Жылқы саудасы



Қазақтың дәстүрлі ежелден көрші елдермен саудасы – төрт түлік мал, оның ішінде жылқымен сауда басты кәсібі еді. Әсіресе көршілеріміз Ресей мен Қытай мемлекеттері қазақтың екі нәрсесіне асық болды, бірі ұлан-байтақ жеріміз, екіншісі есепсіз жылқымыз. Қытай ілкіден өзінің жүз мыңдаған әскерін дала жылқысы есебінен қамтамасыз етсе, Ресей ХІХ ғасырда қазақ жерін тұтас басып алып, шекарада айырбас керуен-сарайларын ашып жылқы саудасын қарқындатты. Алдымен қазақ-қытай саудасына келетін болсақ,
1758 жылы Жоңғар мемлекетін талқандаған соң қытай ғасырлар бойы армандаған қазақтың бағалы жылқысына қолы жетті. Бұл бір жағынан Абылай бастаған қазақ хандығына да тиімді еді, себебі халықтың қолында төрт түлік малдан басқа несі бар, қазіргідей қазба байлыққа мұнай мен газға қолы жеткен жоқ. Сондықтан Абылай екі көршісінің құя берсе таусылмас базарына жылқы табындарын айдай бастады. Қазақ-жоңғар соғысының бір ерекшелігі сол басқа түліктерге қарағанда (қой, түйе, сиыр) жылқы табындарының көпшілігі жау қолына түспей аман сақталды. Жоңғарды жеңген соғыстан кейін мал басы өсіп, бұрынғы қалпынан да асып, жаңа жайылымдар іздеу қажеттілігі туды.
Қытайдың көне замандардан шекаралық аудандарға арнаулы ат базарларын ашып көшпелі халықтардың (моңғол, ойрат, т.б.) жылқыларын табын-табынымен сатып алу тәжірибесі бар еді. [298.212б.] Қазақтардың бағзы заманнан Қытайдан алатыны жібек, фарфор болатын. Қытай ол кезде сауда саясатына ерекше көңіл бөлді, қазақтарды қала базарларынан үркітіп алмау жағын қарастырды.
«Сауда сөзсіз әділ болуы шарт. Олар құладүз, қиыр шалғайдағы патшаның ықыласын сезіне алатын болулары керек», деп Цинь патшасы сауданың стратегиялық ерекшеліктерін белгілеп береді. «Қазақтарға өздерінде жоқ нәрселерді жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізу, оларда жылқы көп өседі, сол жылқысын айырбастап алу арқылы өзіміздегі ішкі өлкелердің қажетін қамтамасыз ету керек. Қазақтардың малын арзанға айырбастап алдау дұрыс емес. Жасағалы отырған саудада өте пайдакүнемдік істеуге де, тым еркіне қоя беруге де болмайды. Десе де екі жақтың тең пайда көруі керек. [299.45б.] Қытайдың бұл тарихи құжаттарында қазақтармен екі арадағы сауда мейлінше адал және шын болуы көрсетілген. Қытайға елшілікті бастап барған Абылай мен Әбілпейіз хандар өздерімен бірге апарған жылқы табындарын Құлжа мен Тарбағатайда өткізді. [300.37б.]
1757 жылы Абылай өзі бірінші болып 200 жылқыны киім-кешекке, күміс құймаларына айырбастайды. [300.131б.] Абылайдың Құлжа мен Тарбағатайда сауда жасауға өзі барып жүргені, алдымен ол Қытай өкіметін Үліңгірге сауда жасауға шақырады, Қытай жағы алыс, сауда керуендеріміз баруы қиын деп бас тартады. 1758 жылы екі жақ тағы да Абылайдың ұсынысымен Үрімжіде сауда жасауға келіседі.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   
Жылқы саудасы

Қазақтың дәстүрлі ежелден көрші елдермен саудасы – төрт түлік мал,
оның ішінде жылқымен сауда басты кәсібі еді. Әсіресе көршілеріміз Ресей мен
Қытай мемлекеттері қазақтың екі нәрсесіне асық болды, бірі ұлан-байтақ
жеріміз, екіншісі есепсіз жылқымыз. Қытай ілкіден өзінің жүз мыңдаған
әскерін дала жылқысы есебінен қамтамасыз етсе, Ресей ХІХ ғасырда қазақ
жерін тұтас басып алып, шекарада айырбас керуен-сарайларын ашып жылқы
саудасын қарқындатты. Алдымен қазақ-қытай саудасына келетін болсақ,
1758 жылы Жоңғар мемлекетін талқандаған соң қытай ғасырлар бойы
армандаған қазақтың бағалы жылқысына қолы жетті. Бұл бір жағынан Абылай
бастаған қазақ хандығына да тиімді еді, себебі халықтың қолында төрт түлік
малдан басқа несі бар, қазіргідей қазба байлыққа мұнай мен газға қолы
жеткен жоқ. Сондықтан Абылай екі көршісінің құя берсе таусылмас базарына
жылқы табындарын айдай бастады. Қазақ-жоңғар соғысының бір ерекшелігі сол
басқа түліктерге қарағанда (қой, түйе, сиыр) жылқы табындарының көпшілігі
жау қолына түспей аман сақталды. Жоңғарды жеңген соғыстан кейін мал басы
өсіп, бұрынғы қалпынан да асып, жаңа жайылымдар іздеу қажеттілігі туды.
Қытайдың көне замандардан шекаралық аудандарға арнаулы ат базарларын
ашып көшпелі халықтардың (моңғол, ойрат, т.б.) жылқыларын табын-табынымен
сатып алу тәжірибесі бар еді. [298.212б.] Қазақтардың бағзы заманнан
Қытайдан алатыны жібек, фарфор болатын. Қытай ол кезде сауда саясатына
ерекше көңіл бөлді, қазақтарды қала базарларынан үркітіп алмау жағын
қарастырды.
Сауда сөзсіз әділ болуы шарт. Олар құладүз, қиыр шалғайдағы патшаның
ықыласын сезіне алатын болулары керек, деп Цинь патшасы сауданың
стратегиялық ерекшеліктерін белгілеп береді. Қазақтарға өздерінде жоқ
нәрселерді жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізу, оларда
жылқы көп өседі, сол жылқысын айырбастап алу арқылы өзіміздегі ішкі
өлкелердің қажетін қамтамасыз ету керек. Қазақтардың малын арзанға
айырбастап алдау дұрыс емес. Жасағалы отырған саудада өте пайдакүнемдік
істеуге де, тым еркіне қоя беруге де болмайды. Десе де екі жақтың тең пайда
көруі керек. [299.45б.] Қытайдың бұл тарихи құжаттарында қазақтармен екі
арадағы сауда мейлінше адал және шын болуы көрсетілген. Қытайға елшілікті
бастап барған Абылай мен Әбілпейіз хандар өздерімен бірге апарған жылқы
табындарын Құлжа мен Тарбағатайда өткізді. [300.37б.]
1757 жылы Абылай өзі бірінші болып 200 жылқыны киім-кешекке, күміс
құймаларына айырбастайды. [300.131б.] Абылайдың Құлжа мен Тарбағатайда
сауда жасауға өзі барып жүргені, алдымен ол Қытай өкіметін Үліңгірге сауда
жасауға шақырады, Қытай жағы алыс, сауда керуендеріміз баруы қиын деп бас
тартады. 1758 жылы екі жақ тағы да Абылайдың ұсынысымен Үрімжіде сауда
жасауға келіседі.
Қытай императоры сияқты Абылай да екі арадағы саудаға айрықша көңіл
бөлді. Сондықтан бұл шараға басшылық жасауға өзінің бас қолбасшысы, ірі
мемлекет қайраткері, өте беделді Қабанбай батырды тағайындайды. Сөйтіп 1758
жылы қыркүйектің 17-де екі мемлекеттің арасындағы саудаға Қабанбай батыр
бастаған ресми делегация барады. Абылай ханның екі арадағы саудаға әскери
адамды тағайындауы бекер емес. Себебі Қытай жағында бұл істі (әрине жасырын
түрде) қолбасшының орынбасары генерал басқаратын. Қазақ жағынан бас
сардардың келуін, Цинь ордасында белгілі дәрежеде бағалағанын, айрықша атап
өтіледі. Қазақтардың Қабанбайы сауда жасау үшін 300-ден артық жылқыны 17
қыркүйек күні Үрімжіге айдап әкелді. [298.47б.] Жылқы саудасының Цинь
патшалығы үшін қандай маңызы барын мына фактіден көруге болады. 1763 жылы
28 ақпанда жоғарғы әскери кеңестің шешімінде Қазақтармен айырбас сауданың
бастысы жылқы санын өсіре беру керек. Шыңжаңда жылқы көбейген соң,
мемлекеттің ішкі өлкелеріндегі қазыналық табындарды молайту үшін айдап
отыру қажет. [300.157б.]
Сонымен қатар Цинь ордасы базарларда тауарлардың сапасын қадағалап
отырды.
Пекин әкімшілігі қазақтар жаман маталарын алмай қойып, Цинь армиясын
жылқымен, малмен қамтамасыз ету жоспары іске аспай қалады деп белгілі бір
дәрежеде қауіптеніп отырды. [301.90б.] Мұны дер кезінде түсінген Абылай
хан 1759 жылы айырбас базарларын қазақ шекарасына жақындату мақсатымен
Сайрам көлі жағасында Іле генерал губернаторымен кездесіп, шарт жасасты.
Кездесу шарты бойынша Тарбағатай (Шәуешек) пен Іледе (Құлжа) айырбас
базарлар ашылды. 1763 жылы Тарбағатайдағы тұрған әскерлердің санының
көбеюіне байланысты әскердің малға қажетін өтеу үшін Тарбағатайдан 3-ші
базар ашылды. [298.49б.] Бұған дейін қазақтар Қытаймен сауда жасау үшін
малдарын айдап, Ілені, Тарбағатайды басып өтіп Үрімшіге баратын. Жол азабы
– көр азабы, дегендей мал да, мал иелері де, саудагерлер де қажитын. 1759
жылы Цинь патшалығының қазақтардан айырбастап алған жылқысының саны 10
мыңнан асты. 1760 жылдардан бастап жаңа базарлардың ашылуына орай, екі ел
арасындағы сауда бұрынғыдан 3-4 есе өсті. Құлжа мен Шәуешекте әр жылқының
бағасы 3-4 лян (1 лян – 37,3 грамм) тұрса, Қашғарда 7-8 лян тұрды. 1762
жылы қытайлар бұл жерлерден сатып алынған жылқыларды Қашғарға апарып,
нәтижесінде 6700 лян күміс үнемдеген. [300.39б.]
Сондықтан мұны түсінген Абылай ханның саудагерлері Қашғарға барып
сауда жасауды күшейтті, енді қазақ саудагерлері матаны арзан беретін ұйғыр
саудагерлерімен тікелей сауда жасай бастады. Айналымы төмендегеннен кейін
1765 жылы Үрімжідегі базар жабылды. Сол кездерде қазақ саудагерлері төрт
түлік малдың айырбасына қанағат тұтпай, Ресейдің мата бұйымдарын, Әндіжан
кілемдері секілді тауарларды сата бастады. Бұл қазақ ішінде саудагерлік-
көпестік топтың – сословиенің жіктеле түскенін көрсетеді. Қазақ
саудагерлері жібек, торқа, кездеме маталарына талғаммен қараған. Жылқы
саудасын жасап жүрген қазақтар қызыл түсті тауарларды көптеп сатып алғысы
келеді... мұндай тауарлау кемшілдеу дейді... Қызыл кездеме қымбат нәрсе
емес қой. Қазақтар оны қаншалықты алғысы келсе, соншалық жеткізіліп
берілсін... Іледегі қазақтармен арадағы жылқы саудасының үйлесімді болғаны
жөн. Қазақтардың айырбасқа әкелген жылқыларының бәрі бірдей жақсы бола
бермейді. Оны таңдап алу керек. Керекке жарайтындай жылқы болса өз
бағасында саудалассаңдар ортада наразылық тумайды. Егер айырбастайтын
торғын, торқаларымыз сапасыз болса... Қазақтар сауданы бүгін ғана істеп
отырған жоқ... Тіс жарып, тіл қатпағандарымен көңілдері оған қайтіп разы
болсын?! Базар заңдылығына қайшылық жасалмасын. Жұмыста туындаған
қателіктердің шегі болуға тиіс. [299.55б.] Бұдан әрі құжатта сауда ісіне
Іле генералының тікелей өзі жауап беріп, шара қолданбаса, генералдың өзі
жауапқа тартылсын делінеді. Демек, бұл фактілерден Цинь ордасының
қазақтармен арадағы саудаға қаншалықты маңыз бергені, сонымен қатар Абылай
бастаған қазақ хандығын терезесі тең мемлекет есебінде санағандығы
байқалады.
1759 жылы Цинь патшалығы бір жылда 10 мың жылқы сатып алғанын ескеріп
(ол жылдары тек Үрімші базары ғана жұмыс істеп тұрған А.Т.) кейінгі
шекараға жақын Құлжа, Шәуешек, Тарбағатай базарларында әрбіреуінде шамамен
10 мың бастан деп есептесек, жылына 30–40 мың бас жылқы өтіп тұрған.
Мұншама бас малды шығарып тұрған Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарында алдымен
жылқы шаруашылығының, жалпы мал шаруашылығының үдей дамығанын көрсетеді.
Оң қолың шапсын қылышты,
Сол қолың бөлсін кірісті.
Тіліңнен тамсын бал-шекер, – деп мемлекет басшысы қандай болуын
Ж. Баласұғын жырлағандай Абылайды тек әскери қайраткер, шешен ғана емес,
халықаралық сауданы тиімді пайдалана білетін қырынан да көрінді. Цинь
ордасының XVIII ғасырдың аяғында қазақтардың тікелей Қашқармен сауда
жасауын тоқтату туралы арнаулы заң қабылдауы, [302.23б.] Абылайдың қайтыс
болып, тарих сахнасынан кетуімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН ІШКІ САУДА
Орта Азиямен керуен саудасы
Сауданың сипаты
ХІХ ғасырдағы қазақтардың шаруашылығындағы өзгерістер
Қазақ - Ресей саудасы
Кіші жүз қазақтарының егіншілік және саудасының дамуы
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақстанның оңтүстік бөлімінің сауда – саттығы
Қазақ хандығы: 15-17 ғғ. халқы және шаруашылығы
Ғұн державасының құрылуы этникалық және саяси тарихы
Қазақ өлкесінің бірте-бірте капиталистік қатынастар өрісіне тартылуы
Пәндер