Жылқы саудасы

Қазақтың дәстүрлі ежелден көрші елдермен саудасы – төрт түлік мал, оның ішінде жылқымен сауда басты кәсібі еді. Әсіресе көршілеріміз Ресей мен Қытай мемлекеттері қазақтың екі нәрсесіне асық болды, бірі ұлан-байтақ жеріміз, екіншісі есепсіз жылқымыз. Қытай ілкіден өзінің жүз мыңдаған әскерін дала жылқысы есебінен қамтамасыз етсе, Ресей ХІХ ғасырда қазақ жерін тұтас басып алып, шекарада айырбас керуен-сарайларын ашып жылқы саудасын қарқындатты. Алдымен қазақ-қытай саудасына келетін болсақ,
1758 жылы Жоңғар мемлекетін талқандаған соң қытай ғасырлар бойы армандаған қазақтың бағалы жылқысына қолы жетті. Бұл бір жағынан Абылай бастаған қазақ хандығына да тиімді еді, себебі халықтың қолында төрт түлік малдан басқа несі бар, қазіргідей қазба байлыққа мұнай мен газға қолы жеткен жоқ. Сондықтан Абылай екі көршісінің құя берсе таусылмас базарына жылқы табындарын айдай бастады. Қазақ-жоңғар соғысының бір ерекшелігі сол басқа түліктерге қарағанда (қой, түйе, сиыр) жылқы табындарының көпшілігі жау қолына түспей аман сақталды. Жоңғарды жеңген соғыстан кейін мал басы өсіп, бұрынғы қалпынан да асып, жаңа жайылымдар іздеу қажеттілігі туды.
Қытайдың көне замандардан шекаралық аудандарға арнаулы ат базарларын ашып көшпелі халықтардың (моңғол, ойрат, т.б.) жылқыларын табын-табынымен сатып алу тәжірибесі бар еді. [298.212б.] Қазақтардың бағзы заманнан Қытайдан алатыны жібек, фарфор болатын. Қытай ол кезде сауда саясатына ерекше көңіл бөлді, қазақтарды қала базарларынан үркітіп алмау жағын қарастырды.
«Сауда сөзсіз әділ болуы шарт. Олар құладүз, қиыр шалғайдағы патшаның ықыласын сезіне алатын болулары керек», деп Цинь патшасы сауданың стратегиялық ерекшеліктерін белгілеп береді. «Қазақтарға өздерінде жоқ нәрселерді жеткізіп беріп, олардың тіршілігіне қолғабыс тигізу, оларда жылқы көп өседі, сол жылқысын айырбастап алу арқылы өзіміздегі ішкі өлкелердің қажетін қамтамасыз ету керек. Қазақтардың малын арзанға айырбастап алдау дұрыс емес. Жасағалы отырған саудада өте пайдакүнемдік істеуге де, тым еркіне қоя беруге де болмайды. Десе де екі жақтың тең пайда көруі керек. [299.45б.] Қытайдың бұл тарихи құжаттарында қазақтармен екі арадағы сауда мейлінше адал және шын болуы көрсетілген. Қытайға елшілікті бастап барған Абылай мен Әбілпейіз хандар өздерімен бірге апарған жылқы табындарын Құлжа мен Тарбағатайда өткізді. [300.37б.]
1757 жылы Абылай өзі бірінші болып 200 жылқыны киім-кешекке, күміс құймаларына айырбастайды. [300.131б.] Абылайдың Құлжа мен Тарбағатайда сауда жасауға өзі барып жүргені, алдымен ол Қытай өкіметін Үліңгірге сауда жасауға шақырады, Қытай жағы алыс, сауда керуендеріміз баруы қиын деп бас тартады. 1758 жылы екі жақ тағы да Абылайдың ұсынысымен Үрімжіде сауда жасауға келіседі.