылмыстар деп аталатын тарауда орналастырылды. Ал,
РСФСР, Белоруссия, Молдова, Украина, Армения, Тәжікстан, Түрікменстан,
Латвия Қылмыстық кодекстерінде аталған қылмыс үшін жауаптылықты бекітетін
норма Қоғамдық қауіпсіздік, қоғамсыздық тәртіп пен халық денсаулығына
қарсы қылмыстар тарауында қарастырылды [9,278 б.].
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы, жаңа Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту
әрекеттеріне байланысты ғылыми көзқарастарды түбегейлі түрде өзгертті деп
айтуға болады. Аталған қылмыс құрамдарының жекелеген қылмыстық жауаптылықты
бекітетін нормаларда көзделуі олардың шын мәніндегі қоғамдық қауіптілігі
дәрежесі мен сипатын дәлме - дәл анықтап берді.
2 – тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың жалпы сипаттамасы.
Отбасыны қорғау мен кәмелетке толмағандардың қалыпты адамгершіліктік
және физикалық дамуына аса үлкен мән бере отырып, Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексі осы мүдделерге қол сұғушылықтар үшін қылмыстық
жауаптылықты көздейтін нормаларды дербес тарауға бөліп қарастырып отыр.
Бұрынғы әрекет еткен ҚазССР қылмыстық кодексінде де кәмелетке
толмағандардың қалыпты адамгершіліктік және физикалық қалыптасуын қорғайтын
ұқсас нормалар орын алған болатын, аталған нормалар дипломдық жұмыстың
сәйкестелген бөлімнің негізі болып отыр.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресудің ғылыми құқықтық
негіздерді дайындау барысында белгілі болғандай, 1991 жылдан бастап,
кәмелетке толмағандардың үлкендермен топтасып қылмыс жасау фактілерінің
көбеюі тенденциясы, яғни үрдісі байқалып отыр [10, 15б.].
Бірақ та 1960-жылдары жастар революциясы болды. Бұл жасөспірімдердің
нашақорлыққа салынуымен қатар, АҚШ пен Еуропа елдерінде орта жастағы
адамдар да есірткінің құрбанына айналды. Бірнеше жылдар ішінде, әлемнің
дамыған елдерінде, нашақорлық мәселесі күрт өсті. Дамушы елдердегі
әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің күшеюі, 20-ғасырдың 2-жартысындағы
сол елдердегі нашақорлыққа салынудың көбеюіне әкеліп соқты. 20-ғасырдың
аяғында нашақорлықты әлемдік мәселелердің бірі деп танылатын болды.
Тәуелсіз Қазақстанның келешегі жас ұрпақтың қолында десек
қателеспейміз, бірақ жастардың ел тірегі болуы үшін нашақорлыққа салынбауы
біз үшін басты міндет. Ал отандық өнімге келсек, Жамбыл облысында
тіркелген 128 мың гектар жерде 240 мың центнер анаша өсірілген, бұдан 48
мың центнер марихуана және 401 мың гашиш дайындалатынын айта кеткен жөн.
Осыған сәйкес нашақорлық және наркобизнеспен күресудің 2001-2005 Қазақстан
Республикасының стратегиялық бағдарламасы бекітілген еді. АҚШ мемлекеттік
департаментінің Нашақорлықпен күресудің халықаралық стратегиясында
Қазақстан Республикасы әлі де Ауған героині мен опиумының Еуропа мен
Ресейге өтуіне бірден-бір маршрут екендігін баяндаған еді. Мәлімет бойынша
осы жылы Ауған есірткісінің 70%, яғни, 100-150 тоннасы Қазақстан аумағы
арқылы өтеді, ал 30% Қазақстанда қалатынын хабарлайды. ҚР-ның Қылмыстық
кодексінің 10-тарауының 259-бабына сәйкес есірткі заттарды немесе жүйкеге
әсер ететін заттарды заңсыз дайындау, ұқсату, жөнелту, өткізу үш жылдан
жеті жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады. Бұған қарамастан
жастар есірткі заттарын пайдалануда, кәмелетке толмаған нашақорлардың саны
күннен күнге көбеюде. Қазақстан шекарасындағы нашақорлыққа қарсы іс-шаралар
күшеюде, қолданыстағы нормативтік базаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жөнінде ұсыныстар қызу талқыланып, бірақ лауазымды тұлғалардың сыбайлас
жемқорлығы мемлекеттік саясаттың дұрыс жүруіне кедергі туғызуда. Мысалға,
өткен жылы Қазақстанда 19 тонна есірткі және жүйкеге әсер ететін заттар
жымқырылды, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 14% көп. Қаншалықты көп
ұсталғанымен, белгілі себептерге байланысты бұқаралық ақпарат құралдарында
жария етілмей құпия сақталуда. Статистикалық мәліметтер жүгінсек, 1986 жылы
Қазақстанда 10 мың нашақорлыққа салынған азаматтар саны тіркелген еді.
Содан бері қазіргі таңда нашақорлыққа салынған азаматтар саны 98 мыңнан
асып түскен. Бұл 9 есе көп көрсеткіш екенін айта кеткен жөн. Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігі Нашақорлық және наркобизнеспен күрес
комитетінің баяндамасы бойынша елде нашақорлыққа салынған жастардың саны
1682 жеткен, соның ішінде 229 нашақорлық қылмыстары жасөспірімдермен
істелгені мәлімделеді. Тағы да мысал, Павлодар облысында ЖҚТБ, яғни СПИД-
пен диагнозы қойылған ауыратын адамдардың 80% нашақор екені анықталған.
Қазақстан Республикасының географиялық орналасуы, бұл
мәселенің күрт өсуіне де себепкер болып отыр. Ауғанстаннан шыққан есірткі
заттары Қырғызстан арқылы солтүстік арнамен Қазақстан арқылы шетелдерге
шығады [11, 15б.]. Осының салдарынан нашақорлық елімізде үлкен қауіп-қатер
туғыза отырып, ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіретін, оны бұзатын дертке
айналды. Нашақор болған адам бірте-бірте санасы мен сезімінен айырылып,
қоғамға қауіптілігі арта түседі және психикасына әсер ету салдарынан жүйке
талшықтары әлсіреп, адам өзін-өзі тоздырады. Бұл проблеманың өзегі ұлт
генофондына әсер етуі, тәуелсіз еліміздің жас толқынын тоздырып, азғыру
шегіне жеткізіп отыр.
Адамзат тағдырын тұңғиыққа апарар бұл мәселенің әлемге таралуы
бірнеше аспектіде қаралады: саяси, экономикалық, әлеуметтік, медициналық
және т.б. Енді жер бетінде қазіргі есеп бойынша 200 млн адам нашақорға
айналған, содан 140 млн марихуана шегеді. Ал 13 млн кокаин болса, 8 млн
героин қолданады. Ең таң қаларлық жағдай осы нашақорлардың өзегінің толық
37% нағыз жасөспірімдер құрайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі аталған сипаттағы қылмыстық
қолсұғушылықтармен жауаптылық пен жазалау шараларын бекіте отырып
күрескенімен, осы уақытқа дейін кәмелетке толмағандар қылмыстылығы және
оларды қылмыстық жауаптылыққа тарту, олардың үлкендермен топтасып қылмыс
жасауына байланысты мәселелер толас таппай отыр. Дәлірек айтсақ, жалпы
алғандағы кәмелетке толсағандар қылмыстылығына байланысты қазіргі таңда
келесі мәселелер туындап отыр:
- кәмелетке толмағандардың қылмыс жасау жасының төмендеуі;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселелері;
- кәмелетке толмағандардың үлкендермен қосылып топтасып қылмыс жасауы;
- кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға үлкендермен тартылуы;
- кәмелетке толмағандардың арасында нашақорлықтың пайда болып,
кеңінен өріс алуы алаңдатарлық мәселеге айналуы;
- кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы әрекеттер жасауы және оларды
қоғамға қарсы әрекеттер жасауға үлкендердің тартуы.
Аталған мәселердің ішінде аса көкейтесті мәселелердің бірі болып
кәмелетке толмағандардың үлкендермен қосылып топтасып қылмыс жасауы
танылады. Себебі, жасы үлкендер кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге
де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарта отырып, олардың қалыптасуына
теріс ықпал етеді, сол арқылы олардың кәнігі кәсіби қылмыскер ретінде
қалыптасуына ықпал етеді.
Соңғы жылдардағы байқалған үрдіске, заң ғылымдарының докторы,
профессор Е.О. Алаухановтың монографиялық зерттеуіне көз салсақ,
пайдақорлық-зорлық қылмыстарының субъектілерінің жастар болып келетінін,
яғни кәмелетке толмағандардың жеке қылмыстық әрекеттері жасауы кеңінен етек
жаюда, әсіресе, қыздар саны еселеп көбеюде [12, 30б.]. Аталған
мәселенің екінші келеңсіз тұсы бар: кәмелетке толмағандар жасы үлкендермен
топтасып қылмыс жасағанда олардың дербес қылмыстық жауаптылығы туралы
мәселе туындайды. Дәлірек айтсақ, топтасып қылмыс жасау барысында кәмелетке
толмағанда қылмысқа қатысушы ретінде қарастыруға, сонымен қатар, оларды
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 132 - бабында көзделген қылмыс
жәбірленушісі ретінде қарап, қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкіндігі
туындайды.
Жоғарыда аталып өткен мәселелер дипломдық жұмыстың сәйкестелген
тиісінше бөлімдерінде сөз болады.
Кәмелетке толмағандар жасы үлкен қылмыскерлермен бірігіп,
нәтижесінде қылмыс жасағандығы үшін ұсталған кәмелетке толмағандар
саны өсуде . 1992 және 1995 жылдар аралығында аталған көрсеткіш 30,2-ті
көрсетті. Мұндай өсу заңдылығы, яғни жасөспірімдер және үлкендер
қылмыстылығының бірігуі жалпы алғандағы криминогендік жағдайдың
күшеюіне әкеліп соғады, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына
ерекше жағымсыз сипат береді. Себебі, кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмыстар кәсіби қылмыскерлер жасайтын қылмыстылық сипатын алып,
олардың өміріне үлкен қауіп төндіреді [13, 96б.].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың латенттілігінің жоғары деңгейде екендігін
ескерсек, аталған қылмыс құрамдарының шын мәнінде тіркелгеннен 5-6
мәрте жиі жасалатындықтарын байқауға болады өйткені латентті қылмыстар
қатарына жатады.
Сот практикасын зерттеу нәтижесінде осы категориядағы қылмыс
түрлерімен күресті ұйымдастырудағы мәнді олқылықтарды байқауға
болады. Дәлірек айтсақ, төмендегілей мән-жайлар жиі кездесіп жатады:
- жасы үлкендердің әрекеттерінің дұрыс еместігі сараланып,
нәтижесінде қылмыстық жауаптылық пен жазалау шаралары дұрыс
анықталмайды;
- қылмыстық - құқықтық күресті ұйымдастыруда да заңнамалық
сипаттағы олқылықтар мен кемшіліктер бар. Жоғарыда айтылып өткен
олқылықтардың, жетіспеушіліктердің болуы заңды, себебі Қазақстан
Республикасында кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға
қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін қылмыстық жауаптылық пен
жазалау шараларының мәселелері жеткілікті деңгейде зерттелмеген.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар категориясына
кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күресу шараларының
маңыздыларының бірі ретінде келесі қылмыс құрамдары үшін қылмыстық
жауаптылық жеке дара көзделіп отыр:
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекеттерді жасауға тарту
-Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131 – бабы;
- кәмелетке толмағандарды өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға
тарту - Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 132 – бабы.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің аталған баптарын
сараптай отырып, теориялық сипаттағы күрделі және даулы мәселелерді
кездестіруге болады, оларды дұрыс шешу кәмелетке толмағандарды
қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тарту үшін
қылмыстық жауаптылыққа тарту негізділігіне тікелей әсер етеді.
Аталған категориядағы қылмыстық істер бойынша ҚР Жоғарғы сотының
Пленумының соңғы Қаулысы 2002 жылы 11 сәуірде қабылданды, оның
алдында 1986 жылы қабылданған болатын. Соңғы қаулының қабылданған
сәтінен бастап, құқықтық салада маңызды өзгерістер болды,
конституциялық принциптерге, яғни қағидаттарға негізделген жаңа
басымдылықтар анықталуда. Анықталған Қаулының қабылдануы барысында
Қазақстан Республикасы 1994 жылы 8 маусымда қосылған Балалар
құқықтары туралы Конвенцияның негізгі принциптері ескерілді.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту нәтижесінде қоғамымыздағы құқықбұзушылықтар
шеңбері кеңейіп, сонымен бірге қалыптасып үлгірмеген кәмелетке толмағандар
психикасына теріс ықпал ету арқылы, олардың рухани – адамгершіліктік дамуын
бұза отырып, құндылықты бағыттылықтарын бұрмалау арқылы қоғамға өте жоғары
деңгейдегі қауіптілік тудырады.
Көбінесе, кәмелетке толмағандардың үйлерінен кетуі барысында өмір
сүруге қажетті заттарды табу үшін қылмыстық топтардың мүшелеріне айналады
немесе жезөкшелікпен, қайыршылықпен, қаңғыбастықпен айналысуға мәжбүр
болады, маскүнемдікке салынады. Осындай өмір салтын ұстанулары нәтижесінде
олар аталған қылмыс құрамдарының жәбірленушілеріне айналады немесе айналу
қаупі туындайды.
Барлығымызға белгілі, қылмыстық құқық ғылымында “үлкендердің”
қылмыстылығы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығына тәуелді, себебі, соңғы
құбылыс шын мәнінде қоғамдағы барлық қылмыстылықтың қайнар көзі және
резерві болып табылады. Сондықтан, қылмыстылықтың қайнар көздерін жоюға
тырысқанда, алдымен, кәмелетке толмағандар, қылмыстылығының алдын алу және
жас ұрпақты жағымсыз құбылыстар мен жағдайлардан сақтауды жүзеге асыру
қажет. Оның ішінде, әсіресе, кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де
қоғамға қарсы іс-әрекеттерді жасауға тартудың алдын алу аса маңызды болып
табылады [14, 415б.].
.
3 тарау. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы
іс-әрекеттерді жасауға тартудың қылмыстық – құқықтық мәселелері
3.1 Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тартудың объектісі
Қылмыс объектісі туралы ілім қылмыстық құқық ғылымының аса күрделі
түсініктерінің бірі. Қылмыс объектісінің мәселелері аса маңызды және
философиялық терең мәселе болып табылады.
Е.И. Қайыржановтың пікірінше, қылмыс объектісі – қылмыстық – құқықтық
тиымның сипатын, заңмен тиым салынған әрекеттердің шеңбері мен шектерін,
олардың қауіптілік деңгейлері мен сипатын анықтайды. Сондықтан қылмыс
объектісі қылмыс ұғымын анықтау барысында шешуші рольге ие [15, 4б.].
Қылмыстық заңмен реттеліп, қорғалатын қоғамдық қатынастар шеңбері
өзгермелі, ол қоғамдағы саясат, экономика және өзге де әлеуметтік
салалардағы қалыптасқан қоғамдық қатынастардың өзгеруіне, жаңадан пайда
болуына, уақытқа байланысты өзгеріп отырады. Қылмыстың объектісін анықтау,
сонымен бірге, қандай қоғамдыөқ қатынастардың қылмыстық – құқықтық
құралдармен қорғалуын қажет ететіндігіне байланысты. Осы қатынастарды
анықтай отырып, заң шығарушы қылмыстық кодекстің сәйкестелген нормаларына
енгізеді.
Қылмыс сипаты, оның қоғамдық қауiптiлiгi алдымен ол қол сұғатын
объектiсiмен анықталады. Заң шығарушының қылмыстық-құқықтық қорғау
объектiлерiн анықтауы мен оларды қорғау тетiктерiн саралай отырып,
мемлекеттiң қылмыстық-құқықтық саясатының басым бағыттарын, қорғалатын
құндылықтардың маңыздылық дәрежесiн анықтауға болады.
Қылмыстық қол сұғушылықтар объектiсi нақты бiр қылмыс құрамының заңи
құрылымын, ол қылмыс құрамының Қылмыстық заң Ерекше бөлiмiндегi алатын
орнын анықтайды. Қылмыс объектiсi қылмыстық қол сұғушылықтарды бiр-бiрiнен
ажыратып қарауға мүмкiндiк бередi,сыртқы белгiлерi ұқсас болып келетiн,
алайда мазмұны мен бағыттылығы әр түрлi қылмыс құрамдарын түрлiше құқықтық
саралауға мүмкiндiк бередi, сәйкестелген түрде жасалған әрекетке сай жаза
тағайындауға мүмкiндiк бередi. Сондықтан қылмыс объектiсiн дұрыс анықтау
теориялық және тәжiрибелiк тұрғыдан аса маңызды болып табылады.
Қандай да бiр қылмыс объектiсiн анықтау қиындық тудырмайтын, қарапайым
мәселе болып көрiнгенiмен, шын мәнiнде, қылмыстық құқық теориясында оған
байланысты көптеген қарама-қайшылықты пiкiрлер, оны анықтауда қиындықтар
туындайды, бұл келесi мән-жайлармен тығыз байланысты:
Бiрiншiден, қылмыстық құқық теориясындағы бiрдей, тәжiрибе талаптарына
сай, ғылыми негiзделген қылмыс объектiсi концепциясының, яғни
тұжырымдамасының жоқтығы. Қазiргi таңдағы қылмыс объектiсi жөніндегі
тұжырымдамалар өзара қарама-қайшылықта болумен қатар, оның мазмұнын,
элементтерi арақатынасын түрлiше түсiндiредi.
Екiншiден, ұзақ уақыт аралығында қылмыс объектiсi мазмұнының кеңестiк
идеологияға тәуелдi анықталуы. Дәлiрек айтсақ, жобамен 1924-жылдан астап,
қылмыстық құқық ғылымындағы кеңестiк мектеп шегiнде ешқандай дәлелдеулерсiз
және түсiндiрмелерсiз барлық қылмыс құрамдарының объектiлерi болып зиян
келтiрiлген қоғамдық қатынастар танылды. Марксизм теориясына сәйкес кез
келген объект ретiнде қоғамдық қатынастардың танылуы қылмыстық құқық
ғылымында да үстемдiк еттi, бұрынғы қылмыс объектiсiне байланысты iлiмдер,
әр түрді теориялар олардың жетiстiктерi терiске шығарылды [16, 37-40б.].
Қазiрдiң өзiнде аталған жайт қылмыстық құқық ғылымында орын алып отыр;
дәлiрек айтсақ көптеген ғалымдар қылмыс объектiсi ретiнде қоғамдық
қатынастарды анықтайды. Мысалы, көрнекті ғалым-заңгер, профессор Б.Ж.
Жүнiсовтың пiкiрiнше, қылмыстың объектiсi болып қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар аясы танылады [17, 47б.].
Ол қылмыс объектiсiн қоғамдық қатынастар ретiнде анықтай отырып,
олардың тiзiмiн ҚР ҚК 2 – бабында көрсетiлгендегін анықтайды. ҚР ҚК 2 –
бабына сәйкес, қылмыстық – құқықтық қорғаудың объектiсi болып адам мен
заматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерi, меншiк, ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерi, қоғамдық тәртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған
ортаны, ҚР конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен
мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерi, бейбiтшiлiк пен адамзаттың
қауiпсiздiгi танылады. Бiздiң пiкiрiмiзше, жоғарыда аталған қылмыстық –
құқықпен қорғалатын құндылықтардың барлығы қоғамдық қатынастар ретiнде
санауға болмайды, себебi, қылмыстық заңның өзi кейбiр құндылықтарды
мүдделер деп анықтап отыр. Алайда аталған мәселе бойынша кеңестiк
қылмыстық құқықтың нәтижелерiн мүлдем терiске шығаруға болмайды.
ҚР 1997 жылғы Қылмыстық Кодексi алдыңғы, яғни кеңестiк қылмыстық
заңнама секiлдi қылмыс объектiсi ұғымын айқындап көрсетпеген, сондықтан оны
айқындау қылмыстық құқық ғылымы дамуының жемiсi болып табылады және
толығымен әлі күнге дейін өз шешiмiн таппаған. Қылмыс оъектiсi мәселесiмен
Қазан төңкерiсiне дейiн В.Д. Спасович, Н.Д. Сергиевский, С.В. Познышева,
А.Ф. Кистяковский, Н.С. Таганцев сынды ресейлiк ғалымдар өз еңбектерiн
арнады. Сонымен қатар, қазiгi таңда А.В.Наумов, Г.П. Новоселов, А.В
Пашковская, И.П. Семченков, Б.В. Яцеленко, т.б ғалымдар аталған мәселемен
айналысуда.
Г.П. Новоселов қазiргi таңдағы қылмыс обьектiсi концепциясындағы басты
мәселе ретiнде оның ұғымын анықтау мәселесiн таниды, аталған пiкiрмен толық
келiсуге болады. Қылмыс обьектiсi ретiнде қылмыс жасаған тұлға қол сұғатын
және оның нәтижесiнде зиян келтiрiлетiн игiлiктi тани отырып, қылмыстық
құқық ғалымдары аталған ұғымның тiкелей мазмұнын анықтауда қарама-қайшы
пiкiрлердi ұсынады, дәлiрек айтсақ, оның мазмұнын кейбiр ғалымдар қоғамдық
қатынастар, ал кейбiр ғалымдар адам және оның құндылықтары, әлеуметтiк
құндылықтар құрайды деп таныса, үшiншi бiр ғалымдар кез келген қылмыс
обьектiсi ретiнде жоғарыда аталған құндылықтарды қорғайтын құқықтық
нормаларды таниды.
Жоғарыда аталып өткенiмiздей, кеңестiк қылмыстық құқығында қылмыс
обьектiсi ретiнде қылмыстық заңмен қорғалатын өзгерту жолымен зиян
келтiрiлетiн қоғамдық қатынастар танылды [18, 19б.].
Ал, қоғамдық қатынастар ретiнде құқықтық немесе моральдық нормалармен
қорғалатын адамдардың бiрiккен қызметi барысында туындайтын қатынастар
танылды. Осы аталған қылмыс обьектiсi концепциясын кеңестiк барлық
қылмыстық құқық ғалымдары мойындаған. Шын мәнiнде көптеген қылмыс
обьектiлерiн анықтауда аталған концепциямен келiсуге болады, мысалы,
мүлiктi ұрлаудың кез келген нысанында қылмыс обьектiсi ретiнде меншiк
қатынастары танылады. Алайда, аталған концепцияны универсалды, барлық
қылмыс құрамдарының мазмұнын толық ашып көрсетедi деп айтуға болмайды.
Қылмыс обьектiсi ұғымының жалпы сипаттамасы алғашқы кеңестiк қылмыстық
заңдарында анықталды. 1919 жылғы 12 желтоқсандағы РСФСР қылмыстық құқығы
бойынша Негiзгi бастауларда кеңес қылмыстық құқығының мiндетi болып
капитализмнен коммунизмге өтпелi пролетериат диктатурасы кезеңiнде
ұйымдасқан үстемдiк етушi еңбекшi бұқараның мүддесiне сәйкес қоғамдық
қатынастар жүйесiн қуғын-сүргiн (репрессия) жолымен қорғау табылады деп
аталып өттi. Алғашқы кеңестiк қылмыстық заң - 1922 жылғы РСФСР Қылмыстық
Кодексiнде, 1924 жылғы КСРО және одақтас республикалар қылмыстық заңдарының
Негiзгi бастауларында, 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық Кодексiнде 1919 жылғы 12
желтоқсандағы РСФСР қылмыстық құқығы бойынша Негiзгi бастаулардағы қылмыс
обьектiсiне қатысты ережелер сақталды. Осылайша қылмыстық құқық
доктринасында қылмыс обьектiсi ретiнде еңбекшi бұқараның мүдделерiне сәйкес
қоғамдық қатынастарды тану орын алды. Негiзгi бастаулардағы бұл ұстаным
көптеген қылмыстық құқық оқулықтарында, монографияларда, диссертациялар мен
ғылыми мақалаларда жетiлдiрiлiп отырды.
Қорыта айтқанда, қылмыс объектiсi ретiнде тек қоғамдық қатынастарды
тану қате болып табылады, себебi, қылмыстық құқық, сонымен қатар, барлық
құқық салалары адам және оның мүддесiн қорғауға бағытталады.
Қылмыстық құқық ғылымында объектiлердi саралаудың үш сатылы теориясы
ұсынылған болатын. Олар – жалпы, топтық немесе тектік және тiкелей
объектiлер.
Жалпы объект – ең соңында кез келген қылмыспен қол сұғылған, қылмыстық
заңмен қорғалатын қоғамдық қатынас.
Топтық немесе тектік объект – бiрнеше қылмыс құрамдарымен қол сұғылып,
белгiлi бiр бөлiгiне зиян келтiрiлген, өзiнiң бiртектiлiгiмен және өзара
байланысымен сипатталатын қоғамдық қатынастадың бiр бөлiгi. Дәл осы тектес
объектi қылмыстық зңның Ерекше бөлiмiндегi барлық қылмыс құрамдарын
саралаудың негiзгi белгiсi болып саналады. Тектік объект қоғамдық
қатынастың сипатын анықтап, және сыртынан қарағанда ұқсас қылмыстардың
негiзгi белгiлерiнiң бiрiн құрайды.
Тiкелей объект – бiр немесе бiрнеше қылмыс құрамымен қол сұғылатын,
әрбiр қылмысы тектес объектiлердiң белгiлерiмен сипатталатын нақты бiр
қоғамдық қатынас. Қылмыс құрамының тiкелей объектiсiн құрайтын қоғамдық
қатынас қылмыс табиғатын, оның өзiне тән белгiлерiн мейлiнше толық
көрсетедi. Тiкелей объектiнiң қылмысты дұрыс саралауда шешушi маңызы бар.
Тiкелей объектiге қарап, құқық қолдану органдары қандай қылмыс құрамының
жасалғандығын дәл анықтай алады.
Қылмыстық құқық теориясында объектiнiң негiзгi және қосымша түрлерi
бар. Б.Ж. Жүнiсов негiзгi тiкелей объектiнi қорғау үшiн қалыптасып құрылған
қылмыстық – құқықтық норма ретiнде анықтайды және мұндай объектi ҚР ҚК
Ерекше бөлiмiнiң жүйесiндегi норманың орнын анықтау үшiн басты белгi болып
саналады [19, 48б.].
Бұл пiкiрмен бiзбен қатар, Б.Ж. Жүнiсовтың өзi де мүлдем келiспейдi.
Дәлiрек айтсақ, оның пiкiрiнше, құқық нормалары, қоғамдық қатынастармен
бiрге қол сұғушылық обектiсi бола алмайды. Қылмыс қандай да бiр құбылысқа
зиян келтiрсе немесе зиян келтiруi мүмкiн болса, осы құбылыс қана қол
сұғушылық объектiсi болып табылуы мүмкiн. Қылмыспен зиян келтiруге
болмайтын құбылыс қорғауды қажет етпейдi. Ал, қылмыстық құқықтық нормаға
қылмыспен зиян келтiрiлуi мүмкiн емес, керiсiнше, қылмыскердiң белгiлi бiр
қылмыстық нормамен сотталу жағдайы қылмыстық – құқықтық норманың мызғымас
берiктiгiн айғақтайды. Қылмыс – ол қашан да (заң шығарушы жойып немесе
өзгерткенге дейiн) өзгерiссiз қалатын құқық нормасына қайшы әрекет,
қылмыстың жасалуымен қылмыстық – құқықтық норма өзгермейдi. Қосымша
объект – негiзгi объектiге бағытталған қылмыс жасалғанда қосымша залал
келтiрiлетiн немесе сондай залал тудыру қаупiн төндiретiн объект.
Жоғарыда аталып өткендерден қылмыс объектісінің мемлекетпен қылмыстық
заң арқылы қорғауға алынған күрделі құрылымы бар, аса маңызды, әрекеттегі
қоғамдық қатынастардың табылатындығы анықталды.
Қоғамдық қатынастар қылмыстық құқық теориясында және қылмыстық заңда
қорғау объектісі және қылмыс объектісі ретінде екі мағынада қарастырылады.
Қылмыстық – құқықтық қорғау объектісі категориясы – көлемі мен
мазмұны жағынан кең ұғым. Біріншіден, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексі 2 – бабының 1 – бөлігінде қоғамдық қатынастар заң қорғауына ала
отырып, мемлекет, аталған объектілерді қылмыстардан ғана емес, сонымен
қатар, қоғамға қауіпті, кінәлі жасалған барлық әрекеттерден қорғауды міндет
санайды. Екіншіден, азаматтық қоғам мен мемлекет қылмыстық заң қорғауына
алынған қоғамдық қатынастардың жалпы негіздерге сәйкес, қорғау объектілері
ретінде қалулары мен қылмыстық қолсұғушылықтардың оларға қатысты сирек
жасалуына мүдделі болады. Сәйкестелген түрде, қорғау шарасы ретінде
қылмыстық жауаптылық пен жазалау шаралары тағайындалады. Алайда, қазіргі
таңда, аталған құқықбұзушылықтар өте кең таралып отыр, олар қоғамдық
қатынастарға қауіп төндіре отырып, оларды қылмыс объектілеріне айналдырады.
Қылмыс объектісін анықтау ұқсас қылмыс құрамдарын ажыратып қарастыруда
аса үлкен маңызға ие. Қол сұғушылықтың жалпы, тектес және тікеоей
объектісін дұрыс анықтау – қылмыстарды саралаудағы қажетті алғашқы этап
болып табылады - дейді Б.А. Куринов [20, 182б.].
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық және өзге де қоғамға қарсы іс-
әрекеттерді жасауға тарту Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі Ерекше
бөлімімен көзделген кез келген қылмыс құрамдары сияқты қоғамдық
қатынастарға қол сұғады. Сот практикасы көрсетіп отырғандай, кәмелетке
толмағандар өсу үстіндегі қылмыстылық алдындағы ең қорғансыз топ болып
табылады.
Дипломдық жұмыста қарастырылып отырған құқықтық нормалар (Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексі 131, 132 – баптар) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz