М. тынышпаевтың еңбектері- қазақ тарихының деректері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3. 6
І. М. Тынышпаевтың қоғамдық. саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ...7. 31
1. 1. М. Тынышпаевтың ұлт зиялысның өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.17
1. 2. Алаш ардақтысының тарихи көзқарасының қалыптасуы...18.31
ІІ. М. Тынышпаевтың қазақ тарихына қосқан үлесі ... ... ... ... ..32.52
2. 1. М. Тынышпаев зерттеуші.ғалым және қазақ тарихының
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32. 41
2. 2. М. Тынышпаев қоғам қайраткері.саяси қуғын.сүрген құрбаны ... ... ... ... ... .42. 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53. 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55. 57
І. М. Тынышпаевтың қоғамдық. саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ...7. 31
1. 1. М. Тынышпаевтың ұлт зиялысның өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.17
1. 2. Алаш ардақтысының тарихи көзқарасының қалыптасуы...18.31
ІІ. М. Тынышпаевтың қазақ тарихына қосқан үлесі ... ... ... ... ..32.52
2. 1. М. Тынышпаев зерттеуші.ғалым және қазақ тарихының
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32. 41
2. 2. М. Тынышпаев қоғам қайраткері.саяси қуғын.сүрген құрбаны ... ... ... ... ... .42. 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53. 54
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55. 57
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының тәуелсіз мемлекеті бірнеше ұрпақтың арманы болды. Отарлық билік кезіндегі Қазақстан тарихы зорлықшыл саясат үстемдік еткен, қасіретке толы кезеңдермен ерекшеленеді.
Ал енді бүгінгі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған елінің, Отанының шынайы тарихын білуге деген ұлттық сана-сезімнің бұрын соңды болмаған өрлеуінің куәсі болып отырмыз. Тарихымызға деген қоғамдық сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпы-ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу" /1/ және 1998 жылды "Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы" /2/ деп жариялауы көрсетеді. Мұның өзі тарих тағылымының болашақ үшін маңызының ете зор екенін және бұл мәселеге мемлекеттік дәрежеде қолдау жасалып отырғанын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамта-нушылардың ендігі міндеттері тарихымыздың "ақтаңдақ" беттерін, құлдық психологиядан, жалған концепциялардан азат етіп, өткенімізді тарихи шындық тұрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистік борышын орындауға адал қызмет етулері болып табылады. Осылайша, "...өткенді ойша қалпына келтіре отырып және оның мұрагері болу арқылы қоғамдық индивид, сонымен бірге өзінің де қалыптасу процесін жасайды" /3/.
Осы орайда, кезінде тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен, сондықтан кеңестік тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы саяси тәртіп кейінгі ұрпақ санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет. Сондай ірі қайраткердің және ғалымның бірі - Мүхамеджан Тынышпаев (1879-1938). М.Тынышпаев тәрізді тұлғаның қайраткерлігіне және еңбегіне объективті баға беру, ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек.
Бұған қосымша осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда, жеке тұлғалардың, қайраткерлердің қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға әлі ерте. Ал XX басындағы күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып, терең із қалдырған М.Тынышпаев сияқты ірі қайраткерлердің қызметі мен қоғамдық- саяси көзқарасын жан- жақты талдау арқылы, біз отандық тарихымызды одан әрі терең түсінуге жол ашпақпыз.
Мүның өзі диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Есімі Түркістан тарихының өте маңызды кезеңдерімен тығыз байланысты, саналы ғүмырын Отанының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған, табиғи талантын, алған білімін халқының келешегіне, оның өркениетті елдер қатарына қосылуына жүмсаған, сол үшін жазықты болып, жазаланған осынау ардақты тұлғаның өмірі мен қызметінің арнайы зерттеу объектісі боларлық тақырып екендігі даусыз. Бүкіл өмір жолы, артында қалдырған рухани мүралары мен тарихи қызметі, кейінгі ұрпақты тәуелсіздіктің баға жетпес қүнын қадірлей білуге үйрететін, патриотизмге, отансүйгіштік асыл сезімдерге баулитын М.Тынышпаевтың қоғамдық- саяси қызметін зерттеу бүгінгі таңда ұлтымызды рухани түрғыдан байытады. Тақырыптың өзектілігі міне, осыдан да туындайды.
М. Тынышпаевтың ұлттық тарих ғылымына қосқан үлесі зор. Сондықтан, тарихшы- қайраткер туралы алғашқы зерттеуді әрине, тарихшылар қолға алуға міндетті.
Ал енді бүгінгі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған елінің, Отанының шынайы тарихын білуге деген ұлттық сана-сезімнің бұрын соңды болмаған өрлеуінің куәсі болып отырмыз. Тарихымызға деген қоғамдық сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпы-ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу" /1/ және 1998 жылды "Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы" /2/ деп жариялауы көрсетеді. Мұның өзі тарих тағылымының болашақ үшін маңызының ете зор екенін және бұл мәселеге мемлекеттік дәрежеде қолдау жасалып отырғанын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамта-нушылардың ендігі міндеттері тарихымыздың "ақтаңдақ" беттерін, құлдық психологиядан, жалған концепциялардан азат етіп, өткенімізді тарихи шындық тұрғысынан зерделеп, тарих тану ғылымының гуманистік борышын орындауға адал қызмет етулері болып табылады. Осылайша, "...өткенді ойша қалпына келтіре отырып және оның мұрагері болу арқылы қоғамдық индивид, сонымен бірге өзінің де қалыптасу процесін жасайды" /3/.
Осы орайда, кезінде тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен, сондықтан кеңестік тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы саяси тәртіп кейінгі ұрпақ санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды тарихымызға оралту аса қажет. Сондай ірі қайраткердің және ғалымның бірі - Мүхамеджан Тынышпаев (1879-1938). М.Тынышпаев тәрізді тұлғаның қайраткерлігіне және еңбегіне объективті баға беру, ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек.
Бұған қосымша осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда, жеке тұлғалардың, қайраткерлердің қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға әлі ерте. Ал XX басындағы күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып, терең із қалдырған М.Тынышпаев сияқты ірі қайраткерлердің қызметі мен қоғамдық- саяси көзқарасын жан- жақты талдау арқылы, біз отандық тарихымызды одан әрі терең түсінуге жол ашпақпыз.
Мүның өзі диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Есімі Түркістан тарихының өте маңызды кезеңдерімен тығыз байланысты, саналы ғүмырын Отанының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған, табиғи талантын, алған білімін халқының келешегіне, оның өркениетті елдер қатарына қосылуына жүмсаған, сол үшін жазықты болып, жазаланған осынау ардақты тұлғаның өмірі мен қызметінің арнайы зерттеу объектісі боларлық тақырып екендігі даусыз. Бүкіл өмір жолы, артында қалдырған рухани мүралары мен тарихи қызметі, кейінгі ұрпақты тәуелсіздіктің баға жетпес қүнын қадірлей білуге үйрететін, патриотизмге, отансүйгіштік асыл сезімдерге баулитын М.Тынышпаевтың қоғамдық- саяси қызметін зерттеу бүгінгі таңда ұлтымызды рухани түрғыдан байытады. Тақырыптың өзектілігі міне, осыдан да туындайды.
М. Тынышпаевтың ұлттық тарих ғылымына қосқан үлесі зор. Сондықтан, тарихшы- қайраткер туралы алғашқы зерттеуді әрине, тарихшылар қолға алуға міндетті.
1. М.Тынышпаевты еске алу кеші //Қазақ әдебиеті.-і 997-21-ма-шр; М.Тынышпасвты еске алу. //Егемен Қазақстан.- 1997.-28 мамыр; М.Тынышпаевты еске алу. //Жас Алаш.- 1997.- 22 мамыр;
2. Тынышпаев М. История казахского народа.- Алма-Ата: Қазақ университеті, 1993.- 224 б.
3.Барг М.А. Категории и методы исторической науки. - М.: Наука,
1984. - 342 б./5/.
4.Қазақ ССР тарихы. - Алматы: Қазақстан Мемлекеттік Баспасы,
1957. -Т. 1. - 340 б./619,623/.
5.Алаш партиясы атынан Учредительное собраниеге аталған депу-таттар. //Қазақ. - 1917. - 28-қазан#
6.Краткая биография в Учредительное Собрание.// Семиреченские
ведомости. - 1917. - 7 октября.
7.Байтурсынов А. Революция и киргизы. // Жизнь национально-
стей. - 1919. - 3 августа;
8.Букинич Д. Коммунизм и киргизы.//Совда, -1919. - 17 августа;
9.Пестковский С.С. Киргизы и Советская власть.//Сонда, - 1920. - 27 апреля;
10. Турекулов Н. Кокандская автономия.
11. Сборник к 3-ей годовщине Октябрьской революции в Туркестане. -
Ташкент. - 1920. - 150 6/59-65/;
12.Сазонов. Кокандская автономия. Вос-
поминания.//Красная летопись Туркестана.-Ташкент. - 1923. - N1-2. -
Б. 88-93; Т.Кокандская автономия.//Сонда, - Б.84-87;
13. Сафаров Г.И.Колониальная революция /Опыт Туркестана/. - Алматы: Жалын, 1996.- 200 б;
14. Кенжин А.К. К исторической оценке деятельностей "Алаш-
Орды".// Степная правда. - 1922. - 14 ноября. К статье "Рев-движения в Восточной Киргизии.// Сонда, - 1922. - 27 августа;
15.Байдилдин А. По поводу революционного движения в Восточной Кирги-
зии.// Сонда, - 1922. - 27 июля;
16.Открытое письмо т.т. Джандосову, Нурмакову, Садвакасову, Ходжанову, Мендешеву, Рыскулову, Тюрекулову.//Советская степь. - 1925. - 20 ноября;
17.Рыскулов Т. Жастар хатына жауап.// Еңбекші қазақ. - 1926. - 9 шілде және т.б.
18.Байтурсынов А. Революция и киргизы. // Жизнь национально-
стей. - 1919. - 3 августа.
19.Кенжин А.К. К исторической оценке деятельности "Алаш-
Орды". // Степная правда. - 1922. - 14 ноября.
20.Ю.Токарев.Кокандская автономия.//Красная летопись Туркестана. - 1923.-N1-2.-6.84-87; Дервиш. Ферганская проблема.// Военная мысль. -
1921. - N2. - Б. 15-20; Сонікі. Современное басмачество.//Коммунист.
-1922. N5. - Б. 17-20.
21.Алексеенков П. Кокандская автономия. - Ташкент: Узгиз,1931. -70 6;
22. Алескеров Ю. Интервенция и гражданская война в Средней Азии
23.Асфендияров С.Д. История Казахстана /с древнейших времен/, 2-ое изд. /под ред.проф. А.С.Такенова. - Алма-Ата: Қазақ универси-геті, 1993. - 304 6.
24. Қаратаев Т. "Алаш" және "Алашорда". -Алматы: КазГУ, 1990.-41 б. және т.б.
25.Дүзбаев Ж. Аққа қара жүқпаңды//Октябрь туы.- 1989.- 11 -та-мыз;
26. Осадчий Ф. Қазақтың түңғыш темір жол инженері//Өркен.-1989.- 4-10-сәуір;
27.Байғалиев Б. Тозаң түтпас түлға //Дала дидары.-1991.- 4-10-сәуір;
28. Қойгелдиев М. Панасызға араша түскендер//Қазақ әдебиеті.- 1992.- 22-мамыр; Сонікі. Алашты бүғаудан қашан босата-мыз?//Арай.- 1990.- N8-9, -Б. 6-8; Мектептегі А.,
39.Тақарүлы Б. Мүхамеджан Тынышпаев. Отарбадай ағып өткен ғүмыр// Ана тілі.-1992.-9-сәуір;
40.Тәкенов Ә.С. Тынышпаевтың екінші үлы табылды/ Бел-гілі қазақ қайраткері, инженер әрі тарихшы М.Тынышбаевтың үлы Дәулет Тынышбаев туралы// Түркістан.- 1996.- 28-ақпан;
41.Қойгелдиев М., Қүлмақанова Л. Мүхамеджан Тынышпаев және қырғыз трагедия-сы.//Ақиқат.- 1996.- N5. -Б.85-90. және т.б.
42.Тынышпаев М. Үлы мәртебелі мырзаға//Қазақ әдебиеті.- 1990.-26-қазан; Сонікі. Қазақ руларының шежіресі//Ана тілі.- 1990.-26-шілде; Сонікі. Түрік-монғол тарихы.//Семей таңы.- 1991,- 6-7-наурыз; Сонікі. 17-18-ғасырлардағы қазақтар// Қазақстан коммунисі.- 1990.-N11;
43.Тынышпаев М. Қазақ даласындағы көшпелі халықтың мүк-таждарына орай//Дала дидары.- 1992.- 3-9-шілде; Сонікі. Көксудағы қираған қаланың орны және Қайлақ (Қойлық) қаласы//Жерүйық.-1999.- 7-қаңтар; Сонікі. Қызылөзендегі қираған үйінді және Бала-сағүн қаласы//Жсрүйык.- 1993.-19-тамыз; Сонікі. Босқын қазак-қырғыз жайы//Ана тілі.- 1991.- 1-тамыз; Сонікі. Қазақтар және Азат-тық қозғалысы //Жүлдыз.- 1992.-К8.-Б.142-147; Сонікі. Қазақтардың 1917 жылғы саны/М.Тынышбаевтың рулар мен уездер бойынша жа-саған кестесінің нүсқасы//Ана тілі.- 1990.- 22-қараша; Сонікі. Вели-ше бедствия...-Аіма-Ата: Жалын, 1992.- 152 б.
44. 1997 жылды Жалпыүлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құр-
бандарын еске алу жылы деп жариялау туралы Қазақстан Республика-
сының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы.//Егемен Қазақстан. -1996.- 30-желтоқсан.
45. Қойгелдиев М. Өткінші шаралардан сақтанайық//Қазақ тарихы.- 1998.- N3.-5.28-31.
46. 1998 жылды Халық бірлігі мен үлттық тарих жылы деп жариялау
туралы Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың
жарлығы. //Егемен Қазақстан. - 1997. - 11-желтоқсан.
47.Такенов А.С., Байгалиев Б. Инженер и историк (о М.Тынышпаеве)//История казахского народа.- Б.3-14.
48.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 19.95.- 368 б (264-292).
49.Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. -Алматы: Ататек, 1995.- 256 5.
50.Бөкейханов Ә. Шығармалар. Қүрастырып, кіріепесін жәнс өмірбаяңдық ғылыми мақаласын жазған М.Қойгелдиев.- Алматы: Қазақстан, 1994.- 384 б. (52,72,78-80,86);
51.Қоңыратбаев О. Түрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан ксзсңі.- 2000
2. Тынышпаев М. История казахского народа.- Алма-Ата: Қазақ университеті, 1993.- 224 б.
3.Барг М.А. Категории и методы исторической науки. - М.: Наука,
1984. - 342 б./5/.
4.Қазақ ССР тарихы. - Алматы: Қазақстан Мемлекеттік Баспасы,
1957. -Т. 1. - 340 б./619,623/.
5.Алаш партиясы атынан Учредительное собраниеге аталған депу-таттар. //Қазақ. - 1917. - 28-қазан#
6.Краткая биография в Учредительное Собрание.// Семиреченские
ведомости. - 1917. - 7 октября.
7.Байтурсынов А. Революция и киргизы. // Жизнь национально-
стей. - 1919. - 3 августа;
8.Букинич Д. Коммунизм и киргизы.//Совда, -1919. - 17 августа;
9.Пестковский С.С. Киргизы и Советская власть.//Сонда, - 1920. - 27 апреля;
10. Турекулов Н. Кокандская автономия.
11. Сборник к 3-ей годовщине Октябрьской революции в Туркестане. -
Ташкент. - 1920. - 150 6/59-65/;
12.Сазонов. Кокандская автономия. Вос-
поминания.//Красная летопись Туркестана.-Ташкент. - 1923. - N1-2. -
Б. 88-93; Т.Кокандская автономия.//Сонда, - Б.84-87;
13. Сафаров Г.И.Колониальная революция /Опыт Туркестана/. - Алматы: Жалын, 1996.- 200 б;
14. Кенжин А.К. К исторической оценке деятельностей "Алаш-
Орды".// Степная правда. - 1922. - 14 ноября. К статье "Рев-движения в Восточной Киргизии.// Сонда, - 1922. - 27 августа;
15.Байдилдин А. По поводу революционного движения в Восточной Кирги-
зии.// Сонда, - 1922. - 27 июля;
16.Открытое письмо т.т. Джандосову, Нурмакову, Садвакасову, Ходжанову, Мендешеву, Рыскулову, Тюрекулову.//Советская степь. - 1925. - 20 ноября;
17.Рыскулов Т. Жастар хатына жауап.// Еңбекші қазақ. - 1926. - 9 шілде және т.б.
18.Байтурсынов А. Революция и киргизы. // Жизнь национально-
стей. - 1919. - 3 августа.
19.Кенжин А.К. К исторической оценке деятельности "Алаш-
Орды". // Степная правда. - 1922. - 14 ноября.
20.Ю.Токарев.Кокандская автономия.//Красная летопись Туркестана. - 1923.-N1-2.-6.84-87; Дервиш. Ферганская проблема.// Военная мысль. -
1921. - N2. - Б. 15-20; Сонікі. Современное басмачество.//Коммунист.
-1922. N5. - Б. 17-20.
21.Алексеенков П. Кокандская автономия. - Ташкент: Узгиз,1931. -70 6;
22. Алескеров Ю. Интервенция и гражданская война в Средней Азии
23.Асфендияров С.Д. История Казахстана /с древнейших времен/, 2-ое изд. /под ред.проф. А.С.Такенова. - Алма-Ата: Қазақ универси-геті, 1993. - 304 6.
24. Қаратаев Т. "Алаш" және "Алашорда". -Алматы: КазГУ, 1990.-41 б. және т.б.
25.Дүзбаев Ж. Аққа қара жүқпаңды//Октябрь туы.- 1989.- 11 -та-мыз;
26. Осадчий Ф. Қазақтың түңғыш темір жол инженері//Өркен.-1989.- 4-10-сәуір;
27.Байғалиев Б. Тозаң түтпас түлға //Дала дидары.-1991.- 4-10-сәуір;
28. Қойгелдиев М. Панасызға араша түскендер//Қазақ әдебиеті.- 1992.- 22-мамыр; Сонікі. Алашты бүғаудан қашан босата-мыз?//Арай.- 1990.- N8-9, -Б. 6-8; Мектептегі А.,
39.Тақарүлы Б. Мүхамеджан Тынышпаев. Отарбадай ағып өткен ғүмыр// Ана тілі.-1992.-9-сәуір;
40.Тәкенов Ә.С. Тынышпаевтың екінші үлы табылды/ Бел-гілі қазақ қайраткері, инженер әрі тарихшы М.Тынышбаевтың үлы Дәулет Тынышбаев туралы// Түркістан.- 1996.- 28-ақпан;
41.Қойгелдиев М., Қүлмақанова Л. Мүхамеджан Тынышпаев және қырғыз трагедия-сы.//Ақиқат.- 1996.- N5. -Б.85-90. және т.б.
42.Тынышпаев М. Үлы мәртебелі мырзаға//Қазақ әдебиеті.- 1990.-26-қазан; Сонікі. Қазақ руларының шежіресі//Ана тілі.- 1990.-26-шілде; Сонікі. Түрік-монғол тарихы.//Семей таңы.- 1991,- 6-7-наурыз; Сонікі. 17-18-ғасырлардағы қазақтар// Қазақстан коммунисі.- 1990.-N11;
43.Тынышпаев М. Қазақ даласындағы көшпелі халықтың мүк-таждарына орай//Дала дидары.- 1992.- 3-9-шілде; Сонікі. Көксудағы қираған қаланың орны және Қайлақ (Қойлық) қаласы//Жерүйық.-1999.- 7-қаңтар; Сонікі. Қызылөзендегі қираған үйінді және Бала-сағүн қаласы//Жсрүйык.- 1993.-19-тамыз; Сонікі. Босқын қазак-қырғыз жайы//Ана тілі.- 1991.- 1-тамыз; Сонікі. Қазақтар және Азат-тық қозғалысы //Жүлдыз.- 1992.-К8.-Б.142-147; Сонікі. Қазақтардың 1917 жылғы саны/М.Тынышбаевтың рулар мен уездер бойынша жа-саған кестесінің нүсқасы//Ана тілі.- 1990.- 22-қараша; Сонікі. Вели-ше бедствия...-Аіма-Ата: Жалын, 1992.- 152 б.
44. 1997 жылды Жалпыүлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін құр-
бандарын еске алу жылы деп жариялау туралы Қазақстан Республика-
сының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығы.//Егемен Қазақстан. -1996.- 30-желтоқсан.
45. Қойгелдиев М. Өткінші шаралардан сақтанайық//Қазақ тарихы.- 1998.- N3.-5.28-31.
46. 1998 жылды Халық бірлігі мен үлттық тарих жылы деп жариялау
туралы Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың
жарлығы. //Егемен Қазақстан. - 1997. - 11-желтоқсан.
47.Такенов А.С., Байгалиев Б. Инженер и историк (о М.Тынышпаеве)//История казахского народа.- Б.3-14.
48.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 19.95.- 368 б (264-292).
49.Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. -Алматы: Ататек, 1995.- 256 5.
50.Бөкейханов Ә. Шығармалар. Қүрастырып, кіріепесін жәнс өмірбаяңдық ғылыми мақаласын жазған М.Қойгелдиев.- Алматы: Қазақстан, 1994.- 384 б. (52,72,78-80,86);
51.Қоңыратбаев О. Түрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан ксзсңі.- 2000
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Деректану және тарихнама кафедрасы
Диплом жұмысы
М. ТЫНЫШПАЕВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ- ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ
Орындаушы: (((((((((((((((((
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
(((((((((((((((((
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
кафедрасының
меңгерушісі т. ғ. д.,
профессор (((((((((((((((((
(қолы, күні)
АЛМАТЫ 2008
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 6
І. М. Тынышпаевтың қоғамдық- саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ...7 - 31
1. 1. М. Тынышпаевтың ұлт зиялысның өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-17
1. 2. Алаш ардақтысының тарихи көзқарасының қалыптасуы...18-31
ІІ. М. Тынышпаевтың қазақ тарихына қосқан үлесі ... ... ... ... ..32-52
2. 1. М. Тынышпаев зерттеуші-ғалым және қазақ тарихының
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..32- 41
2. 2. М. Тынышпаев қоғам қайраткері-саяси қуғын-сүрген
құрбаны ... ... ... ... ... .42- 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .53- 54
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...55- 57
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының тәуелсіз мемлекеті бірнеше
ұрпақтың арманы болды. Отарлық билік кезіндегі Қазақстан тарихы зорлықшыл
саясат үстемдік еткен, қасіретке толы кезеңдермен ерекшеленеді.
Ал енді бүгінгі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған
елінің, Отанының шынайы тарихын білуге деген ұлттық сана-сезімнің бұрын
соңды болмаған өрлеуінің куәсі болып отырмыз. Тарихымызға деген қоғамдық
сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпы-ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін
құрбандарын еске алу" 1 және 1998 жылды "Халық бірлігі мен ұлттық тарих
жылы" 2 деп жариялауы көрсетеді. Мұның өзі тарих тағылымының болашақ үшін
маңызының ете зор екенін және бұл мәселеге мемлекеттік дәрежеде қолдау
жасалып отырғанын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамта-нушылардың ендігі
міндеттері тарихымыздың "ақтаңдақ" беттерін, құлдық психологиядан, жалған
концепциялардан азат етіп, өткенімізді тарихи шындық тұрғысынан зерделеп,
тарих тану ғылымының гуманистік борышын орындауға адал қызмет етулері болып
табылады. Осылайша, "...өткенді ойша қалпына келтіре отырып және оның
мұрагері болу арқылы қоғамдық индивид, сонымен бірге өзінің де қалыптасу
процесін жасайды" 3.
Осы орайда, кезінде тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен,
сондықтан кеңестік тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы
саяси тәртіп кейінгі ұрпақ санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды
тарихымызға оралту аса қажет. Сондай ірі қайраткердің және ғалымның бірі -
Мүхамеджан Тынышпаев (1879-1938). М.Тынышпаев тәрізді тұлғаның
қайраткерлігіне және еңбегіне объективті баға беру, ұлттық тарихымыз үшін
ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан
тәрбиелеу үшін де керек.
Бұған қосымша осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда, жеке
тұлғалардың, қайраткерлердің қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға
әлі ерте. Ал XX басындағы күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей
араласып, терең із қалдырған М.Тынышпаев сияқты ірі қайраткерлердің қызметі
мен қоғамдық- саяси көзқарасын жан- жақты талдау арқылы, біз отандық
тарихымызды одан әрі терең түсінуге жол ашпақпыз.
Мүның өзі диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Есімі
Түркістан тарихының өте маңызды кезеңдерімен тығыз байланысты, саналы
ғүмырын Отанының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған, табиғи талантын,
алған білімін халқының келешегіне, оның өркениетті елдер қатарына қосылуына
жүмсаған, сол үшін жазықты болып, жазаланған осынау ардақты тұлғаның өмірі
мен қызметінің арнайы зерттеу объектісі боларлық тақырып екендігі даусыз.
Бүкіл өмір жолы, артында қалдырған рухани мүралары мен тарихи қызметі,
кейінгі ұрпақты тәуелсіздіктің баға жетпес қүнын қадірлей білуге үйрететін,
патриотизмге, отансүйгіштік асыл сезімдерге баулитын М.Тынышпаевтың
қоғамдық- саяси қызметін зерттеу бүгінгі таңда ұлтымызды рухани түрғыдан
байытады. Тақырыптың өзектілігі міне, осыдан да туындайды.
М. Тынышпаевтың ұлттық тарих ғылымына қосқан үлесі зор. Сондықтан,
тарихшы- қайраткер туралы алғашқы зерттеуді әрине, тарихшылар қолға алуға
міндетті.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Мұхамеджан Тынышпаевтың қызметін зерттеуге
арналған жұмыстар, жалпы алғанда бірнеше кезеңдермен сипатталады. Алғашқы
кезең- 20- жылдардың орта тұсына дейін, мәселені объективті талдауға және
бағалауға тырысқан әртүрлі еңбектердің жарық көру кезеңі. Екінші кезең- 20-
жылдардың соңынан басталып, 80- жылдардың екінші жартысына дейін созылатын
М.Тынышпаевты біржақты қаралау, жөнсіз айыптау кезеңіндегі еңбектерден
тұрады. Үшінші кезең- 80- жылдардың соңынан бастап, "жариялылық" пен
"демократия" ұранының ықпалымен тарихи шындықты айтуға талпынған
зерттеулердің, Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген
еңбектерғе ұласуымен ерекшеленеді.
М.Тынышпаевтың өмірі мсн қызметі туралы алғашқы зерттеупер қатарына,
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді баспасөзде жарияланған бірлі- жарым
мақалаларды жатқызуға болады. Мәселен, оның идеяларының серіктері
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов және М.Дулатов шығарған "Қазақ" газеті 1917
жылғы N 247 санында: "Мұхамеджан Тынышпаев- II Государственный Дума ағзасы,
инженер. Саясат ісіне жетік, халыққа таза жолмен қашаннан қызмет етіп
жүрген алдыңғы қатар зиялы азамат 5" деп көрсетіп, оның 1916 жылғы
көтеріліс тұсындағы қызметіне объективті жоғары пікір білдірген болатын.
Сол сияқты "Семиреченские ведомости" газеті де Қүрылтай Жиналысына депута-
тыққа кандидат М.Тынышпаевты "... 1905 жылғы революциялық қозғалысқа
араласқан, Жетісу қырғыздары (қазақтары - Г.Ж.) арасына бостандық пен
революция идеяларын үгіттеп таратқан облыстан шыққан түңғыш қырғыз" 6 деп
сипаттап, одан әрі оның ақпан төңкерісіне дейінгі қоғамдық- саяси қызметіне
тоқтала келе, бүл бел-сенді қызметтің нәтижесі, жандармдық полицияның
қайраткерді үнемі бақылауға алуына әкелгенін жазады.
Кеңес үкіметі тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлері тәрізді
Мұхамеджан Тынышпаев туралы да, тарихи шындық түрғысынан арнайы зерттеу
жүргізуге тиым салынды. Оның тек қоғамдық- саяси қызметі ғана зерттеушілер
назарында болып, ал ғылыми және кәсіби қызметі мүлде ұмыт қалдырылды.
Кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында мәңгі, өзекті тақырыптардың ең
бастысы - пролетариат диктатурасының үкімет басына келуі, Түркістан
өлкесінде Кеңес үкіметінің жеңу тарихы болғандығы белгілі. Тарихнамасы өте
бай, осы мәселеге арналған саналуан зерттеулерде М.Тынышпаев сияқты
"буржуазияшыл- ұлтшылдар" үнемі еске алынатын және көбінесе бұрмаланған
белгілі фактылар мен "қалыпқа" салынған тұжырымдар сол күйінде
қайталанатын. Сондықтан бүл кезеңдегі еңбектерге қысқаша шолу жасаумен
шектелуді жөн көреміз.
Жазылу мезгілі азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20- жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтитын еңбектердің (естеліктер, партиялық
баспасөздегі мақалалар, арнайы зерттеулер) 7 бірсыпырасы, кейінгі
жылдарға қарағанда біршама объективті жазылған. Мұнда М.Тынышпаев қатысқан
қозғалысқа, үкімет билігін қолына алғанына әлі көп уақыт бола қоймаған
большевиктік биліктің және осы тәртіпке қызмет етуге шешім қабылдаған ұлт
зиялыларынының алғашқы саяси бағалары берілген. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздысы, әрине, Алаш қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі- Ахмет
Байтұрсыновтың "Революция жөне қырғыздар" атты мақаласы. Мүнда ол,
М.Тынышбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп,
қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ интеллигенттері
өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының
1917 жылғы қос теңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан қүтқару
үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметіне, бүл үкіметтің азамат соғысы
жылдарындағы қызметіне, бірін- бірі алмастырып, билікке таласқан орыс
үкіметтерімен (Уақытша Сібір үкіметі, Қүрылтай Жиналысы мүшелері комитеті
(Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланысына және Кеңес
үкіметі жағына ету себептеріне тоқталады 8.
Біздің ойымызша, Отандық тарих ғылымы енді қаз түра бастаған кезеңде,
ұлтының біртұтас тарихын жазуға деген М.Тынышпаевтың талпынысына осындай
баға берумен келісу қиын. Мүның өзі М.Тынышбаевтың тарихи көзқарасына
арнайы жүйелі, объективті тұрғыдан талдау жасаудың қажеттігін көрсетеді.
Түркістан- Сібір темір жолы құррылысын салумен бірге, ел ішінде
кеңестік индустрияландыруды насихаттау мақсатында, іле-шала осы
магистральға қатысты жарық көрген сан алуан еңбектерде оның еңбегі елеусіз
қалды 46. Тіптен М.Тынышпаев мүше болған Турксибке Жәрдемдесу комитеті
мүшелері тізімі берілген жинақта да, оның есімі көрсетілмеген 21. Кейін
осы Түрксибтің тарихына, Қазақстандағы жалпы жол қатынасы дамуына арналған
зерттеулерде де М.Тынышбаевтың зор еңбегі әділетсіздікпен ұмыт қалдырылды
11.
Сонымен Мұхамеджан Тынышпаевтың жан- жақты қызметіне, жеке өміріне
қатысты ғылыми әдебиеттерге жасалған шолу - қайраткер ғалым, кәсіпқой маман
туралы арнайы тарихи және кәсіби зерттеудің болмағандығын көрсетеді. Мұның
өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін күшейте түседі.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысының басты мақсаты
-М.Тынышпаевтың ғүмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-
саяси қызметін, ғылыми және кәсіби қызметін тарихи шындық түрғысынан
зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін, диплом жүмысы темендегідей нақты
міндеттерді шешуді көздеді:
- М.Тынышпаевтың туған ортасын анықтау. Оның қоғамдық көзқарасының
қалыптасуына ықпал жасаған ортаны, ішкі және сыртқы
себептерді ашу. Оның көзқарасындағы әзіндік ерекшеліктерді айқындау;
- Қайраткердің қазақ тарихының күрделі мәселелерін зерттеудегі
рөлін және оның еңбектерінің бүгінгі тарих ғылымы үшін маңыз-
дылығын айқындау;
- Сталиндік саяси қуғын- сүргіннің жүгенсіздігін, тұрпайы жазалау
механизмін, адамгершіліктен жұрдай кескін- келбетін М.Тынышпаевтың
қасіретті тағдыры арқылы көрсету.
Диплом жұмысының мерзімдік шегі: Мұхамеджан Тынышпаевтың өмір сүрген
жылдар, яғни туған күнінен бастап, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған
жылдарға дейінгі кезеңді қамтиды. М.Тынышпаевтың тағдыры бұрын толық
зерттелмегендіктен, ол туралы бұрынғы таптық тұрғыдан жазылған
тарихымызда үшқары және бұрмаланған қорытындыларға көп орын
берілгендіктен, оның өмірін түтас алып қарастырдық.
Диплом жұмысының деректік негізін: Кітапханаларда сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған мерзімді баспасөздегі
деректер, ғылыми зерттеулер мәліметтері, М.Тынышпаевтың өз еңбектері
құрады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі: М.Тынышпаев - "XX ғасырдың
алғашқы жартысындағы азаттық үшін күрескен қазақ үлттық интел-женциясының
тағдыры"— деген принципке бағындырылды. Зерттеу бір қайраткердің белсенді
қызметі негізінде, сол кездегі бүкіл қазақ интеллигенциясының, туған
халқына жасаған сан қырлы және сан алуан белсенді қызметін, жаңа
методологиялық көзқарас негізінде ашады. Зерттеудің барысында тарихилық,
талдау және қорыту, салыстармалы түрде қарастыру тәрізді әдістер
қолданылды. Қайраткер тағдырын объективті, шынайы, жан-жақты қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Негізінен кіріспе, екі тарау, төрт баптан
және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. М. Тынышбаевтың қоғамдық- саяси қызметі
1. 1. М. Тынышпаевтың өмірбаяны
Отарлық бұғау құрсауында болған елдердің тарихында алтын әріптермен
жазылуға тиіс кезең- азаттық қозғалыс тарихы болатындығы түсінікті. Бізге
де тікелей қатысты бүл кезеңді толық танып білмейінше, жан- жақты терең
қарастырмайынша, енді- енді қалыптасып келе жатқан ұлттық дербес
мемлекетіміздің негізі берік бола алмайды.
Белсенді қайраткерлерінің бірі- біз бітіру жұмысының тақырыбы етіп
алған - Мүхамеджан Тынышпаев болып табылатын, Алаш қозғалысы ақиқатын
білуге деген еліміздегі жаппай құлшыныс, бұл қозғалыстың алдына қойған
мақсатының өміршеңдігінен және бүгінгі күннің тәуелсіздік идеяларымен
үндесіп жатуынан туған еді.
Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тарихы тым бір
жақты, қатаң таптық көзқарас тұрғысынан зерттелгендігі белгілі. Онда
негізінен, марксистік доктрина қағидаларының дұрыстығы, большевиктердің
стратегиясы мен тактикасының толықтай салтанат құратындығы айтылатын. Ал
басқа ("буржуазиялық", "ұсақ буржуазиялық", "контрреволюциялық", "ұлттық"
жұмсартып айтқанда "пролетар емес" және т.б.) партиялар мен қозғалыстардың
негізі жоқтығы, халықтан алшақтығы, сондықтан да олардың болашақта болмай
қоймайтын жеңілісі дәлелденетін. Әдетте, Ресей империясында пролетариат
диктатурасының және бірпартиялық жүйенің орнауы зандылық болып табылатыны,
оның объективті тарихи процесс екендігі, ал басқа балама жолдың тек тұйыққа
әкеліп тірейтіндігі санаға терең енгізіле түсіндірілетін.
Ал осы қозғалыстар, партиялардың негізгі ұйтқысы - басты көсемдері,
озық ойлы зиялы қауым туралы мүлде зерттелмейтін, не бұрмаланып жазылатын.
Ұлт- азаттық қозғалыстарының жекелеген қайраткерлерінің рөлін көрсету,
Коммунистік партияның коллективтік мүддесіне жат, беделіне нұқсан болып
саналғандықтан, бодан ұлттардан шыққан тарихи тұлғаларды, соның ішінде
саяси ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қайраткерлерді арнайы зерттеуге тиым
салынды. Керісінше, коммунист "тапшыл" тұлғалардың қоғамдық- саяси қызметін
жазуға ғана рұқсат етілді.
Бұл пікіріміздің негізсіз еместігіне, тақырыбымызға қатысты М.Ты-
нышпаев туралы кеңестік зерттеулерде жасалған тұжырым дәлел болады. Мысалы,
1957 жылы Қазақстан Мемлекеттік баспасынан шыққан "Қазақ ССР тарихының" I
томынан мынадай жолдарды оқимыз: "...Жетісуда Уақытша Үкіметтің
комиссарлары болып Қоныс аудару басқармасының чиновнигі, патшаның
отаршылдық саясатын белсене жүргізген эсер Шкапский және буржуазиялық
ұлтшылдардың басшыларының бірі М.Тынышпаев тағайындалды. Барлық прогрестік
жаңа нәрселерден қорыққан, революцияны жек көрген буржуазияшыл ұлтшылдар
ауылда патриархтық- феодалдық қатынастарды сақтауға тырысты. Олар феодалдық
жер иелену тәртібін, әйелдерді бұрынғы езілген, күңдік қалыпта ұстау
туралы, реакцияшыл мұсылман дін қызметкерлері үшін артықшылық жағдай жасау
туралы және сот жұмысымен халық ағарту ісін солардың қолына беру туралы
қаулылар қабылдатты.
Орыс халқы мен қазақ халқының жаулары- буржуазияшыл ұлтшылдар орыс
пролетариатына өшпенділікті қоздыру үшін қолдарынан келгеннің бәрін істеп
бақты" 4.
Тұтас Түркістан өлкесіндегі XX ғасырдың басындағы ұлтазаттық
қозғалыстың жетекшілерінің бірі, тарихшы- ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш
жоғары білімді техника маманы Мұхамеджан Тынышпаевтың өмір жолын, сан-
салалы қызметін зерттеуге талпынысымыз, тарихымыздағы осындай олқылықтардың
орнын толтыруға жасаған әрекетіміз болатын.
Кеңес үкіметі тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлері тәрізді
Мұхамеджан Тынышбаев туралы да, тарихи шындық тұрғысынан арнайы зерттеу
жүргізуге тиым салынды. Оның тек қоғамдық- саяси қызметі ғана зерттеушілер
назарында болып, ал ғылыми және кәсіби қызметі мүлде ұмыт қалдырылды.
Кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында мәңгі, өзекті тақырыптардың ең
бастысы - пролетариат диктатурасының үкімет басына келуі, Түркістан
өлкесінде Кеңес үкіметінің жеңу тарихы болғандығы белгілі. Тарихнамасы өте
бай, осы мәселеге арналған саналуан зерттеулерде М.Тынышпаев сияқты
"буржуазияшыл- ұлтшылдар" үнемі еске алынатын және көбінесе бұрмаланған
белгілі фактылар мен "қалыпқа" салынған тұжырымдар сол күйінде
қайталанатын. Сондықтан бүл кезеңдегі еңбектерге қысқаша шолу жасаумен
шектелуді жөн көреміз.
Жазылу мезгілі азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20- жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтитын еңбектердің (естеліктер, партиялық
баспасөздегі мақалалар, арнайы зерттеулер) 7 бірсыпырасы, кейінгі
жылдарға қарағанда біршама объективті жазылған. Мұнда М.Тынышпаев қатысқан
қозғалысқа, үкімет билігін қолына алғанына әлі көп уақыт бола қоймаған
большевиктік биліктің және осы тәртіпке қызмет етуге шешім қабылдаған ұлт
зиялыларынының алғашқы саяси бағалары берілген. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздысы, әрине, Алаш қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі- Ахмет
Байтұрсыновтың "Революция жөне қырғыздар" атты мақаласы. Мұнда ол,
М.Тынышпаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп,
қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ интеллигенттері
өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының
1917 жылғы қос теңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан қүтқару
үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметіне, бүл үкіметтің азамат соғысы
жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып, билікке таласқан орыс
үкіметтерімен (Уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай Жиналысы мүшелері комитеті
(Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланысына және Кеңес
үкіметі жағына ету себептеріне тоқталады 8.
Біздің ойымызша, Отандық тарих ғылымы енді қаз түра бастаған кезеңде,
ұлтының біртұтас тарихын жазуға деген М.Тынышпаевтың талпынысына осындай
баға берумен келісу қиын. Мұның өзі М.Тынышпаевтың тарихи көзқарасына
арнайы жүйелі, объективті тұрғыдан талдау жасаудың қажеттігін көрсетеді.
Мұхамеджан Тынышпаев 1879 жылы мамыр айының 12 жұлдызында Жетісу облысы
Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысындағы Жыланды тауының баурайында дүниеге
келеді 21. Қазір бұл өңір Алматы облысы, Сарқанд ауданы, М.Тынышбаев
ауылы (1993 жылдан бастап) деп аталады.
М.Тынышбаевтың әкесі - Әлдекеұлы Тынышбай Лепсі уезінің биі болған
12. Ол ел ішінде беделді, қайсар мінезді жан болғанға ұқсайды. Азамат
соғысы жылдарында, қарт Тынышпай қызылдар қолынан қаза табады.
М.Тынышпаевтың анасы Мәдиям да (кейбір естелік-терде Шахизадабану депте
көрсетіледі) 13 өте ақылды, көргенді кісі болған. Ол кісі 1932 жылғы
аштықта қайтыс болса керек. М.Тынышпаевтың өзімен бірге туған бауырлары да
көп болған. Алайда, М.Тынышпаев әулетінің басындағы зобалаң, олар туралы
нақты мәліметтер табуды қиындатып отыр. Бір адамның ғүмырындай салтанат
құрған Кеңес үкіметі, бүкіл әулетті жоқ қылды. "Халық жауының" атын атау
былай түрсын, оның өскен ортасы, шыққан елі жайында да сөз қозғауға тиым
салынды. Сөйтіп, бүл үкімет, ежелден Жетісудың екі өзені - Лепсі мен Ақсу
бойын мекендеген Орта жүздің найман-садыр руы-нан шыққан, ірі тарихи тұлға
- Мүхамеджан Тынышпаевқа қатысты нәрсенің бәрін, халық санасынан ешіруге
тырысып бақты.
М.Тынышпаев "жер жаннаты Жетісу" атанған әсем еңірден шықты. Тынышбай
әулетінің атақонысы - Ешкіөлмес сайы (бір жылы осы сайда 6 ешкі мен 1 серке
қалып қалған, келесі жылы 12 ешкі болып көбейіп, аман түрғанын көрген жүрт
осылай атап кетеді), кейде Тынышбай сайы деп те аталатын жерде оның балалық
шағы өтті.
Ал уездің орталығы Лепсі қаласы сол кезде, өзінше бір
экономикалықмәдени орталық тәрізді болған. Мүнда үш медресе, үш шіркеу,
Михайловтың, Макушкиннің, Ботбаевтың кітап дүкендері, үн тартатын, май
шығаратын өндіріс орындары, тері илейтін, спирт шығаратын заводтар болған.
Кейін Лепсі қалалық екі кластық ерлер учи-лищесі ашылады. Қазақша сауатын
ауыл мектебінде ашқан М.Тынышбаев, осы училищені бітірген.
М.Тынышпаев аталған училищені бітірген соң, 1890 жылы 14 тамызда Верный
қаласындағы Ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. Ол алдымен гимназияның
екі жылдық дайындық класының төменгі бөліміне алынады. Оның бұл оқу орнына
қабылдануы туралы бірнеше естеліктер бар. Олардың бірінде, бала
Мүхамеджанның есеп-қисапқа жүйріктігін кездейсоқ (қой санағы кезінде)
байқап қалған уезд бастығының жәрдемі тиген деп айтылады 14. Ал келесі
бір естеліктерде -зерск баланы байқаған ауылдағы дүкеннің иесі орыс көпесі,
оның оқуға баруына тікелей себепші болған деп көрсетеді 15. Қалай
болғанда да, Мүхамеджанның ерекше табиғи қабілеттілігі, ең басты себеп
болса керек.
М.Тынышпаев білім алған Верный Ерлер гимназияеы, 1876 жылы генерал-
губернатор Г.А.Колпаковский ашқан 4 жылдық Ерлер прогимназиясының негізінде
1881 жылы қайтадан ашылған болатын. Енді ол гимназиялық деңгейде білім
беретін болды. Классикалык тілдер (латын, грек тілдері) жете оқытылатын,
екі жылдық дайындык, класы бар, негізгі оқу курсы 8 жылдан түратын осы бір
білім ұясы, сол ке-зеңнің барлық талабына жауап бере алған. Гимназия
үстаздарының арасында озық ойлы, демократиялық бағыттағы жандар аз болмады.
Олардың кейбіреулері, саяси көзқарастары үшін орталық Ресейден қудаланып,
жер аударылғандар болатын. Гимназия ұстаздарының ын-тызарлығымен ашылған
кітапханасы да болды. Онда құнды кітаптармен қатар, "Восточное обозрение",
"Русский вестник", "Вестник Европы", "Исторический вестник", "Русская
мысль" тәрізді алдыңғы қатарлы басылымдар бар еді 16.
Жанында қазақ балаларына арналған пансионы бар осындай гимназияда,
М.Тынышпаев білім алған еді. Оның жолдастарының көп-шілігі көпестердің,
өнеркәсіп иелерінің, әскери қызмсттегі адамдардың балалары болды. Өйткені
гимназияның өзі де осыларға арналған болатын. Ал М.Тынышпаев тәрізді
жергілікті халықтың балаларын, орыс үкіметі түземдіктермен байланыс жасау
үшін (тілмәштық қызметке) ғана, өте аз мөлшерде қабылдап тұрды. Мысалы,
мұнда әр жылдары Түрлыбек жоне Барлыбек Сыртановтар, С. Аманжолов, Т.
Есенқүлов, Ы.Дүйсебаев, И.Жайнақов ИТергеусізов, Т.Дүйсебаев және т.б.
оқыды. Бүлардың бәрі де туған халқына адал қызмет еткен жандар болғаны
белгілі.
М.Тынышпасв гимназияда өте үздік оқыды. Ол 10 жыл бойы оқы-тушыларын
табиғи дарындылығымен, өте әдепті, кішіпейіл мінезімен таңдандырып өтті.
Бүл туралы гимназистің сабақ үлгерімі мен тәртібі туралы куәліктері дәлел
бола алады. Бірінші кластың 15 тамыз бен 31 қазан аралығындағы алғашқы оқу
тоқсанының қорытындысын тек орыс тілінен ғана "жақсы", қалған пәндерден
үздік деген бағамен аяқтаған М. Тынышпаев, бұдан кейінгі жылдары өте үздік
нәтижелермен оқыды. Ол барлық пәндерді (орыс тілі мсн әдебиеті, орыс және
әлем тарихы, логика, латын тілі, грек тілі, француз тілі, неміс тілі,
математика, алгебра, тригонометрия, география, математикалық гео-графия)
жетік меңгере алды. Соның айғағындай етіп, қазақ баласы жыл сайын кластан
класқа I дәрсжелі мақтау грамотасымен көшіп отырған17.
Гимназия қабырғасында оның өмірде ұстанар мақсаты да қалыптаса
бастайды.
М.Тынышпаев білім алған жылдары Верный қаласы, Қазақстанның
оңтүстігіндегі саяси, мәдени-экономикалық жағынан едәуір дамыған ірі
орталық болды. 1854 жылы Алматы шатқалында негізі қаланған Верный бекінісі,
уақыт өте сібір қазақтары мен орыс шаруаларының қаласына айнала бастаған
болатын. Қала сондай-ақ, 1867 жылы құрылған Жетісу облысының әкімшілік
орталығы болды. Патша үкімстінің Алатау бөктеріндегі саяси билігін нығайту
мақсатында салынған Верный қаласы, мәдени ошақтарымен де көзге түсті. Мұнда
екі гимназия, бірнеше клубтар, кітапханалар болды. Қалада демалыс күндері
қызықты ойын-сауықтар, түрлі мерекелер, қайырымдылық кештері,
театрландырылған қойылымдар жиі өтіп түрды.
1899 жылы мамыр айында мәдени өмірге құмар Верный жүртшылығы, орыс
халқының ұлы ақыны А.С.Пушкиннің туғанына 100 жыл толуын атап өтуге
әзірлене бастайды. Бүл мерекеден Верный Ерлер гимназиясы да сырт қалмаған
болатын. Оларда ақынның мерекесін өткізуте қызу дайындық жүргізеді.
Пушкин мерекесі 27 мамырда ашылады. Қаладағы түрлі қоғамдар дайындаған
кештің бағдарламасын, гамназия шәкіртгері әзірлеген әдеби-музыкалық беташар
ерекше өрлендірген еді. Әсіресе, беташарға белсене қатысқан, гимназия
формасы өзіне құйып қойғандай жарасқан қазақ жасы жүртшылықты өзіне баурап
әкетеді. 7 класс оқушысы М.Тынышпаев мұнда "Ұлы Петр мен Мазспаның
адамгершілік қасиеттері ("Полтава" поэмасының негізінде)" атты қызықты
баяндама оқыған болатын. Бүгінгі күні ғалым-зерттеуші ретінде де мойындалып
отырган М. Тынышпаевтың аталмыш баяндамасы, оның түңғыш зерттеушілік
ізденісі тәрізді еді.
М.Тынышпаевтың мұндай қасиеті, ол гимназияны бітірген жылы жазған
"Лермонтов поэзиясының негізгі қырлары" атты шығармасында да байқалған
болатын. Оны, жұмысты тексерген облыстық училищелердің бас инспекторы, орыс
тілінің маманы Керенский ерекше атап көрсетеді. Ол М.Тынышпаев шығармасының
басқаларға ұқсамайтын өзгешелігін, сонымен бірге зерттеушілік талпыныстан
да құр еместігін педагогикалық есеп туралы құжатқа жазып қалдырған еді
18.
М.Тынышпаев гимназия қабырғасында жүріп, терең білім алуға, әсіресе
қоғамтану ғылымдарын меңгеруге ерекше құлшыныс танытады. Мұндай еңбек,
үнемі оқу, білімге деген құштарлық текке кеткен жоқ. М.Тынышпаев бірте-
бірте қоршаған өмір, қоғам туралы көз-қарасын, жалпы дүниетанымын
қалыптастыра бастайды. Сонымен бірге, ана сүтімен дарыған Отанына, туған
еліне деген сүйіспеншіліктің, отбасындағы тәлім-тәрбиенің, бөтен жүрттың
боданындағы халқының ауыр тұрмысына деген жанашырлық сезімнің әсерлері де
күшті болды. Оны М.Тынышпаевтың қоғамдық көзқарасының қалыптасуына себеп
болған негізгі факторлардың бірі ретінде қарау керек. Өйткені
М.Тынышпаевтың ер жетіп, оңы мен солы тани бастаған шағы, қазақ халқының
елдіктен де, еркіндіктен де айрылар алдындағы сөті болганы белгілі.
Тарихқа жүгінсек, Жетісу өңірі кейінірек жаулап алынса да, Ресей
империясының зорлықшыл саясатын бірден жүзеге асыруға, табиғаты
жайлылығынан өте қолайлы өлке болғандығы көрінеді.
Ресей үкіметі 1876 жылы, Жетісуға билік жүргізіп отырған Қоқан хандығын
түпкілікгі талқандағаннан кейін, аталмыш өлке империяның бір бөлшегі болып
санала бастады.
Жоғарыда ескерткеніміздей, 1867 жылы құрылған Жетісу облысы Түркістан
генерал-губернаторлығына қарады. 1882 жылы облыс, Дала өлкесі қүрамына
берілді. Алайда 1897 жылы Жетісу облысы, Түркістан генерал-губернаторлығына
қайтарылған еді. Жетісу өлкесі бүл кезде, 335 250 шаршы шақырымды алып
жатқан үлкен аймақ болды. Оған кейінгі Алматы облысы, Семей (қазіргі Шығыс
Қазақстан облысы-Г.Ж.), Жамбыл облыстарының жартысы және Қырғызстанның
солтүстік облыстарына кірді. 1897 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша,
Жетісуда 987 863 адам тұрған19.
Облыстың әскери және азаматтық билігі әскери губернатордың қолына
шоғырланды. Ол өз кезегінде Түркістан генерал-губернаторына бағынды. Ал
уездерді уезд басшылары билеп, олар әскери губернаторға қарады.
Жетісу облысы ғасыр басында алты уезге бөлінген болатын. Олар: Верный,
Қапал, Лепсі, Пішпек, Жаркент және Пржевал уездері. Уездер болыстарға,
болыстар бірнеше ауылдарға бөлінді. Болыстарды үш жылда бір рет сайланатын
болыс басқарушылары, сол сияқты ауылдарды да сайланып қойылатын ауыл
старшиналары биледі. Бұл төменгі әкімшілікті қазақтар басқарды.
Кейін М.Тынышпаевтың ашына жазатынындай, "сатып алусыз, пара берусіз
өтпейтін"20 бұл болыстық қызмет, қазақтарға орыс үкіметінің берген
"сыйлығы" болатын. Болыстыққа сайлау кезінде, жерінен айырылып, күнкөрісі
қиындап жатқанын да естен шығаратын қазақтар, өзара таласып, бір-бірімен
өштесіп, қатты араздасатынын М.Тынышпаев көрсеткен болатын. Империяға
керегі осы болғаны түсінікті. Ол қазақты бір-біріне айдап салып, сыртынан
мыс-қылдап, өзінің жымысқы саясатын одан әрі жүргізе берді.
Жетісу облысында патша заңы толық жүзеге асып тұрды. Мемлекеттік
қылмыстар, басқару жүйесіне қарсы жасалатын алуан түрлі қылмыстар, патша
үкіметінің арнайы заңымен қаралды. Азаматтық істер, ұсақ қылмыстарды билер
соты шешті. Мәселен, М.Тьшышпаевтың әкесінің Лепсі уезінде осындай би
болғаны жоғарыда айтылды.
Қазақ пен қырғызды үкімет міндеткерліктен көзін ашқызбады. Мысалы, 1867
жылғы Уақытша Ереже бойынша түтін салығы 2 сом 75 тиын, ал 1891 жылғы Ереже
бойынша ол 4 сомға көбейтілді. Ол салық төлеушінің шамасына қарамай,
бірыңғай белгіленді.
Енді жер мәселесі қалай шешілгеніне қысқаша тоқталалық. 1891 жылы
шыққан Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы
"Дала Ережесінің" 119 бабына сәйкес, қазақ жері мемлекеттің (қазынаның)
жеке меншігі болып саналғаны белгілі. Ереженің 120 бабында, қазақ даласының
көшпелілердің бүтін қауым болып бірігіп пайдалануына шектелмей
берілетіндігі айтылды. Алайда оның "Ескертуі" қазақтарға өте қауіпті болды.
Бүл Ескерту былай дейтін: "Көшпенділерден ауысқан жер бола қалса, ол жер
мемлекет мүлкін басқарушы министрліктің қарамағына беріледі"21.
Қазақтардың тұрмыстіршілігін, көшпелі өмір салтын түсінгісі келмейтін
зорлықшыл үкіметтің осы бір заңы, қазақ халқын жер бетінен жойып жіберуге
әкелетінін М.Тынышпаев көрсеткен болатын.
Жетісуді жаулап алысымен Ресейдің мұнда отаршылдық саясаты, жедел
қарқынмен жүргізілді. Алдымен казактарын қоныстандырған үкімет, артынан
орыс шаруаларын қазақ даласына қаптата бастады.
Казактар арқылы іске асырылған әскери отарлау, елкедегі патша
үкіметінің басты тірегі болды. Казак әскерлері, Жетісудағы алғашқы орыс
қоныс аударушылары еді. Бүлардың артықшылықтары, үкімет берген жеңілдіктері
көп болды. Олардың өздерінің әскери Басқармасы болып, казактар негізінен,
соған бағынды.
Орыс үкіметі казактардың Жетісуда мәңгі орнығып, өздерінің әскери
тірегі болып қалуы үшін, қазақ жерінің шүрайлы, егін салуға қолайлы деген
жерлерінің бәрін түрлі әдіспен халықтан тартып алып беріп отырды. Соның
есебінен жыл сайын, казак станицалары көбейе бастады. Мәселен, 1900 жылы
Жетісу облысында 11 казак станицасы және 17 поселогы болды. Әсіресе Верный,
Лепсі, Қапал уездерінің жерлері, казак әскерлері меншігіне айналдырылған
болатын. Мүның бәрі, осы өңірдің байырғы түрғындары қазақтардың тау-тасты,
шөлді, қолайсыз жерлерге ығыстырылуымен жүзеге асып жатты. М.Тынышпаев, жер
мәселесінен туған талай қақтығыстың куәсі болғанын да жазған болатын32.
Оның әкесі 10 жылда 10 рет жайылым жері үшін үкіметке шағым жасаған еді.
Мұндай зорлықты М.Тынышбаев бала кезінен көріп есті.
Жетісуды орыс шаруалары арқылы отарлау да, әскери отарлаудан кем түскен
жоқ.
Алғаш өз еріктерімен келіп, өлкені "бейбіт" жолмен отарлағандар осы
орыс шаруалары еді. Ресей мен Украинадан "жүмақ жер" іздеп шүбырған үйсіз-
күйсіз келімсек шаруалар да, өлке халқының санын көбейте бастады. Мәселен,
1902 жылы мүндай келімсектер саны 16 мыңға жетті. Өлкенің кейінгі тарихы,
бүл процестің үздіксіз жүріп отырғандығын керсетеді. Міне туған халқының
өмірін мүлдем өзгертуге өкелген осындай, саяси, экономикалық ауыр жағдай,
М.Ты-нышпаевтың көз алдында жүріп жатты. Ол мүның бәрін тек көріп қоймай,
осындай ауыр жағдайға әкелген себептерді де түсіне бастайды. Ол өзінің
гимназияның жоғарғы класында оқып жүріп-ақ, халқының мұң мұқтажын, орыс
үкіметінің қазақтарға жасап отырған әрекетінің мәнісін түсінгенін жазғаны
мәлім 33. Сондықтан, осындай объективті тарихи себептер де, оны еріксіз,
туған халқының мұңын жоқтауға дайындай бастаған болатын.
М.Тынышпаев 1900 жылы 21 жасында гимназияны алтын медальға бітіріп
шығады. Қүрбыларынан айрықша дараланған шәкірттеріне, гимназияның
педагогикалық кеңесі, болашағына ақ жол тілеп, мынадай мінездеме береді:
"...Үздік оқуымен, үлгілі тәртібімен үстаздарының құрметіне бөленуі
М.Тынышбаевты жігерлендіріп, алған білімін одан сайын тереңдете оқуға
үмтылдырып, оның жүйелі, түрақты түрде орыс тарихымен, орыс өдебиеті және
мәдениеті тарихымен үлкен қызығушылықпен айналыса бастауына өкелді.
Ғылымның әр саласы да (жаратылыстану, гуманитарлық-қоғамтану пәндерін)
бірдей, тез қабылдайтын аса сирек қабілетке ие М.Тынышпаев сонымен бірге,
гамназияға келген алғашқы кезден-ақ, математиканы да, ежелгі және жаңа
жерді де, орыс әдебиетін игеруге де дәл сондай бейімділік танытты. Мұнымен
қоса ол, қолға алған қандай пән болмасын, түп негізінен бастап, мұқият,
тиянақты оқып, толық меңгеруге деген құштарлығымен ерекшеленеді. Оның
мұндай жан-жақты қасиеті, қасындағы жолдастарын да баурап алып, олардың
арасында күншілдік, қызғаншақтықтан ада, қайта ерекше туған құрбыларынан
үлгі алуға, сондай болуға деген құлшъшысты туғызды. Көрнеклі шәкіртіміздің
өзін тәрбиелеген білім ордасының мақтанышына айналып, қай салада болмасын,
адал табанды, ерікжігермен қызмет ететіндігін сеніммен айтуға болады.
М.Тынышбаев білімін әрі қарай жалғастырып, Санкт-Петербургтағы Жол Қатынасы
инженерлері институтына барғысы келетіндігін бітдірді"34.
Бұдан М.Тынышпаевқа ұтаздарының ерекше ынтызарлығы түскенін байқауға
болады. Мұның бәрін М.Тынышпаев тек еңбекқорлығы, білімге деген қүштарлығы
арқасында қол жеткізгендігі де көрінеді. Сондай-ақ, оның адал, қайырымды
мінезі туралы да, оқытушылары объективті баға бере білген. Олардың
М.Тынышпаевты асыра бағалаушылыққа ұрынбағанына, оның бұдан былайғы өмір
жолы дәлел бола алады.
Әрине, "бұратана" өкіліне жаулап алушы елдің өкілдері арасында бірге
жүріп, білім алуы оңай соқпағаны түсінікті. М.Тынышпаев ұстаздары тарапынан
өзіне деген ондай теріс көзқарасты байқамаған. Алайда, қатар құрбыларының
арасында оны көре алмағандар да болыпты. Әсіресе, ол алтын медаль алған
кезінде, мүндай қысым қатты сезілген. Дина Мұхамеджанқызы, әкесінің медалін
көре алмағак гимназияда оқыған орыс балалары, оны соққыға жыққанын әкесі
айтқанын есіне алған еді. Бірақ, М.Тынышпаев мұның бәріне назар аударып,
еңсесін түсірген жоқ. Ол туған халқына пайдасын тигізу үшін барлық
қиындыққа төзе білді.
Саналы жас, сол үшін, өзіне жайлы болуға тиіс қызметтен де (Жетісу
әскери губернаторы кеңсесіндегі тілмәштық жұмыстан) бас тартты. Ол қазақтың
өңі түгіл түсіне де кірмеген қиын да, күрделі мамандықты таңдап алып, ғасыр
табалдырығын етекжеңін жиюсыз күйі аттағалы түрған еліне, өмірін арнауды
мақсат еткен еді.
Әлеуметтік тегі жағынан қарағанда, соншалықты аса байдың баласы
болмаған М.Тынышпаевқа оқу мәселесі қатты қиындық туғызған. Сондықтан оның
Петербургқа баруы да, институтқа түсуі де, оқуы да оңай болған жоқ. Оған
орыс халқының ниеті түзу, алдыңғы қатарлы пікірдегі өкілдері қол үшын
береді. Мәселен, оған астанаға дейін жетіп, институтта оқи алуы үшін, өзі
бітірген гимназияның директоры М.В.Вахрушев пен Жетісу облысының сол
кездегі әскери губернаторы М.Е.Ионов көмектеседі. М.Тынышпаев кейін олардың
адамгершілік қасиеттерін, бар мүмкіндіктерінше қазақ халқына болысқанын
жазған болатын. Мысалы, М.Е.Ионов басқарған жылдары, қазақтардың жер дауы
олардың пайдасына шешіліп отырған болатын.
Сонымен аталған кісілердің тікелей араласуымен, М.Тынышпаевқа 1891
жылғы "Дала Ережесінің" 157-бабының 5 пунктіне сәйкес, қырғыздардан
(қазақтардан-Г.Ж.) халық ағарту саласы үшін жиналатын арнайы қаржыдан
стипендия берілетін болды 25.
"Бұратана" өкілі - М.Тынышпаевты империя астанасы жылы қабылдаған жоқ.
Мәселен, ол қабылдау сынақтарына дейін ақ бірнеше комиссиялардан өтеді.
Мүның бәрінен тайсалмай өткен қазақ жасы, сол 1900 жылы император Александр
I атындағы Жол қатынасы инженерлері корпусы институтының студенті атанды.
Студент М.Тынышпаев материалдық жағынан қатты қиындық көреді. Оған
жылына бірақ рет берілетін 360 сом земство стипендиясы, Петербург өмірінің
қымбаттығынан ең қажетті деген мүқтаждарын өтеуге де жетпей қалатын. Оны ол
Түркістан тенерал-губернаторының атына жазған өтініш хатында көрсетеді.
Стипендиясының 100 сомы формаға, 100 сомы лекцияға, қалғаны пәтер мен азық-
түлікке кетіп, 10 айға бар болғаны 20 сомы қалған М.Тынышпаев, амалсыздан
стипендиясын 100 сомға көбейту туралы өтініш білдірген еді. Осы мәселеге
байланысты Түркістан генерал-губернаторы кеңсесінде, 11 беттен түратын
"студент М.Тынышпаевтың жеке ісі" арнайы ашылған екен 16. М.Тынышпаевқа
тек өз күшіне ғана сүйенуге тура келеді. Ол тырысып бақты. Шамасы, оқуының
арасында қосымша жұмыс істеген болуы керек. Оған астанадағы мүсылмандар да
қол үшін береді.
Мұндай қиындықтарға қарамастан М.Тынышпаев өте үздік оқиды. Оның
институтты да үздік дипломмен бітіргенін, қызы Дина апай айтқан болатын. Ол
кісі, әкесінің дипломы аумалы төкпелі заманда, барлық құжаттармен бірге
жоғалып кеткенін айтқан еді.
Осындай жағдайға байланысты М.Тынышпаев еліне, екі жылда бір рет қана
келіп тұра алды. Ол бос уақытында кітапханаларға, түрлі қоғамдық орындарға
барып, өзінің білімін, дүниетанымын одан әрі дамыта бастайды. Саяси
бағыттағы түрлі жиналыстарға, бас қосуларға да барып түрады. МТынышпаевтың
өмірінде Петербургтың қалай орын алғанын баласы Ескендір Мүхамеджанұлы
былай деп айтады: "...Отец был убежден, что этот город своими стенами
воспитывает, облагораживает, делает прививку интеллигентности." 27. Ол
әкесінің Петербургқа жолы түсіп бара қалса, өзін Эрмитажға, Орыс музейіне
немесе Патша селосына, Петергофқа ертіп апаратьшын айта келіп, әкесіндей
жол бастаушы экскурсоводты ешқашан кездестірмегенін есіне алады. Мұның
бәрі, М.Тынышбаевтың студенттік кезінен қалыптастырған әдеті болғанын
көрсетеді.
М.Тынышпаев Петербург қаласында 1900-1906 жылдары болды. Бұл жылдар
тарихи оқиғаларға толы болды. Империя көлемінде түрлі қозғалыстар, саяеи
партаялар мен қоғамдық ұйымдар дүниеге келіп жатты. Мәселен, XX ғасырдың
басында Ресейде шамамен 150-дей саяси партия өмір сүрді.28. Бүлардың
арасында өмір сүріп тұрған қоғамдық құрылысты өзгертуді жақтаушы партиялар
да, барып түрған консерватистік партиялар да болды. Қалай болса да,
қоғамның өміріне өзгеріс енгізген бірінші орыс революциясы, осындай
партиялардың, түрлі қозғалыстардың күресі нәтижесінде жасалған еді.
М.Тынышпаевтың үш ғасырға жуық ел билеген Романовтар әулетін қатты
шошытқан осы төңкерісті тікелей басынан өткергені мөлім. Оның бүл кезде
институтты бітіруге жақындап, қоғамдық саяси көзқарасы жағынан есейіп, ақыл
тоқтата бастаған кезі болатын. Империя өміріне ерекше әсер еткен төңкеріс,
М.Тынышпаевқа да үлкен саяси мектеп болды.
Алыста жүріп, саяси құқынан да, дінінен де айрылған, экономикалық
жағынан одан да ауыр халге душар болып отырған туған елін, М.Тынышпаев бір
сөтке де ойынан шығарған жоқ. Оны өзі де жазды. Оның осы жылдардағы іс-
әрекеті туған халқының тағдыры бейтарап қалдырмайтын, елі үшін күресе
алатын қайраткердің келбетін көрсете алады.
Ол бұл жолда жалғыз болған жоқ. Астанада оқитын түркі текті жастармен
М.Тынышпаев жақын араласқан болатын. Оларды шыққан тектері ғана емес, туған
елдерінің төуелсіздігі үшін күресте ынтымақтастырды. Сол үшін
М.Тынышпаевтың интеллектуалдық ортасын да таныстыру қажет деп санаймыз.
Атап айтқанда бұл жастар - Халел Досмухамедов, Сәдуақас Шәлімбеков, Дәуд
Махмудүлы Шейх-Али, Асқар Әлиүлы Шейх-Али болатын. Сонымен бірге белгілі
қайраткер Сәлімгерей Жантөрин де М.Тынышбаевтың Петербургта жақын араласқан
пікірлес досы болған еді.
Аталған кісілер ішінде Х. Досмухамедовтың есімі ғана бізге жақсы таныс.
Ол туралы соңғы жылдары көптеген зерттеулер жарық көрді 29. Сондықтан
Қазақстанның батыс өлкесінен шыққан дәрігер, ғалым, ірі қайраткер, жан-
жақты білімнің иесі Х.Досмухамедовқа тоқталуды артық деп білеміз.
Ал басқа азаматтардың өмірі, қызметі әлі толық таныс емес болғандықтан,
олардың әрқайсысына қысқаша тоқталуды жөн көрдік.
М.Тынышпаевтың гимназиялас досы Сәдуақас Шөлімбеков 1902-1906 жылдары
Петербург әскери-медициналық Академиясында оқыды. Оқуын бітіргесін еліне
оралып, дәрігер болып қызмет етті. Бірінші дуниежүзілік соғысқа байланысты
майданның қара жүмысына алынған қазақ жігіттерін қарап жүріп, жастай қайтыс
болды. Оның есімі өз елі Қарқаралыға ғана емес, барлық оқығандарға, қазақ
зиялыларына жақсы таныс болатын. Әсіресе, оның 1916 жылғы көтеріліс
түсындағы қызметі көзге түскен еді. Оның Қарқаралы қазағына басу айтып,
сабырға шақырған үстамды іс-әрекетін, көрнекті қайраткер Жақып Ақбаев,
кезінде. орынды бағалаған болатын. М.Тынышпаев оған арнаған қазанамасында:
"... Сәдуақас екеуміз жасымыздан ағалы-інілідей болып, бір жүріп, бір тұрып
едік. Баяғы көп халыққа қиыншылық бірінші орыс төңкерісі-Г.Ж. туғанда,
Петроградта бірге I жүріп, түрлі-түрлі жиылыстарда болып едік. Ағайын
туғанның ортасында болып, хәлім келгенше жүртыма қызмет қыламын деуші
еді... Марқүм жаңа өспірім оқу бітіргендердің арасында, алдыңғы қатар-дағы
талапкердің бірі еді" 30-деп қинала жазған болатын.
М.Тынышпаевтың дағыстандық құмық досы – Дәуд Махмудұлы Шейх-Али 1879-
1954 бұрынғы КСРО Ауыл шаруашылығы ғылымында өзіндік орны бар инженер
мелиоратор ғалым. Қиыр Шығыста (1916-1927 жж.) қант қызылшасының жаңа
түрін, бау-бақша дақыл-дарын, табиғаты қатал аймақтарда күріштің жаңа
түрлерін өсіруді теориялық негіздеп, іске асырушы болған. Түркістан-Сібір
темір жолы құрылысы басталғанда, Қазақстанға көшіп келеді. Оның Жетісудан
Өскеменге дейінгі сулы алқаптарда, күріштің тағамдық құнары күшті жаңа
дақылын өсірумен, каучукты өсімдіктер (таусағыз, көксағыз) турлерінің
агротехникалық мәселелерімен айналысқанын, Түрксиб тарихына байланысты
архив деректерімен таныса отырып, кездестірдік 31. Болашақта Түрксибтің
тарихы қайта жазылатын күн туса, Қазақстанға мұндай еңбегі сіңген Д.М.Шейх-
Али есімі де сырт қалмайтынына үміттенеміз.
Д.М. Шейх-Али сонымен бірге, Алматы тәжірибе станциясында, Қазақ Ауыл
шаруашылығы институтында да қызмет істеген. Ол күріш өсіруге байланысты
еңбектердің авторы 25. Профессор Д.М. Щейх-Али 1944 жылы Отанына оралып,
өмірінің соңына дейін Дағыстан Ауыл шаруашылығы институтында өсімдіктану
кафедрасын басқарды 22.
М.Тынышпаевтың тағы бір пікірлес жолдасы - XX ғасыр басындағы
түрікшілдік және мұсылмандық қозғалыстың көрнекті өкілі - Сәлімгерей
Жантөрин болған еді.
Ол Петербург университетінің физика-математика факультетінің түлегі. I
Мемлекеттік Думаның мүшесі (Уфа губерниясынан сайланған), осы Думаны тарату
туралы 9 шілдедегі патша манифесіне қарсы "Выборг үндеуіне" қол қоюшылардың
бірі. Мүсылман халықтарының территориялық автономия алу туралы идеясын,
татар халқының өкілі Ғ.Сыртлановпен бірге ұсынушы. Башқүртстанның
тәуелсіздігі үшін курескен қайраткер - ғалым Зәки Валиди Тоғанның рухани
ұстазы. 1925 жылы, 62 жасында Сәлімгерей Жантөрин Қазан қаласында жүрек
ауруынан қайтыс болды 24.
Асқар Әлиұлы Шейх-Али Петербург университетінің физика-математика
факультетін бітірген. 20 жылдары араб шрифтісіндегі жазу машинкасын ойлап
тапқан ірі конструктор. Сол үшін кейін 37 жылғы зобалаңда сотталған
болатын. Оған кеңес үкіметі - "социализмге барар жолдағы реакциялық кедергі
жасайтын - араб жазуын" сақтауға күш салды деген айып тақты. 1934 жылы
айдаудан (Беломор-Балтық каналында болған) келген соң да, өмірінің соңына
дейін "халық жауы" атағынан құтылған жоқ. 58-бабқа кесілу, бұл өмір бойы,
қуғын, қысым көру деген сөз болатын. Бостандыққа шығу деген шын мөніне
келгенде бүлар үшін тұсауы жоқ түрме еді. Дәл осындай қорлықты, қазан
төңкерісіне дейін білім алған татар зиялысы А.Ә.Шейх-Алидың өмірімен-ақ
түсіндіруге болады. Ол 80 жастан асқан шағында, 1968 жылы қайтыс болды
25.
М.Тынышпаев бізге әзірге белгілісі - осы достарымен бірге,
Петербургтағы генерал Әли Шейх Алидың үйінде кездесіп тұрды. Бүл сол кезде
түркі-мұсылмандардың жиналатын орны болған 26. Оның мұсылмандардың қоғамы
тәрізді роль атқарғаны да байқалады. Мұнда түрлі мәселелер, саяси
тақырыптар қызу талқыланатын отырыстар жиі болып түрған. М.Тынышпаевты
материалдық қиындықтан құт қарған да осы қоғам болатын. Генерал Әли Шейх-
Али, Асқар Әлиұлының әкесі екендігін ескертейік.
1. 2. М. Тынышпаевтың тарихи көзқарасының қалыптасуы
Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тарихы тым бір
жақты, қатаң таптық көзқарас тұрғысынан зерттелгендігі белгілі. Онда
негізінен, марксистік доктрина қағидаларының дұрыстығы, большевиктердің
стратегиясы мен тактикасының толықтай салтанат құратындығы айтылатын. Ал
басқа ("буржуазиялық", "ұсақ буржуазиялық", "контрреволюциялық", "ұлттық"
жұмсартып айтқанда "пролетар емес" және т.б.) партиялар мен қозғалыстардың
негізі жоқтығы, халықтан алшақтығы, сондықтан да олардың болашақта болмай
қоймайтын жеңілісі дәлелденетін. Әдетте, Ресей империясында пролетариат
диктатурасының және бірпартиялық жүйенің орнауы зандылық болып табылатыны,
оның объективті тарихи процесс екендігі, ал басқа балама жолдың тек тұйыққа
әкеліп тірейтіндігі санаға терең енгізіле түсіндірілетін.
Бұл жастар астананың саяси өміріне де араласып, халқының азаттығы үшін
күреске түсу жолында тәжірибе жинақтап, сабақ ала бастайды. Олар бірігіп,
түрлі жиналыстарға, бас қосуларға барып жүреді. Оларға астананың саяси
өмірінің әсерін және түркі жастарының түрлі саяси ағымдарға қатынасын,
Х.Досмүхамедовтың кейіннен ОГПУ-ға берген жауабынан кездестіреміз. Аталмыш
меселе туралы да тарихи құнды дерек ретінде бағалауға болатын бұл жауаптан
үзінді келтірелік. Х.Досмүхамедов былай деп айтады: "Петербургқа бірінші
революцияның қарсаңында, яғни арасында студенттер де бар демократиялық
күштер іштей наразылық танытып тұрған шақта бардым да, бірден студенттік
өмір иіріміне сүңгіп, өзімнің саяси сауатымды ашуға кірістім, түрлі
партиялардың бағдарламалық талаптарымен таныстым, түрлі студенттік
үйірмелерде болдым, тек сонан кейін ғана орыс мемлекеті әмірінің ішкі
мазмұнын түсіне бастадым. Мені және басқа қазақ студенттерін бірде-бір
саяси партияның немесе үйірмелердің бағдарламалары қанағаттандыра алған
жоқ. Социал-демократтар тек жұмысшылар жөнінде... кадеттер өзге халықтар
турасында бір ауыз сөз айтпай, тек орыс халқының ұлылығы жөнінде айтты, ал
оңшылдар болса орыстан басқа жұртты кемсітумен болды.
Біз, бір топ қазақ студенттері кездейсоқ барып тыңдаған Милюковтың
баяндамасында айтылған сөздерді еш уақытта ұмыта алмаспыз. Ол сөзінде
"патша үкіметі жат жұрттарды дөрекі және арсыз түрде қанап, тура сол істі
еппен істеп, көздеген нәтижеге жетуге болатындығын ескермей отыр" деді. Бұл
айтылған сөз біздің сол кезеңдегі интеллигенция арасында үстемдік құрған
кадет партиясына қатынасымыздың тағдырын шешті. Сол уақытта Петербургта
жүрген 10 шақты қазақ студенті өз үйірмемізді қүрып, Қазан және Мәскеудегі
сондай үйірмелермен хат алыстық. Осы үйірмеде алғаш рет біздің негізгі
тілектеріміз бір қалыпқа түсті. Ол: қазақ еліне толық мәдени және саяси
теңдік, автономия берілуге тиіс, мұсылмандық шығыспен емес, батыс елдерімен
қатынасты нығайту, Түркиядан емес Жапониядан үйрену, Бүхара мен басқа шығыс
елдерінде емес, Ресей және батыс елдерінде білім алу, жаңа негіздегі білім
мен мәдениет үшін күресу, бір сөзбен айтқанда, осы үйірмелерде түңғыш рет
кейін алашордалық қозғалыста үстемдік алған пікірлер бір арнаға түсті".
27.
Х.Досмүхамедов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
Деректану және тарихнама кафедрасы
Диплом жұмысы
М. ТЫНЫШПАЕВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ- ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ
Орындаушы: (((((((((((((((((
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
(((((((((((((((((
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
кафедрасының
меңгерушісі т. ғ. д.,
профессор (((((((((((((((((
(қолы, күні)
АЛМАТЫ 2008
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 - 6
І. М. Тынышпаевтың қоғамдық- саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ...7 - 31
1. 1. М. Тынышпаевтың ұлт зиялысның өмірі мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-17
1. 2. Алаш ардақтысының тарихи көзқарасының қалыптасуы...18-31
ІІ. М. Тынышпаевтың қазақ тарихына қосқан үлесі ... ... ... ... ..32-52
2. 1. М. Тынышпаев зерттеуші-ғалым және қазақ тарихының
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..32- 41
2. 2. М. Тынышпаев қоғам қайраткері-саяси қуғын-сүрген
құрбаны ... ... ... ... ... .42- 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .53- 54
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...55- 57
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының тәуелсіз мемлекеті бірнеше
ұрпақтың арманы болды. Отарлық билік кезіндегі Қазақстан тарихы зорлықшыл
саясат үстемдік еткен, қасіретке толы кезеңдермен ерекшеленеді.
Ал енді бүгінгі күні сол тәуелсіздігімізге қолымыз жеткенде, туған
елінің, Отанының шынайы тарихын білуге деген ұлттық сана-сезімнің бұрын
соңды болмаған өрлеуінің куәсі болып отырмыз. Тарихымызға деген қоғамдық
сұраныстың жоғары деңгейін Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылды "Жалпы-ұлттық татулық пен саяси қуғын-сүргін
құрбандарын еске алу" 1 және 1998 жылды "Халық бірлігі мен ұлттық тарих
жылы" 2 деп жариялауы көрсетеді. Мұның өзі тарих тағылымының болашақ үшін
маңызының ете зор екенін және бұл мәселеге мемлекеттік дәрежеде қолдау
жасалып отырғанын аңғартады. Тарихшылардың, қоғамта-нушылардың ендігі
міндеттері тарихымыздың "ақтаңдақ" беттерін, құлдық психологиядан, жалған
концепциялардан азат етіп, өткенімізді тарихи шындық тұрғысынан зерделеп,
тарих тану ғылымының гуманистік борышын орындауға адал қызмет етулері болып
табылады. Осылайша, "...өткенді ойша қалпына келтіре отырып және оның
мұрагері болу арқылы қоғамдық индивид, сонымен бірге өзінің де қалыптасу
процесін жасайды" 3.
Осы орайда, кезінде тәуелсіздігіміз, азаттығымыз үшін күрескен,
сондықтан кеңестік тоталитарлық жүйе құрбандығына айналған, есімдерін осы
саяси тәртіп кейінгі ұрпақ санасынан "тазартуға" күш салған тұлғаларды
тарихымызға оралту аса қажет. Сондай ірі қайраткердің және ғалымның бірі -
Мүхамеджан Тынышпаев (1879-1938). М.Тынышпаев тәрізді тұлғаның
қайраткерлігіне және еңбегіне объективті баға беру, ұлттық тарихымыз үшін
ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан
тәрбиелеу үшін де керек.
Бұған қосымша осы уақытқа дейінгі жазылған отандық тарихымызда, жеке
тұлғалардың, қайраткерлердің қызметі өз дәрежесінде баяндалды деп айтуға
әлі ерте. Ал XX басындағы күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей
араласып, терең із қалдырған М.Тынышпаев сияқты ірі қайраткерлердің қызметі
мен қоғамдық- саяси көзқарасын жан- жақты талдау арқылы, біз отандық
тарихымызды одан әрі терең түсінуге жол ашпақпыз.
Мүның өзі диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Есімі
Түркістан тарихының өте маңызды кезеңдерімен тығыз байланысты, саналы
ғүмырын Отанының тәуелсіздігі жолындағы күреске арнаған, табиғи талантын,
алған білімін халқының келешегіне, оның өркениетті елдер қатарына қосылуына
жүмсаған, сол үшін жазықты болып, жазаланған осынау ардақты тұлғаның өмірі
мен қызметінің арнайы зерттеу объектісі боларлық тақырып екендігі даусыз.
Бүкіл өмір жолы, артында қалдырған рухани мүралары мен тарихи қызметі,
кейінгі ұрпақты тәуелсіздіктің баға жетпес қүнын қадірлей білуге үйрететін,
патриотизмге, отансүйгіштік асыл сезімдерге баулитын М.Тынышпаевтың
қоғамдық- саяси қызметін зерттеу бүгінгі таңда ұлтымызды рухани түрғыдан
байытады. Тақырыптың өзектілігі міне, осыдан да туындайды.
М. Тынышпаевтың ұлттық тарих ғылымына қосқан үлесі зор. Сондықтан,
тарихшы- қайраткер туралы алғашқы зерттеуді әрине, тарихшылар қолға алуға
міндетті.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Мұхамеджан Тынышпаевтың қызметін зерттеуге
арналған жұмыстар, жалпы алғанда бірнеше кезеңдермен сипатталады. Алғашқы
кезең- 20- жылдардың орта тұсына дейін, мәселені объективті талдауға және
бағалауға тырысқан әртүрлі еңбектердің жарық көру кезеңі. Екінші кезең- 20-
жылдардың соңынан басталып, 80- жылдардың екінші жартысына дейін созылатын
М.Тынышпаевты біржақты қаралау, жөнсіз айыптау кезеңіндегі еңбектерден
тұрады. Үшінші кезең- 80- жылдардың соңынан бастап, "жариялылық" пен
"демократия" ұранының ықпалымен тарихи шындықты айтуға талпынған
зерттеулердің, Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген
еңбектерғе ұласуымен ерекшеленеді.
М.Тынышпаевтың өмірі мсн қызметі туралы алғашқы зерттеупер қатарына,
Қазан төңкерісіне дейінгі мерзімді баспасөзде жарияланған бірлі- жарым
мақалаларды жатқызуға болады. Мәселен, оның идеяларының серіктері
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов және М.Дулатов шығарған "Қазақ" газеті 1917
жылғы N 247 санында: "Мұхамеджан Тынышпаев- II Государственный Дума ағзасы,
инженер. Саясат ісіне жетік, халыққа таза жолмен қашаннан қызмет етіп
жүрген алдыңғы қатар зиялы азамат 5" деп көрсетіп, оның 1916 жылғы
көтеріліс тұсындағы қызметіне объективті жоғары пікір білдірген болатын.
Сол сияқты "Семиреченские ведомости" газеті де Қүрылтай Жиналысына депута-
тыққа кандидат М.Тынышпаевты "... 1905 жылғы революциялық қозғалысқа
араласқан, Жетісу қырғыздары (қазақтары - Г.Ж.) арасына бостандық пен
революция идеяларын үгіттеп таратқан облыстан шыққан түңғыш қырғыз" 6 деп
сипаттап, одан әрі оның ақпан төңкерісіне дейінгі қоғамдық- саяси қызметіне
тоқтала келе, бүл бел-сенді қызметтің нәтижесі, жандармдық полицияның
қайраткерді үнемі бақылауға алуына әкелгенін жазады.
Кеңес үкіметі тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлері тәрізді
Мұхамеджан Тынышпаев туралы да, тарихи шындық түрғысынан арнайы зерттеу
жүргізуге тиым салынды. Оның тек қоғамдық- саяси қызметі ғана зерттеушілер
назарында болып, ал ғылыми және кәсіби қызметі мүлде ұмыт қалдырылды.
Кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында мәңгі, өзекті тақырыптардың ең
бастысы - пролетариат диктатурасының үкімет басына келуі, Түркістан
өлкесінде Кеңес үкіметінің жеңу тарихы болғандығы белгілі. Тарихнамасы өте
бай, осы мәселеге арналған саналуан зерттеулерде М.Тынышпаев сияқты
"буржуазияшыл- ұлтшылдар" үнемі еске алынатын және көбінесе бұрмаланған
белгілі фактылар мен "қалыпқа" салынған тұжырымдар сол күйінде
қайталанатын. Сондықтан бүл кезеңдегі еңбектерге қысқаша шолу жасаумен
шектелуді жөн көреміз.
Жазылу мезгілі азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20- жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтитын еңбектердің (естеліктер, партиялық
баспасөздегі мақалалар, арнайы зерттеулер) 7 бірсыпырасы, кейінгі
жылдарға қарағанда біршама объективті жазылған. Мұнда М.Тынышпаев қатысқан
қозғалысқа, үкімет билігін қолына алғанына әлі көп уақыт бола қоймаған
большевиктік биліктің және осы тәртіпке қызмет етуге шешім қабылдаған ұлт
зиялыларынының алғашқы саяси бағалары берілген. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздысы, әрине, Алаш қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі- Ахмет
Байтұрсыновтың "Революция жөне қырғыздар" атты мақаласы. Мүнда ол,
М.Тынышбаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп,
қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ интеллигенттері
өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының
1917 жылғы қос теңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан қүтқару
үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметіне, бүл үкіметтің азамат соғысы
жылдарындағы қызметіне, бірін- бірі алмастырып, билікке таласқан орыс
үкіметтерімен (Уақытша Сібір үкіметі, Қүрылтай Жиналысы мүшелері комитеті
(Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланысына және Кеңес
үкіметі жағына ету себептеріне тоқталады 8.
Біздің ойымызша, Отандық тарих ғылымы енді қаз түра бастаған кезеңде,
ұлтының біртұтас тарихын жазуға деген М.Тынышпаевтың талпынысына осындай
баға берумен келісу қиын. Мүның өзі М.Тынышбаевтың тарихи көзқарасына
арнайы жүйелі, объективті тұрғыдан талдау жасаудың қажеттігін көрсетеді.
Түркістан- Сібір темір жолы құррылысын салумен бірге, ел ішінде
кеңестік индустрияландыруды насихаттау мақсатында, іле-шала осы
магистральға қатысты жарық көрген сан алуан еңбектерде оның еңбегі елеусіз
қалды 46. Тіптен М.Тынышпаев мүше болған Турксибке Жәрдемдесу комитеті
мүшелері тізімі берілген жинақта да, оның есімі көрсетілмеген 21. Кейін
осы Түрксибтің тарихына, Қазақстандағы жалпы жол қатынасы дамуына арналған
зерттеулерде де М.Тынышбаевтың зор еңбегі әділетсіздікпен ұмыт қалдырылды
11.
Сонымен Мұхамеджан Тынышпаевтың жан- жақты қызметіне, жеке өміріне
қатысты ғылыми әдебиеттерге жасалған шолу - қайраткер ғалым, кәсіпқой маман
туралы арнайы тарихи және кәсіби зерттеудің болмағандығын көрсетеді. Мұның
өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін күшейте түседі.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері: Диплом жұмысының басты мақсаты
-М.Тынышпаевтың ғүмырының барлық кезеңдерін қамти отырып, оның қоғамдық-
саяси қызметін, ғылыми және кәсіби қызметін тарихи шындық түрғысынан
зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін, диплом жүмысы темендегідей нақты
міндеттерді шешуді көздеді:
- М.Тынышпаевтың туған ортасын анықтау. Оның қоғамдық көзқарасының
қалыптасуына ықпал жасаған ортаны, ішкі және сыртқы
себептерді ашу. Оның көзқарасындағы әзіндік ерекшеліктерді айқындау;
- Қайраткердің қазақ тарихының күрделі мәселелерін зерттеудегі
рөлін және оның еңбектерінің бүгінгі тарих ғылымы үшін маңыз-
дылығын айқындау;
- Сталиндік саяси қуғын- сүргіннің жүгенсіздігін, тұрпайы жазалау
механизмін, адамгершіліктен жұрдай кескін- келбетін М.Тынышпаевтың
қасіретті тағдыры арқылы көрсету.
Диплом жұмысының мерзімдік шегі: Мұхамеджан Тынышпаевтың өмір сүрген
жылдар, яғни туған күнінен бастап, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған
жылдарға дейінгі кезеңді қамтиды. М.Тынышпаевтың тағдыры бұрын толық
зерттелмегендіктен, ол туралы бұрынғы таптық тұрғыдан жазылған
тарихымызда үшқары және бұрмаланған қорытындыларға көп орын
берілгендіктен, оның өмірін түтас алып қарастырдық.
Диплом жұмысының деректік негізін: Кітапханаларда сирек кездесетін
кітаптар мен қолжазбалар бөлімінде сақталған мерзімді баспасөздегі
деректер, ғылыми зерттеулер мәліметтері, М.Тынышпаевтың өз еңбектері
құрады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі: М.Тынышпаев - "XX ғасырдың
алғашқы жартысындағы азаттық үшін күрескен қазақ үлттық интел-женциясының
тағдыры"— деген принципке бағындырылды. Зерттеу бір қайраткердің белсенді
қызметі негізінде, сол кездегі бүкіл қазақ интеллигенциясының, туған
халқына жасаған сан қырлы және сан алуан белсенді қызметін, жаңа
методологиялық көзқарас негізінде ашады. Зерттеудің барысында тарихилық,
талдау және қорыту, салыстармалы түрде қарастыру тәрізді әдістер
қолданылды. Қайраткер тағдырын объективті, шынайы, жан-жақты қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы: Негізінен кіріспе, екі тарау, төрт баптан
және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. М. Тынышбаевтың қоғамдық- саяси қызметі
1. 1. М. Тынышпаевтың өмірбаяны
Отарлық бұғау құрсауында болған елдердің тарихында алтын әріптермен
жазылуға тиіс кезең- азаттық қозғалыс тарихы болатындығы түсінікті. Бізге
де тікелей қатысты бүл кезеңді толық танып білмейінше, жан- жақты терең
қарастырмайынша, енді- енді қалыптасып келе жатқан ұлттық дербес
мемлекетіміздің негізі берік бола алмайды.
Белсенді қайраткерлерінің бірі- біз бітіру жұмысының тақырыбы етіп
алған - Мүхамеджан Тынышпаев болып табылатын, Алаш қозғалысы ақиқатын
білуге деген еліміздегі жаппай құлшыныс, бұл қозғалыстың алдына қойған
мақсатының өміршеңдігінен және бүгінгі күннің тәуелсіздік идеяларымен
үндесіп жатуынан туған еді.
Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тарихы тым бір
жақты, қатаң таптық көзқарас тұрғысынан зерттелгендігі белгілі. Онда
негізінен, марксистік доктрина қағидаларының дұрыстығы, большевиктердің
стратегиясы мен тактикасының толықтай салтанат құратындығы айтылатын. Ал
басқа ("буржуазиялық", "ұсақ буржуазиялық", "контрреволюциялық", "ұлттық"
жұмсартып айтқанда "пролетар емес" және т.б.) партиялар мен қозғалыстардың
негізі жоқтығы, халықтан алшақтығы, сондықтан да олардың болашақта болмай
қоймайтын жеңілісі дәлелденетін. Әдетте, Ресей империясында пролетариат
диктатурасының және бірпартиялық жүйенің орнауы зандылық болып табылатыны,
оның объективті тарихи процесс екендігі, ал басқа балама жолдың тек тұйыққа
әкеліп тірейтіндігі санаға терең енгізіле түсіндірілетін.
Ал осы қозғалыстар, партиялардың негізгі ұйтқысы - басты көсемдері,
озық ойлы зиялы қауым туралы мүлде зерттелмейтін, не бұрмаланып жазылатын.
Ұлт- азаттық қозғалыстарының жекелеген қайраткерлерінің рөлін көрсету,
Коммунистік партияның коллективтік мүддесіне жат, беделіне нұқсан болып
саналғандықтан, бодан ұлттардан шыққан тарихи тұлғаларды, соның ішінде
саяси ұлттық тәуелсіздік үшін күрескен қайраткерлерді арнайы зерттеуге тиым
салынды. Керісінше, коммунист "тапшыл" тұлғалардың қоғамдық- саяси қызметін
жазуға ғана рұқсат етілді.
Бұл пікіріміздің негізсіз еместігіне, тақырыбымызға қатысты М.Ты-
нышпаев туралы кеңестік зерттеулерде жасалған тұжырым дәлел болады. Мысалы,
1957 жылы Қазақстан Мемлекеттік баспасынан шыққан "Қазақ ССР тарихының" I
томынан мынадай жолдарды оқимыз: "...Жетісуда Уақытша Үкіметтің
комиссарлары болып Қоныс аудару басқармасының чиновнигі, патшаның
отаршылдық саясатын белсене жүргізген эсер Шкапский және буржуазиялық
ұлтшылдардың басшыларының бірі М.Тынышпаев тағайындалды. Барлық прогрестік
жаңа нәрселерден қорыққан, революцияны жек көрген буржуазияшыл ұлтшылдар
ауылда патриархтық- феодалдық қатынастарды сақтауға тырысты. Олар феодалдық
жер иелену тәртібін, әйелдерді бұрынғы езілген, күңдік қалыпта ұстау
туралы, реакцияшыл мұсылман дін қызметкерлері үшін артықшылық жағдай жасау
туралы және сот жұмысымен халық ағарту ісін солардың қолына беру туралы
қаулылар қабылдатты.
Орыс халқы мен қазақ халқының жаулары- буржуазияшыл ұлтшылдар орыс
пролетариатына өшпенділікті қоздыру үшін қолдарынан келгеннің бәрін істеп
бақты" 4.
Тұтас Түркістан өлкесіндегі XX ғасырдың басындағы ұлтазаттық
қозғалыстың жетекшілерінің бірі, тарихшы- ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш
жоғары білімді техника маманы Мұхамеджан Тынышпаевтың өмір жолын, сан-
салалы қызметін зерттеуге талпынысымыз, тарихымыздағы осындай олқылықтардың
орнын толтыруға жасаған әрекетіміз болатын.
Кеңес үкіметі тұсында барлық ұлттық қозғалыстар қайраткерлері тәрізді
Мұхамеджан Тынышбаев туралы да, тарихи шындық тұрғысынан арнайы зерттеу
жүргізуге тиым салынды. Оның тек қоғамдық- саяси қызметі ғана зерттеушілер
назарында болып, ал ғылыми және кәсіби қызметі мүлде ұмыт қалдырылды.
Кеңестік дәуірдегі тарих ғылымында мәңгі, өзекті тақырыптардың ең
бастысы - пролетариат диктатурасының үкімет басына келуі, Түркістан
өлкесінде Кеңес үкіметінің жеңу тарихы болғандығы белгілі. Тарихнамасы өте
бай, осы мәселеге арналған саналуан зерттеулерде М.Тынышпаев сияқты
"буржуазияшыл- ұлтшылдар" үнемі еске алынатын және көбінесе бұрмаланған
белгілі фактылар мен "қалыпқа" салынған тұжырымдар сол күйінде
қайталанатын. Сондықтан бүл кезеңдегі еңбектерге қысқаша шолу жасаумен
шектелуді жөн көреміз.
Жазылу мезгілі азамат соғысы аяқталысымен басталып, 20- жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтитын еңбектердің (естеліктер, партиялық
баспасөздегі мақалалар, арнайы зерттеулер) 7 бірсыпырасы, кейінгі
жылдарға қарағанда біршама объективті жазылған. Мұнда М.Тынышпаев қатысқан
қозғалысқа, үкімет билігін қолына алғанына әлі көп уақыт бола қоймаған
большевиктік биліктің және осы тәртіпке қызмет етуге шешім қабылдаған ұлт
зиялыларынының алғашқы саяси бағалары берілген. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздысы, әрине, Алаш қозғалысының көрнекті жетекшілерінің бірі- Ахмет
Байтұрсыновтың "Революция жөне қырғыздар" атты мақаласы. Мұнда ол,
М.Тынышпаев тәрізді патша заманынан бастап, отарлық билікке қарсы күресіп,
қазақтың ұлттық саясатына жетекшілік жасаған қазақ интеллигенттері
өкілдерінің атынан, осы қозғалыстың пайда болу себебіне, қазақ халқының
1917 жылғы қос теңкеріске қатысына, елді большевиктік анархиядан қүтқару
үшін құрылған уақытша Алашорда үкіметіне, бүл үкіметтің азамат соғысы
жылдарындағы қызметіне, бірін-бірі алмастырып, билікке таласқан орыс
үкіметтерімен (Уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай Жиналысы мүшелері комитеті
(Комуч), адмирал А.В.Колчак үкіметі және т.б.) байланысына және Кеңес
үкіметі жағына ету себептеріне тоқталады 8.
Біздің ойымызша, Отандық тарих ғылымы енді қаз түра бастаған кезеңде,
ұлтының біртұтас тарихын жазуға деген М.Тынышпаевтың талпынысына осындай
баға берумен келісу қиын. Мұның өзі М.Тынышпаевтың тарихи көзқарасына
арнайы жүйелі, объективті тұрғыдан талдау жасаудың қажеттігін көрсетеді.
Мұхамеджан Тынышпаев 1879 жылы мамыр айының 12 жұлдызында Жетісу облысы
Лепсі уезі, Мақаншы-Садыр болысындағы Жыланды тауының баурайында дүниеге
келеді 21. Қазір бұл өңір Алматы облысы, Сарқанд ауданы, М.Тынышбаев
ауылы (1993 жылдан бастап) деп аталады.
М.Тынышбаевтың әкесі - Әлдекеұлы Тынышбай Лепсі уезінің биі болған
12. Ол ел ішінде беделді, қайсар мінезді жан болғанға ұқсайды. Азамат
соғысы жылдарында, қарт Тынышпай қызылдар қолынан қаза табады.
М.Тынышпаевтың анасы Мәдиям да (кейбір естелік-терде Шахизадабану депте
көрсетіледі) 13 өте ақылды, көргенді кісі болған. Ол кісі 1932 жылғы
аштықта қайтыс болса керек. М.Тынышпаевтың өзімен бірге туған бауырлары да
көп болған. Алайда, М.Тынышпаев әулетінің басындағы зобалаң, олар туралы
нақты мәліметтер табуды қиындатып отыр. Бір адамның ғүмырындай салтанат
құрған Кеңес үкіметі, бүкіл әулетті жоқ қылды. "Халық жауының" атын атау
былай түрсын, оның өскен ортасы, шыққан елі жайында да сөз қозғауға тиым
салынды. Сөйтіп, бүл үкімет, ежелден Жетісудың екі өзені - Лепсі мен Ақсу
бойын мекендеген Орта жүздің найман-садыр руы-нан шыққан, ірі тарихи тұлға
- Мүхамеджан Тынышпаевқа қатысты нәрсенің бәрін, халық санасынан ешіруге
тырысып бақты.
М.Тынышпаев "жер жаннаты Жетісу" атанған әсем еңірден шықты. Тынышбай
әулетінің атақонысы - Ешкіөлмес сайы (бір жылы осы сайда 6 ешкі мен 1 серке
қалып қалған, келесі жылы 12 ешкі болып көбейіп, аман түрғанын көрген жүрт
осылай атап кетеді), кейде Тынышбай сайы деп те аталатын жерде оның балалық
шағы өтті.
Ал уездің орталығы Лепсі қаласы сол кезде, өзінше бір
экономикалықмәдени орталық тәрізді болған. Мүнда үш медресе, үш шіркеу,
Михайловтың, Макушкиннің, Ботбаевтың кітап дүкендері, үн тартатын, май
шығаратын өндіріс орындары, тері илейтін, спирт шығаратын заводтар болған.
Кейін Лепсі қалалық екі кластық ерлер учи-лищесі ашылады. Қазақша сауатын
ауыл мектебінде ашқан М.Тынышбаев, осы училищені бітірген.
М.Тынышпаев аталған училищені бітірген соң, 1890 жылы 14 тамызда Верный
қаласындағы Ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. Ол алдымен гимназияның
екі жылдық дайындық класының төменгі бөліміне алынады. Оның бұл оқу орнына
қабылдануы туралы бірнеше естеліктер бар. Олардың бірінде, бала
Мүхамеджанның есеп-қисапқа жүйріктігін кездейсоқ (қой санағы кезінде)
байқап қалған уезд бастығының жәрдемі тиген деп айтылады 14. Ал келесі
бір естеліктерде -зерск баланы байқаған ауылдағы дүкеннің иесі орыс көпесі,
оның оқуға баруына тікелей себепші болған деп көрсетеді 15. Қалай
болғанда да, Мүхамеджанның ерекше табиғи қабілеттілігі, ең басты себеп
болса керек.
М.Тынышпаев білім алған Верный Ерлер гимназияеы, 1876 жылы генерал-
губернатор Г.А.Колпаковский ашқан 4 жылдық Ерлер прогимназиясының негізінде
1881 жылы қайтадан ашылған болатын. Енді ол гимназиялық деңгейде білім
беретін болды. Классикалык тілдер (латын, грек тілдері) жете оқытылатын,
екі жылдық дайындык, класы бар, негізгі оқу курсы 8 жылдан түратын осы бір
білім ұясы, сол ке-зеңнің барлық талабына жауап бере алған. Гимназия
үстаздарының арасында озық ойлы, демократиялық бағыттағы жандар аз болмады.
Олардың кейбіреулері, саяси көзқарастары үшін орталық Ресейден қудаланып,
жер аударылғандар болатын. Гимназия ұстаздарының ын-тызарлығымен ашылған
кітапханасы да болды. Онда құнды кітаптармен қатар, "Восточное обозрение",
"Русский вестник", "Вестник Европы", "Исторический вестник", "Русская
мысль" тәрізді алдыңғы қатарлы басылымдар бар еді 16.
Жанында қазақ балаларына арналған пансионы бар осындай гимназияда,
М.Тынышпаев білім алған еді. Оның жолдастарының көп-шілігі көпестердің,
өнеркәсіп иелерінің, әскери қызмсттегі адамдардың балалары болды. Өйткені
гимназияның өзі де осыларға арналған болатын. Ал М.Тынышпаев тәрізді
жергілікті халықтың балаларын, орыс үкіметі түземдіктермен байланыс жасау
үшін (тілмәштық қызметке) ғана, өте аз мөлшерде қабылдап тұрды. Мысалы,
мұнда әр жылдары Түрлыбек жоне Барлыбек Сыртановтар, С. Аманжолов, Т.
Есенқүлов, Ы.Дүйсебаев, И.Жайнақов ИТергеусізов, Т.Дүйсебаев және т.б.
оқыды. Бүлардың бәрі де туған халқына адал қызмет еткен жандар болғаны
белгілі.
М.Тынышпасв гимназияда өте үздік оқыды. Ол 10 жыл бойы оқы-тушыларын
табиғи дарындылығымен, өте әдепті, кішіпейіл мінезімен таңдандырып өтті.
Бүл туралы гимназистің сабақ үлгерімі мен тәртібі туралы куәліктері дәлел
бола алады. Бірінші кластың 15 тамыз бен 31 қазан аралығындағы алғашқы оқу
тоқсанының қорытындысын тек орыс тілінен ғана "жақсы", қалған пәндерден
үздік деген бағамен аяқтаған М. Тынышпаев, бұдан кейінгі жылдары өте үздік
нәтижелермен оқыды. Ол барлық пәндерді (орыс тілі мсн әдебиеті, орыс және
әлем тарихы, логика, латын тілі, грек тілі, француз тілі, неміс тілі,
математика, алгебра, тригонометрия, география, математикалық гео-графия)
жетік меңгере алды. Соның айғағындай етіп, қазақ баласы жыл сайын кластан
класқа I дәрсжелі мақтау грамотасымен көшіп отырған17.
Гимназия қабырғасында оның өмірде ұстанар мақсаты да қалыптаса
бастайды.
М.Тынышпаев білім алған жылдары Верный қаласы, Қазақстанның
оңтүстігіндегі саяси, мәдени-экономикалық жағынан едәуір дамыған ірі
орталық болды. 1854 жылы Алматы шатқалында негізі қаланған Верный бекінісі,
уақыт өте сібір қазақтары мен орыс шаруаларының қаласына айнала бастаған
болатын. Қала сондай-ақ, 1867 жылы құрылған Жетісу облысының әкімшілік
орталығы болды. Патша үкімстінің Алатау бөктеріндегі саяси билігін нығайту
мақсатында салынған Верный қаласы, мәдени ошақтарымен де көзге түсті. Мұнда
екі гимназия, бірнеше клубтар, кітапханалар болды. Қалада демалыс күндері
қызықты ойын-сауықтар, түрлі мерекелер, қайырымдылық кештері,
театрландырылған қойылымдар жиі өтіп түрды.
1899 жылы мамыр айында мәдени өмірге құмар Верный жүртшылығы, орыс
халқының ұлы ақыны А.С.Пушкиннің туғанына 100 жыл толуын атап өтуге
әзірлене бастайды. Бүл мерекеден Верный Ерлер гимназиясы да сырт қалмаған
болатын. Оларда ақынның мерекесін өткізуте қызу дайындық жүргізеді.
Пушкин мерекесі 27 мамырда ашылады. Қаладағы түрлі қоғамдар дайындаған
кештің бағдарламасын, гамназия шәкіртгері әзірлеген әдеби-музыкалық беташар
ерекше өрлендірген еді. Әсіресе, беташарға белсене қатысқан, гимназия
формасы өзіне құйып қойғандай жарасқан қазақ жасы жүртшылықты өзіне баурап
әкетеді. 7 класс оқушысы М.Тынышпаев мұнда "Ұлы Петр мен Мазспаның
адамгершілік қасиеттері ("Полтава" поэмасының негізінде)" атты қызықты
баяндама оқыған болатын. Бүгінгі күні ғалым-зерттеуші ретінде де мойындалып
отырган М. Тынышпаевтың аталмыш баяндамасы, оның түңғыш зерттеушілік
ізденісі тәрізді еді.
М.Тынышпаевтың мұндай қасиеті, ол гимназияны бітірген жылы жазған
"Лермонтов поэзиясының негізгі қырлары" атты шығармасында да байқалған
болатын. Оны, жұмысты тексерген облыстық училищелердің бас инспекторы, орыс
тілінің маманы Керенский ерекше атап көрсетеді. Ол М.Тынышпаев шығармасының
басқаларға ұқсамайтын өзгешелігін, сонымен бірге зерттеушілік талпыныстан
да құр еместігін педагогикалық есеп туралы құжатқа жазып қалдырған еді
18.
М.Тынышпаев гимназия қабырғасында жүріп, терең білім алуға, әсіресе
қоғамтану ғылымдарын меңгеруге ерекше құлшыныс танытады. Мұндай еңбек,
үнемі оқу, білімге деген құштарлық текке кеткен жоқ. М.Тынышпаев бірте-
бірте қоршаған өмір, қоғам туралы көз-қарасын, жалпы дүниетанымын
қалыптастыра бастайды. Сонымен бірге, ана сүтімен дарыған Отанына, туған
еліне деген сүйіспеншіліктің, отбасындағы тәлім-тәрбиенің, бөтен жүрттың
боданындағы халқының ауыр тұрмысына деген жанашырлық сезімнің әсерлері де
күшті болды. Оны М.Тынышпаевтың қоғамдық көзқарасының қалыптасуына себеп
болған негізгі факторлардың бірі ретінде қарау керек. Өйткені
М.Тынышпаевтың ер жетіп, оңы мен солы тани бастаған шағы, қазақ халқының
елдіктен де, еркіндіктен де айрылар алдындағы сөті болганы белгілі.
Тарихқа жүгінсек, Жетісу өңірі кейінірек жаулап алынса да, Ресей
империясының зорлықшыл саясатын бірден жүзеге асыруға, табиғаты
жайлылығынан өте қолайлы өлке болғандығы көрінеді.
Ресей үкіметі 1876 жылы, Жетісуға билік жүргізіп отырған Қоқан хандығын
түпкілікгі талқандағаннан кейін, аталмыш өлке империяның бір бөлшегі болып
санала бастады.
Жоғарыда ескерткеніміздей, 1867 жылы құрылған Жетісу облысы Түркістан
генерал-губернаторлығына қарады. 1882 жылы облыс, Дала өлкесі қүрамына
берілді. Алайда 1897 жылы Жетісу облысы, Түркістан генерал-губернаторлығына
қайтарылған еді. Жетісу өлкесі бүл кезде, 335 250 шаршы шақырымды алып
жатқан үлкен аймақ болды. Оған кейінгі Алматы облысы, Семей (қазіргі Шығыс
Қазақстан облысы-Г.Ж.), Жамбыл облыстарының жартысы және Қырғызстанның
солтүстік облыстарына кірді. 1897 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша,
Жетісуда 987 863 адам тұрған19.
Облыстың әскери және азаматтық билігі әскери губернатордың қолына
шоғырланды. Ол өз кезегінде Түркістан генерал-губернаторына бағынды. Ал
уездерді уезд басшылары билеп, олар әскери губернаторға қарады.
Жетісу облысы ғасыр басында алты уезге бөлінген болатын. Олар: Верный,
Қапал, Лепсі, Пішпек, Жаркент және Пржевал уездері. Уездер болыстарға,
болыстар бірнеше ауылдарға бөлінді. Болыстарды үш жылда бір рет сайланатын
болыс басқарушылары, сол сияқты ауылдарды да сайланып қойылатын ауыл
старшиналары биледі. Бұл төменгі әкімшілікті қазақтар басқарды.
Кейін М.Тынышпаевтың ашына жазатынындай, "сатып алусыз, пара берусіз
өтпейтін"20 бұл болыстық қызмет, қазақтарға орыс үкіметінің берген
"сыйлығы" болатын. Болыстыққа сайлау кезінде, жерінен айырылып, күнкөрісі
қиындап жатқанын да естен шығаратын қазақтар, өзара таласып, бір-бірімен
өштесіп, қатты араздасатынын М.Тынышпаев көрсеткен болатын. Империяға
керегі осы болғаны түсінікті. Ол қазақты бір-біріне айдап салып, сыртынан
мыс-қылдап, өзінің жымысқы саясатын одан әрі жүргізе берді.
Жетісу облысында патша заңы толық жүзеге асып тұрды. Мемлекеттік
қылмыстар, басқару жүйесіне қарсы жасалатын алуан түрлі қылмыстар, патша
үкіметінің арнайы заңымен қаралды. Азаматтық істер, ұсақ қылмыстарды билер
соты шешті. Мәселен, М.Тьшышпаевтың әкесінің Лепсі уезінде осындай би
болғаны жоғарыда айтылды.
Қазақ пен қырғызды үкімет міндеткерліктен көзін ашқызбады. Мысалы, 1867
жылғы Уақытша Ереже бойынша түтін салығы 2 сом 75 тиын, ал 1891 жылғы Ереже
бойынша ол 4 сомға көбейтілді. Ол салық төлеушінің шамасына қарамай,
бірыңғай белгіленді.
Енді жер мәселесі қалай шешілгеніне қысқаша тоқталалық. 1891 жылы
шыққан Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы
"Дала Ережесінің" 119 бабына сәйкес, қазақ жері мемлекеттің (қазынаның)
жеке меншігі болып саналғаны белгілі. Ереженің 120 бабында, қазақ даласының
көшпелілердің бүтін қауым болып бірігіп пайдалануына шектелмей
берілетіндігі айтылды. Алайда оның "Ескертуі" қазақтарға өте қауіпті болды.
Бүл Ескерту былай дейтін: "Көшпенділерден ауысқан жер бола қалса, ол жер
мемлекет мүлкін басқарушы министрліктің қарамағына беріледі"21.
Қазақтардың тұрмыстіршілігін, көшпелі өмір салтын түсінгісі келмейтін
зорлықшыл үкіметтің осы бір заңы, қазақ халқын жер бетінен жойып жіберуге
әкелетінін М.Тынышпаев көрсеткен болатын.
Жетісуді жаулап алысымен Ресейдің мұнда отаршылдық саясаты, жедел
қарқынмен жүргізілді. Алдымен казактарын қоныстандырған үкімет, артынан
орыс шаруаларын қазақ даласына қаптата бастады.
Казактар арқылы іске асырылған әскери отарлау, елкедегі патша
үкіметінің басты тірегі болды. Казак әскерлері, Жетісудағы алғашқы орыс
қоныс аударушылары еді. Бүлардың артықшылықтары, үкімет берген жеңілдіктері
көп болды. Олардың өздерінің әскери Басқармасы болып, казактар негізінен,
соған бағынды.
Орыс үкіметі казактардың Жетісуда мәңгі орнығып, өздерінің әскери
тірегі болып қалуы үшін, қазақ жерінің шүрайлы, егін салуға қолайлы деген
жерлерінің бәрін түрлі әдіспен халықтан тартып алып беріп отырды. Соның
есебінен жыл сайын, казак станицалары көбейе бастады. Мәселен, 1900 жылы
Жетісу облысында 11 казак станицасы және 17 поселогы болды. Әсіресе Верный,
Лепсі, Қапал уездерінің жерлері, казак әскерлері меншігіне айналдырылған
болатын. Мүның бәрі, осы өңірдің байырғы түрғындары қазақтардың тау-тасты,
шөлді, қолайсыз жерлерге ығыстырылуымен жүзеге асып жатты. М.Тынышпаев, жер
мәселесінен туған талай қақтығыстың куәсі болғанын да жазған болатын32.
Оның әкесі 10 жылда 10 рет жайылым жері үшін үкіметке шағым жасаған еді.
Мұндай зорлықты М.Тынышбаев бала кезінен көріп есті.
Жетісуды орыс шаруалары арқылы отарлау да, әскери отарлаудан кем түскен
жоқ.
Алғаш өз еріктерімен келіп, өлкені "бейбіт" жолмен отарлағандар осы
орыс шаруалары еді. Ресей мен Украинадан "жүмақ жер" іздеп шүбырған үйсіз-
күйсіз келімсек шаруалар да, өлке халқының санын көбейте бастады. Мәселен,
1902 жылы мүндай келімсектер саны 16 мыңға жетті. Өлкенің кейінгі тарихы,
бүл процестің үздіксіз жүріп отырғандығын керсетеді. Міне туған халқының
өмірін мүлдем өзгертуге өкелген осындай, саяси, экономикалық ауыр жағдай,
М.Ты-нышпаевтың көз алдында жүріп жатты. Ол мүның бәрін тек көріп қоймай,
осындай ауыр жағдайға әкелген себептерді де түсіне бастайды. Ол өзінің
гимназияның жоғарғы класында оқып жүріп-ақ, халқының мұң мұқтажын, орыс
үкіметінің қазақтарға жасап отырған әрекетінің мәнісін түсінгенін жазғаны
мәлім 33. Сондықтан, осындай объективті тарихи себептер де, оны еріксіз,
туған халқының мұңын жоқтауға дайындай бастаған болатын.
М.Тынышпаев 1900 жылы 21 жасында гимназияны алтын медальға бітіріп
шығады. Қүрбыларынан айрықша дараланған шәкірттеріне, гимназияның
педагогикалық кеңесі, болашағына ақ жол тілеп, мынадай мінездеме береді:
"...Үздік оқуымен, үлгілі тәртібімен үстаздарының құрметіне бөленуі
М.Тынышбаевты жігерлендіріп, алған білімін одан сайын тереңдете оқуға
үмтылдырып, оның жүйелі, түрақты түрде орыс тарихымен, орыс өдебиеті және
мәдениеті тарихымен үлкен қызығушылықпен айналыса бастауына өкелді.
Ғылымның әр саласы да (жаратылыстану, гуманитарлық-қоғамтану пәндерін)
бірдей, тез қабылдайтын аса сирек қабілетке ие М.Тынышпаев сонымен бірге,
гамназияға келген алғашқы кезден-ақ, математиканы да, ежелгі және жаңа
жерді де, орыс әдебиетін игеруге де дәл сондай бейімділік танытты. Мұнымен
қоса ол, қолға алған қандай пән болмасын, түп негізінен бастап, мұқият,
тиянақты оқып, толық меңгеруге деген құштарлығымен ерекшеленеді. Оның
мұндай жан-жақты қасиеті, қасындағы жолдастарын да баурап алып, олардың
арасында күншілдік, қызғаншақтықтан ада, қайта ерекше туған құрбыларынан
үлгі алуға, сондай болуға деген құлшъшысты туғызды. Көрнеклі шәкіртіміздің
өзін тәрбиелеген білім ордасының мақтанышына айналып, қай салада болмасын,
адал табанды, ерікжігермен қызмет ететіндігін сеніммен айтуға болады.
М.Тынышбаев білімін әрі қарай жалғастырып, Санкт-Петербургтағы Жол Қатынасы
инженерлері институтына барғысы келетіндігін бітдірді"34.
Бұдан М.Тынышпаевқа ұтаздарының ерекше ынтызарлығы түскенін байқауға
болады. Мұның бәрін М.Тынышпаев тек еңбекқорлығы, білімге деген қүштарлығы
арқасында қол жеткізгендігі де көрінеді. Сондай-ақ, оның адал, қайырымды
мінезі туралы да, оқытушылары объективті баға бере білген. Олардың
М.Тынышпаевты асыра бағалаушылыққа ұрынбағанына, оның бұдан былайғы өмір
жолы дәлел бола алады.
Әрине, "бұратана" өкіліне жаулап алушы елдің өкілдері арасында бірге
жүріп, білім алуы оңай соқпағаны түсінікті. М.Тынышпаев ұстаздары тарапынан
өзіне деген ондай теріс көзқарасты байқамаған. Алайда, қатар құрбыларының
арасында оны көре алмағандар да болыпты. Әсіресе, ол алтын медаль алған
кезінде, мүндай қысым қатты сезілген. Дина Мұхамеджанқызы, әкесінің медалін
көре алмағак гимназияда оқыған орыс балалары, оны соққыға жыққанын әкесі
айтқанын есіне алған еді. Бірақ, М.Тынышпаев мұның бәріне назар аударып,
еңсесін түсірген жоқ. Ол туған халқына пайдасын тигізу үшін барлық
қиындыққа төзе білді.
Саналы жас, сол үшін, өзіне жайлы болуға тиіс қызметтен де (Жетісу
әскери губернаторы кеңсесіндегі тілмәштық жұмыстан) бас тартты. Ол қазақтың
өңі түгіл түсіне де кірмеген қиын да, күрделі мамандықты таңдап алып, ғасыр
табалдырығын етекжеңін жиюсыз күйі аттағалы түрған еліне, өмірін арнауды
мақсат еткен еді.
Әлеуметтік тегі жағынан қарағанда, соншалықты аса байдың баласы
болмаған М.Тынышпаевқа оқу мәселесі қатты қиындық туғызған. Сондықтан оның
Петербургқа баруы да, институтқа түсуі де, оқуы да оңай болған жоқ. Оған
орыс халқының ниеті түзу, алдыңғы қатарлы пікірдегі өкілдері қол үшын
береді. Мәселен, оған астанаға дейін жетіп, институтта оқи алуы үшін, өзі
бітірген гимназияның директоры М.В.Вахрушев пен Жетісу облысының сол
кездегі әскери губернаторы М.Е.Ионов көмектеседі. М.Тынышпаев кейін олардың
адамгершілік қасиеттерін, бар мүмкіндіктерінше қазақ халқына болысқанын
жазған болатын. Мысалы, М.Е.Ионов басқарған жылдары, қазақтардың жер дауы
олардың пайдасына шешіліп отырған болатын.
Сонымен аталған кісілердің тікелей араласуымен, М.Тынышпаевқа 1891
жылғы "Дала Ережесінің" 157-бабының 5 пунктіне сәйкес, қырғыздардан
(қазақтардан-Г.Ж.) халық ағарту саласы үшін жиналатын арнайы қаржыдан
стипендия берілетін болды 25.
"Бұратана" өкілі - М.Тынышпаевты империя астанасы жылы қабылдаған жоқ.
Мәселен, ол қабылдау сынақтарына дейін ақ бірнеше комиссиялардан өтеді.
Мүның бәрінен тайсалмай өткен қазақ жасы, сол 1900 жылы император Александр
I атындағы Жол қатынасы инженерлері корпусы институтының студенті атанды.
Студент М.Тынышпаев материалдық жағынан қатты қиындық көреді. Оған
жылына бірақ рет берілетін 360 сом земство стипендиясы, Петербург өмірінің
қымбаттығынан ең қажетті деген мүқтаждарын өтеуге де жетпей қалатын. Оны ол
Түркістан тенерал-губернаторының атына жазған өтініш хатында көрсетеді.
Стипендиясының 100 сомы формаға, 100 сомы лекцияға, қалғаны пәтер мен азық-
түлікке кетіп, 10 айға бар болғаны 20 сомы қалған М.Тынышпаев, амалсыздан
стипендиясын 100 сомға көбейту туралы өтініш білдірген еді. Осы мәселеге
байланысты Түркістан генерал-губернаторы кеңсесінде, 11 беттен түратын
"студент М.Тынышпаевтың жеке ісі" арнайы ашылған екен 16. М.Тынышпаевқа
тек өз күшіне ғана сүйенуге тура келеді. Ол тырысып бақты. Шамасы, оқуының
арасында қосымша жұмыс істеген болуы керек. Оған астанадағы мүсылмандар да
қол үшін береді.
Мұндай қиындықтарға қарамастан М.Тынышпаев өте үздік оқиды. Оның
институтты да үздік дипломмен бітіргенін, қызы Дина апай айтқан болатын. Ол
кісі, әкесінің дипломы аумалы төкпелі заманда, барлық құжаттармен бірге
жоғалып кеткенін айтқан еді.
Осындай жағдайға байланысты М.Тынышпаев еліне, екі жылда бір рет қана
келіп тұра алды. Ол бос уақытында кітапханаларға, түрлі қоғамдық орындарға
барып, өзінің білімін, дүниетанымын одан әрі дамыта бастайды. Саяси
бағыттағы түрлі жиналыстарға, бас қосуларға да барып түрады. МТынышпаевтың
өмірінде Петербургтың қалай орын алғанын баласы Ескендір Мүхамеджанұлы
былай деп айтады: "...Отец был убежден, что этот город своими стенами
воспитывает, облагораживает, делает прививку интеллигентности." 27. Ол
әкесінің Петербургқа жолы түсіп бара қалса, өзін Эрмитажға, Орыс музейіне
немесе Патша селосына, Петергофқа ертіп апаратьшын айта келіп, әкесіндей
жол бастаушы экскурсоводты ешқашан кездестірмегенін есіне алады. Мұның
бәрі, М.Тынышбаевтың студенттік кезінен қалыптастырған әдеті болғанын
көрсетеді.
М.Тынышпаев Петербург қаласында 1900-1906 жылдары болды. Бұл жылдар
тарихи оқиғаларға толы болды. Империя көлемінде түрлі қозғалыстар, саяеи
партаялар мен қоғамдық ұйымдар дүниеге келіп жатты. Мәселен, XX ғасырдың
басында Ресейде шамамен 150-дей саяси партия өмір сүрді.28. Бүлардың
арасында өмір сүріп тұрған қоғамдық құрылысты өзгертуді жақтаушы партиялар
да, барып түрған консерватистік партиялар да болды. Қалай болса да,
қоғамның өміріне өзгеріс енгізген бірінші орыс революциясы, осындай
партиялардың, түрлі қозғалыстардың күресі нәтижесінде жасалған еді.
М.Тынышпаевтың үш ғасырға жуық ел билеген Романовтар әулетін қатты
шошытқан осы төңкерісті тікелей басынан өткергені мөлім. Оның бүл кезде
институтты бітіруге жақындап, қоғамдық саяси көзқарасы жағынан есейіп, ақыл
тоқтата бастаған кезі болатын. Империя өміріне ерекше әсер еткен төңкеріс,
М.Тынышпаевқа да үлкен саяси мектеп болды.
Алыста жүріп, саяси құқынан да, дінінен де айрылған, экономикалық
жағынан одан да ауыр халге душар болып отырған туған елін, М.Тынышпаев бір
сөтке де ойынан шығарған жоқ. Оны өзі де жазды. Оның осы жылдардағы іс-
әрекеті туған халқының тағдыры бейтарап қалдырмайтын, елі үшін күресе
алатын қайраткердің келбетін көрсете алады.
Ол бұл жолда жалғыз болған жоқ. Астанада оқитын түркі текті жастармен
М.Тынышпаев жақын араласқан болатын. Оларды шыққан тектері ғана емес, туған
елдерінің төуелсіздігі үшін күресте ынтымақтастырды. Сол үшін
М.Тынышпаевтың интеллектуалдық ортасын да таныстыру қажет деп санаймыз.
Атап айтқанда бұл жастар - Халел Досмухамедов, Сәдуақас Шәлімбеков, Дәуд
Махмудүлы Шейх-Али, Асқар Әлиүлы Шейх-Али болатын. Сонымен бірге белгілі
қайраткер Сәлімгерей Жантөрин де М.Тынышбаевтың Петербургта жақын араласқан
пікірлес досы болған еді.
Аталған кісілер ішінде Х. Досмухамедовтың есімі ғана бізге жақсы таныс.
Ол туралы соңғы жылдары көптеген зерттеулер жарық көрді 29. Сондықтан
Қазақстанның батыс өлкесінен шыққан дәрігер, ғалым, ірі қайраткер, жан-
жақты білімнің иесі Х.Досмухамедовқа тоқталуды артық деп білеміз.
Ал басқа азаматтардың өмірі, қызметі әлі толық таныс емес болғандықтан,
олардың әрқайсысына қысқаша тоқталуды жөн көрдік.
М.Тынышпаевтың гимназиялас досы Сәдуақас Шөлімбеков 1902-1906 жылдары
Петербург әскери-медициналық Академиясында оқыды. Оқуын бітіргесін еліне
оралып, дәрігер болып қызмет етті. Бірінші дуниежүзілік соғысқа байланысты
майданның қара жүмысына алынған қазақ жігіттерін қарап жүріп, жастай қайтыс
болды. Оның есімі өз елі Қарқаралыға ғана емес, барлық оқығандарға, қазақ
зиялыларына жақсы таныс болатын. Әсіресе, оның 1916 жылғы көтеріліс
түсындағы қызметі көзге түскен еді. Оның Қарқаралы қазағына басу айтып,
сабырға шақырған үстамды іс-әрекетін, көрнекті қайраткер Жақып Ақбаев,
кезінде. орынды бағалаған болатын. М.Тынышпаев оған арнаған қазанамасында:
"... Сәдуақас екеуміз жасымыздан ағалы-інілідей болып, бір жүріп, бір тұрып
едік. Баяғы көп халыққа қиыншылық бірінші орыс төңкерісі-Г.Ж. туғанда,
Петроградта бірге I жүріп, түрлі-түрлі жиылыстарда болып едік. Ағайын
туғанның ортасында болып, хәлім келгенше жүртыма қызмет қыламын деуші
еді... Марқүм жаңа өспірім оқу бітіргендердің арасында, алдыңғы қатар-дағы
талапкердің бірі еді" 30-деп қинала жазған болатын.
М.Тынышпаевтың дағыстандық құмық досы – Дәуд Махмудұлы Шейх-Али 1879-
1954 бұрынғы КСРО Ауыл шаруашылығы ғылымында өзіндік орны бар инженер
мелиоратор ғалым. Қиыр Шығыста (1916-1927 жж.) қант қызылшасының жаңа
түрін, бау-бақша дақыл-дарын, табиғаты қатал аймақтарда күріштің жаңа
түрлерін өсіруді теориялық негіздеп, іске асырушы болған. Түркістан-Сібір
темір жолы құрылысы басталғанда, Қазақстанға көшіп келеді. Оның Жетісудан
Өскеменге дейінгі сулы алқаптарда, күріштің тағамдық құнары күшті жаңа
дақылын өсірумен, каучукты өсімдіктер (таусағыз, көксағыз) турлерінің
агротехникалық мәселелерімен айналысқанын, Түрксиб тарихына байланысты
архив деректерімен таныса отырып, кездестірдік 31. Болашақта Түрксибтің
тарихы қайта жазылатын күн туса, Қазақстанға мұндай еңбегі сіңген Д.М.Шейх-
Али есімі де сырт қалмайтынына үміттенеміз.
Д.М. Шейх-Али сонымен бірге, Алматы тәжірибе станциясында, Қазақ Ауыл
шаруашылығы институтында да қызмет істеген. Ол күріш өсіруге байланысты
еңбектердің авторы 25. Профессор Д.М. Щейх-Али 1944 жылы Отанына оралып,
өмірінің соңына дейін Дағыстан Ауыл шаруашылығы институтында өсімдіктану
кафедрасын басқарды 22.
М.Тынышпаевтың тағы бір пікірлес жолдасы - XX ғасыр басындағы
түрікшілдік және мұсылмандық қозғалыстың көрнекті өкілі - Сәлімгерей
Жантөрин болған еді.
Ол Петербург университетінің физика-математика факультетінің түлегі. I
Мемлекеттік Думаның мүшесі (Уфа губерниясынан сайланған), осы Думаны тарату
туралы 9 шілдедегі патша манифесіне қарсы "Выборг үндеуіне" қол қоюшылардың
бірі. Мүсылман халықтарының территориялық автономия алу туралы идеясын,
татар халқының өкілі Ғ.Сыртлановпен бірге ұсынушы. Башқүртстанның
тәуелсіздігі үшін курескен қайраткер - ғалым Зәки Валиди Тоғанның рухани
ұстазы. 1925 жылы, 62 жасында Сәлімгерей Жантөрин Қазан қаласында жүрек
ауруынан қайтыс болды 24.
Асқар Әлиұлы Шейх-Али Петербург университетінің физика-математика
факультетін бітірген. 20 жылдары араб шрифтісіндегі жазу машинкасын ойлап
тапқан ірі конструктор. Сол үшін кейін 37 жылғы зобалаңда сотталған
болатын. Оған кеңес үкіметі - "социализмге барар жолдағы реакциялық кедергі
жасайтын - араб жазуын" сақтауға күш салды деген айып тақты. 1934 жылы
айдаудан (Беломор-Балтық каналында болған) келген соң да, өмірінің соңына
дейін "халық жауы" атағынан құтылған жоқ. 58-бабқа кесілу, бұл өмір бойы,
қуғын, қысым көру деген сөз болатын. Бостандыққа шығу деген шын мөніне
келгенде бүлар үшін тұсауы жоқ түрме еді. Дәл осындай қорлықты, қазан
төңкерісіне дейін білім алған татар зиялысы А.Ә.Шейх-Алидың өмірімен-ақ
түсіндіруге болады. Ол 80 жастан асқан шағында, 1968 жылы қайтыс болды
25.
М.Тынышпаев бізге әзірге белгілісі - осы достарымен бірге,
Петербургтағы генерал Әли Шейх Алидың үйінде кездесіп тұрды. Бүл сол кезде
түркі-мұсылмандардың жиналатын орны болған 26. Оның мұсылмандардың қоғамы
тәрізді роль атқарғаны да байқалады. Мұнда түрлі мәселелер, саяси
тақырыптар қызу талқыланатын отырыстар жиі болып түрған. М.Тынышпаевты
материалдық қиындықтан құт қарған да осы қоғам болатын. Генерал Әли Шейх-
Али, Асқар Әлиұлының әкесі екендігін ескертейік.
1. 2. М. Тынышпаевтың тарихи көзқарасының қалыптасуы
Кеңестік тарихнамада ұлттық қозғалыстар, саяси партиялар тарихы тым бір
жақты, қатаң таптық көзқарас тұрғысынан зерттелгендігі белгілі. Онда
негізінен, марксистік доктрина қағидаларының дұрыстығы, большевиктердің
стратегиясы мен тактикасының толықтай салтанат құратындығы айтылатын. Ал
басқа ("буржуазиялық", "ұсақ буржуазиялық", "контрреволюциялық", "ұлттық"
жұмсартып айтқанда "пролетар емес" және т.б.) партиялар мен қозғалыстардың
негізі жоқтығы, халықтан алшақтығы, сондықтан да олардың болашақта болмай
қоймайтын жеңілісі дәлелденетін. Әдетте, Ресей империясында пролетариат
диктатурасының және бірпартиялық жүйенің орнауы зандылық болып табылатыны,
оның объективті тарихи процесс екендігі, ал басқа балама жолдың тек тұйыққа
әкеліп тірейтіндігі санаға терең енгізіле түсіндірілетін.
Бұл жастар астананың саяси өміріне де араласып, халқының азаттығы үшін
күреске түсу жолында тәжірибе жинақтап, сабақ ала бастайды. Олар бірігіп,
түрлі жиналыстарға, бас қосуларға барып жүреді. Оларға астананың саяси
өмірінің әсерін және түркі жастарының түрлі саяси ағымдарға қатынасын,
Х.Досмүхамедовтың кейіннен ОГПУ-ға берген жауабынан кездестіреміз. Аталмыш
меселе туралы да тарихи құнды дерек ретінде бағалауға болатын бұл жауаптан
үзінді келтірелік. Х.Досмүхамедов былай деп айтады: "Петербургқа бірінші
революцияның қарсаңында, яғни арасында студенттер де бар демократиялық
күштер іштей наразылық танытып тұрған шақта бардым да, бірден студенттік
өмір иіріміне сүңгіп, өзімнің саяси сауатымды ашуға кірістім, түрлі
партиялардың бағдарламалық талаптарымен таныстым, түрлі студенттік
үйірмелерде болдым, тек сонан кейін ғана орыс мемлекеті әмірінің ішкі
мазмұнын түсіне бастадым. Мені және басқа қазақ студенттерін бірде-бір
саяси партияның немесе үйірмелердің бағдарламалары қанағаттандыра алған
жоқ. Социал-демократтар тек жұмысшылар жөнінде... кадеттер өзге халықтар
турасында бір ауыз сөз айтпай, тек орыс халқының ұлылығы жөнінде айтты, ал
оңшылдар болса орыстан басқа жұртты кемсітумен болды.
Біз, бір топ қазақ студенттері кездейсоқ барып тыңдаған Милюковтың
баяндамасында айтылған сөздерді еш уақытта ұмыта алмаспыз. Ол сөзінде
"патша үкіметі жат жұрттарды дөрекі және арсыз түрде қанап, тура сол істі
еппен істеп, көздеген нәтижеге жетуге болатындығын ескермей отыр" деді. Бұл
айтылған сөз біздің сол кезеңдегі интеллигенция арасында үстемдік құрған
кадет партиясына қатынасымыздың тағдырын шешті. Сол уақытта Петербургта
жүрген 10 шақты қазақ студенті өз үйірмемізді қүрып, Қазан және Мәскеудегі
сондай үйірмелермен хат алыстық. Осы үйірмеде алғаш рет біздің негізгі
тілектеріміз бір қалыпқа түсті. Ол: қазақ еліне толық мәдени және саяси
теңдік, автономия берілуге тиіс, мұсылмандық шығыспен емес, батыс елдерімен
қатынасты нығайту, Түркиядан емес Жапониядан үйрену, Бүхара мен басқа шығыс
елдерінде емес, Ресей және батыс елдерінде білім алу, жаңа негіздегі білім
мен мәдениет үшін күресу, бір сөзбен айтқанда, осы үйірмелерде түңғыш рет
кейін алашордалық қозғалыста үстемдік алған пікірлер бір арнаға түсті".
27.
Х.Досмүхамедов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz