Қазақстан Республикасының прокуратурасының құрылуы мен даму тарихы
КІРІСПЕ 5.8
1. ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ 9.14
1.1. Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган ретінде
қалыптасуы
1.2. Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ 15.43
2.1. КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның құрылуы мен
дамуы
2.2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ 44.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49.51
ҚОСЫМША 52.55
1. ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ 9.14
1.1. Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган ретінде
қалыптасуы
1.2. Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ 15.43
2.1. КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның құрылуы мен
дамуы
2.2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ 44.48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49.51
ҚОСЫМША 52.55
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы №2709 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган болып табылады. Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының осы заңи анықтамасынан көріп отырғанымыздай, прокуратураның қызметінің бағыттары өте көп. Мысалы, аталған заңның 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Прокуратурасы Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының және Президентiнiң Жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, Заң актiлерiнiң және Республика Президентi актiлерiнiң бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
- заңда белгiленген тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
- статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратурадан басқа бұндай жоғары қадағалауды жүзеге асыру сияқты өкілеттіктерге Қазақстан Республикасында қолданыстағы заңнамаға сәйкес ешбір мемлекеттік орган ие емес. Әрине, прокуратура пайда болсымен бұндай кең өкілеттіктерге бірден ие болған емес. Прокуратура әлемдік тарихта өзінің орны бөлек бірнеше ғасырларды қамтитын қалыптасу және даму тарихы бар. Сол қалыптасу және даму тарихының әр кезеңінде прокуратура белгілі бір өкілеттіктерге ие болып, кейде ол өкілеттіктерден айырылып немесе ондай өкілеттіктері шектеліп отырды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының прокуратурасы да бір күнде құрылған жоқ. Оның да 80 жылдан астам тарихы бар және осы кезең ішінде прокуратура органдары әр түрлі нысанда өз қызметін жүзеге асырды. Нәтижесінде қазіргі күйдегі Қазақстан Республикасының Прокуратурасы қалыптасты. Міне, дипломдық жұмыстың тақырыбының маңыздылығы осыда.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының осы заңи анықтамасынан көріп отырғанымыздай, прокуратураның қызметінің бағыттары өте көп. Мысалы, аталған заңның 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Прокуратурасы Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының және Президентiнiң Жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, Заң актiлерiнiң және Республика Президентi актiлерiнiң бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
- заңда белгiленген тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
- статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратурадан басқа бұндай жоғары қадағалауды жүзеге асыру сияқты өкілеттіктерге Қазақстан Республикасында қолданыстағы заңнамаға сәйкес ешбір мемлекеттік орган ие емес. Әрине, прокуратура пайда болсымен бұндай кең өкілеттіктерге бірден ие болған емес. Прокуратура әлемдік тарихта өзінің орны бөлек бірнеше ғасырларды қамтитын қалыптасу және даму тарихы бар. Сол қалыптасу және даму тарихының әр кезеңінде прокуратура белгілі бір өкілеттіктерге ие болып, кейде ол өкілеттіктерден айырылып немесе ондай өкілеттіктері шектеліп отырды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының прокуратурасы да бір күнде құрылған жоқ. Оның да 80 жылдан астам тарихы бар және осы кезең ішінде прокуратура органдары әр түрлі нысанда өз қызметін жүзеге асырды. Нәтижесінде қазіргі күйдегі Қазақстан Республикасының Прокуратурасы қалыптасты. Міне, дипломдық жұмыстың тақырыбының маңыздылығы осыда.
1 Дранников В.Н. Курс лекции по дисциплине «Прокурорский надзор». Общая часть: Учебное пособие. - Таганрог, 2004. – 620 с.
2 Алауханов Е.О., Оразалиев М.М. Айып тағу және айыптау қорытындыны түзу. - Алматы, 2003. – 260 с.
3 Алексеев С.Н. Функции прокурора по новому УПК РФ // Государ¬ство и право. - 2005. - № 5. – С. 3.
4 Власова Н.А. Досудебное производство в уголовном процессе: Учебное пособие. - М.: ЮРМИС, 2005. – 300 с.
5 Галустьян О.А. Правоохранительные органы. – М., 2004. – 310 с.
6 Журсимбаев С.К. Правоохранительные органы Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы, 2007. – 250 с.
7 Халиков К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
8 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 1998. 96 б. (1998 жылғы 7 қазанындағы және 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III ҚРЗ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтыруларды енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес).
9 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. – Астана: Ақорда, 24 тамыз 2009 жыл. №858.
10 2001 жылғы 30 қаңтардағы №155-ІІ Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.
11 1997 жылғы 13 желтоқсандағы №206-І Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.
12 1999 жылғы 13 шілдедегі №411-І Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі.
13 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы.
14 Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 ж. 21 қарашадағы № 60 бұйрығы.
15 Әкімшілік істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2002 ж. 27 желтоқсандағы N 78 бұйрығы.
16 «Азаматтарды ақтау және жазаның орындалу заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2005 жылғы 4 қарашадағы № 42 бұйрығы.
17 «Халықаралық шарттардың қолданылуын және міндеттемелердің орындалуын қадағалау бойынша прокурордың жұмысы туралы» № 7 және «Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қадағалау бойынша прокурордың жұмысы туралы» №1-АП нысанды статистикалық есептерді және олардың Нұсқаулықтарын іске қосу туралы» Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының 2001 жылғы 29 желтоқсандағы № 147 Бұйрығы.
18 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 78 «Об организации прокурорского надзора за законностью исполнения законов о судопроизводстве с участием присяжных заседателей».
19 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 29 ноября 2007 года № 48 «Об организации работы прокуроров при рассмотрении уголовных дел судами апелляционной и надзорной инстанций» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.11.2008 г.).
20 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 16 июля 2005 года № 25 «Об организации прокурорского надзора за законностью рассмотрения уголовных дел судами первой инстанции» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.11.2008 г.).
21 Ковалев М.А., Гуценко К.Ф. Субъекты уголовного процесса (государственные органы): Уголовный процесс / Под ред. К. Ф. Гуценко.
- М., 2003. – 356 с.
22 Когамов М.Ч. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан: Общая и Особенная части. – Алматы, 2003. – 780 с.
23 Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК. – Алматы: Жеті Жарғы, 2009. – 890 с.
24 Кудинов Л.Д. Система правоохранительных органов. – М., 2005. – 280 с.
25 Ломидзе А.Б. Прокурорский надзор за законностью и обоснованностью принимаемых следователем решений: Методическое пособие. - М.: Юринформ, 2005. – 240 с.
26 Петрухин И.Л. Прокурорский надзор и судебный контроль за следствием // Российская юстиция. - 2004. - № 9. - С. 6-7.
27 Петрухин И.Л. Концептуальные основы реформы уголовного судопроизводства в России // Государство и право. - 2002. - № 5. – С. 3.
28 Петуховский А.А. Прокурорский надзор: Учебное пособие. - М., 2003. – 288 с.
29 Савицкий В.М. Прокурорский надзор за дознанием и предварительным следствием / Под ред. М.С. Строговича и Г.Н. Александрова. - М., 2005. – 280 с.
30 Сильное М.А. Вопросы прокурорского надзора за законностью производства следственных действий: Учебно-методическое пособие. - М.: Модэк, 2001. – 180 с.
31 Соловьев А. Б. и др. Прокурорский надзор за исполнением законов при расследовании преступлений. / А.Б. Соловьев, М.Е. Токарева,
А.Г. Халиулин. - М.: Юрлитинформ, 2000. – 298 с.
32 Статкус В. Ф. Предъявление обвинения и составление обвинительного заключения: Практическое пособие / Под ред. И.А. Попова.
- М.: Книжная находка, 2006. – 230 с.
33 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 27 августа 2008 года № 47 «Об утверждении Инструкции об организации надзора за законностью следствия и дознания».
34 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 24 декабря 2004 года № 56 «Об утверждении статистического отчета формы № 3 «О работе прокурора по надзору за законностью следствия и дознания» и Инструкции по его составлению» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 09.09.2008 г.)
35 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
36 Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 года // Сб. нормативно-правовых актов правоохранительной системы. - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 480 с.
37 Адаменко В.Д. Советское уголовно-процессуальное представитель-ство. - Томск, 1978. – 315 с.
38 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
39 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
40 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
41 Божко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. - Минск: МВШ МВД СССР, 1969. – 291 с.
42 Щерба С.П., Сәрсенбаев Т.Е., Зайцев О.А. Дәрменсіз жәбірленушіге қатысты алдын ала тергеу жүргізу: Оқулық құрал. – Қарағанды, 2002. – 139 б.
43 Биятов Т.К. Процессуальные проблемы совершенствования деятельности органов дознания в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Алматы: АВСШ ГСК РК, 1996. – 311 с.
44 Андреев Ю.Я. Право на защиту в стадии предания обвиняемого суду: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Харьков, 1989. – 153 с.
45 Бодало А.А. Восприятие человека человеком. - Л.: ЛГУ, 1990. – 277 с.
46 Болтаев А.К. Формирование понятия о другом человеке, как личности. - Л., 1992. – 285 с.
47 Юридическая психология / Ред. Джекебаев У.С. - Алматы: КазГЮУ, 2004. – 380 с.
48 Скрипкина Т.П. Сущность и содержание человеческого общения и иных форм контакта в уголовном процессе. - М., 1993. – 287 с.
49 Алауханов Е.О., Ағыбаев А.Н. Алдын ала тергеудің аяқталуы.
– Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 136 б.
2 Алауханов Е.О., Оразалиев М.М. Айып тағу және айыптау қорытындыны түзу. - Алматы, 2003. – 260 с.
3 Алексеев С.Н. Функции прокурора по новому УПК РФ // Государ¬ство и право. - 2005. - № 5. – С. 3.
4 Власова Н.А. Досудебное производство в уголовном процессе: Учебное пособие. - М.: ЮРМИС, 2005. – 300 с.
5 Галустьян О.А. Правоохранительные органы. – М., 2004. – 310 с.
6 Журсимбаев С.К. Правоохранительные органы Республики Казахстан: Учебное пособие. – Алматы, 2007. – 250 с.
7 Халиков К.Х. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары: Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1995. - 176 б.
8 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан, 1998. 96 б. (1998 жылғы 7 қазанындағы және 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-III ҚРЗ «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтыруларды енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес).
9 Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. – Астана: Ақорда, 24 тамыз 2009 жыл. №858.
10 2001 жылғы 30 қаңтардағы №155-ІІ Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі.
11 1997 жылғы 13 желтоқсандағы №206-І Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі.
12 1999 жылғы 13 шілдедегі №411-І Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі.
13 «Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 21 желтоқсандағы № 2709 Заңы.
14 Әлеуметтiк-экономикалық саладағы заңдардың қолданылуына, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Қазақстан Республикасының Бас прокурорының 2002 ж. 21 қарашадағы № 60 бұйрығы.
15 Әкімшілік істер бойынша сот актілерінің заңдылығына прокурорлық қадағалау туралы Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2002 ж. 27 желтоқсандағы N 78 бұйрығы.
16 «Азаматтарды ақтау және жазаның орындалу заңдылығына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2005 жылғы 4 қарашадағы № 42 бұйрығы.
17 «Халықаралық шарттардың қолданылуын және міндеттемелердің орындалуын қадағалау бойынша прокурордың жұмысы туралы» № 7 және «Әкімшілік іс жүргізу заңдылығын қадағалау бойынша прокурордың жұмысы туралы» №1-АП нысанды статистикалық есептерді және олардың Нұсқаулықтарын іске қосу туралы» Қазақстан Республикасының Бас Прокурорының 2001 жылғы 29 желтоқсандағы № 147 Бұйрығы.
18 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 78 «Об организации прокурорского надзора за законностью исполнения законов о судопроизводстве с участием присяжных заседателей».
19 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 29 ноября 2007 года № 48 «Об организации работы прокуроров при рассмотрении уголовных дел судами апелляционной и надзорной инстанций» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.11.2008 г.).
20 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 16 июля 2005 года № 25 «Об организации прокурорского надзора за законностью рассмотрения уголовных дел судами первой инстанции» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.11.2008 г.).
21 Ковалев М.А., Гуценко К.Ф. Субъекты уголовного процесса (государственные органы): Уголовный процесс / Под ред. К. Ф. Гуценко.
- М., 2003. – 356 с.
22 Когамов М.Ч. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан: Общая и Особенная части. – Алматы, 2003. – 780 с.
23 Когамов М.Ч. Комментарий к Уголовно-процессуальному кодексу РК. – Алматы: Жеті Жарғы, 2009. – 890 с.
24 Кудинов Л.Д. Система правоохранительных органов. – М., 2005. – 280 с.
25 Ломидзе А.Б. Прокурорский надзор за законностью и обоснованностью принимаемых следователем решений: Методическое пособие. - М.: Юринформ, 2005. – 240 с.
26 Петрухин И.Л. Прокурорский надзор и судебный контроль за следствием // Российская юстиция. - 2004. - № 9. - С. 6-7.
27 Петрухин И.Л. Концептуальные основы реформы уголовного судопроизводства в России // Государство и право. - 2002. - № 5. – С. 3.
28 Петуховский А.А. Прокурорский надзор: Учебное пособие. - М., 2003. – 288 с.
29 Савицкий В.М. Прокурорский надзор за дознанием и предварительным следствием / Под ред. М.С. Строговича и Г.Н. Александрова. - М., 2005. – 280 с.
30 Сильное М.А. Вопросы прокурорского надзора за законностью производства следственных действий: Учебно-методическое пособие. - М.: Модэк, 2001. – 180 с.
31 Соловьев А. Б. и др. Прокурорский надзор за исполнением законов при расследовании преступлений. / А.Б. Соловьев, М.Е. Токарева,
А.Г. Халиулин. - М.: Юрлитинформ, 2000. – 298 с.
32 Статкус В. Ф. Предъявление обвинения и составление обвинительного заключения: Практическое пособие / Под ред. И.А. Попова.
- М.: Книжная находка, 2006. – 230 с.
33 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 27 августа 2008 года № 47 «Об утверждении Инструкции об организации надзора за законностью следствия и дознания».
34 Приказ Генерального Прокурора Республики Казахстан от 24 декабря 2004 года № 56 «Об утверждении статистического отчета формы № 3 «О работе прокурора по надзору за законностью следствия и дознания» и Инструкции по его составлению» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 09.09.2008 г.)
35 Конституционный закон № 132-П «О судах и статусе судей в Республике Казахстан» от 25.12.2000 года // Казахстанская правда. - 04.01.2001. – С. 4.
36 Закон Республики Казахстан «О прокуратуре» от 21.12.1995 года // Сб. нормативно-правовых актов правоохранительной системы. - Алматы: НОРМА-К, 2008. – 480 с.
37 Адаменко В.Д. Советское уголовно-процессуальное представитель-ство. - Томск, 1978. – 315 с.
38 Стремовский В.А. Судебный контроль за проведением следственных действий и решениями прокурора и органов предварительного расследования, ограничивающими конституционные права и свободы граждан в уголовном процессе России: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Томск, 1999. – 160 с.
39 Перлов И.Д. Защита и правосудие // Сб. материалов МНПК «Роль и задачи адвокатуры». - М.: МГУ, 1992. – 356 с.
40 Арсеньев К.К. Заметки о русской адвокатуре. - СПб., 1875. – 450 с.
41 Божко С.П., Матвиенко Е.А. Подозреваемый в советском уголовном процессе. - Минск: МВШ МВД СССР, 1969. – 291 с.
42 Щерба С.П., Сәрсенбаев Т.Е., Зайцев О.А. Дәрменсіз жәбірленушіге қатысты алдын ала тергеу жүргізу: Оқулық құрал. – Қарағанды, 2002. – 139 б.
43 Биятов Т.К. Процессуальные проблемы совершенствования деятельности органов дознания в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. - Алматы: АВСШ ГСК РК, 1996. – 311 с.
44 Андреев Ю.Я. Право на защиту в стадии предания обвиняемого суду: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.01. - Харьков, 1989. – 153 с.
45 Бодало А.А. Восприятие человека человеком. - Л.: ЛГУ, 1990. – 277 с.
46 Болтаев А.К. Формирование понятия о другом человеке, как личности. - Л., 1992. – 285 с.
47 Юридическая психология / Ред. Джекебаев У.С. - Алматы: КазГЮУ, 2004. – 380 с.
48 Скрипкина Т.П. Сущность и содержание человеческого общения и иных форм контакта в уголовном процессе. - М., 1993. – 287 с.
49 Алауханов Е.О., Ағыбаев А.Н. Алдын ала тергеудің аяқталуы.
– Алматы: Жеті Жарғы, 2004. – 136 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасының Прокуратурасының құрылуы мен даму тарихы
Орындаған 3 курс студенті ______________ Семеев Б.Ә.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор ______________
Алауханов Е.О.
Норма бақылаушы з.ғ.к.,
доцент ______________
Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді ______________ Алауханов Е.О.
з.ғ.д., профессор
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Диплом жұмысында келесідей түйін сөздер кездседі: Қазіргі
таңда Прокуратураның алдыңғы қатардағы мемлекеттерде дамуы, ҚР Прокуратура
туралы заңнамасының дамуы, Тәуелсіз қазақстан прокуратурасы ерекшелігі
және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
жәнеқосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 55 бет.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтату салды.
Қазақстан Республикасының Прокуратурасының қалыптасуымен даму тарихы
тақырыбын таңдау қазіргі кезде артта қалған тарихымызға үңілуге, оны
жандандыруда ерекше орын алып отыр.
Жұмыс мазмұны “Прокуратураның батыстың алдынғы қатардағы
мемлекеттерде дамуы”, “Прокуратура туралы заңнаманың дамуы”, “Революцияға
дейінгі прокуратураның жағдайы”, “КСРО – дағы прокуратураның жағдайы”, “
Тәуелсіз Қазақстан прокуратурасы” –деген тақырыптардан тұрады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді Қазақстан Республикасы
Прокуратурасының құрылуы мен даму тарихын мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- прокуратуранын алдынғы қатардағы мемлекеттерде дамуын зерттеу;
- прокуратура туралы заңнамасының дамуын зерттеу;
- революцияға дейінгі прокуратураның жағдайын зерттеу;
- КСРО – дағы прокуратураның жағдайын ашып беру;
Жұмыстың объектісі және пәні. Қазақстан Республикасы Прокуратурасының
құрылуы мен дамуына байлынысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Прокуратурасының қызметің әр түрлі кезендерде
реттеген және қазіргі кездегі заңнама нормаларының жиынтығы зерттеудің
пәні болады.
ГЛОССАРИЙ
1.Айыптау қорытындысы- қылмыстық іс жүргізуде- қылмыстық
жауапкршілікке айыпталушы сапасында тартылған адамды сотқа беру үшін
деректердің жеткіліктігі туралы қылмыс жасаудың анықталған жағдайы,
жиналған дәлелдер баяндалатын және олардың негізінде тергеушінің (анықтау
органы) түйіні жасалатын, алдын ала тексеру аяқталғаннан кейін толтырылатын
құжат.
2.Диктатура- көшбасшымен бірге шектеулі адамдар тобы жүзеге асыратын
шектеусіз саяси, экономикалық және идеологиялық билік.
3.Қорғау(құқықтарды)- сот қорғауы, заңнамалық, экономикалық,
ұйымдық-техникалық және басқа құралдар мен іс-шаралар, сондай-ақ азаматтық
құқықтарды өзі қорғауды біріктіретін, субьективті құқықты еркін және тиісті
түрде жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін қолданылатын кешенді шаралар
жүйесі.
4.Коалиция, одақ- ортақ мақсаттарға жету үшін құрылған
(мемлекеттердің, саяси партиялардың) бірлестігі, одағы.
5.Коза-ностра- АҚШ-тағы гангстерлік топтардың біреуінің атауы бойынша
аталған құпия мафиялық ұйым.
6.Полиция- қадағалау мен мәжбүр ету шарасы жолымен, мемлекеттің құқық
тәртібі ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ерекше органдар жүйесі, сондай-
ақ кейбір мемлекеттерде ішкі әскерлердің бір түрі.
7.Прокуратура- мемлекет атынан барлық мемлекеттік органдардың, кәсіп
орындардың, мекемелердің, ұййымдардың, сондай-ақ азаматтардың заңның дәл
және бірыңғай орындалуын бақылауды жүзеге асыратын органдар жүйесі. Басқа
құқық қорғау органдарымен бірге заңдылық пен құқық қорғау органдарымен
бірге заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етеді.
8.Прокурор- жедел іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және
сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің
балық салаларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын
лауазымды тұлға: ҚР Бас прокуроры, Бас әскери прокурор, облыстардың
прокурорлары және соларға теңестірілген прокурорлар және т.б.
9.Трест- өздерінің шаруашылық және құқықтық дербестіктерін жоғалтып,
бірыңғай жоспар бойынша әрекет ететін кәсіпкерлер бірлестігінің пішімі.
Басқаруды орталықтандырудың барынша жоғары деңгейімен, сондай-ақ қызметті
елеулі түрде диверсификациялаумен сипатталады.
10.Эшафот- зайырлы қылмыстық заңмен немесе шіркеу құқығымен
қарастырылған әрекет үшін жазаны орындау орны; өлім жазасын көпшілік
алдында орындауға арналған тақтай тұғыр.
11.Этикет- тәрбиелеумен сіңірілген әдет,дағды. Тұрақтанған, өзін-өзі
ұстаудың қабылданған тәртібі. Қатынаса білу пішімі (мысалы, дипломатиялық
этикет, сарй ішкі этикеті, сөйлеу этикеті).
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
5-8
1. ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
9-14
1. Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган ретінде
қалыптасуы
2. Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ
15-43
1. КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның құрылуы мен
дамуы
2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
44-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 49-
51
ҚОСЫМША
52-55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңының 1-бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге
нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына, жедел-
iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық
iстер жүргiзудiң заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган болып табылады.
Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде
шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн
заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң
мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен
шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының осы заңи анықтамасынан көріп
отырғанымыздай, прокуратураның қызметінің бағыттары өте көп. Мысалы,
аталған заңның 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Прокуратурасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстем тұруын
қамтамасыз ету адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының және
Президентiнiң Жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң
дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асыра отырып,
прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, Заң актiлерiнiң және Республика Президентi
актiлерiнiң бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және
атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және
басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
- заңда белгiленген тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады;
- статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және
жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы
қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және
арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге
асырады.
Прокуратурадан басқа бұндай жоғары қадағалауды жүзеге асыру сияқты
өкілеттіктерге Қазақстан Республикасында қолданыстағы заңнамаға сәйкес
ешбір мемлекеттік орган ие емес. Әрине, прокуратура пайда болсымен бұндай
кең өкілеттіктерге бірден ие болған емес. Прокуратура әлемдік тарихта
өзінің орны бөлек бірнеше ғасырларды қамтитын қалыптасу және даму тарихы
бар. Сол қалыптасу және даму тарихының әр кезеңінде прокуратура белгілі бір
өкілеттіктерге ие болып, кейде ол өкілеттіктерден айырылып немесе ондай
өкілеттіктері шектеліп отырды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының
прокуратурасы да бір күнде құрылған жоқ. Оның да 80 жылдан астам тарихы бар
және осы кезең ішінде прокуратура органдары әр түрлі нысанда өз қызметін
жүзеге асырды. Нәтижесінде қазіргі күйдегі Қазақстан Республикасының
Прокуратурасы қалыптасты. Міне, дипломдық жұмыстың тақырыбының маңыздылығы
осыда.
Сонымен менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – Қазақстан Республикасының
Прокуратурасының құрылуы мен дамуы тарихына арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Прокуратурасының
құрылуы мен дамуы тарихын зерттеу, оның құрылу және даму кезеңдерін
анықтау, сондай-ақ әр даму кезеңінің ерекшеліктерін айқындау.
Аталған мақсатқа:
- прокуратураның пайда болуының әлемдік тарихын зерттеу;
- Ресей империясындағы прокуратураның құрылуының тарихы мен дамуы
зерттеу;
- КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның құрылуының тарихы мен
дамуын зерттеу;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасының прокуратурасының тарихы мен
дамуын зерттеу;
Прокуратура жөніндегі және оның қызметін реттейтін (реттеген) Ресей
империясы, КСРО, Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының қолданыстағы және
күші жойылған нормативтік құқықтық актілерімен тоқып-танысу, зерттеу және
зерделеу арқылы қол жеткіземіз.
Зерттеу объектісі және пәні. Қазақстан Республикасы Прокуратурасының
құрылуы мен дамуына байлынысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Прокуратурасының қызметің әр түрлі кезендерде
реттеген және қазіргі кездегі заңнама нормаларының жиынтығы зерттеудің
пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Прокуратура мемлекет механизмінде салыстырмалы түрде- XIV ғасырда
пайда болды. Арнайы бақылаушы-қадағалаушы орган ретінде пайда болған
мемлекеттердің бірі-ол Франция. Ал Франция прокуратурасының негізін қалаушы
Филип IV. Ол 1302 жылдың 25-наурызындағы Ордонанс арқылы патша мүддесін
прокуратураның өкілдік етуімен қорғалатынын бекітті. Прокурор деген
терминнің өзіне келетін болсақ, ол латын тілінен шыққан, яғни ол-қадағалау,
қамтамасыз ету дегенді білдіреді және осы аталған термин Францияда XVIII-
ғасырдың басында ғана қолданыла бастады. Ал осыған дейінгі тиісті лауазым
иелері патшаның адамдары деп саналатын. Франция прокуратурасы патшаның
әмірін орындау және соттарда қорытынды беруді орындайтын айыптаушы,
жазалаушы орган ретінде пайда болғандығын байқауға болады.
2. Кейде Бас Прокурор институтын қалыптастыруға заң шығару, атқару және
сот биліктірінің бәрі бірге араласады. Мысалы, Парагвайдың Бас Прокурорын
судьялар Кеңесі ұсынған 3 кандидаттың тізімінен Сенатпен келісу арқылы
Үкімет іріктеп тағайындайды. Чилиде Бас Прокурорды тағайындау процедурасына
Президентте, Сенатта және Жоғарғы Сотта қатысады. Яғни, Жоғарғы сот жариялы
байқаудан өткен 5 кандидатураны Сенатқа келісім беру үшін өткізген соң,
Сенат мүшелерінің 23 мүшелері келісім берген жағдайда Президент іріктеп 10
жыл мерзімге тағайындайды. Испанияның Конституциясына сәйкес (124-бабы)
мемлекеттің Бас Прокурорын сот билігінің Бас Кеңесінің пікіріне негізделген
Үкіметтің ұсынысымен Король тағайындайды. Ал, Колумбияда Ұлттың Бас
Прокурорын Президентпен, Жоғарғы Сотпен және Мемлекетік Кеңеспен ұсынылған
3 кандидаттың ішінен іріктеп 4 жыл мерзімге Сенат сайлайды.
3. Тәжірибе көрсеткендей, кез-келген мемлекеттік институт жұмысының
белсенділігін өкілеттіктерді нақты нысандармен ұйымдастыру және бөлуге
әрдайым байланысты еместігін байқауға болады. Ол көбінесе қоғамның жалпы
құқықтық мәдениетіне, кадрларды дайындаудың кәсіби санасына және
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты болады.
4. Қазақстан Республикасының құқықтық саясатын жүзеге асыру барысында
прокуратура функциялары мен мәртебелеріне белгілі-бір өзгерістерді енгізу
мүмкіндігін, прокурорлық қадағалаудың жеке салаларын оптимизациялау сөзсіз
екендігі айдан анық. Бірақ прокуратураны реформалау еліміздің құқықтық
жүйесінің талаптарына сай жолдармен жүргізілуі тиіс.
5. Демократиялық, құқықтық мемлекетке тән құндылықтардың бірі ол
адам,оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін елеп-ескеріп, койнауына
алған елдің Ата заңында “Адам мен азаматқа” арналған 2 бөлімнің пайда
болуына сай, мемлекеттің осы ең қымбат қазынасына, Ұлы құқықтық үстемдігі
үшін қызмет жасайтын, жаңарған прокуратураға сөзсіз жаңа функциялар
жүктеліп, оның бұрынғысынан, яғни әрі қадағалаушы әрі қылмыстық қудалау
сипаттағы қызметінен гөрі- құқықты қорғаушы, яғни қадағалау функциясы
басымдық ететін орган болып өзгергені көрініп тұрды. Оған дәлел,
Президенттің заң күші бар “Прокуратура туралы ” Жарлығында прокурорлық
қадағалаудың негізгі бағыттарының алғашқысы ретінде “адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалауының” тұруы бекер емес.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі прокуратураның мемлекеттік орган ретін
қалыптасуы мен дамуына, оның ішінде әлемдік тарихтағы прокуратураның алғаш
пайда болуы мен Ресей империясында прокуратураның құрылуы мен дамуына
арналған. Ал, екінші бөлімі КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның
құрылуы мен оның дамуына, сондай-ақ тәуелсіздік алғаннан кейін
Қазақстандағы прокуратураның дамуына арналған.
Дипломдық зерттеудің нәтижелері. Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша
зерттеу нәтижесінде Қазақстан Республикасының прокуратурасының құрылуы мен
даму тарихын, оның ішінде оның жекелеген кезеңдерінің ерекшеліктерін
анықтаймыз және оларды сипаттаймыз.
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган
ретінде қалыптасуы
Прокуратураның пайда болуы әлемдік тарихта бірнеше мың жылға созылады.
Бұл орайда, қазіргі мағынадағы прокуратура ежелгі заманда да, орта ғасырда
да болмағанын ескерте кеткен жөн.
Жалпы прокуратура ұғымының пайда болуы тарихынан бастасақ, алғаш рет
прокуратура сөзі ежелгі Рим империясында I ғасырдан бастап кең қолданыла
бастаған. Прокуратура сөзі латын тіліндегі procouro сөзінен шыққан және
латын тілінен аударғанда қамқоршы, қамқор боламын, қамқор болу, қамтамасыз
етемін, қадағалаймын деген мағынаны білдіреді. Ежелгі Рим империясындағы
прокураторлар императордың провинцияларға тағайындаған және оның мүддесін
білдіретін лауазымды тұлғалары болатын. Рим империясының прокураторлары
негізінен өзі тағайындалған Империя провинциясының билеушісінің қызметін
және ондағы жай-күйді, сондай-ақ провинциялық әкімшіліктің императордың
актілерінің (шешімдерінің, жарлықтарының) орындалуын қадағадауды жүзеге
асырған. Алайда, кейбір Рим империясының провинцияларында прокураторлар
императордың өкілінен басқа провинция билеушісі қызметін де бірге атқарған.
Мысалы, Египетте, Иудеяда. Алайда, ежелгі Рим империясындағы прокураторлар
ортағасырларда жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік институт
ретінде қалыптасқан прокуратураның пайда болуының алғашқы қадамы болатын.
Қазіргі кездің өзінде ғалымдар арасында алғаш рет мемлекеттік институт
ретінде прокуратураның қай елде пайда болғанына қатысты дау жалғасуда. Бір
топ ғалымдар прокуратура мемлекеттік институт ретінде Германияда пайда
болды десе, екінші бір тобы ол Францияда пайда болды деп тұжырымдауда.
Алайда, бұның аса маңызы жоқ деп ойлаймын. Өйткені прокуратура қадағалауды
жүзеге асырушы мемлекеттік орган ретінде қалыптасуы Франциядағы король
билігінің нығаюы мен феодалдық сепаратизммен күресумен байланысты болды.
Сондықтан ең алғаш рет әлемдің тарихта прокуратура мемлекеттік институт
ретінде Францияда 1302 жылы пайда болған. Франция королі ІV Филип 1302
жылы 25 наурыздағы Ордононсымен король мүддесін прокуратураның өкілдік
етуімен қорғалатынын бекітті. Алайда прокурор термині Францияда XVIII
ғасырдың басында ғана қолданыла бастады және осыған дейінгі тиісті лауазым
иелері король адамдары (gens du roi) деп аталып келді. Франция
прокуратурасы алғашында король әмірін орындаушы мемлекеттік орган ретінде
пайда болды. Осыған байланысты прокурорлар Францияда король прокурорлары
(procureurs du roi, procuratores fiscales) деген атқа ие болды.
Франциядағы король прокурорлары институты осы қалыптасқан кезден бастан
XVIII ғасырдың аяғына дейін нығая берді. Алғашында прокуратураның қызметі
құқықтық болған жоқ, ол королдің еркін білдіруші ретінде болды. Осыған
байланысты орыс тарихшысы В.И. Веретников олар арқылы король бүкіл
мемлекеттік механизмнің дұрыстығын бақылай алатын королдің нақты және толық
мағынада көздері болды [1, 9-10-бб.] - деп дұрыс айтқан. Осы міндеттерді
орындау үшін генерал-прокурор әр уақытта және барлығында королдің тәждің
мүдделерін қорғады, тіпті феодалдар өздеріне атақтарды иеленбеуін, сауда-
саттыққа, қолөнерге, университеттерді құруға араласпауын бақылап отырды.
Прокурор олардың қойылған талаптарға қаншалықты жауап беретінін бағалай
отырып, бұл орайда да королдің мүдделері бұзылмауын сақтау мақсатында
король шенеуніктерінің тағайындалуын бақылап отырды. Кейінірек Францияда
прокурордың міндеттеріне сеньориалды және шіркеу соттарының жұмысын бақылау
жатқызылды. Прокурордың анықтаудағы рөлі де зор болды.
1586 жылы Францияда прокуратураның ұйымдастырылуы және қызметі туралы
заң қабылданды және оған сәйкес мемлекеттік органдардың жүйесінде
прокуратураның орны анықталды.
Францияның қылмыстық іс жүргізуіндегі прокурордың рөліне 1670 жылғы
Ордонанс үлкен рөл атқарды. Оған сәйкес азаматтық және қылмыстық талап
қожлар бойынша соттағы тергеу жіктелді, ал король прокурорлары тұлғасындағы
жария айыптау тарабы ар-ұятқа қалдыратын және азаптауға әкеліп соғатын
қылмыстар бойынша айп тағу құқығына ие болды. Алайда, ол уақытта Н.Н.
Полянский ескерткендей прокурор істі өз қарауы бойынша дербес қозғады: ол
тек қана әшкерелеуші ретінде бола алды, өйткені істі қозғау бастамасына
және тергеу құқығына судья ие болды.
Кейінгі уақытта Франция прокуратурасы 1789-1810 жылдар аралығында орын
алған бірнеше өзгерістерге ұшырады. Бұған қарамастан оның негізгі мақсаты
өзгермеді: жазалау қызметтерін орындау, мемлекеттегі жоғарғы билікті
ұстаушының қол сұғылмаушылығын қамтамасыз ету. Пркоуратураның бұл
қызметтері әсіресе олармен күресу тек қана арнаулы мемлекеттік қызметтің
көмегімен мүмкін казына ұрлаушылықтың, парақорлықтың кең таралуымен
байланысты болды. Бұл орайда, Франция прокуратурасының басқа
мемлекеттердегі, соның ішінде Ресейдегі ұқсас интистуттардың құрылуына үлгі
ретінде қараптан-қарап алынбағанын айта кеткен жөн болар. Қазіргі кездегі
күйіне прокуратура ХІХ ғасырдың басында жетті. 1808 жылғы Сот өндірісінің
жарғысына (code d'instruction criminelle және 1810 жылдың 20 сәуіріндегі
Сот өндірісі туралы заңға (loi sur l'organisation judiciaire) сәйкес
прокуратура қазіргі күйдегі қылмыстық істер бойынша айыптау қызметіне ие
болды.
Франция прокуратурасының құрылуы мен дамуына шолу бостан бос емес.
Франция прокуратурасы Ресей прокуратурасының үлгісіне айналды және осы
уақытқа дейін дүние жүзіндегі прокуратура органдарының эталоны болып
табылады [2, 25-б.].
Сонымен қатар, Францияда прокуратура алғаш құрыла бастаған кезде
шамамен прокуратура Германияда да құрыла бастағанын айта кеткен жөн.
Германиядағы прокуратура органдары Франциядағы ға қарағанда өзгеше аталды –
фискалитет, ал прокурорлар – фискалдар деп аталды. Оған қылмыстарды тергеу
жүктеледі. Ал XVI-XVII ғасырларда прокуратура органдары Италия, Нидерланды
және т.б. көптеген мемлекеттерде жұмыс істей бастады.
1.2 Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
Ресей империясында прокуратураның құрылуы оның императоры І Петрдің
атымен тығыз байланысты. І Петр Ресейде прокуратураны құруда екі елдің
моделін алған болатын. Алғашында Германия прокуратурасының моделіне қарай
отырып Ресейде фискалдар лауазымдары енгізілген болатын. Алайда, оларға
артқан І Петрдің үміті ақталмай, Франция прокуратурасының моделін үлгі
ретінде ала отырып, Ресейде прокуратура мекемесі құрылды [3, 3-б.].
1722 жылы қаңтарда Жарлық шықты. Бұнда Сенат жанында генерал-прокурор
мен обер-прокурор, сондай-ақ генерал-прокурорға есепті әр алқада бір
прокурордан болсын - деп көрсетілген. Міне осылай 1722 жылы Ресейде бұрын
соңды болмаған жаңа мемлекеттік институт – прокуратура құрылды. Прокуратура
алдына қойылған мақсат – патшаның экономикалық, әлеуметтік және саяси
реформаларын оған қарсы жасырын кейде ашық қарсылық көрсетуге қарамастан,
өмірде жүзеге асыру. Сол кездің өзінде прокурорлар қолданған әдістер шын
қадағалау сипатында болды. І Петрдің ойы бойынша прокурорлық қадағалау
мемлекеттік аппараттың қызметін және бірінші кезекте Сенаттың қызметін
бақылау институты ретінде қалыптасуы керек еді. Сенат 1722 жылғы 27
сәуірдегі Сенаттың лауазымы туралы Жарлыққа сәйкес заң шығарушы және
заңға тәуелді атқарушы биліктің ең жоғарғы органына айналған болатын.
Ресейде прокуратура І Петрдің үш жарлығымен құрылған болатын: 1722
жылғы 12 қаңтардағы Сенат жанында генерал-прокурор мен обер-прокурор,
сондай-ақ генерал-прокурорға есепті әр алқада бір прокурордан болсын деген
жарлығымен, 1722 жылғы 18 қаңтардағы дворлық соттарда прокурорлардың
лауазымын белгілеу және дворлық соттардың фискалды және басқа адамдардың
жеткізулері бойынша істер бойынша құзыретінің шектері туралы және
Прокурорды Сенаттан жоғары қойған және оның императорға тікелей бағынуын
белгілеген жарлық. Соңғысына сәйкес Генерал-прокурор Сенатта отыруы тиіс
және сенат өз қызметін сақтауы және барлық істерде регламенттер мен
жарлықтар бойынша уақыт жоғалтпай, ақиқат және бұлжытпай атқаруын көріп
отыруы тиіс- деген.
Генерал-прокурорға ауқымды әрі билікті өкілеттіктер берілді. Оның
қадағалауында Сенат толығымен болды. Генерал-прокурордың құқықтық
бастамашылық құқығы да қарастырылған еді
Ресей империясының тұнғыш Генерал-прокуроры болып Павел Иванович
Ягужинский болды.
Генерал-прокурор жоғарғы мемлекеттікорган – Сенат өз құзыретіне кіретін
істерді қарауын және Регламенттермен және императорлық жарлықтармен іс-
әрекет етуін қадағалады [4, 23-б.].
Генерал-прокурор құқық шығармашылық салада өкілеттіктерге ие болды:
Сенатқа құқықпен реттелмеген мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Оған
обер-прокурор, Сенат алқаларының, провинциялардың прокурорлары бағынды. Ол
тек қана император алдында есепті болды. Орыс саясаттанушысы А.Д.
Градовский генерал-прокурор үлкендігі бойынша соңғы, ал мәні бойынша
Сенатта бірінші болды, ол Сенаттың отырыстарына қатысады. Император атынан
барлығын бақылайды, сенаторлардың пікірлеріне жалғыз және шешуші ықпалға
ие [1, 11-б.] - деп жазды.
Прокуратура мемлекеттік органдар мен құрылымның қызметінің заңдылығын
қадағалады. Мысалға, ол қазына мүдделері бақылады, қамаудағылардың ісі
бойынша қадағалау жүргізді, қамауда ұстау орындарын қадағалады. Осы мән-
жайды белгілі ресей мемлекеттік қайраткері, әділем министрі, генерал-
прокурор Н.В. Муравьев прокуратура ол құрылған сәттен бастап ІІ
Александрдың сот реформаларына дейін көбінесе жалпы әкімшілік қадағалау
органы болды, ал соттық, айыптау немесе талап қою қызметі тек қана оның
қадағалау қызметін толықтырушылар болды және оның іс жүзінде әсері аз
болды [1, 12-б.].
Прокуратура Ресейде император билігінің өкілді органы ретінде және оның
атынан, оның тапсырмасымен Билік етуші Сенаттың, басқа мемлекеттік орталық
және жергілікті мекемелердің іс-әрекеттері мен шешімдерін барлық жерде және
тұрақты қадағалауды жүзеге асырды. Прокурор лауазымының негізін қалаушы І
Петрдің өзі оны Бұл шен біздің көзіміз деп айтқан.
І Петр өлгеннен кейін прокуратура Анна Иоанновнаның билік еткен кезінде
көп орасан қызмет етпеді. Прокуратура өзінің бұрыңғы басымдық
өкілеттіктеріне Елизавета Петровнаның кезінде қайта қалпына келтірілді. Ол
бүкіл мемлекеттік және саяси қызметтік барлық бағыттарында ол өз әкесінің
реформаларын қалпына келтірегу тырысты.
1741 жылы 12 желтоқсандағы өзінің Жарлығымен Император әйел
прокуратураны 1722 жылғы қалпына келтірді. Прокуратураға қолданыстағы және
қабылданып жатқан заңдарды жүзеге асыру өкілеттігі берілді және соның
нәтижесінде прокурорлық қадағалаудың тиімділігі мен ықпал етуі көтерілді.
Алайда І Петрден кейін Ресейде орын алған тарихи оқиғаларға қарамастан
прокуратураның мәртебесінің өзгеруіне қарамастан қадағалау рөлі сақталады.
ІІ Екатерина патшалық құраған жылдары прокуратураның рөлі артады. Әсіресе,
оның кезінде 1775 жылы губерниялық реформалар нәтижесінде губерниялық
прокуратуралар құрылады, ал соттардағы прокурорлық лауазымдар пайда болады
және осының барлығы жергілікті биліктің қызметінің және сот өндірісіндегі
заңдылықты қадағалауды жүзеге асырады.
Губерниядағы прокурорлық қадағалауды губерниялық прокурор мен екі
губерниялық стряпчия жүзеге асырды. Уезде осы міндетті уездік стряпчий
жүзеге асырды.
1862 жылғы сот реформаларына дейін Мемлекеттік кеңес Прокуратура
туралы негізгі ережелерді қабылдады. Онда прокурорлық қадағалаудың
мемлекеттік міндеті, оның мазмұны, прокурорлардың міндеттері мен өкілеттігі
айқындалды. Прокуратураның міндеті нақты түрде Ресей империясындағы
заңдардың дұрыс және біркелкі қолданылуын қадағалау деп айқындалған
болатын. Генерал-прокурор мен Әділет министрі лауазымдары біріктірілді және
оған төмен тұрған прокурорлар бағындырылды.
Реформа актілерін қабылдай отырып ІІ Александр Жарлығында Билік етуші
Сенатқа Осы жобаларды қарап шығып, біз бұның барлығы сот билігін қайта
жаңғыртудағы біздің ниеттерімізге сай келеді, қалықтағы заңға құрметпен
қараушылықты орнатуға сай келеді...- деп жазған [1, 18-б.].
1864 жылғы Азаматтық сот өндірісі туралы Жарғыда прокурордың іс бойынша
қорытынды беретіні көзделді, Ондай қорытынды міндетті болатын:
1) қазыналық басқару, земстволық мекемелер, қалалық және ауылдық
қауымдардың істері бойынша;
2) кәмелетке толмағандарды, хабар-ошарсыз жоғалғандардың, саңырау және
есінен айырылғандардың істері бойынша;
3) сот және әкімшілік органдардың судъяларды кетіру туралы
келіспеушіліктер мәселелері бойынша;
4) құжаттарды қолдан жасау, тіпті азаматтық істерді қылмыстық соттың
қарауына жататын мән-жайлар анықталса;
5) кедейшілік құқығына куәлікті беру өтініштері бойынша;
6) неке және туудың заңдылыңы туралы істер бойынша [5, 12-б.].
1864 жылғы сот реформаларына сәйкес прокурорды тағайындау мен оның
қызметінің тәртібімен бірге прокуратураның сот қызметіне араласпауы тиіс
екендігі, судьялардың қарап жатақан істері бойынша шешімдер қабылдауға
дербестігін кемітуге немесе шектеуге бомайтындығы нақты көрсетілді. Бұл
орайда, прокурор-айыптаушы мен қорғаушы құқықтары теңестірілді.
Прокурорлардың міндеті айыпкерлерді сот алдында айқындау, яғни айыптауды
қолдау болды. Прокурорлар сот шешімдеріне апелляциялық және кассациялық
тәртіппен наразылықтар берді, олардың міндетіне қылмыстық істер бойынша сот
үкімдерінің орындалуының дұрыстығы мен бұлжытпайтындығын қадағалауды жүзеге
асыру артылды.
1864 жылғы сот реформасының негізгі қағидаларына сәйкес прокуратураны
қайта құрудың мәні прокурорлық қадағалауды тек қана сот саласымен шектеуде,
прокурорға сотта мемлекеттік айыптауды қолдау қызметі және анықтама мен
тергеуді қадағалауды күшейтуде болды және оның нәтижесінде прокурор алдын
ала тергеудің басшыларына айналды. Осыған байланысты прокурорлық қадағалау
жүйесі өзгерді, оның ішінде губерниялық прокуратура сот округтерінде
құрылған прокуратураларға орнын берді. Сот реформасы ұзақ және баяу жүрді.
Ол ХХ ғасырдың басында аяқталды [1, 19-20-бб.].
Император ІІ Александр 1881 жылы өлтірілгенен кейін, оның мұрагері ІІІ
Александр барлық либералды реформарды тоқтатты, конституцияның жобасының
күшін жойып, оның самодержавиелік билігін растайтын манифест шығарды. ІІІ
Александрдың рескрептісімен Генерал-пркоурор Н.В. Муравьев басқарған
комиисия құрылады. Бұл комиссия алты жыл бойы прокурорлық қадағалау бойынша
жұмыс жүргізеді.
1885 жылдың мамырында әділет министріне сот ведомстволарын қадағалау
құқығы, ал 1887 жылы сот талқылауының жариялылығын жою құқығы беріледі, ал
1889 жылы әділет министрі қалалық соттарды бағындырады. Бұл кезеңде
прокуратура қадағалаушы орган емес, тек қана жазалаушы органға айналғаны
көрініс табады. Ол, әсіресе, 1905 жылдан кейін көрінеді, сондай-ақ осы
жазалаушы орган күйінде 1917 жылға дейін қалады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ
2.1 КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның
құрылуы мен дамуы
Қазан революциясынан кейін прокуратура органдары жойылған болатын. 1917
жылғы 24 қарашадағы №1 Сот туралы декретте Осы күнге дейін бар сот
тергеушілері, прокурорлық қадағалау институттары, онымен қоса присяжныйлар
мен жеке адвокатура институттары жойылсын - делінген. Айыптаушлыра рөлінде
азаматтық құқықтарға ие беделі бұзылмаған азаматтар бола алатын болды.
Заңдылықты қадағалау және бақылау көптеген органдар мен мекемелердің
құзыретіне кірді, тіпті Бүкіл Ресейлік Орталық Аткару комитетінің (әрі
қарай – БОАТҚ) және оның Төралқасының, әділеттің губерниялық және уездің
бөлімдерімен. Бұндай жағдай азаматтық соғыс жағдайында тиімсіз болды. 1921
жылы прокуратураны құру туралы мәселе қатты туындады [6, 32-б.].
В.И. Лениннің ұсынысы бойынша Ресей Советтік Федеративтік Социалистік
Республикасының (әрі қарай - РСФСР) Әділет халық комиссариаты Прокурорлық
қадағалау туралы Ереженің жобасын әзірледі және ол БОАТҚ-ның ІХ
шақырылымындағы үшінші сессисына талқылауға ұсынылды. Н.В. Криленконың
ұсынысымен Прокурорлық қадағалау туралы Ереженің жобасы әр бабы бойынша
дауыс беруге салынды. 1922 жылдың 28 мамырында БОАТҚ Прокурорлық қадағалау
туралы қаулыны қабылдады. Осы күні Кеңес адвокатурасының құрылған күні
болып саналады. Онда заңдылықтың сақталуын қадағалау мақсатында және
қылмыстылықтпен күресудің дұрыс саясаты мүддесінде БОАТҚ қаулы етеді:
Әділет халық комиссариатының құрамында Мемлекеттік прокуратура құрылсын.
Оның қызметтері айқындалған болатын. РСФСР-дің алғашқы прокуроры, кейін
КСРО құрылған соң оның алғашқы прокуроры Д.И. Курский болды.
КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның құрылуы мен дамуы 80 жылдам
астам уақыт арасында прокуратура қалыптасу мен дамудың ұзақ жолдарынан
өтті. Оның тарихы маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға болады [7, 21-б.].
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді [8].
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде, яғни, 1933 жылы оның
өкілеттігі кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура
басқармасы құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет
прокурордың міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді [9].
1933 жылы 20 маусымда КСРО Халық комиссарларының Кеңесінің Орталық
Атқару Комитеті өз қаулысымен КСРО Прокуратурасын құрды. Оның құрылуы
прокуратура органдарының ұйымдық бірлігін бекітуге дәне оның басқа құқық
қорғау органдарының қызметінде күшеюіне оң әсер етті [10].
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады. Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюының
үшінші кезеңі басталды, Әділет халық комиссарынан прокуратура толық
бөлінді. Республика құқық қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс
жасай бастады. Қазақ КСР-ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды [11].
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды [12].
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді [13].
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашылығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Соғыстан кейінгі онжылдық басты конституциялық міндеті заңдардың дәлме-
дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалау болып қалыптасқан прокуратураның
беделін онан әрі көтерумен сипатталады.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни, оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер
өзгертілгенімен, ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек, оның
қызметінің басты мазмұны заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, құқық бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
1955 жылы 25 сәуірдегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Соттардың
төралқасында істерді қарау тәртібі туралы Жарлығымен прокурорлардың
нарзылықтарын соттардың төралқаларымен қаралуы бекітілді. Кейін ол 1958
жылғы КСРО мен одақтас республикалардың Қылмыстық сот өндірісі негіздерінде
және 1960 жылғы РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде жалғасын тапты. Осы
кезде 1955 жылы 24 мамырда КСРО-дағы прокурорлық қадағалау туралы ереже
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасының Жарлығымен бекітілді. Бұл Ережені
жасаудың және қабылдаудың мақсаты прокуратура органдарының
ұйымдастырылуының және қызметінің қағидаларын бекіту, КСРО Бас прокурорына
және оған бағынышты прокурорларға заңдарды бұзушылықтарды анықтау және жою
жөніндегі билік-өкімдік өкілеттіктерін, сондай-ақ түзеу мекемелерінің
қызметіндегі заңдылықты қадағалау, алдын ала және анықтаманы жүргізу
кезеңіндегі қадағалау өкілеттіктерін беру. Сонымен қатар, прокуратура
органдарындағы тергеу аппаратының мәртебесі мен арнаулы прокурорлардың
мәртебесі бекітілді. Бұл орайда, КСРО Прокуратурасының, одақтас және
автономиялық республикалардың орталық аппараттарының құрылымын айқындау
қажеттігі туындады. КСРО Бас прокуроры 1956 жылғы 10 сәуірдегі №354
Бұйрығымен КСРО Прокуратурасының және республикалардың, өлкелер мен
облыстардың прокуратураларының құрылымын бекітеді [14].
Прокурорлық қадағалаудың орталықтандырылуы мен біртұтастығына 1977 жылы
қабылданған КСРО Конституциясы елеулі ықпал етті. Оның 21 тарауында
прокуратура органдарының негіз салушы қағидалары айқындалып қана қоймай,
прокуратура органдары қызметі айөындалды. КСРО Конституциясында
прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жергілікті органдардан тәуелсіз,
тек қана КСРО Бас прокурорына бағына отырып, жүзеге асырады - делінген.
Бұл конституциялық норма-қағида прокуратура органдарының біртұтастығы мен
орталықтандырылуын қамтамасыз етті [1, 28-б.].
КСРО-ның прокуратурасы туралы заң 1979 жылы 30 қарашада қабылданды. Осы
заң бойынша бүкіл КСРО, соның ішінде Қазақ КСР прокуратурасы да КСРО
ыдырағанға дейін қызмет етті [15].
Заң төрт тараудан тұрды:
1. Жалпы ережелер;
2. Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыру;
3. Прокурорлық қадағалау;
4. Прокуратура органдарын ұйымдастыру мен қызметінің өзге мәселелері.
Бұнда қадағалау 3 тарауда 4 бөлімнен тұрғанын және ол прокурорлық
қадағалаудың бағыттарының мазмұнын айқындағанын айта кеткен жөн:
- жалпы қадағалау;
- анықтама мен алдын ала тергеу органдарының атқаруын қадағалау;
- соттарда істерді қарау кезіндегі заңдарады қадағалау;
- ұсталғандарды ұстау орындарында және өзге мәжбүрлеу сипатындағы
шараларды қолдану орындарында заңдарды орындауды қадағалау [1, 29-30-
бб.].
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын айта кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу болды.
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокурорлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар
адамды қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып,
азаматтардың сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын
қорғау республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына
айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді. 1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін
құру, оның дербестігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен
Қазақ КСР Бас прокурорына бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының
жүйесі құрылды [16].
КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратура органдарының құрылуы мен даму
тарихын қарастыра отырып, Қазақстан әскери прокуратураның құрылуы мен
дамуын қарастыра кеткен жөн болар.
Қарулы Күштер түрлерінің, округтер мен гарнизондардың әскери
прокуратураларынан тұратын КСРО Қарулы Күштерінің Бас әскери прокуратурасы
КСРО үкіметінің шешімімен Ұлы Отан соғысы жылдарында Бас прокуратураның
құрамында құрылған болатын.
Осы уақытта алғашқылардың бірі болып, түрлі кезеңде Түркістан және
Ортаазиялық әскери округтерінің әскери бөлімдері орналасқан еліміздің
аумағында Алматы гарнизонының әскери прокуратурасы құрылған болатын.
Түркістан және Ортаазиялық әскери округтерінің әскери прокуроры біздің
жерлесіміз әділет генерал-майоры В.А.Пустовалов болды.
В.А.Пустовалов әскери прокуратура органдарындағы қызметін 1941 жылдың
қазанынан, 74 Таман атқыштар дивизиясы әскери прокуратурасының әскери
тергеушісі, 41 әскердің әскери прокуроры көмекшісі, 51 десанттық
бригадасының, 20 десанттық корпус пен 6 рейдті кавалериялық корпустың
әскери прокуроры лауазымында болудан бастады. Фронтта 1941 жылдың 22
маусымынан 1945 жылдың 9 мамырына дейін болды.
Әскери прокуратура органдарында біздің басқа да Шығыс-Қазақстан облысы,
Шемонаиха тумасы, әділет полковнигі Данилов Михаил Никифорович сияқты
жерлестеріміз қызмет етті. Түркістан әскери округі әскери прокурорының
көмекшісі лауазымында қызмет етті. Әскери қызметі аяқталғаннан кейін
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасында жалпы қадағалау бөлімінің
прокуроры және заң қызметінің лауазымдарында жұмыс істеді. Ол Курскідегі
ұрысқа, Харьков және Киевті азат етуге қатысқан.
Руденко Олег Иванович Қазақстанда 1932, ал Алматы қаласында - 1936
жылдан бері тұрған. Әскери прокуратура органдарында әскери тергеуші және
әскери прокурордың көмекшісі лауазымдарында 30 жыл еңбек етті. Соғысқа
қатысқан. Туладан, Киевтен Берлинге және Прагаға дейін барған.
Марапатталған.
Кейінірек Қазақстан аумағында Қарағанды, Қостанай, Гвардия, Ақтөбе,
Талдықорған, Өскемен, Жамбыл, Семей, Аягөз, Эмбинский және Ақтау
гарнизондарының әскери прокуратуралары, 44285 әбөлімінің әскери
прокуратурасы (Жезқазған облысы, Приозерск қ.), 44063 әбөлімінің әскери
прокуратурасы (Семей қ. (Курчатов), Байқоңыр космодромының әскери
прокуратурасы (Қызылорда облысы, Ленинск қ.) құрылып жұмыс істеді. Одан
әрі, мемлекетіміз өзінің тәуелсіздігін алған кезден бастап Ақмола, Ішкі
және Шекара әскерлері әскери прокуратуралары құрылған еді. Соңынан
жекелеген гарнизондардың әскери прокуратуралары жабылды немесе қайта
құрылды.
Әскердегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде Алматы
гарнизонының әскери прокуратурасы айрықша роль атқарды. Онда сол кезеңнің
стратегиялық қажеттілігі мен халықаралық жағдайы көрініс табатын Қарулы
Күштердің, Ішкі және Шекара әскерлері әскери бөлімдері мен мекемелерінің
бірталайы болды.
Әр жылдары Алматы гарнизонының әскери прокурорлары болып әділет
полковниктері Семенов Владислав Иванович, Данилов Михаил Никифорович,
Авилов Тимофей Федорович, Исонкин Владимир Георгиевич, Афанасьев Анатолий
Петрович, Тютюкин Владимир Борисович, Васильев Владимир Игнатьевич,
Волтунов Василий Сергеевич, Медетбаев Нұрғали Молдағалиұлы, Күжүкеев Дулат
Ералыұлы және тағы басқалары қызмет атқарды. Олардың біразы соғысқа
қатысқан, марапатталған және олар әскери прокуратура органдарының
ардагерлері болып табылады.
1990 жылы Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін,
тәуелсіздіктің 1991 жылғы желтоқсанында бұрын КСР Одағы Бас әскери
прокуратурасының ұйымдастыру құрылымына кірген Қазақстан аумағында
орналасқан әскери прокуратуралар 1992 жылдың 7 қаңтарында Жоғарғы Кеңес
Президиумының № 1100 Қаулысымен Республиканың прокуратура органдары
бірыңғай жүйесіне кіргізілген болатын [17].
Жоғарғы Кеңес Президиумының шешімін іске асыру аясында ҚР Бас Прокуроры
барлық штат санымен, мүлкімен, көлігімен және өзге де материалдық
құндылықтарымен әскери прокуратураларды өз қарамағына қабылдады.
Прокурорлық-тергеу жұмыскерлерінің әскери қызметші мәртебесі сақталды.
2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР Бас прокурорына
бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды [18].
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды [19].
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.
28 қаңтар 1993 жылы Тәуелсіз Қазақстанның тұнғыш Конституциясы
қабылданды. Мұнда 17-тарау прокуратураға арналып, ол үш баптан тұрды: 106-
108 баптар. Осы аталған баптарға сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында
заңдардың дәл және бірыңғай атқарылуына қадағалауды өз құзыреті шегінде
Қазақстан Республикасынның прокуратурасы атқаратыны көрсетілді. Сондай-ақ,
заңдарда көзделген жағдайларда және тәртіпте прокуратураның қылмыстық
қудалауды жүргізеді, сот процесіне қатысары белгілене келе, оның өз
өкілеттіліктерін басқа мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдардын
тәуелсіз, тек заңға бағынып атқаратын бекітілді. Прокурордың лауазымы
депутаттық мандатпен сәйкес келмейтіні, сондай-ақ мемлекеттік органдарда
лауазымға ие болумен, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерде
мүше болумен, кәсіпкерлік қызметпен сәйкес келмейтіні көрсетілді.
Прокуратура органдарының орталықтанған және бірыңғай жүйесін Жоғарғы Сотпен
бес жыл мерзімге тағайындалатын Қазақстан Республикасының Бас прокуроры
басшылық ететіні және оның төмен тұрған прокурорларды лауазымына
тағайындайтыны және одан босататыны бекітілді. Прокуратура органдарының
қызметінің құзыретін, құрылымын және тәртібін, сондай-ақ прокуррорлардың
құқықтық жағдайы заңмен айқындалатыны Конституциямен белгіленді [20].
Прокуратураны кейінгі ұйымдастыруда елеулі септігін Қазақстан
Республикасын Президентінің Қаулысымен бекітілген 1994 жылғы 12 ақпандағы
Мемлекеттік құқықтық реформалаудың Бағдарламасы тигізді. Аталған
мемлекеттік бағдарламада бір тарау осы прокуратура органдарын реформалауға
арналған болатын.
Құқықтық мемлекеттік құру Қазақстан Республикасының прокуратурасын және
прокурорлық қадағалауды тиімді пайдалануды қажет етеді.
Прокурордың жалпы қадағалау қызметтерінен жоспарлы тексеруді алып
тастау керек, тек қана оларға жіберліген құқық бұзушылықтар туралы келіп
түскен хабарламалар бар болғанда және хабарламамен қозғалған мәселелер
бойынша тексерулер жүргізуді қалдыра отырып.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасының Прокуратурасының құрылуы мен даму тарихы
Орындаған 3 курс студенті ______________ Семеев Б.Ә.
Ғылыми жетекшісі, з.ғ.д.
профессор ______________
Алауханов Е.О.
Норма бақылаушы з.ғ.к.,
доцент ______________
Шарипов Ш.М.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді ______________ Алауханов Е.О.
з.ғ.д., профессор
Алматы , 2010
РЕФЕРАТ
Түйін сөздер. Диплом жұмысында келесідей түйін сөздер кездседі: Қазіргі
таңда Прокуратураның алдыңғы қатардағы мемлекеттерде дамуы, ҚР Прокуратура
туралы заңнамасының дамуы, Тәуелсіз қазақстан прокуратурасы ерекшелігі
және т.б.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс реферат, глоссарий, кіріспе, екі
бөлім, алты бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
жәнеқосымшадан тұрады.
Көлемі. Жұмыстың көлемі 55 бет.
Диплом жұмысын жазуда тақырыпты таңдауға бірнеше себептер тоқтату салды.
Қазақстан Республикасының Прокуратурасының қалыптасуымен даму тарихы
тақырыбын таңдау қазіргі кезде артта қалған тарихымызға үңілуге, оны
жандандыруда ерекше орын алып отыр.
Жұмыс мазмұны “Прокуратураның батыстың алдынғы қатардағы
мемлекеттерде дамуы”, “Прокуратура туралы заңнаманың дамуы”, “Революцияға
дейінгі прокуратураның жағдайы”, “КСРО – дағы прокуратураның жағдайы”, “
Тәуелсіз Қазақстан прокуратурасы” –деген тақырыптардан тұрады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеуді Қазақстан Республикасы
Прокуратурасының құрылуы мен даму тарихын мақсаты қойылған.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін келесідегідей міндеттерді
орындау қажет:
- прокуратуранын алдынғы қатардағы мемлекеттерде дамуын зерттеу;
- прокуратура туралы заңнамасының дамуын зерттеу;
- революцияға дейінгі прокуратураның жағдайын зерттеу;
- КСРО – дағы прокуратураның жағдайын ашып беру;
Жұмыстың объектісі және пәні. Қазақстан Республикасы Прокуратурасының
құрылуы мен дамуына байлынысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Прокуратурасының қызметің әр түрлі кезендерде
реттеген және қазіргі кездегі заңнама нормаларының жиынтығы зерттеудің
пәні болады.
ГЛОССАРИЙ
1.Айыптау қорытындысы- қылмыстық іс жүргізуде- қылмыстық
жауапкршілікке айыпталушы сапасында тартылған адамды сотқа беру үшін
деректердің жеткіліктігі туралы қылмыс жасаудың анықталған жағдайы,
жиналған дәлелдер баяндалатын және олардың негізінде тергеушінің (анықтау
органы) түйіні жасалатын, алдын ала тексеру аяқталғаннан кейін толтырылатын
құжат.
2.Диктатура- көшбасшымен бірге шектеулі адамдар тобы жүзеге асыратын
шектеусіз саяси, экономикалық және идеологиялық билік.
3.Қорғау(құқықтарды)- сот қорғауы, заңнамалық, экономикалық,
ұйымдық-техникалық және басқа құралдар мен іс-шаралар, сондай-ақ азаматтық
құқықтарды өзі қорғауды біріктіретін, субьективті құқықты еркін және тиісті
түрде жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін қолданылатын кешенді шаралар
жүйесі.
4.Коалиция, одақ- ортақ мақсаттарға жету үшін құрылған
(мемлекеттердің, саяси партиялардың) бірлестігі, одағы.
5.Коза-ностра- АҚШ-тағы гангстерлік топтардың біреуінің атауы бойынша
аталған құпия мафиялық ұйым.
6.Полиция- қадағалау мен мәжбүр ету шарасы жолымен, мемлекеттің құқық
тәртібі ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ерекше органдар жүйесі, сондай-
ақ кейбір мемлекеттерде ішкі әскерлердің бір түрі.
7.Прокуратура- мемлекет атынан барлық мемлекеттік органдардың, кәсіп
орындардың, мекемелердің, ұййымдардың, сондай-ақ азаматтардың заңның дәл
және бірыңғай орындалуын бақылауды жүзеге асыратын органдар жүйесі. Басқа
құқық қорғау органдарымен бірге заңдылық пен құқық қорғау органдарымен
бірге заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етеді.
8.Прокурор- жедел іздестіру қызметінің, анықтаудың, тергеудің және
сот шешімдерінің заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестің
балық салаларында қылмыстық ізге түсуді өз құзыреті шегінде жүзеге асыратын
лауазымды тұлға: ҚР Бас прокуроры, Бас әскери прокурор, облыстардың
прокурорлары және соларға теңестірілген прокурорлар және т.б.
9.Трест- өздерінің шаруашылық және құқықтық дербестіктерін жоғалтып,
бірыңғай жоспар бойынша әрекет ететін кәсіпкерлер бірлестігінің пішімі.
Басқаруды орталықтандырудың барынша жоғары деңгейімен, сондай-ақ қызметті
елеулі түрде диверсификациялаумен сипатталады.
10.Эшафот- зайырлы қылмыстық заңмен немесе шіркеу құқығымен
қарастырылған әрекет үшін жазаны орындау орны; өлім жазасын көпшілік
алдында орындауға арналған тақтай тұғыр.
11.Этикет- тәрбиелеумен сіңірілген әдет,дағды. Тұрақтанған, өзін-өзі
ұстаудың қабылданған тәртібі. Қатынаса білу пішімі (мысалы, дипломатиялық
этикет, сарй ішкі этикеті, сөйлеу этикеті).
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
5-8
1. ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
9-14
1. Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган ретінде
қалыптасуы
2. Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ
15-43
1. КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның құрылуы мен
дамуы
2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
ҚОРЫТЫНДЫ
44-48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР тізімі 49-
51
ҚОСЫМША
52-55
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының маңыздылығы. 1995 жылғы 21 желтоқсандағы
№2709 Прокуратура туралы Қазақстан Республикасының Заңының 1-бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында
заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге
нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына, жедел-
iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық
iстер жүргiзудiң заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасының Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган болып табылады.
Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде
шаралар қолданады, Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн
заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң
мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен
шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасының осы заңи анықтамасынан көріп
отырғанымыздай, прокуратураның қызметінің бағыттары өте көп. Мысалы,
аталған заңның 4-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Прокуратурасы
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарының үстем тұруын
қамтамасыз ету адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау
мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының және
Президентiнiң Жарлықтарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң
дәл әрi бiрыңғай қолданылуына жоғары қадағалауды жүзеге асыра отырып,
прокуратура мемлекет атынан:
- Конституцияның, Заң актiлерiнiң және Республика Президентi
актiлерiнiң бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
- жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және
атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
- сотта мемлекет мүддесiн бiлдiредi;
- Республиканың Конституциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдарға және
басқа да құқықтық актiлерге наразылық жасайды;
- заңда белгiленген тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге
асырады;
- статистикалық көрсеткiштердiң тұтастығын, объективтiлiгiн және
жеткiлiктiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттiк құқықтық статистиканы
қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргiзедi, құқықтық статистика және
арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге
асырады.
Прокуратурадан басқа бұндай жоғары қадағалауды жүзеге асыру сияқты
өкілеттіктерге Қазақстан Республикасында қолданыстағы заңнамаға сәйкес
ешбір мемлекеттік орган ие емес. Әрине, прокуратура пайда болсымен бұндай
кең өкілеттіктерге бірден ие болған емес. Прокуратура әлемдік тарихта
өзінің орны бөлек бірнеше ғасырларды қамтитын қалыптасу және даму тарихы
бар. Сол қалыптасу және даму тарихының әр кезеңінде прокуратура белгілі бір
өкілеттіктерге ие болып, кейде ол өкілеттіктерден айырылып немесе ондай
өкілеттіктері шектеліп отырды. Сол сияқты Қазақстан Республикасының
прокуратурасы да бір күнде құрылған жоқ. Оның да 80 жылдан астам тарихы бар
және осы кезең ішінде прокуратура органдары әр түрлі нысанда өз қызметін
жүзеге асырды. Нәтижесінде қазіргі күйдегі Қазақстан Республикасының
Прокуратурасы қалыптасты. Міне, дипломдық жұмыстың тақырыбының маңыздылығы
осыда.
Сонымен менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – Қазақстан Республикасының
Прокуратурасының құрылуы мен дамуы тарихына арналған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының Прокуратурасының
құрылуы мен дамуы тарихын зерттеу, оның құрылу және даму кезеңдерін
анықтау, сондай-ақ әр даму кезеңінің ерекшеліктерін айқындау.
Аталған мақсатқа:
- прокуратураның пайда болуының әлемдік тарихын зерттеу;
- Ресей империясындағы прокуратураның құрылуының тарихы мен дамуы
зерттеу;
- КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның құрылуының тарихы мен
дамуын зерттеу;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасының прокуратурасының тарихы мен
дамуын зерттеу;
Прокуратура жөніндегі және оның қызметін реттейтін (реттеген) Ресей
империясы, КСРО, Қазақ КСР және Қазақстан Республикасының қолданыстағы және
күші жойылған нормативтік құқықтық актілерімен тоқып-танысу, зерттеу және
зерделеу арқылы қол жеткіземіз.
Зерттеу объектісі және пәні. Қазақстан Республикасы Прокуратурасының
құрылуы мен дамуына байлынысты қалыптасатын қоғамдық қатынастар, зерттеудің
объектісі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Прокуратурасының қызметің әр түрлі кезендерде
реттеген және қазіргі кездегі заңнама нормаларының жиынтығы зерттеудің
пәні болады.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін танымның қазіргі әдістері, оның
ішінде жалпы ғылыми да (диалектикалық, жүйелік-құрылымдық, институционалдық
өлшеу, құрылымдық-функционалдық, социологиялық және т.б.), арнайы да
(тарихи-заңдық, формальды-заңдық) әдістер зерттеудің методологиялық негізін
құрады.
Автор жүйелік тәсілдің, сондай-ақ талдау мен синтездің, индукция мен
дедукция, статистикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістердің мүмкіндігіне
сүйенді. Зерттеудің эмпирикалық негізін құраған материалдарды зерделеу үшін
автор талдау, сұрау және сараптық баға беру түріндегі нақты-социологиялық
әдістерді пайдаланды.
Зерттеудің нормативтік базасын Халықаралық-құқықтық актілер, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңдары, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, сонымен қатар бірқатар
шет елдердің (АҚШ, Англия, Италия және т.б.) заңдары құрады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қорғауға шығарылатын мынадай негізгі
тұжырымдардан нақты көрініс тапқан:
1. Прокуратура мемлекет механизмінде салыстырмалы түрде- XIV ғасырда
пайда болды. Арнайы бақылаушы-қадағалаушы орган ретінде пайда болған
мемлекеттердің бірі-ол Франция. Ал Франция прокуратурасының негізін қалаушы
Филип IV. Ол 1302 жылдың 25-наурызындағы Ордонанс арқылы патша мүддесін
прокуратураның өкілдік етуімен қорғалатынын бекітті. Прокурор деген
терминнің өзіне келетін болсақ, ол латын тілінен шыққан, яғни ол-қадағалау,
қамтамасыз ету дегенді білдіреді және осы аталған термин Францияда XVIII-
ғасырдың басында ғана қолданыла бастады. Ал осыған дейінгі тиісті лауазым
иелері патшаның адамдары деп саналатын. Франция прокуратурасы патшаның
әмірін орындау және соттарда қорытынды беруді орындайтын айыптаушы,
жазалаушы орган ретінде пайда болғандығын байқауға болады.
2. Кейде Бас Прокурор институтын қалыптастыруға заң шығару, атқару және
сот биліктірінің бәрі бірге араласады. Мысалы, Парагвайдың Бас Прокурорын
судьялар Кеңесі ұсынған 3 кандидаттың тізімінен Сенатпен келісу арқылы
Үкімет іріктеп тағайындайды. Чилиде Бас Прокурорды тағайындау процедурасына
Президентте, Сенатта және Жоғарғы Сотта қатысады. Яғни, Жоғарғы сот жариялы
байқаудан өткен 5 кандидатураны Сенатқа келісім беру үшін өткізген соң,
Сенат мүшелерінің 23 мүшелері келісім берген жағдайда Президент іріктеп 10
жыл мерзімге тағайындайды. Испанияның Конституциясына сәйкес (124-бабы)
мемлекеттің Бас Прокурорын сот билігінің Бас Кеңесінің пікіріне негізделген
Үкіметтің ұсынысымен Король тағайындайды. Ал, Колумбияда Ұлттың Бас
Прокурорын Президентпен, Жоғарғы Сотпен және Мемлекетік Кеңеспен ұсынылған
3 кандидаттың ішінен іріктеп 4 жыл мерзімге Сенат сайлайды.
3. Тәжірибе көрсеткендей, кез-келген мемлекеттік институт жұмысының
белсенділігін өкілеттіктерді нақты нысандармен ұйымдастыру және бөлуге
әрдайым байланысты еместігін байқауға болады. Ол көбінесе қоғамның жалпы
құқықтық мәдениетіне, кадрларды дайындаудың кәсіби санасына және
материалдық-техникалық қамтамасыз етудің деңгейіне байланысты болады.
4. Қазақстан Республикасының құқықтық саясатын жүзеге асыру барысында
прокуратура функциялары мен мәртебелеріне белгілі-бір өзгерістерді енгізу
мүмкіндігін, прокурорлық қадағалаудың жеке салаларын оптимизациялау сөзсіз
екендігі айдан анық. Бірақ прокуратураны реформалау еліміздің құқықтық
жүйесінің талаптарына сай жолдармен жүргізілуі тиіс.
5. Демократиялық, құқықтық мемлекетке тән құндылықтардың бірі ол
адам,оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін елеп-ескеріп, койнауына
алған елдің Ата заңында “Адам мен азаматқа” арналған 2 бөлімнің пайда
болуына сай, мемлекеттің осы ең қымбат қазынасына, Ұлы құқықтық үстемдігі
үшін қызмет жасайтын, жаңарған прокуратураға сөзсіз жаңа функциялар
жүктеліп, оның бұрынғысынан, яғни әрі қадағалаушы әрі қылмыстық қудалау
сипаттағы қызметінен гөрі- құқықты қорғаушы, яғни қадағалау функциясы
басымдық ететін орган болып өзгергені көрініп тұрды. Оған дәлел,
Президенттің заң күші бар “Прокуратура туралы ” Жарлығында прокурорлық
қадағалаудың негізгі бағыттарының алғашқысы ретінде “адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қадағалауының” тұруы бекер емес.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі прокуратураның мемлекеттік орган ретін
қалыптасуы мен дамуына, оның ішінде әлемдік тарихтағы прокуратураның алғаш
пайда болуы мен Ресей империясында прокуратураның құрылуы мен дамуына
арналған. Ал, екінші бөлімі КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның
құрылуы мен оның дамуына, сондай-ақ тәуелсіздік алғаннан кейін
Қазақстандағы прокуратураның дамуына арналған.
Дипломдық зерттеудің нәтижелері. Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша
зерттеу нәтижесінде Қазақстан Республикасының прокуратурасының құрылуы мен
даму тарихын, оның ішінде оның жекелеген кезеңдерінің ерекшеліктерін
анықтаймыз және оларды сипаттаймыз.
1 ПРОКУРАТУРАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Прокуратураның шет елдердегі мемлекеттік орган
ретінде қалыптасуы
Прокуратураның пайда болуы әлемдік тарихта бірнеше мың жылға созылады.
Бұл орайда, қазіргі мағынадағы прокуратура ежелгі заманда да, орта ғасырда
да болмағанын ескерте кеткен жөн.
Жалпы прокуратура ұғымының пайда болуы тарихынан бастасақ, алғаш рет
прокуратура сөзі ежелгі Рим империясында I ғасырдан бастап кең қолданыла
бастаған. Прокуратура сөзі латын тіліндегі procouro сөзінен шыққан және
латын тілінен аударғанда қамқоршы, қамқор боламын, қамқор болу, қамтамасыз
етемін, қадағалаймын деген мағынаны білдіреді. Ежелгі Рим империясындағы
прокураторлар императордың провинцияларға тағайындаған және оның мүддесін
білдіретін лауазымды тұлғалары болатын. Рим империясының прокураторлары
негізінен өзі тағайындалған Империя провинциясының билеушісінің қызметін
және ондағы жай-күйді, сондай-ақ провинциялық әкімшіліктің императордың
актілерінің (шешімдерінің, жарлықтарының) орындалуын қадағадауды жүзеге
асырған. Алайда, кейбір Рим империясының провинцияларында прокураторлар
императордың өкілінен басқа провинция билеушісі қызметін де бірге атқарған.
Мысалы, Египетте, Иудеяда. Алайда, ежелгі Рим империясындағы прокураторлар
ортағасырларда жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік институт
ретінде қалыптасқан прокуратураның пайда болуының алғашқы қадамы болатын.
Қазіргі кездің өзінде ғалымдар арасында алғаш рет мемлекеттік институт
ретінде прокуратураның қай елде пайда болғанына қатысты дау жалғасуда. Бір
топ ғалымдар прокуратура мемлекеттік институт ретінде Германияда пайда
болды десе, екінші бір тобы ол Францияда пайда болды деп тұжырымдауда.
Алайда, бұның аса маңызы жоқ деп ойлаймын. Өйткені прокуратура қадағалауды
жүзеге асырушы мемлекеттік орган ретінде қалыптасуы Франциядағы король
билігінің нығаюы мен феодалдық сепаратизммен күресумен байланысты болды.
Сондықтан ең алғаш рет әлемдің тарихта прокуратура мемлекеттік институт
ретінде Францияда 1302 жылы пайда болған. Франция королі ІV Филип 1302
жылы 25 наурыздағы Ордононсымен король мүддесін прокуратураның өкілдік
етуімен қорғалатынын бекітті. Алайда прокурор термині Францияда XVIII
ғасырдың басында ғана қолданыла бастады және осыған дейінгі тиісті лауазым
иелері король адамдары (gens du roi) деп аталып келді. Франция
прокуратурасы алғашында король әмірін орындаушы мемлекеттік орган ретінде
пайда болды. Осыған байланысты прокурорлар Францияда король прокурорлары
(procureurs du roi, procuratores fiscales) деген атқа ие болды.
Франциядағы король прокурорлары институты осы қалыптасқан кезден бастан
XVIII ғасырдың аяғына дейін нығая берді. Алғашында прокуратураның қызметі
құқықтық болған жоқ, ол королдің еркін білдіруші ретінде болды. Осыған
байланысты орыс тарихшысы В.И. Веретников олар арқылы король бүкіл
мемлекеттік механизмнің дұрыстығын бақылай алатын королдің нақты және толық
мағынада көздері болды [1, 9-10-бб.] - деп дұрыс айтқан. Осы міндеттерді
орындау үшін генерал-прокурор әр уақытта және барлығында королдің тәждің
мүдделерін қорғады, тіпті феодалдар өздеріне атақтарды иеленбеуін, сауда-
саттыққа, қолөнерге, университеттерді құруға араласпауын бақылап отырды.
Прокурор олардың қойылған талаптарға қаншалықты жауап беретінін бағалай
отырып, бұл орайда да королдің мүдделері бұзылмауын сақтау мақсатында
король шенеуніктерінің тағайындалуын бақылап отырды. Кейінірек Францияда
прокурордың міндеттеріне сеньориалды және шіркеу соттарының жұмысын бақылау
жатқызылды. Прокурордың анықтаудағы рөлі де зор болды.
1586 жылы Францияда прокуратураның ұйымдастырылуы және қызметі туралы
заң қабылданды және оған сәйкес мемлекеттік органдардың жүйесінде
прокуратураның орны анықталды.
Францияның қылмыстық іс жүргізуіндегі прокурордың рөліне 1670 жылғы
Ордонанс үлкен рөл атқарды. Оған сәйкес азаматтық және қылмыстық талап
қожлар бойынша соттағы тергеу жіктелді, ал король прокурорлары тұлғасындағы
жария айыптау тарабы ар-ұятқа қалдыратын және азаптауға әкеліп соғатын
қылмыстар бойынша айп тағу құқығына ие болды. Алайда, ол уақытта Н.Н.
Полянский ескерткендей прокурор істі өз қарауы бойынша дербес қозғады: ол
тек қана әшкерелеуші ретінде бола алды, өйткені істі қозғау бастамасына
және тергеу құқығына судья ие болды.
Кейінгі уақытта Франция прокуратурасы 1789-1810 жылдар аралығында орын
алған бірнеше өзгерістерге ұшырады. Бұған қарамастан оның негізгі мақсаты
өзгермеді: жазалау қызметтерін орындау, мемлекеттегі жоғарғы билікті
ұстаушының қол сұғылмаушылығын қамтамасыз ету. Пркоуратураның бұл
қызметтері әсіресе олармен күресу тек қана арнаулы мемлекеттік қызметтің
көмегімен мүмкін казына ұрлаушылықтың, парақорлықтың кең таралуымен
байланысты болды. Бұл орайда, Франция прокуратурасының басқа
мемлекеттердегі, соның ішінде Ресейдегі ұқсас интистуттардың құрылуына үлгі
ретінде қараптан-қарап алынбағанын айта кеткен жөн болар. Қазіргі кездегі
күйіне прокуратура ХІХ ғасырдың басында жетті. 1808 жылғы Сот өндірісінің
жарғысына (code d'instruction criminelle және 1810 жылдың 20 сәуіріндегі
Сот өндірісі туралы заңға (loi sur l'organisation judiciaire) сәйкес
прокуратура қазіргі күйдегі қылмыстық істер бойынша айыптау қызметіне ие
болды.
Франция прокуратурасының құрылуы мен дамуына шолу бостан бос емес.
Франция прокуратурасы Ресей прокуратурасының үлгісіне айналды және осы
уақытқа дейін дүние жүзіндегі прокуратура органдарының эталоны болып
табылады [2, 25-б.].
Сонымен қатар, Францияда прокуратура алғаш құрыла бастаған кезде
шамамен прокуратура Германияда да құрыла бастағанын айта кеткен жөн.
Германиядағы прокуратура органдары Франциядағы ға қарағанда өзгеше аталды –
фискалитет, ал прокурорлар – фискалдар деп аталды. Оған қылмыстарды тергеу
жүктеледі. Ал XVI-XVII ғасырларда прокуратура органдары Италия, Нидерланды
және т.б. көптеген мемлекеттерде жұмыс істей бастады.
1.2 Ресей империясындағы Прокуратураның құрылуы мен дамуы
Ресей империясында прокуратураның құрылуы оның императоры І Петрдің
атымен тығыз байланысты. І Петр Ресейде прокуратураны құруда екі елдің
моделін алған болатын. Алғашында Германия прокуратурасының моделіне қарай
отырып Ресейде фискалдар лауазымдары енгізілген болатын. Алайда, оларға
артқан І Петрдің үміті ақталмай, Франция прокуратурасының моделін үлгі
ретінде ала отырып, Ресейде прокуратура мекемесі құрылды [3, 3-б.].
1722 жылы қаңтарда Жарлық шықты. Бұнда Сенат жанында генерал-прокурор
мен обер-прокурор, сондай-ақ генерал-прокурорға есепті әр алқада бір
прокурордан болсын - деп көрсетілген. Міне осылай 1722 жылы Ресейде бұрын
соңды болмаған жаңа мемлекеттік институт – прокуратура құрылды. Прокуратура
алдына қойылған мақсат – патшаның экономикалық, әлеуметтік және саяси
реформаларын оған қарсы жасырын кейде ашық қарсылық көрсетуге қарамастан,
өмірде жүзеге асыру. Сол кездің өзінде прокурорлар қолданған әдістер шын
қадағалау сипатында болды. І Петрдің ойы бойынша прокурорлық қадағалау
мемлекеттік аппараттың қызметін және бірінші кезекте Сенаттың қызметін
бақылау институты ретінде қалыптасуы керек еді. Сенат 1722 жылғы 27
сәуірдегі Сенаттың лауазымы туралы Жарлыққа сәйкес заң шығарушы және
заңға тәуелді атқарушы биліктің ең жоғарғы органына айналған болатын.
Ресейде прокуратура І Петрдің үш жарлығымен құрылған болатын: 1722
жылғы 12 қаңтардағы Сенат жанында генерал-прокурор мен обер-прокурор,
сондай-ақ генерал-прокурорға есепті әр алқада бір прокурордан болсын деген
жарлығымен, 1722 жылғы 18 қаңтардағы дворлық соттарда прокурорлардың
лауазымын белгілеу және дворлық соттардың фискалды және басқа адамдардың
жеткізулері бойынша істер бойынша құзыретінің шектері туралы және
Прокурорды Сенаттан жоғары қойған және оның императорға тікелей бағынуын
белгілеген жарлық. Соңғысына сәйкес Генерал-прокурор Сенатта отыруы тиіс
және сенат өз қызметін сақтауы және барлық істерде регламенттер мен
жарлықтар бойынша уақыт жоғалтпай, ақиқат және бұлжытпай атқаруын көріп
отыруы тиіс- деген.
Генерал-прокурорға ауқымды әрі билікті өкілеттіктер берілді. Оның
қадағалауында Сенат толығымен болды. Генерал-прокурордың құқықтық
бастамашылық құқығы да қарастырылған еді
Ресей империясының тұнғыш Генерал-прокуроры болып Павел Иванович
Ягужинский болды.
Генерал-прокурор жоғарғы мемлекеттікорган – Сенат өз құзыретіне кіретін
істерді қарауын және Регламенттермен және императорлық жарлықтармен іс-
әрекет етуін қадағалады [4, 23-б.].
Генерал-прокурор құқық шығармашылық салада өкілеттіктерге ие болды:
Сенатқа құқықпен реттелмеген мәселелер бойынша шешімдер қабылдады. Оған
обер-прокурор, Сенат алқаларының, провинциялардың прокурорлары бағынды. Ол
тек қана император алдында есепті болды. Орыс саясаттанушысы А.Д.
Градовский генерал-прокурор үлкендігі бойынша соңғы, ал мәні бойынша
Сенатта бірінші болды, ол Сенаттың отырыстарына қатысады. Император атынан
барлығын бақылайды, сенаторлардың пікірлеріне жалғыз және шешуші ықпалға
ие [1, 11-б.] - деп жазды.
Прокуратура мемлекеттік органдар мен құрылымның қызметінің заңдылығын
қадағалады. Мысалға, ол қазына мүдделері бақылады, қамаудағылардың ісі
бойынша қадағалау жүргізді, қамауда ұстау орындарын қадағалады. Осы мән-
жайды белгілі ресей мемлекеттік қайраткері, әділем министрі, генерал-
прокурор Н.В. Муравьев прокуратура ол құрылған сәттен бастап ІІ
Александрдың сот реформаларына дейін көбінесе жалпы әкімшілік қадағалау
органы болды, ал соттық, айыптау немесе талап қою қызметі тек қана оның
қадағалау қызметін толықтырушылар болды және оның іс жүзінде әсері аз
болды [1, 12-б.].
Прокуратура Ресейде император билігінің өкілді органы ретінде және оның
атынан, оның тапсырмасымен Билік етуші Сенаттың, басқа мемлекеттік орталық
және жергілікті мекемелердің іс-әрекеттері мен шешімдерін барлық жерде және
тұрақты қадағалауды жүзеге асырды. Прокурор лауазымының негізін қалаушы І
Петрдің өзі оны Бұл шен біздің көзіміз деп айтқан.
І Петр өлгеннен кейін прокуратура Анна Иоанновнаның билік еткен кезінде
көп орасан қызмет етпеді. Прокуратура өзінің бұрыңғы басымдық
өкілеттіктеріне Елизавета Петровнаның кезінде қайта қалпына келтірілді. Ол
бүкіл мемлекеттік және саяси қызметтік барлық бағыттарында ол өз әкесінің
реформаларын қалпына келтірегу тырысты.
1741 жылы 12 желтоқсандағы өзінің Жарлығымен Император әйел
прокуратураны 1722 жылғы қалпына келтірді. Прокуратураға қолданыстағы және
қабылданып жатқан заңдарды жүзеге асыру өкілеттігі берілді және соның
нәтижесінде прокурорлық қадағалаудың тиімділігі мен ықпал етуі көтерілді.
Алайда І Петрден кейін Ресейде орын алған тарихи оқиғаларға қарамастан
прокуратураның мәртебесінің өзгеруіне қарамастан қадағалау рөлі сақталады.
ІІ Екатерина патшалық құраған жылдары прокуратураның рөлі артады. Әсіресе,
оның кезінде 1775 жылы губерниялық реформалар нәтижесінде губерниялық
прокуратуралар құрылады, ал соттардағы прокурорлық лауазымдар пайда болады
және осының барлығы жергілікті биліктің қызметінің және сот өндірісіндегі
заңдылықты қадағалауды жүзеге асырады.
Губерниядағы прокурорлық қадағалауды губерниялық прокурор мен екі
губерниялық стряпчия жүзеге асырды. Уезде осы міндетті уездік стряпчий
жүзеге асырды.
1862 жылғы сот реформаларына дейін Мемлекеттік кеңес Прокуратура
туралы негізгі ережелерді қабылдады. Онда прокурорлық қадағалаудың
мемлекеттік міндеті, оның мазмұны, прокурорлардың міндеттері мен өкілеттігі
айқындалды. Прокуратураның міндеті нақты түрде Ресей империясындағы
заңдардың дұрыс және біркелкі қолданылуын қадағалау деп айқындалған
болатын. Генерал-прокурор мен Әділет министрі лауазымдары біріктірілді және
оған төмен тұрған прокурорлар бағындырылды.
Реформа актілерін қабылдай отырып ІІ Александр Жарлығында Билік етуші
Сенатқа Осы жобаларды қарап шығып, біз бұның барлығы сот билігін қайта
жаңғыртудағы біздің ниеттерімізге сай келеді, қалықтағы заңға құрметпен
қараушылықты орнатуға сай келеді...- деп жазған [1, 18-б.].
1864 жылғы Азаматтық сот өндірісі туралы Жарғыда прокурордың іс бойынша
қорытынды беретіні көзделді, Ондай қорытынды міндетті болатын:
1) қазыналық басқару, земстволық мекемелер, қалалық және ауылдық
қауымдардың істері бойынша;
2) кәмелетке толмағандарды, хабар-ошарсыз жоғалғандардың, саңырау және
есінен айырылғандардың істері бойынша;
3) сот және әкімшілік органдардың судъяларды кетіру туралы
келіспеушіліктер мәселелері бойынша;
4) құжаттарды қолдан жасау, тіпті азаматтық істерді қылмыстық соттың
қарауына жататын мән-жайлар анықталса;
5) кедейшілік құқығына куәлікті беру өтініштері бойынша;
6) неке және туудың заңдылыңы туралы істер бойынша [5, 12-б.].
1864 жылғы сот реформаларына сәйкес прокурорды тағайындау мен оның
қызметінің тәртібімен бірге прокуратураның сот қызметіне араласпауы тиіс
екендігі, судьялардың қарап жатақан істері бойынша шешімдер қабылдауға
дербестігін кемітуге немесе шектеуге бомайтындығы нақты көрсетілді. Бұл
орайда, прокурор-айыптаушы мен қорғаушы құқықтары теңестірілді.
Прокурорлардың міндеті айыпкерлерді сот алдында айқындау, яғни айыптауды
қолдау болды. Прокурорлар сот шешімдеріне апелляциялық және кассациялық
тәртіппен наразылықтар берді, олардың міндетіне қылмыстық істер бойынша сот
үкімдерінің орындалуының дұрыстығы мен бұлжытпайтындығын қадағалауды жүзеге
асыру артылды.
1864 жылғы сот реформасының негізгі қағидаларына сәйкес прокуратураны
қайта құрудың мәні прокурорлық қадағалауды тек қана сот саласымен шектеуде,
прокурорға сотта мемлекеттік айыптауды қолдау қызметі және анықтама мен
тергеуді қадағалауды күшейтуде болды және оның нәтижесінде прокурор алдын
ала тергеудің басшыларына айналды. Осыған байланысты прокурорлық қадағалау
жүйесі өзгерді, оның ішінде губерниялық прокуратура сот округтерінде
құрылған прокуратураларға орнын берді. Сот реформасы ұзақ және баяу жүрді.
Ол ХХ ғасырдың басында аяқталды [1, 19-20-бб.].
Император ІІ Александр 1881 жылы өлтірілгенен кейін, оның мұрагері ІІІ
Александр барлық либералды реформарды тоқтатты, конституцияның жобасының
күшін жойып, оның самодержавиелік билігін растайтын манифест шығарды. ІІІ
Александрдың рескрептісімен Генерал-пркоурор Н.В. Муравьев басқарған
комиисия құрылады. Бұл комиссия алты жыл бойы прокурорлық қадағалау бойынша
жұмыс жүргізеді.
1885 жылдың мамырында әділет министріне сот ведомстволарын қадағалау
құқығы, ал 1887 жылы сот талқылауының жариялылығын жою құқығы беріледі, ал
1889 жылы әділет министрі қалалық соттарды бағындырады. Бұл кезеңде
прокуратура қадағалаушы орган емес, тек қана жазалаушы органға айналғаны
көрініс табады. Ол, әсіресе, 1905 жылдан кейін көрінеді, сондай-ақ осы
жазалаушы орган күйінде 1917 жылға дейін қалады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ПРОКУРАТУРАНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ МЕН
ДАМУЫ
2.1 КСРО құрамындағы Қазақстанда Прокуратураның
құрылуы мен дамуы
Қазан революциясынан кейін прокуратура органдары жойылған болатын. 1917
жылғы 24 қарашадағы №1 Сот туралы декретте Осы күнге дейін бар сот
тергеушілері, прокурорлық қадағалау институттары, онымен қоса присяжныйлар
мен жеке адвокатура институттары жойылсын - делінген. Айыптаушлыра рөлінде
азаматтық құқықтарға ие беделі бұзылмаған азаматтар бола алатын болды.
Заңдылықты қадағалау және бақылау көптеген органдар мен мекемелердің
құзыретіне кірді, тіпті Бүкіл Ресейлік Орталық Аткару комитетінің (әрі
қарай – БОАТҚ) және оның Төралқасының, әділеттің губерниялық және уездің
бөлімдерімен. Бұндай жағдай азаматтық соғыс жағдайында тиімсіз болды. 1921
жылы прокуратураны құру туралы мәселе қатты туындады [6, 32-б.].
В.И. Лениннің ұсынысы бойынша Ресей Советтік Федеративтік Социалистік
Республикасының (әрі қарай - РСФСР) Әділет халық комиссариаты Прокурорлық
қадағалау туралы Ереженің жобасын әзірледі және ол БОАТҚ-ның ІХ
шақырылымындағы үшінші сессисына талқылауға ұсынылды. Н.В. Криленконың
ұсынысымен Прокурорлық қадағалау туралы Ереженің жобасы әр бабы бойынша
дауыс беруге салынды. 1922 жылдың 28 мамырында БОАТҚ Прокурорлық қадағалау
туралы қаулыны қабылдады. Осы күні Кеңес адвокатурасының құрылған күні
болып саналады. Онда заңдылықтың сақталуын қадағалау мақсатында және
қылмыстылықтпен күресудің дұрыс саясаты мүддесінде БОАТҚ қаулы етеді:
Әділет халық комиссариатының құрамында Мемлекеттік прокуратура құрылсын.
Оның қызметтері айқындалған болатын. РСФСР-дің алғашқы прокуроры, кейін
КСРО құрылған соң оның алғашқы прокуроры Д.И. Курский болды.
КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратураның құрылуы мен дамуы 80 жылдам
астам уақыт арасында прокуратура қалыптасу мен дамудың ұзақ жолдарынан
өтті. Оның тарихы маңызды үш кезеңге бөлінетінін атауға болады [7, 21-б.].
Қазақстан прокуратурасының алғашқы қалыптасуы мен дамуы 1922 жылдың 13
шілдесіндегі Қазақстан Орталық Атқару Комитеті 3-ші сессиясының 2-ші
шақырылымының шешімінен бастау алды, содан кейін Әділет халық
комиссариатының құрамында мемлекеттік прокуратура органы құрылды. Соған
сәйкес Әділет халық комиссары республика прокурорының міндетін қоса
атқарды. Осы сессияда Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді [8].
Прокуратураның дамуының екінші кезеңінде, яғни, 1933 жылы оның
өкілеттігі кеңейе түсті. Әділет халық комиссары жанында прокуратура
басқармасы құрылып, дербестікке қол жеткізді. Оның тарихында тұңғыш рет
прокурордың міндеттері Әділет халық комиссарынан бөлінді [9].
1933 жылы 20 маусымда КСРО Халық комиссарларының Кеңесінің Орталық
Атқару Комитеті өз қаулысымен КСРО Прокуратурасын құрды. Оның құрылуы
прокуратура органдарының ұйымдық бірлігін бекітуге дәне оның басқа құқық
қорғау органдарының қызметінде күшеюіне оң әсер етті [10].
1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО өзінің жаңа Конституциясын қабылдады, сол
оқиға республика үшін тарихи маңызға ие болды, соңынан Қазақстан
автономиялы республикадан одақтық республикаға айналып, КСРО-ның
құрамындағы тең құқықты мемлекет болды. Қазақстан 1937 жылы өзінің алғашқы
Конституциясын қабылдады. Осы сәттен прокуратураның дамуы мен нығаюының
үшінші кезеңі басталды, Әділет халық комиссарынан прокуратура толық
бөлінді. Республика құқық қорғау органдарының дербес құрылымы ретінде жұмыс
жасай бастады. Қазақ КСР-ның тұңғыш дербес прокуроры С.Есқараев болды [11].
Сол жылдың 11-ші қарашасында Әділет халық комиссары және прокуратураны
бөлу туралы бұйрық шығып, республика прокуратурасы тікелей КСРО-ның
прокурорына бағынатын болды [12].
Сол кезеңде прокуратураға мемлекеттік мекемелердің, қоғамдық және жеке
меншік ұйымдары іс-әрекетінің заңдылығына, сонымен қатар жеке адамдардың,
тергеу органдары, анықтау және т.б. органдары қызметін қадағалауды жүзеге
асыру жүктелді [13].
Алайда прокуратураның тарихында қалыптасқан күрделі жағдайларға
байланысты өзінің құқық қорғау міндеттерін толық көлемде жүзеге асыра
алмаған кезеңі де болды. Кеңес үкіметіне қарсы және ұлтшыл деген айып
тағылып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған республиканың прокуроры болған
сегіз арысымыз бар. Олар Нығмет Нұрмақов, Нұртаза Ералин, Сәдуақас Мәмбеев,
Жанайдар Сәдуақасов, Боран Айтмағамбетов, Қанай Боранбаев, Мырзағұл
Атаниязов және Сүлеймен Есқараев. Тек 1937 жылдың өзінде ғана прокуратура
органдарынан 40-тан астам қызметкер негізсіз жұмыстан шығарылды, солардың
бірқатары революцияға қарсы және ұлтшыл топтарға қол ұшын берді деген
желеумен қамауға алынды. Бұл жаппай саяси қуғын-сүргін кезеңі еді. Сол
қысталаң шақтың өзінде прокуратура органдарында өз жұмысына адал жандар,
заңдылықтың мүлтіксіз орындалуы үшін жан аямай күресіп жатты.
Ұлы Отан соғысы жылдарында прокурорлық-тергеу кадрлары Отанды қорғау
ісінде өшпес ерліктің өнегесін көрсетті. Соғыс басталғаннан кейін 1942
жылдың тамыз айында 885 прокуратура қызметкерлерінің 411-і Қарулы Күштер
қатарына шақырылып, соғысқа кетті. Көптеген прокурорлар мен тергеушілер
бостандық пен мемлекетіміздің тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін қиды. Атырау
(бұрынғы Гурьев) облысы Мақат аудандық прокуратурасының халық тергеушісі
Мұса Баймұқановқа майдандағы ерлігі үшін 1945 жылы 10 сәуірде Кеңес
Одағының Батыры атағы берілді. Өкінішке орай оны ол алып үлгере алмады, сол
жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен қаза тапты. Ұлы отан
соғысында аты аңызға айналған ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры ұшқыш
Н.Әбдіровты кім білмейді! 1919 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданында
туған Нүркен жау эшалонының күлін көкке ұшырып, ерлікпен қаза тапты. 1943
жылы 31 наурызда оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Сол аяулы Нүркен
Қарағанды облыстық прокуратурасында тергеуші болған еді.
Соғыс аяқталған соң прокуратураның қызметкерлері ауыл шаруашылығын
қалпына келтіру үшін белсенді жұмыс жасады, мемлекеттік және қоғамдық
меншікті мүлтіксіз қорғады және қоғамдық, мемлекеттік және еңбек тәртібін
бұзған адамдармен аянбай күресті.
Соғыстан кейінгі онжылдық басты конституциялық міндеті заңдардың дәлме-
дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалау болып қалыптасқан прокуратураның
беделін онан әрі көтерумен сипатталады.
Қазақстан мемлекеттіліктің дамуымен қатар республикалық органдар
жүйесінде прокуратураның рөлі мен орны өзгеріп отырды, яғни, оның қызметі
жаңа мазмұнмен толықтырылып, прокурорлық қадағалаудың міндеттері
өзгертілді. Алайда, прокуратураның алдында тұрған міндеттер
өзгертілгенімен, ол тұрақты түрде құқық қорғау органы, демек, оның
қызметінің басты мазмұны заңдылық пен құқық қорғауды қамтамасыз ету,
азаматтардың әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қорғау, құқық бұзушылықты болдырмау болып қала берді.
1955 жылы 25 сәуірдегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Соттардың
төралқасында істерді қарау тәртібі туралы Жарлығымен прокурорлардың
нарзылықтарын соттардың төралқаларымен қаралуы бекітілді. Кейін ол 1958
жылғы КСРО мен одақтас республикалардың Қылмыстық сот өндірісі негіздерінде
және 1960 жылғы РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінде жалғасын тапты. Осы
кезде 1955 жылы 24 мамырда КСРО-дағы прокурорлық қадағалау туралы ереже
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасының Жарлығымен бекітілді. Бұл Ережені
жасаудың және қабылдаудың мақсаты прокуратура органдарының
ұйымдастырылуының және қызметінің қағидаларын бекіту, КСРО Бас прокурорына
және оған бағынышты прокурорларға заңдарды бұзушылықтарды анықтау және жою
жөніндегі билік-өкімдік өкілеттіктерін, сондай-ақ түзеу мекемелерінің
қызметіндегі заңдылықты қадағалау, алдын ала және анықтаманы жүргізу
кезеңіндегі қадағалау өкілеттіктерін беру. Сонымен қатар, прокуратура
органдарындағы тергеу аппаратының мәртебесі мен арнаулы прокурорлардың
мәртебесі бекітілді. Бұл орайда, КСРО Прокуратурасының, одақтас және
автономиялық республикалардың орталық аппараттарының құрылымын айқындау
қажеттігі туындады. КСРО Бас прокуроры 1956 жылғы 10 сәуірдегі №354
Бұйрығымен КСРО Прокуратурасының және республикалардың, өлкелер мен
облыстардың прокуратураларының құрылымын бекітеді [14].
Прокурорлық қадағалаудың орталықтандырылуы мен біртұтастығына 1977 жылы
қабылданған КСРО Конституциясы елеулі ықпал етті. Оның 21 тарауында
прокуратура органдарының негіз салушы қағидалары айқындалып қана қоймай,
прокуратура органдары қызметі айөындалды. КСРО Конституциясында
прокуратура органдары өз өкілеттіктерін жергілікті органдардан тәуелсіз,
тек қана КСРО Бас прокурорына бағына отырып, жүзеге асырады - делінген.
Бұл конституциялық норма-қағида прокуратура органдарының біртұтастығы мен
орталықтандырылуын қамтамасыз етті [1, 28-б.].
КСРО-ның прокуратурасы туралы заң 1979 жылы 30 қарашада қабылданды. Осы
заң бойынша бүкіл КСРО, соның ішінде Қазақ КСР прокуратурасы да КСРО
ыдырағанға дейін қызмет етті [15].
Заң төрт тараудан тұрды:
1. Жалпы ережелер;
2. Прокуратура органдарының жүйесі мен оларды ұйымдастыру;
3. Прокурорлық қадағалау;
4. Прокуратура органдарын ұйымдастыру мен қызметінің өзге мәселелері.
Бұнда қадағалау 3 тарауда 4 бөлімнен тұрғанын және ол прокурорлық
қадағалаудың бағыттарының мазмұнын айқындағанын айта кеткен жөн:
- жалпы қадағалау;
- анықтама мен алдын ала тергеу органдарының атқаруын қадағалау;
- соттарда істерді қарау кезіндегі заңдарады қадағалау;
- ұсталғандарды ұстау орындарында және өзге мәжбүрлеу сипатындағы
шараларды қолдану орындарында заңдарды орындауды қадағалау [1, 29-30-
бб.].
Мемлекет дамуының барлық кезеңдерінде прокуратураның рөлі сөзсіз өсе
түсті және оның алдындағы міндет әрбір азаматтың прокуратура өзінің
мүддесін нағыз қорғаушысы екендігіне қалтқысыз сенетін дәрежеге жеткізу
болды.
Алайда, Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін, прокуратура да басқа
құқық қорғау органдары сияқты, тоталитарлық мемлекет жағдайындағы
әміршілдік-әкімшілік жүйенің мүддесін бірінші кезекке қойғанын айта кету
керек. Соған қарамастан прокуратура органдары қызметінің басты мазмұны қай
кезде де заң бұзушылықты анықтап, оған дер кезінде тосқауыл қоя білу болды.
1991 жылғы тамыз оқиғасында республикалық прокуратура органдары осындай
сын сәтте абдырамастан қалыптасқан жағдайға байланысты тез арада бағыт-
бағдарын айқындап, ескіше жұмыс істеуден бас тартып, прокурорлық
қадағалаудың тиімді тәсілдерін енгізуге күш салды.
Елімізде болып жатқан тың үрдістер мен заң саласындағы жаңалықтар
адамды қоғамның жоғарғы құндылығы ретінде бірінші кезекке шығарып,
азаматтардың сотпен қорғалу құқығын кеңейте түсті. Жеке адамның құқығын
қорғау республика прокуратура органдары қызметінің негізгі мазмұнына
айналды.
Прокурорлық қадағалаудың одан әрі дамуы және прокуратура органдары
жүйесін реформалау кезеңі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алған
сәтінен басталды. Прокуратураның реформалауы мен дамуы жаңа мемлекеттік
құрылымының, саяси және халықаралық-құқықтық бағдардың қағидасына сәйкес
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді. 1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін
құру, оның дербестігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен
Қазақ КСР Бас прокурорына бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының
жүйесі құрылды [16].
КСРО құрамындағы Қазақстанда прокуратура органдарының құрылуы мен даму
тарихын қарастыра отырып, Қазақстан әскери прокуратураның құрылуы мен
дамуын қарастыра кеткен жөн болар.
Қарулы Күштер түрлерінің, округтер мен гарнизондардың әскери
прокуратураларынан тұратын КСРО Қарулы Күштерінің Бас әскери прокуратурасы
КСРО үкіметінің шешімімен Ұлы Отан соғысы жылдарында Бас прокуратураның
құрамында құрылған болатын.
Осы уақытта алғашқылардың бірі болып, түрлі кезеңде Түркістан және
Ортаазиялық әскери округтерінің әскери бөлімдері орналасқан еліміздің
аумағында Алматы гарнизонының әскери прокуратурасы құрылған болатын.
Түркістан және Ортаазиялық әскери округтерінің әскери прокуроры біздің
жерлесіміз әділет генерал-майоры В.А.Пустовалов болды.
В.А.Пустовалов әскери прокуратура органдарындағы қызметін 1941 жылдың
қазанынан, 74 Таман атқыштар дивизиясы әскери прокуратурасының әскери
тергеушісі, 41 әскердің әскери прокуроры көмекшісі, 51 десанттық
бригадасының, 20 десанттық корпус пен 6 рейдті кавалериялық корпустың
әскери прокуроры лауазымында болудан бастады. Фронтта 1941 жылдың 22
маусымынан 1945 жылдың 9 мамырына дейін болды.
Әскери прокуратура органдарында біздің басқа да Шығыс-Қазақстан облысы,
Шемонаиха тумасы, әділет полковнигі Данилов Михаил Никифорович сияқты
жерлестеріміз қызмет етті. Түркістан әскери округі әскери прокурорының
көмекшісі лауазымында қызмет етті. Әскери қызметі аяқталғаннан кейін
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасында жалпы қадағалау бөлімінің
прокуроры және заң қызметінің лауазымдарында жұмыс істеді. Ол Курскідегі
ұрысқа, Харьков және Киевті азат етуге қатысқан.
Руденко Олег Иванович Қазақстанда 1932, ал Алматы қаласында - 1936
жылдан бері тұрған. Әскери прокуратура органдарында әскери тергеуші және
әскери прокурордың көмекшісі лауазымдарында 30 жыл еңбек етті. Соғысқа
қатысқан. Туладан, Киевтен Берлинге және Прагаға дейін барған.
Марапатталған.
Кейінірек Қазақстан аумағында Қарағанды, Қостанай, Гвардия, Ақтөбе,
Талдықорған, Өскемен, Жамбыл, Семей, Аягөз, Эмбинский және Ақтау
гарнизондарының әскери прокуратуралары, 44285 әбөлімінің әскери
прокуратурасы (Жезқазған облысы, Приозерск қ.), 44063 әбөлімінің әскери
прокуратурасы (Семей қ. (Курчатов), Байқоңыр космодромының әскери
прокуратурасы (Қызылорда облысы, Ленинск қ.) құрылып жұмыс істеді. Одан
әрі, мемлекетіміз өзінің тәуелсіздігін алған кезден бастап Ақмола, Ішкі
және Шекара әскерлері әскери прокуратуралары құрылған еді. Соңынан
жекелеген гарнизондардың әскери прокуратуралары жабылды немесе қайта
құрылды.
Әскердегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде Алматы
гарнизонының әскери прокуратурасы айрықша роль атқарды. Онда сол кезеңнің
стратегиялық қажеттілігі мен халықаралық жағдайы көрініс табатын Қарулы
Күштердің, Ішкі және Шекара әскерлері әскери бөлімдері мен мекемелерінің
бірталайы болды.
Әр жылдары Алматы гарнизонының әскери прокурорлары болып әділет
полковниктері Семенов Владислав Иванович, Данилов Михаил Никифорович,
Авилов Тимофей Федорович, Исонкин Владимир Георгиевич, Афанасьев Анатолий
Петрович, Тютюкин Владимир Борисович, Васильев Владимир Игнатьевич,
Волтунов Василий Сергеевич, Медетбаев Нұрғали Молдағалиұлы, Күжүкеев Дулат
Ералыұлы және тағы басқалары қызмет атқарды. Олардың біразы соғысқа
қатысқан, марапатталған және олар әскери прокуратура органдарының
ардагерлері болып табылады.
1990 жылы Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін,
тәуелсіздіктің 1991 жылғы желтоқсанында бұрын КСР Одағы Бас әскери
прокуратурасының ұйымдастыру құрылымына кірген Қазақстан аумағында
орналасқан әскери прокуратуралар 1992 жылдың 7 қаңтарында Жоғарғы Кеңес
Президиумының № 1100 Қаулысымен Республиканың прокуратура органдары
бірыңғай жүйесіне кіргізілген болатын [17].
Жоғарғы Кеңес Президиумының шешімін іске асыру аясында ҚР Бас Прокуроры
барлық штат санымен, мүлкімен, көлігімен және өзге де материалдық
құндылықтарымен әскери прокуратураларды өз қарамағына қабылдады.
Прокурорлық-тергеу жұмыскерлерінің әскери қызметші мәртебесі сақталды.
2. Қазақстан Республикасының Прокуратурасының дамуы
1991 жылдың 6-шы желтоқсанында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақ КСР
прокуратурасы органдарының бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі мен
тәуелсіздігін қамтамасыз ету туралы Қаулысымен Қазақ КСР Бас прокурорына
бағынатын бірыңғай прокуратура органдарының жүйесі құрылды [18].
1992 жылғы 17 қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
Қаулысымен Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы Заң күшіне
еніп, соған сәйкес прокуратура Жоғарғы Кеңеске есеп беретін, заңдардың
орындалуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асыратын орган болды [19].
Осы заң прокуратураның құқық қорғау қызметін жақсартуда оң әсер етті.
Алайда, мемлекеттік құрылыс үдерісінің жедел дамуы және құқық
демократиясының өріс алуы құқық жүйелерін қалыптастыруда жаңа ізденістерді
талап ете бастады.
28 қаңтар 1993 жылы Тәуелсіз Қазақстанның тұнғыш Конституциясы
қабылданды. Мұнда 17-тарау прокуратураға арналып, ол үш баптан тұрды: 106-
108 баптар. Осы аталған баптарға сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында
заңдардың дәл және бірыңғай атқарылуына қадағалауды өз құзыреті шегінде
Қазақстан Республикасынның прокуратурасы атқаратыны көрсетілді. Сондай-ақ,
заңдарда көзделген жағдайларда және тәртіпте прокуратураның қылмыстық
қудалауды жүргізеді, сот процесіне қатысары белгілене келе, оның өз
өкілеттіліктерін басқа мемлекеттік органдары мен лауазымды адамдардын
тәуелсіз, тек заңға бағынып атқаратын бекітілді. Прокурордың лауазымы
депутаттық мандатпен сәйкес келмейтіні, сондай-ақ мемлекеттік органдарда
лауазымға ие болумен, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктерде
мүше болумен, кәсіпкерлік қызметпен сәйкес келмейтіні көрсетілді.
Прокуратура органдарының орталықтанған және бірыңғай жүйесін Жоғарғы Сотпен
бес жыл мерзімге тағайындалатын Қазақстан Республикасының Бас прокуроры
басшылық ететіні және оның төмен тұрған прокурорларды лауазымына
тағайындайтыны және одан босататыны бекітілді. Прокуратура органдарының
қызметінің құзыретін, құрылымын және тәртібін, сондай-ақ прокуррорлардың
құқықтық жағдайы заңмен айқындалатыны Конституциямен белгіленді [20].
Прокуратураны кейінгі ұйымдастыруда елеулі септігін Қазақстан
Республикасын Президентінің Қаулысымен бекітілген 1994 жылғы 12 ақпандағы
Мемлекеттік құқықтық реформалаудың Бағдарламасы тигізді. Аталған
мемлекеттік бағдарламада бір тарау осы прокуратура органдарын реформалауға
арналған болатын.
Құқықтық мемлекеттік құру Қазақстан Республикасының прокуратурасын және
прокурорлық қадағалауды тиімді пайдалануды қажет етеді.
Прокурордың жалпы қадағалау қызметтерінен жоспарлы тексеруді алып
тастау керек, тек қана оларға жіберліген құқық бұзушылықтар туралы келіп
түскен хабарламалар бар болғанда және хабарламамен қозғалған мәселелер
бойынша тексерулер жүргізуді қалдыра отырып.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz