Саяси тәртiп туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мемлекеттің нысаны туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқару нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Саяси тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.1 Саяси тәртіп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Саяси тәртіп түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше белгілері ... ... ... ... ... ... ... ...17
3.1 Саяси жүйелер және демократиялық құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3.2 Мемлекеттегi өзiн.өзi басқаруы . демократияның бастауы ... ... ... ... ... ... ...20
3.3 Қазақстан . демократиялық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
1. Мемлекеттің нысаны туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқару нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Саяси тәртіп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.1 Саяси тәртіп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Саяси тәртіп түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше белгілері ... ... ... ... ... ... ... ...17
3.1 Саяси жүйелер және демократиялық құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
3.2 Мемлекеттегi өзiн.өзi басқаруы . демократияның бастауы ... ... ... ... ... ... ...20
3.3 Қазақстан . демократиялық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Мемлекет туралы әрқилы түсініктер, оның пайда болуы, дамуы және болашағы, оның мән-маңызы, нысандары туралы жинақталған қорытындылар, зерттеулер болашақта Қазақстан келешегі үшін маңызды.
Жұмыс мемлекет нысаны ретiндегi саяси тәртiп туралы, яғни аталған теорияның (ұғымның) мемлекеттанудағы мазмұндамалық сипатын анықтауға арналған. Саяси тәртiп ұғымын жан-жақты зерттеу мақсатында оны жеке тарауда қарауды мақсат еттім. Саяси тәртiп туралы ұғым маңызды сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік жағынан қарағанда мұның маңызды екеніне сөз жоқ. Канттың өзі де дер кезінде нысанды мемлекеттіліктің материясын тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде қарастырған. Мемлекеттік-құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет нысандарының қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы шектей алатындығы белгілі.
Мемлекет нысанын зерттеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық бағытына тең болатын және қазіргі уақытта мемлекет нысаны деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен оның құрылымы ұсынылады. Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда ең жоғары мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түсініледі. Әсіресе, оның ең жоғарғы және орталық органдарының ұйымдастырылуы, олардың құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті, өкілеттіктерінің мерзімі, былайғы халықпен қатынасу түрлері, бұл халықтардың оларды қалыптастырудағы қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі. Басқару нысаны мемлекет нысанының кең мағынада баяндалып түсіндірілуіндегі жетекші элемент болып саналады.
Алғашқы рет мемлекет түрлерін жіктеуді Аристотель жасады. Ол Геродот пен Платонды үлгі ете отырып мемлекетті монархияға (бір адамның үстемдігі), аристрократияға (элитаның үстемдігі) және политеимге (тіке демократия мағынасында халықтық үстемдігі) бөлді. Ағарту (қайта өрлеу) заманынан бастап мемлекетті үш түрге бөліп алып, оны монархия және республика деп екі түрге ажырататын болды. Мемлекеттің типі оның мәніне, басқару нысанына, шешетін індеттеріне сәйкес болып отырады. Сонымен қатар мемлекеттің өтпелі типі (түрі, нысаны) де болады. Осындай жағдайды Қазақстан басынан кешіп өтті, қазіргі уақытта Конституциямыз бойынша Қазақстан - демократиялық, біртұтас, тәуелсіз, зайырлы мемлекет деп жариялап, басқарудың президенттік түрін таңдап алды. Қазақстан тәуелсіз, құқықтық, дербес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өз саясатын жүргізіп жатқан кезде ел билеудің, басқару нысанын іске асырудың баламалы мүмкіндіктерін жан-жақты ойластырып жатқан кезде жастарымыздың басқару нысаны туралы ұғым түсініктердің қыр-сырымен қаруландырудың маңызы зор деп санаймын.
Жұмыс мемлекет нысаны ретiндегi саяси тәртiп туралы, яғни аталған теорияның (ұғымның) мемлекеттанудағы мазмұндамалық сипатын анықтауға арналған. Саяси тәртiп ұғымын жан-жақты зерттеу мақсатында оны жеке тарауда қарауды мақсат еттім. Саяси тәртiп туралы ұғым маңызды сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік жағынан қарағанда мұның маңызды екеніне сөз жоқ. Канттың өзі де дер кезінде нысанды мемлекеттіліктің материясын тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде қарастырған. Мемлекеттік-құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет нысандарының қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы шектей алатындығы белгілі.
Мемлекет нысанын зерттеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық бағытына тең болатын және қазіргі уақытта мемлекет нысаны деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен оның құрылымы ұсынылады. Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда ең жоғары мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түсініледі. Әсіресе, оның ең жоғарғы және орталық органдарының ұйымдастырылуы, олардың құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті, өкілеттіктерінің мерзімі, былайғы халықпен қатынасу түрлері, бұл халықтардың оларды қалыптастырудағы қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі. Басқару нысаны мемлекет нысанының кең мағынада баяндалып түсіндірілуіндегі жетекші элемент болып саналады.
Алғашқы рет мемлекет түрлерін жіктеуді Аристотель жасады. Ол Геродот пен Платонды үлгі ете отырып мемлекетті монархияға (бір адамның үстемдігі), аристрократияға (элитаның үстемдігі) және политеимге (тіке демократия мағынасында халықтық үстемдігі) бөлді. Ағарту (қайта өрлеу) заманынан бастап мемлекетті үш түрге бөліп алып, оны монархия және республика деп екі түрге ажырататын болды. Мемлекеттің типі оның мәніне, басқару нысанына, шешетін індеттеріне сәйкес болып отырады. Сонымен қатар мемлекеттің өтпелі типі (түрі, нысаны) де болады. Осындай жағдайды Қазақстан басынан кешіп өтті, қазіргі уақытта Конституциямыз бойынша Қазақстан - демократиялық, біртұтас, тәуелсіз, зайырлы мемлекет деп жариялап, басқарудың президенттік түрін таңдап алды. Қазақстан тәуелсіз, құқықтық, дербес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өз саясатын жүргізіп жатқан кезде ел билеудің, басқару нысанын іске асырудың баламалы мүмкіндіктерін жан-жақты ойластырып жатқан кезде жастарымыздың басқару нысаны туралы ұғым түсініктердің қыр-сырымен қаруландырудың маңызы зор деп санаймын.
1. Нормативтік-құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы
"Қазақстан", 2000 ж. "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар еңгізу тұралы" 1998 жылғы қазаның 7-гі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі, Алматы, "Жеті Жарғы", 1996 ж.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1993 ж.
4. Қазақстан Республикасының “Нормативтік-құқықтық актілері
туралы” заңы. 1998ж. 24 наурыз.
5. Қазақстан Республикасының 1998ж. 24 наурыз “Нормативтік
құқықтық актілері туралы” заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы 2001ж. 17 қазан.
6. Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы" Декларациясы. Алматы, 1990 ж. 25 казан.
7. "Қазақстан Республикасьшын Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының конституциялық заңы Алматы, 1991 ж. 16 желтоқсан.
8. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 26 желтоқсан.
9. "Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 18 желтоқсан.
10. "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Крзақстан Республикасы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 16 қазан.
2 Әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н. Елдегі жағдаймен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // "Ақиқат", 1996 ж. №12.- 340 с
2. Новгородцев П.И. "Кант и Гегель: в их учения о государстве" М. 1901г.- 245 с.
3 Нено-Неновский. "Закон и его толкование". М., 1986 г.- 133 с.
4 Сабикенов С.Н. Теория государственного суверенитета. Как она воплощается в проекте Конституции Республики Казахстан //Казахстанская правда. 1992 г. 25 сентября.
5 Курашвили Б.П. "Очерки теории государственного управления" М. 1993 – 289 с.
6 Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996 г.г.). Сборник статей. Алматы Жеті жарғы. 1997г. – 560 с.
7 Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. "Мемлекет және құқық теориясы". Алматы, Жеті жарғы. 1997 ж. – 235 б.
8 Сапаргалиев Р. "Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі" Алматы, Жеті жарғы, 1995 ж. – 359 б.
9 Сапаргалиев Г., Ибраева А. "Мемлекет және құқық теориясы". Оқу құралы. Өнд., толықт. 2-бас. Алматы, Жеті-жарғы 1998 ж. – 263 б.
10 Сапаргалиев Г.С. "Қазақстан Конституциясы: кеше, бүгін" //Қазақстан заңдары №2. 1998 ж.
11 Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. Алматы, 1996.- 196 с.
12 Зиманов С.З. Конституция и парламент РК. Алматы, 1996. – 245 с.
13 Баянов Е.Б. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Алматы, 1997.- 249 б.
14 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева. Мемлекет және құқық. А, 1998. – 235 б.
15 Г.Сапаргалиев. Конституционное право РК. Алматы, 1998.- 356 с.
16 Хропанюк В.Н. Общая теория государства и права. Москва, 1998.- 560 с.
17 Баймаханов М.Т. Вайсберг Л.М. Котов А.К. ҚР егемендігінің қалыптасуы. Алматы, 1994. – 152 с.
18 Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы,1997. – 236 с.
19 Ким. В.А., Ким Г.В. Конституционный строй РК. А, 1998. – 198 с.
20 Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М, 1997. – 560 с.
21 Жамбылов Д. Саясаттану негіздері. А,1998. – 269 б.
22 Чиркин В.Н. Основы сравнительного государствоведения. Москва,1998. – 523 с.
23 С.Н. Сәбікенов. Салыстырмалы мемлекеттік құқық. А,2000. – 230 б.
24 Заң терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. А, 1986 ж. – 256 б.
25 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы, 2002. – 563 б.
26 Қазақстан –2030. Алматы,2001. – 45 б.
27 Юридическая энциклопедия. Москва, 1998. 458 с.
28 Конституционное права зарубежных стран. М, 1996. – 452 с.
29 История политических и правовых учении. М,1996. – 489 с.
30 Аюпова З.К. Теория государства и права. М, 2002. – 331 с.
31 Барнашов А.М. Теория разделения власти. Томск, 1988. – 156 с.
32 Словарь иностранных слов. М, 1987. – 546 с.
33 Платон "Политика" М., 1982 г. – 265 с.
34 К.С. Гаджиев. Введение в политическую науку. М,.1997.- 265 с.
35 Дос Көшiмов. Демократия негiздерiне кiрiспе. Алматы, 1997 б. – 196 б.
36 Баянов Е.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, 2003 ж. – 256 б.
37 Аристотель "Афинская полития" М. 1937г. – 145 с.
38 "Общая теория государства и права" под редакцией академика РАЕН В.В. Лазерева М. 1994. – 561 с.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы
"Қазақстан", 2000 ж. "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар еңгізу тұралы" 1998 жылғы қазаның 7-гі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі, Алматы, "Жеті Жарғы", 1996 ж.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1993 ж.
4. Қазақстан Республикасының “Нормативтік-құқықтық актілері
туралы” заңы. 1998ж. 24 наурыз.
5. Қазақстан Республикасының 1998ж. 24 наурыз “Нормативтік
құқықтық актілері туралы” заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы 2001ж. 17 қазан.
6. Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы" Декларациясы. Алматы, 1990 ж. 25 казан.
7. "Қазақстан Республикасьшын Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының конституциялық заңы Алматы, 1991 ж. 16 желтоқсан.
8. "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 26 желтоқсан.
9. "Қазақстан Республикасынын Үкіметі туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 18 желтоқсан.
10. "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Крзақстан Республикасы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығы. Алматы, 1995 ж. 16 қазан.
2 Әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н. Елдегі жағдаймен 1997 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // "Ақиқат", 1996 ж. №12.- 340 с
2. Новгородцев П.И. "Кант и Гегель: в их учения о государстве" М. 1901г.- 245 с.
3 Нено-Неновский. "Закон и его толкование". М., 1986 г.- 133 с.
4 Сабикенов С.Н. Теория государственного суверенитета. Как она воплощается в проекте Конституции Республики Казахстан //Казахстанская правда. 1992 г. 25 сентября.
5 Курашвили Б.П. "Очерки теории государственного управления" М. 1993 – 289 с.
6 Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996 г.г.). Сборник статей. Алматы Жеті жарғы. 1997г. – 560 с.
7 Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. "Мемлекет және құқық теориясы". Алматы, Жеті жарғы. 1997 ж. – 235 б.
8 Сапаргалиев Р. "Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі" Алматы, Жеті жарғы, 1995 ж. – 359 б.
9 Сапаргалиев Г., Ибраева А. "Мемлекет және құқық теориясы". Оқу құралы. Өнд., толықт. 2-бас. Алматы, Жеті-жарғы 1998 ж. – 263 б.
10 Сапаргалиев Г.С. "Қазақстан Конституциясы: кеше, бүгін" //Қазақстан заңдары №2. 1998 ж.
11 Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. Алматы, 1996.- 196 с.
12 Зиманов С.З. Конституция и парламент РК. Алматы, 1996. – 245 с.
13 Баянов Е.Б. Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері. Алматы, 1997.- 249 б.
14 Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева. Мемлекет және құқық. А, 1998. – 235 б.
15 Г.Сапаргалиев. Конституционное право РК. Алматы, 1998.- 356 с.
16 Хропанюк В.Н. Общая теория государства и права. Москва, 1998.- 560 с.
17 Баймаханов М.Т. Вайсберг Л.М. Котов А.К. ҚР егемендігінің қалыптасуы. Алматы, 1994. – 152 с.
18 Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ. Алматы,1997. – 236 с.
19 Ким. В.А., Ким Г.В. Конституционный строй РК. А, 1998. – 198 с.
20 Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М, 1997. – 560 с.
21 Жамбылов Д. Саясаттану негіздері. А,1998. – 269 б.
22 Чиркин В.Н. Основы сравнительного государствоведения. Москва,1998. – 523 с.
23 С.Н. Сәбікенов. Салыстырмалы мемлекеттік құқық. А,2000. – 230 б.
24 Заң терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. А, 1986 ж. – 256 б.
25 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Заңтану. Алматы, 2002. – 563 б.
26 Қазақстан –2030. Алматы,2001. – 45 б.
27 Юридическая энциклопедия. Москва, 1998. 458 с.
28 Конституционное права зарубежных стран. М, 1996. – 452 с.
29 История политических и правовых учении. М,1996. – 489 с.
30 Аюпова З.К. Теория государства и права. М, 2002. – 331 с.
31 Барнашов А.М. Теория разделения власти. Томск, 1988. – 156 с.
32 Словарь иностранных слов. М, 1987. – 546 с.
33 Платон "Политика" М., 1982 г. – 265 с.
34 К.С. Гаджиев. Введение в политическую науку. М,.1997.- 265 с.
35 Дос Көшiмов. Демократия негiздерiне кiрiспе. Алматы, 1997 б. – 196 б.
36 Баянов Е.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы, 2003 ж. – 256 б.
37 Аристотель "Афинская полития" М. 1937г. – 145 с.
38 "Общая теория государства и права" под редакцией академика РАЕН В.В. Лазерева М. 1994. – 561 с.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мемлекеттің нысаны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
1.1 Мемлекет нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқару нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2. Саяси
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. Саяси тәртіп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...12
2. Саяси тәртіп
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .13
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... .17
1. Саяси жүйелер және демократиялық
құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. Мемлекеттегi өзiн-өзi басқаруы – демократияның
бастауы ... ... ... ... ... ... ...2 0
3. Қазақстан - демократиялық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Мемлекет туралы әрқилы түсініктер, оның пайда болуы, дамуы және
болашағы, оның мән-маңызы, нысандары туралы жинақталған қорытындылар,
зерттеулер болашақта Қазақстан келешегі үшін маңызды.
Жұмыс мемлекет нысаны ретiндегi саяси тәртiп туралы, яғни аталған
теорияның (ұғымның) мемлекеттанудағы мазмұндамалық сипатын анықтауға
арналған. Саяси тәртiп ұғымын жан-жақты зерттеу мақсатында оны жеке тарауда
қарауды мақсат еттім. Саяси тәртiп туралы ұғым маңызды сипаттамалардың
бірінен саналады. Әдістемелік жағынан қарағанда мұның маңызды екеніне сөз
жоқ. Канттың өзі де дер кезінде нысанды мемлекеттіліктің материясын
тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде
қарастырған. Мемлекеттік-құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет
нысандарының қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы
шектей алатындығы белгілі.
Мемлекет нысанын зерттеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық
бағытына тең болатын және қазіргі уақытта мемлекет нысаны деп мемлекеттік
билікті ұйымдастыру мен оның құрылымы ұсынылады. Басқару нысаны ұғымын
пайымдағанда ең жоғары мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түсініледі.
Әсіресе, оның ең жоғарғы және орталық органдарының ұйымдастырылуы, олардың
құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті, өкілеттіктерінің
мерзімі, былайғы халықпен қатынасу түрлері, бұл халықтардың оларды
қалыптастырудағы қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі. Басқару нысаны
мемлекет нысанының кең мағынада баяндалып түсіндірілуіндегі жетекші элемент
болып саналады.
Алғашқы рет мемлекет түрлерін жіктеуді Аристотель жасады. Ол
Геродот пен Платонды үлгі ете отырып мемлекетті монархияға (бір адамның
үстемдігі), аристрократияға (элитаның үстемдігі) және политеимге
(тіке демократия мағынасында халықтық үстемдігі) бөлді. Ағарту (қайта
өрлеу) заманынан бастап мемлекетті үш түрге бөліп алып, оны монархия және
республика деп екі түрге ажырататын болды. Мемлекеттің типі оның мәніне,
басқару нысанына, шешетін індеттеріне сәйкес болып отырады. Сонымен қатар
мемлекеттің өтпелі типі (түрі, нысаны) де болады. Осындай жағдайды
Қазақстан басынан кешіп өтті, қазіргі уақытта Конституциямыз
бойынша Қазақстан - демократиялық, біртұтас, тәуелсіз, зайырлы мемлекет
деп жариялап, басқарудың президенттік түрін таңдап алды. Қазақстан
тәуелсіз, құқықтық, дербес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өз
саясатын жүргізіп жатқан кезде ел билеудің, басқару нысанын іске асырудың
баламалы мүмкіндіктерін жан-жақты ойластырып жатқан кезде жастарымыздың
басқару нысаны туралы ұғым түсініктердің қыр-сырымен қаруландырудың
маңызы зор деп санаймын.
Тақырыптың әдістемелік мазмұны өте зор (маңызды), оған дәлел мемлекет
туралы ұғымға ерте кездегі ойшылдардан бастап, мысалы Аристотель, Платон,
Цицерон сияқты ойшылдар, одан кейінгі дәуірде Кант, Макиавелли, Гегель
ілімдерінде, жалпы алғанда бүкіл құқықтық — саяси ілімдер — тарихында
маңызды мәселелердің бірі болып, мемлекет нысанына көп көңіл бөлінген.
Өйткені, мемлекет нысаны ұғымын пайымдағанда Қазақстандағы мемлекеттік
биліктің ұйымдастырылуы түсініледі.
Осы жерден бастап зерттеу жұмысының мақсаты анықталынады: саяси тәртiп
туралы ұғымды анықтап, мазмұнын ашу. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді орындауға (шешуге) ұмтылдым:
- негізгі мәселеде түсінікті болу үшін саяси тәртiп туралы ұғымға
тоқталдым;
- негізгі мәселе бойынша, мемлекеттің басқару, құрылыс және саяси
тәртіпк нысандары түсінігі, түрлері туралы мәселелерді қарастырдым;
Курстық жұмысты орындау кезде библиографиялық ізденістер жасау, кітаптар
каталогымен танысу, ғылыми—зерттеу жұмыстарының әдістерімен танысу және
мемлекет тұрпаты мен мемлекеттің басқару тұрпаты жөніндегі ғалымдардың
пікір көзқарастарымен жете танысып— білу арқылы жайларды теориялық жағынан
алып көрсетуге талпыныс жасадым.
1. Мемлекеттің нысаны туралы
1. Мемлекет нысанының түсінігі
Мемлекет нысаны туралы ұғым мемлекеттанудағы ең маңызды мазмұндамалық
сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік жағынан алып қарағанда мұның
маңызды екенінде сөз жоқ. Канттың[2, 56 б] өзі де дер кезінде нысан жөнін
мемлекеттліктің тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық
негізі ретінде қарастырған. Күні кеше ғана болып өткен болмыс
тіршіліктердегі ғылыми зерттеулер мен саяси құқықтық практика бұл
санаттардың өз дәрежесінде бағаланбағанын айғақтайды.
Алайда, мемлекеттік-құқықтың жаратылыстан туындайтын мемлекет
нысаныныњ қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы
субъективизм мен зорлық-зомбылықтарды елеулі түрде шектей алатындығы
сөзсіз. Кеңестік дәуір кезіндегі көптеген авторлар өз
еңбектерінде мемлекет "мазмұнын", әсіресе оның "таптық" жақтарының
маңызын атап-атап көрсететін.
Қазіргі уақытта нысан деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру
мен оның құрылымы ұсынылады. "Жұп" болып келген басқа да
философиялық санаттар тәрізді мемлекет нысаны да өзінің
мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен сипатталады.
Бұл еңбектердегі мазмұнның өзі "қалыптастырылған",
"құрылған" болып келетініне, нысанның өзі мазмұнның тіршілік ету тәсілі
және білдіру екеніне, сол нысанныњ тек өзі ғана (басқа емес) мазмұнға ие
екеніне көбінесе көңіл бөліне бермейтін[5, 156 б].
Бүкіл прогресшіл, алға қарай басушылықтың барлығын да тарихи
материализм өкілдері өздерінің жеңіл қолдылығымен мазмұнға жатқызып
келген болатын. Алайда, көптеген елдердің тарихы ұлттық күйреуге апарып
соқтыратын өте қатал әлеуметтік-саяси дағдарыстар кездерінде тек қана
мемлекеттің нысаны ғана, оның өз ішінен ұйымдасып бірлесуі, онда да,
олардағы күштердің тірі күйінде, аман-сау сақталынып қалғаны ғана, опат
болып құрудан, жойылып кетуден аман алып қалғанын көрсетіп отыр.
Мемлекетгегі орнықты және тұрақты болып келетіннің барлығы ең
алдымен және көбінесе оның нысанына жатады. Мемлекетке үйлестіре
сәйкестенген "нысан" ұғымының білінуі көп бейнелі болып келеді. Өкімет
өкілінің мемлекет қызметкерлерінің бір үлгідегі киім киісінен
(униформасынан) мемлекеттің ішкі ұйымдасуына, оның құрылымына дейінгі
аралықты қамтиды. Заң салаларының жария жақтарын жаратпай, оны елемей
қоюдан мемлекеттік-құқықтық немқұрайлылықтың көбінесе бастау алатыны
біздің заманымыздың қатты сырқаты.
Сол кездің өзінде-ақ тұтасқан, бөлінбейтін ежелгі әлеуметтік нормалардан
құқықты нақ жария бастаудың өзі бөліп алған болатын, сондықтан да мемлекет
өзінің пайда болуы хақында нақ нысанға байланысты-тын. Мемлекет нысанын
зерттеп зерделеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық бағытына
тең болатын. Көптеген жүз жылдар бойында, антикалық заманнан келе жатқан
үрдіс бойынша мемлекеттік-құқықтық ғылым өз назарының кіндік тұсы етіп екі
мәселені ылғи да есте ұстаған болатын:
1) тарих және осы заман мемлекет нысанының қандайларын білетін еді,
2) аталған халыққа дәл осы өтіп жатқан кезеңдегі уақытта мемлекет
нысанының белгілі болғандарының қайсысы ең жақсы ұнасымды болар еді
?
Ежелгі гректердің нысан мәнісінің маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық
емес. Мысалы, Платон нысан жөніне айқындаушы, белсенді рөл белгілеген [33,
45 б]. Мемлекет идеясын, оның нысанын өзінен бөліп алып қарастыруға
болмайды. Осы аталым этимологиясының өзі соны нұсқап көрсетіп тұр (форма,
нысан, эйдос, идея, морфэ).
Аристотельдің [37, 125 б] өзінде нысан мазмұнынан бұрынырақ
заң ғылымдарының жиынтығында да, космологияда да (трансценденттік
парасатты танып білуде) және антропологияда да (адам жанының жоғары рухани
қабілетінің "бөлінетіні" мен оның мәңгілік екенін танып білу) приоритет
және материямен пайдаланғандығын байқаймыз. "Рогаіа аіеі еввегеі"
- деген мәтел арқылы римдік заңгерлер - "дүниенің барлық болмысын оның
нысаны көрсетіп түрады" деп санаған.
Қазіргі уақытта нысан деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру
мен оның құрылымы ұсынылады. "Жұп" болып келген басқа да
философиялық санаттар тәрізді мемлекет нысаны да өзінің
мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен сипатталады. Осы соңғысы
мемлекеттік биліктің, оның субъектісінің кімге тиістілігін анықтауға
мүмкіндік берсе, оны кім жүзеге асырады деген сауалға жауап тапса, онда ол
мемлекет нысанын зерделеу барысында ол
мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылғандығын, оның өзі
қандай органдар арқылы атқарылатынын, бұл органдардың құрылу тәртібінің
қандай болатынын, олардың өкілеттік мерзімдерінің қаншалықты
ұзақтығын, ең соңында мемлекеттік биліктің жүзеге
асырылуы қандай тәсілдермен атқарылатынын және тағы сондай-
сондайларды анықтайды.
Мұнда басы ашық болып отырған мәселе мемлекет нысаныныњ
теория жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнісінің бірінші дәрежеге
дейін көтерілуі. Мемлекеттік биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі
көрініп түрады. Міне мемлекет нысаны мәселесінің аса маңызды саяси
аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы[14, 47 б].
Мемлекет нысаны, яғни мемлекеттік биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру
мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді.
Біріншіден - бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдарды құру және
Екіншіден ұйымдастырудың - бұл, мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың
белгіленген рет тәртібі. Үшіншіден – бұл мемлекеттің аумақтық құрылысын
жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі, әдістері, амал-
жолдары.
Сонымен мемлекет нысаны негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару нысанынан, мемлекеттің құрылымы нысанынан және мемлекеттік, саяси
нысанынан синтезделеді (түзеледі). Осы көрсетілген мемлекет нысаны
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған-тын.
Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылыс
нысанынан тұрады деп есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси
режим, саяси өзгермелілік (динамика) те қоса қарастырылатын болды.
Ғылыми басылымдардағы дискуссияларда - ғылыми айтас-тартыстар
барысында әртүрлі пікірлер ұсыналып жүрді. Онда мемлекет нысаны
жөніндегі синтетикалық ұғымның кейбір аспектілеріне приоритеттер
(басылымдықтар) беріліп келген болатын. Қалай болғанда да,
мемлекеттік билікті ұйымдастыру жөнінде бүгіндері ең көп тараған концепция
(пікір) үш элементі: басқару, мемлекеттік құрылыс және саяси режимді
біріктіре тұтастырып тұрады[38, 27 б].
Мемлекеттік нысанға бөлу көзқарасының тәжірибелік мәні бар және де
ол оқу мақсатында кеңінен пайдаланады. Оны ғылыми зертеулерге пайдаланғанда
мемлекет нысанын құрайтын жүйе тұтастығы бірлігін емес, оның элементтерін
ойланбай қоса элементтердің тұтастығына басқаша назар аударылды. Бірақ іс
жүзінде бұл тұтастық та жүйенің ішкі байланысын және оның ортаға
қатысын (әлеуметтік, ұлттық, әлеуметтік-мәдени) қамтитын салу болып отыр.
Мемлекет түрі сипаттамасы көбіне оның элементтері арқылы беріледі де, ал
түрге анықтама беру жалпы философиялық ұғыммен шектеліп қалып жүр. Мұндай
көзқарасты мінсіз деуге болмайды, тіпті соңғы жылда кейбір конституциялар
(Түркия, Сальвадор) басқару түрі мен мемлекет құрылысын ескерумен шектеліп
қана қоймай, “мемлекет түрі” деген кең ұғымды терминді де енгізді.
Мемлекет нысаны тек элементтерден ғана тұрмайды, дәстүрлі үш элемент
солардың көрініс беретін мемлекет нысанының басты жақтарын көрсетеді,
сөйтіп ол өз сапасын аяғына дейін сақтап қалатын болды.
Кез келген нысан секілді мемлекет нысаны оның мазмұнымен
анықталады, өйткені нысан дегеніміз мазмұнды ұйымдастыру болып табылады.
Ондай мазмұн мемлекеттік билік екені белгілі, мемлекеттің бір немесе өзге
де түрі мемлекеттік билікті тиімді жүзеге асырудан барып құралады. Осы
мақсатпен мемлекеттік органдар құрылады, белгілі бір әкімшілік – аумақтық
бөлініс қолданылып, мелекеттік билікті жүзеге асырудың бір немесе өзге де
әдістері қолданылады.
Соған қарамастан, мемлекет нысаны, мемлекет билігі секілді
мазмұнмен ғана анықталмайды, ол соңғысының нақты әлеуметтік мазмұнына да
тәуелді болады. Солай десек те, мазмұн мен нысан элементтерінің әрбірінің
қатаң тәуелділігі болмайтындығын атап көрсеткен жөн. Зерттеушілер мазмұн
мен нысанныњ байланысын зерттегенде көбіне әлеуметтік мазмұнмен ғана
шектеледі. Егер тереңірек талдау жасайтын болсақ, мемлекет мазмұнының басқа
жақтары да бар. Ол мазмұн басқару элитасы және ұйымдастырушылық міндеттерді
шешуге қажетті кадрлар құрамы бар байланыстар қарым-қатынасын, экологиялық
проблемалардан, басқа мемлекеттермен байланыстардан туындайтын
қатынастарды да өзіне кірістіріп отырады. Тіпті әлеуметтік мазмұнның өзін,
бұрын жиі ұшырасатындай, таптар мен әлеуметтік топтардың қатынастарына ғана
апарып тіреуге болмайды. Әлеуметтік мазмұнға ұлттық, этникалық қатынастар
да, халқының этникалық құрамы бірдей мемлекет белгілеген аумақтық-ұжымдық –
аймақтық қатынастар да, әйелдер жағдайына қатысты проблемалар да, т.т.
кіреді. Бұлар бір немесе өзге де дәрежеде мемлекет нысанының әр қырына өз
ықпалын жүргізеді. Қолда бар қажетті кадрлар құрамы бұлар жоқ жерде
мемлекеттік аппаратты өзгеше құруға мүмкіндік береді, себебі этностар мен
аймақтар аумақ және ұлттық-мәдени автономия, экология мәселелерімен тығыз
байланыста болады, оның өзі өмірде өзіндік басқару нысаны бар ерекше
округтарды құруды талап етеді, ондай округтар Ұлыбританиядағы оған кіретін
мектеп немесе медициналақ округтер секілді АҚШ-тың да, Жапонияның да
әкімшілік аумақтық бөліністерінің жалпы жүйесіне кірмейді. Еркектер мен
әйелдердің әлеуметтік қатынастарына байланысты жағдай мұсылман елдерінде
мемлекеттің ерекше нысанын туғызды. Мысалы, әйелдердің сайлау құқығынан
айырылуы, мемлекеттік жоғарғы қызметтерге отыру мүмкіндігінен айыру.
Көп жағдайда нысанның бір немесе өзге де жақтары мемлекеттің
әлеуметтік мазмұнына немесе оның мазмұнына мүлде тәуелді болмайды, олар
басқа факторлардан – географиялық жағдайлардан, дәстүрлерден, қоғамдық
психологиялардан, кейде билеуші үстемшіл жеке тұлғалардың ниет еткен
әрекетерінен туындайды.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны түсінігі
Басқару нысаны мемлекет нысаны түсінігінің анығұрлым кең мағыныдағы
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол биліктің жоғарғы органдарының
жүйесіне, олардың арасындағы құзіретті бөлісу мен өзара әрекеттестік
принциптеріне баса назар аударады. Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын
басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік
саясат басымдылығына және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, биліктің
демократиялық дәрежесіне және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай
ықпал етеді. Саяси тәртіп мемлекеттегі демократияның, оның ішкі
саясатындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды жүзеге асырудың, “саяси хал-
ахуалдың” жайын сипаттайды. Бұл мемлекеттік тәртіптен гөрі әлдеқайда кең
ұғым, дегенмен де соңғысының, әдетте саяси тәртіпте оның шын мәнінің,
өзегінің, үстемдігінің бастыларын құрайтынын да жоққа шығаруға болмайды.
Сондықтан да ”саяси тәртіп” терминін көптеген мемлекет танушылыр әрқилы
пайдаланып отыр.
Басқару нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны мемлекет нысанының
дербес бөлшектері болып табылмайды және олардың басқа құрамда болуы мүмкін
емес.
Мемлекет және құқық теориясында нысан термині мемлекеттің құрылысын
айқындайтын арнайы ғылыми термин ретінде қолданылады. Философиялық жағынан
қараған кезде, мемлекет теориясының бұл мәселесі философиялық нысан
санатымен тоғысады. Сондықтан да, мемлекет нысанына қатысты мәселені шешуде
мазмұн нысанына сәйкес келетін мемлекет келбетін ескеру керек. Осылайша
статикалық жағынан алғанда мемлекетті мемлекет нысанын құрайтын органдар
жұйесі ретінде түсінуге болады. Сәйкесінше, осы жағдайда нысан құрылымды
айқындайды, яғни органдар арасындағы байланысты оларға өкілеттіктерді бөліп
беруді, олардың бағыныштылығын және т.б. көрсетеді. Мемлекет мазмұнының
элементтері
ретінде қоғамның әлеуметтік құрылысының элементтерін, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтарды қарастырамыз. Өйткені, байланыс тек мемлекеттік
органдар арасында емес сонымен қатар, олармен әлеуметтік құрылыс
элементтері арасында да орын алады. Мемлекеттіліктің элементтерінің жүйесі
мемлекеттің кез келген типі үшін өзгеріссіз қалады, мұнда нысанының
әрқилылығы элементтер арасындағы байланыс типін орнату арқылы жүзеге
асырады. Мемлекеттіліктің мұндай элементтері ретінде мемлекет басшысын
өкілетті огандардың жүйесін, атқару органдар арқылы жүйесін, тұрғылықты
халықты алуға болады.
Мемлекеттіліктің арасындағы байланыс әралуан, дегенмен оларды келесідей
үш топқа бөліп қарастыруға болады:
1) мемлекет тетігін тігінен бөлшектеу нәтижесінде пайда болған
органдар жүйесі арасындағы байланыс; мемлекет басшысымен,
өкілетті, атқарушы және сот органдарының; олардың өзара
өкілеттіктерді бөлуі, атқаратын қызметтерді бөліп алу және т.б..
2) мемлекет тетігін көлденеңінен бөлу нәтижесінде пайда болған
орталық және жергілікті әртүрлі деңгейдегі органдар арасындағы
байланыс; олардың арасындағы өкілеттіктерді бөліп алу,
әрекеттеріндегі бағыныштылық және т.б.
3) әртүрлі мемлекеттік органдар мен тұрғылықты халық арасындағы
байланыс; мемлекеттік органдарды құру тәртібі, халықтың
мемлекеттік органдарды құруға немесе олардың қызметін бақылауға
қатынасуы. Осындай байланыс түрлері арқылы кез келген
мемлекеттің нысанын айқындауға болады.
Көбінесе мемлекет нысаны (басқару нысанына байланысты кейінен
мемлекеттің тарихи типіне байланысты нақты белгілерімен толықтырылатын)
монархия және республикаға бөлінеді. Былайша топтастыру монархия мен
республика арасында үлкен айырмашылық болған кезеңдерде жасалған еді. Ол
кезде монархия жариялылыққа қарсылықты бейнеледі, ал республика мемлекет
нысанындағы жариялылықты сипаттады. Мемлекеттің монархиялық нысаны
мұрагерлікпен келген мемлекеттік егемендіктің бастауы және айқындаушысы
болып табылатын мемлекет басшысының болуымен сипатталды. Ал, республика
нысаны туралы түсінік халықтың егемендігін жүзеге асыру мүмкіндігімен
байланыстырылды.
Президенттік Республика – қазіргі замандағы мемлекеттік үкімет формасы
болып саналады. Классикалық президентті республикаға Америка Құрама
Штаттары мысал бола алады. АҚШ Президенті коллегия арқылы жергілікті
елдердің сайлауымен тағайындалады. Ресейде осы сайлау 1991 жылда бекітілді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Туркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент – парламентті таратпайды. Дегенмен,
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе, ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу).
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не Парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
огандарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті огандардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сипатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдына және
парламенттің алдына. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептелінеді. Ол
үкіметтің басшысын және министірлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге
мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны түсінігі
Мемлекеттік құрылыс нысаны, ең алдымен мемлекет нысанының тағы бір
компоненті (жоғарыда айтылған басқару нысанынан, сондай-ақ мемлекеттік-
саяси режимнен басқа) болып табылады. Осы ұғымды пайдаға асырудың мәнісі,
ол мемлекеттің ішікі құрылымын, ондағы ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-
мемлекеттік құрулар мен әкімшілік –аумақтық бірліктің болуы тұрғысынан
ашатындығында болып отыр, орталық мемлекеттік билік пен жаңа ғана аталып
өткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерініњ биліктері арасындағы ара
қатынасты көрсетеді. Мемлекеттік құрылыс нысанының маңызы аса зор: оны
қарамайынша орталық пен жергілікті органдардың қарым-қатынастар
проблемасының шешілуінің демократиялық дәрежесі мен мемлекеттегі орнын
объективті бағалау, аймақтық саясаттың ықпалдылығы мен тиімділігін анықтау,
ал көп ұлтты мемлекеттерде – әрбір ұлттың жағдайы мен мәртебесін анықтау,
ұлт аралық қарым қатынасты сипаттау қиынға соғады.
Егер бастапқы критерий етіп мемлекеттік құрылыс нысанын алатын болсақ,
барлық мемлекеттер унитарлық (біртұтас) және федеративтік болып бөлінген
болар еді. Олардың нақтылы құрылымдарына, мемлекеттік жүйенің түрлі
қабаттарының арасындағы құзіреттерінің бөлінуіне, билікті жүзеге асыратын
ұйымдық-құқықтық институттарға, сондай-ақ халықты басқару ісіне тартудың
нысандары мен әдістеріне келер болсақ, олардың арасындағы айырмашылық
айтарлықтай.
2. Саяси тәртіп
2.1 Саяси тәртіп түсінігі түсінігі
Саяси тәртіп дегеніміз (басқарудың және мемлекеттік құрылыстың жоғарыды
қаралған нысандары сияқты) оның мәндік-мазмұндық жағы көрінетін, мемлекет
құрылымын және оның басқа сыртқы жағын сипаттайтын жиынтық түсінік
ретіндегі мемлекеттік нысанының компоненті болып табылады. Мемлекеттік-
саяси тәртіп деп мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, реттеу және ықпал
ету әдістерінің жиынтығын айтамыз. Соңғысы мемлекеттегі саяси бостандық
дәрежесі туралы, мемлекеттік механизмнің түрлі буындары арасындағы қарым-
қатынастары және бір жағынан олардың арасындағы, екінші жағынан
партиялардың, қоғамдық бірлеситіктер мен халықтың арсындағы өзара қарым-
қатынастың моральдық-психологиялық ахуалы туралы пікір айтуға мүмкіндік
береді. Мемлекеттік билік ету әдәістерін зерттей отырып, жеке тұлғаның
нақты мәртебесі туралы және мемлекеттегі басқа субъектіліердің қарым-
қатынасы, олардың құқықтары мен мүдделерінің кепілдік және қамтамасыз
етушілік деңгейі туралы түсінік алуға болады.
Оқулықтар және монографиялық еңбектерде мемлекеттік-саяси режимді
көбінеенсе саяси деп атайды. Бұл, біздің ойымызша дәл емес: Ұйткені соңғысы
мемлекеттік қызмет әдістерінен басқа, саяси партиялар қызметінің, қоғамдық
бірлестіктер мен бұқаралық қозғалыс әдістерін де қамтиды. Егер мұндай
терминологияға сүйенетін болсақ, онда режимнің не екендігін түсіндіру
мемлекеттік проблематика шеңберінен шығып кетейін деп тұр.
Мемлекеттің өз қызметінде қолданатын әдістері әр алуан. Мәжбүрлеу, жалаң
әкімшілік ету, командалық-бұйрықтық әдістерді атауға болады. Оларға қарама-
қарсы иландыру, түсіндіру, ұйымдастыру-тәрбиелеу әдістері бар.осы екі
әдістің арасында екуінің де сипаты бар аралық әдістер шығады. Мемлекет
өзінің күнделіті тәжірибесінде жоғарыда аталған әдістердің қайсысын
таңдайды, ол оның қоғамдық-саяси мәні мен табиғатына байланысты.
Ғылымда “мемлекеттік тәртіп” ұғымын басқаша анықтамада айтылатын жақтары
да бар. Олар: мемлекеттік-құқықтық, саяси-құқықтық, мемлекеттік-саяси
тәртіп. Мен осы жұмыс мазмұнында саяси тәртіп - деген анықтаманы
пайдаланып отырмын. Мұнда саяси және мемлекеттік тәртіпті ажырату қиын,
сондықтанда билікті жүзеге асырудың құқықтық әдістеріне баса назар
аударылып отыр және тәртіпті саяси деп атау қажет.
Бюасып-жаншу, зорлау, қуғын-сүргін және мәжбүрлеу әдістерін басым бағыт
алған, жұрттың бәріне өзінің күші мен қуатын әр жолы көрсетуге құштар,
диалог және келісім тілін мойындамайтын, адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын көзге де ілмейтін мемлекеттерді, - жалпы адамға тән
құндылықтар басымдылығын мойындайтын, демократиялық дәстүрлерді сақтайтын,
азаматтар мен басқа субъектілерге мемлекет жарлығын орындау қажеттілігін
алдымен айтып түсіндіруге тырысатын, оларға мемлекттік саясаттың маңызын
түсіндіріп, тек содан кейін ғана оларға қандай да бір мәжбүрлеу шараларын
қолдануға жол беретін мемлекеттермен бір қатарға қоюға болар ма екен.
Басқаша сөзбен айтқанда, мелекеттік билік ету әдістері мемлекетті
тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық мемлекеттерді қамтитын
топтауға мүмкіндік бере отырып өте маңызды жағынан сипаттайды.
Ғылыми еңбектерде тәртіп режим ұғымына әрқилы түсініктер берілуде.
Неміс заңгері Е.Левенштейн бұл ұғымды партиялардың санымен, француз
саясаттанушысы К.Бюрдо үкіметтік оппозицияның бар жоқтығымен, Е.Хамауи
(Франция) мемлекет органдарының конституциялық өзара қарым-қатынастарымен
байланыстырса, американ саясаттанушысы Д.Истон тәртіпті басқару стилі және
тәртіп пен реттеулердің жиынтығы, басқа бір американ ғалымы К.Бекстер
басқару (түр) жүйесі, аргентиналақ автор Н.Ботана билікті шоғырландыру мен
бөлісудің қызмет процесі деп біледі. Бұл ұғымды мемлекеттік апараттың
орталықтандырылуы деңгейімен, саяси бостандықтардың болуымен, сайлау
тәжірибесімен, билік пен басқаруға осылардың қатысымен жүзеге асыратын
рольдердің жиынтығымен байланыстыратын көзқарастар да бар.
Қысқасы, саяси тәртіп ұғымы ғылыми әдебиетте ұзақ пікір таласының
негізіне айналып отыр.
Біз тоқталып өткен басқару түрлері мен мемлекет түрлері құрылысы
көбінесе мемлекет түрінің құрылымдық жақтарын сипаттайды. Бірақ бұл әр
түрлі органдар мен мемлекетті құрудың тәсілдерін біріктіру болып
табылмайды. Мемлекет органдары да, аумақтық құрылымдарда бірге жасап, жұмыс
істеп келеді.
Мемлекет түрінің қызмет саласын сипаттау үшін И.Д. Левин алғаш ұснған
,,саяси тәртіп,, термині қолданылып келеді. Бұл ұғымды ол да, оның
ізбасарларыда мемлекеттік билікті – либералдық немесе күштеу билігін
жүзеге асыру әдістерін сипаттауға пайдаланды. Мемлекеттік-құқықтық тәртіп
белгісін мемлекет түрінің ғылыми санатына қосуы алға жылжушылықтың көрнісі.
Ол мемлекет тану ғылымын мемлекет түрінің ұйымдық салаларын талдау шењберін
кењейтті, сөйтіп саяси институттардың қызмет әдістеріне, адамның негізгі
құқықтырын жүзеге асыруға, демократияның жай-күйіне, елдің ,,саяси хал-
ахуалына,, баса назар аударуға итермеледі. Мемлекет түріне сипаттама беру
жаңа іліммен байытылды.
Кейінгі зерттеулер көрсеткендей, “саяси тәртіп” термині мемлекет түрінің
белгісі ретінде оның сипаттамасынан әлдеқайда кең. Саяси тәртіпті бұл
түрдің бір жағына қоса салуға болмайды, ол қандайда бір елде теңдей ықпал
етуші көптеген факторлар ретінде тек мемлекеттік органдардың ғана емес,
саяси мақсат, кейде халықтың әртүрлі топтарының саяси қызметінің, жаппай
бой көтерулерінің нәтижесін көздейтін саяси партиялардың, көпшілік
қозғалысының чина. чина. қызметінен тұрады.
Саяси тәртіп мемлекеттегі демократияның, оның ішкі саясатындағы жалпы
адамзаттық құндылықтарды жүзеге асырудың, “саяси хал-ахуалдың” жайын
сипаттайды. Бұл мемлекеттік тәртіптен гөрі әлдеқайда кең ұғым, дегенмен де
соңғысының, әдетте саяси тәртіпте оның шын мәнінің, өзегінің, үстемдігінің
бастыларын құрайтынын да жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да ”саяси
тәртіп” терминін көптеген мемлекет танушылыр әрқилы пайдаланып отыр.
Ғылымда “мемлекеттік тәртіп” ұғымын басқаша анықтамада айтылатын жақтары
да бар. Олар: мемлекеттік-құқықтық, саяси-құқықтық, мемлекеттік-саяси
тәртіп. Мен осы жұмыс мазмұнында саяси тәртіп - деген анықтаманы
пайдаланып отырмын. Мұнда саяси және мемлекеттік тәртіпті ажырату қиын,
сондықтанда билікті жүзеге асырудың құқықтық әдістеріне баса назар
аударылып отыр және тәртіпті саяси деп атау қажет.
Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың әдістері өте кұп, әрқилы. Оларды екі
үлкен топқа бөлуге болады: оның бірі – либерализм әдісі, ол дегеніміз саяси
қарсыластарына көну; күштеу әдісі, ол дегеніміз сол билікке қарсылардың
қатарында болған таптар, топтар, тектер, жеке адамдарға қатысты “басып
жаншу”. Алайда мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері топтар мен
адамдардың бұл санатымен шектелмейді. Оның таптарға да, әлеуметтік топтарға
да, топтық құрылымдарға да, қолда бар билікті қолдаушы немесе оған қалыс
қалушы адамдарға да қатысы бар. Халықтың бұл екі бүлігіне ымыраға келу
немесе басып-жаншу туралы жайларды әңгіме арқауына айналдыруға болмайды.
Бұл жағдайда саяси қарсыластармен өзара қарым-қатынас әлдеқайда күрделі де
әрқилы болуы мүмкін. Осыған орай әдістерді топтау да ауқымды. Соның ішінде
қолдау, қалыс қалысушылық, либерализм және күш көрсету әдістеріне кеңінен
тоқталайық.
Мемлекеттік билік қолдау әдісін өзі сүйеніш тұтатын таптар, тектер,
этникалық топтарға, сондай-ақ “достас” таптар мен топтарға, өзінің және
“одақтас” саяси партияларға, бірлестіктерге, қозғалыстарға қатысты
қолданады. Мұндайда билік “өзінің” әлеуметтік топтары менбірлестіктерінің
ролін күшейтуге жәрдемдесетін қоғамдағы экономикалық, саяси, діни
қатынастарды қолдап, құруға көмектеседі, кейде оны құратын да болады.
Қолдаудың нақты әдістері де әртүрлі: экономикалық, саяси, иделогиялық т.б.
Қалыс қалушылық әдісі мемлекеттік билікте жағдайда: әртүрлі әлеуметік
топтар арасында өтіп жатқан сайыс мемлекеттік билік үшін немкетер болғанда
немесе қандайда бір топты қолдауға немесе ішкі саяси немесе сыртқы саяси
себептермен басқасына қарсы шықпай қалуға болмайтын жағдайда қолданылады.
Біріншісі экономикалық және саяси билігі бар таптың әртүрлі фракцияларының
ішкі күресінде орын алады.
Либерализм әдістерді (ымыраға келуді) мемлекет мұндай күштермен қарама-
қарсы келгенде қолданады. Либерализм әдісі достас күштермен қарым қатынаста
да пайдаланылады. Қарсыласушы “өз” топтарының тарапынан бірін ымыраға
келтіре отырып, мемлекеттік билік ондай топты артықшылықтарды пайдалана
алатын жағдайға жеткізеді, өзінің оңды нәтижеге жетуге деген мақсатын
арттыра түседі.
Күштеу әдістерін де әрқилы пайдалануға болады. Ең алдымен ол
оппозицияға, әсіресе қарма қайшы күштерге қарсы – тәртіп қарсыластарына
қарсы қолданады. Бұл түрдің шектен тыс түрі: еңбекшілердің жаппай бой
көтеруін ату; оппозициялық кәсіподақтарды талқандау; қару, су атқыштарды,
жас ағызатын газды, т.т. қолданып, бой көрсетулерді қу; сот ісін жүргізу
және оппозициялық партиялардың басшыларын қамау. Егер мемлекеттік органдар
тарапынан қандайда бір фракция, топ, партия билеуші тапқа, тіпті
мемлекеттік биліктіњ өзіне залал келтіреді, олар арыдан ойлай алмайды деп
табылса, мемлекеттік билік күштеу әдістерін өздерініњ одақтастарына да
қолданады.
Кез келген елдің тәртібінде қолдау, күштеу, ымыраласу және қалыс
қалушылық әдістері әр кезде де бір бірімен араласа, кейде адам нанғысыз
жағдайда қолданада. Әдетте тәртіп өзгермелі, тұрақсыз болады. Сондықтан да
тәртіпке сипаттама жасағанда, оны топтағанда оның негізін, ұйытқысын,
мәнін ашып алу керек. Оның өзгермелі қасиеті қашанда ілесе жүреді.
2.3 Саяси тәртіп түрлері
Саяси тәртіпті әртүрлі негіз бойынша топтауға болады. Маркстік
мемлекеттануда әлеуметтік демократия және буржуазиялық құқықтық тәртіп
жеке қарастырылды. Марксизм социалистік демократияны бағалап, ал,
буржуазиялық демократияны теріс бағалады.
Батыс ғылымында саяси тәртіпті топтауда неғұрлым дәлірек қарау ағымы
пайда болды. Онда демократиялық, жеке билік, тоталитарлық, бір партиялылық,
екі партиялылық, көп партиялылық, әскери және азаматтық тәртіп ажыратылып,
кейбір тәртіп түрлеріне айрықша баға берілді.
Отандық әдебиетте жаңа ұғымдармен толықтырылды. Революциялық-
демократиялық тәртіптің (социалистік бағыттағы елдерде) екі нұсқасы бөліп
көрсетілді. Олар ұлттық-демократиялық және халықтық-демократиялық; жартылай
феодалдық-діни билік тәртібіне: буржуазиялық-либералдық тәртіпке бөлінді.
“Үшінші дүниенің” тәжірибесі әрқилы мемлекеттік “тәртіпті” тудырды.
Олардағы өзіндік түрлерге сипаттама бергенде әлеуметтік белгілерді есепке
алып отырудың қажеттігі туралы көптеп мысал келтіруге болады. Алайда
тәртіпті топтастырғанда бұл белгіні барлық жағдайда айқындаушы белгі
ретінде алуға болмайды: әңгіме қызмет әдістері мен түрлері, қолданыстары
мен тәсілдері туралы болуға тиіс. Айтылғандардан түйетін қорытынды,
тәртіптерді топтастырғанда бөлудің бір ғана негізіне сүйенуге болмайды,
қайта негіздің кешенді жиынтығы қолданылуға тиіс.
Маркстік және маркстік емес зерттеулерде жинақталған ілімді пайдалана
отырып, қәзіргі әлемдегі мына саяси тәртіптерді атап өтуге болады:
1) Жартылай феодалдық-діни билік тәртібі (Сауд Арабиясы, Иран, Бутан,
т.б.).
2) Әртүрлі әлеуметтік бағыт ұстаған елдерде болуы мүмкін тоталитарлық
тәртіп. Олар әдістері жағынан жиі ұқсас келгенімен, мәні, әлеуметтік
мақсаты жөнінен қарама-қайшы болады.
3) Әртүрлі әлеуметтік бағыттағы елердегі монархиялық билік тәртібі.
4) Қоғамның өтпелі кезеңі жағдайындағы жартылай демократиялық (либералдық)
тәртіп.
5) Еркін, нарықтық экономика елдеріндегі демократиялық тәртіп.
Жартылай феодалдық-діни билік тәртібі санаулы елдерде ғана сақталып
отыр. Оларды екі топқа бөлуге болады: бірі – “мұнайлы монархия”(Оман,
Бруней, БАЭ т.б.), екіншісі аграрлық корольдік (Непал, Бутан т.б.). Бұл
тәртіптіњ маңызды әдістеріне дін мемлекеттің аспабы ретінде қаралуында.
Тоталитарлық тәртіп (лат. бүкіл, бүтіндей) орталықтандырылу сипатымен
көзге түседі. Ондай мемлекеттерде іс жүзінде заң жолымен бірден бір рұқсат
етілген партия мен мемлекет органдарын біріктірген партиялық-мемлекеттік
тұтас құрылым, бірден бір мемлекеттік идеология жария етіледі.Онда
мемлекеттік органдардың автономиясы теріске шығарылған: билеуші партияның
басқарушы және бағыт беруші ролі жарияланған. Азаматтардың табиғи құқығы
жоқ, мемлекет сыйға берген құқық қана танылады, оныњ өзі де сақталмайды.
Билік бөлінісі қағидасы танылмайды, жергілікті өзін өзі басқару
мойындалмайды, бұл әдістер мүлде пайдаланылмайды. Тоталитарлық тәртіп күш
көрсетуді басқарудың басты әдісі ретінде пайдаланады, оныњ өзі идеологиялық
күш көрсету болуы да ықтимал, бірақ идеологиялық қысымның өзі мемлекеттік
түрге ие болады. Тоталитарлық тәртіп әдісі жөнінен бір-біріне ұқсас
келгенімен, бірақ мәні жөнінен қарама-қайшы болады. Азаматтық тоталитарлық
тәртіп жағдайында шектеулі көп партияның болуы мүмкін.
Жеке билік тәртібі көбіне конституциялық – жеке билік түрінде өмір
сүреді.Бұндай мемлекеттерде конституцияны қабылдау және мазмұнын белгілеу
тәртібі жалпы демократиялық, жалпы азаматтық құндылықтарға сай келеді. Сырт
қарағанда басқару конституциялық негізде жүргізіледі, заң шығарушы,
атқарушы, сот және мемлекеттік басқа органдар да болады, бірақ билікті
бөлі іс жүзінде болмайды. Басқару бюрократтық әдіспен жүргізіледі,
номенклатура деп аталатындар билік құрады.
Жеке билік тәртібі жағдайында, мемлекеттік билікті жүзеге асыру кезінде,
бұл тәртіпке жақын әлеуметтік топтар мен ұйымдардың құлшына, ашық қолдауы
әдістеріне, күштеу әдістеріне баса назар аударылады.Конституция партияның
құрылуына еркіндік береді, бірақ мемлекеттік билік арнайы заңмен тек
олардың кейбіріне ғана мүмкіндік береді. Опозияция шектеулі жағдайда жұмыс
істейді. Сайлау мен референдумдардың күші болмайды, оның нәтижелерін үкімет
саяси және иделогоиялық жағдайға байланысты алдын ала шешіп қояды.
Жергілікті өзін өзі басқару өкілеттігі шектеледі. Билік бөлінісі
конституцияда айтылғанымен, сол конституцияны өзінде атқару органдарына
басшылық етуге кең жол берілді.Ымыра мен келісімді мемлекет қажет етпейді,
ол күштеу әдістеріне сүйенеді. Демократиялық құқықтыр мен бостандықтарды
пайдалану шағым айту немесе рұқсат беру төңірегінде қалып қояды.
Өтпелі жартылай демократиялық (либералдық) тәртіп тоталитарлық, жеке
билік тәртіптерін, әміршіл-әкімшіл, бюракратиялық жүйені жоюшы елдерде
пайда болады. Ол мемлекеттік билік “жоғарыдан” таңған нарықтықэкономикаға
көшу жағдайынан келіп туған еді. Мұның өзі де жеке билік белгілері екені
белгілі.
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше белгілері
3.1 Саяси жүйелер және демократиялық құрылым
Саяси жүйе – мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәсілі. Мемлекеттік
билікті демократиялық жолмен жүзеге асырса, оны демократиялық режим деп
атайды.
Егер де мемлекеттік билік халыққа, оның мүддесіне үйлестірілмей,
керісінше халықтың басым көпшілігіне қарсы ұйымдастырылып жүргізілсе, оны
демократияға қарсы режим деп атайды.
Саяси жүйе – сан-саланы қамтитын қоғамдық, мемлекеттік, саяси ұйымдар
мен мекемелердің жиынтығы. Солардың қызметінің арқасында ғана қоғамда билік
орнайды, заң мен тәртіп жүзеге асады. Саяси жүйенің негізгі белгілеріне
мыналар жатады:
1. Халықтың билікке араласуын қамтамасыз ету. Демек саяси жүйенің
аясында адамдардың, ұйымдар мен бірлестіктердің саяси қызметі жүзеге асады.
Саяси жүйе азаматтардың құқығы мен еркіндігін қамтамасыз етеді. Саяси
жүйеге, саяси қарым-қатынастар, саяси ұйымдар, саяси көзқарастармен
идеологиялар жатқызылады. Саяси жүйенің басты белгісі мемлекет болып
табылады. Грек философы Демокрит (б.э.д. 460-370 ж.) “Мемлекет қоғамның
әділдігін қамтамасыз етеді деп санаған. Жақсы мемлекет мықты қоғам сияқты:
оның ішінде бәрі де бар, мемлекет сақталғанда, оның ішіндегілер де
сақталады, ал ол күйрегенде, онымен бірге бәрі де апатқа ұшырайды – дейді
ол[35, 48 б].
Саяси режим дегенiмiз - қоғамдағы саяси билiктi жүзеге асыру
әдiстерiнiң, тәсiлдерiнiң,түрлерiнiң жүйесi. Саяси режим мемлекеттiң мәнiн,
түрiн, оның қоғаммен, жеке адам мен арадағы реттелген, ең әуелi
Конституциялық құқық нормалары арқылы реттелген қарым - қатынасын
бiлдiредi. Саяси режим – Конституциялық нормалардың нақты iс жүзiнде қызмет
ету дәрежесiн айқындап көрсетедi.
Қазақстан Республикасы Конституциясы демократиялық саяси режим болуын
көзделедi, бiрiншiден, демократиялық саяси режим өкiлеттi және тiкелей
демократия институттарының орнатылуынан көрiнедi. Екiншiден, демократиялық
саяси режим кең көлiмде азаматтақ құқықтар мен бостандықтардың баянды
етiлуiнен көрiнедi. үшiншiден, Конституция тәуелсiз бұқаралық ақпарат
құрамдарының жасақталуына кең жол ашады. Тоталитарлық режимнiң қуатты
құралы болған саяси цензура келмеске кеттi. Цензураның болмауы –
демократиялық саяси, режимнiң өмiр сүруiнiң айқын көрiнiсi. Бұқаралық
ақпарат құралдарының тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мемлекеттiк органдардың
жұмысындағы кемшiлiктердi, лауазымды тұлғалардың заңды бұзу фактiлерiн
жариялар отыруға кқмектесiп заңдылықты нығайтады. Төртiншiден, Қазақстан
республикасының Конституциясында танылған саяси плюрамум, саяси
қозғалыстардың саналуынды әр түрлi ұйымдардың олардың iшiнде мемлекеттiк
органдардың, iс қимылын сынайтын оппозициялық ұйымдардық да қалыптасуына
мүмкiндiк туғызады. Демократияның бiр көрiнiсi – азаматтардық қоғамдық
бiрлестiктерiне мемлекет органдарының ызасыз қол сұғуына тыйым салу.
Қоғамдық бiрлiстiктердi азаматтар түрлi мақсатпен: өздерiнiң саяси,
әлеуметтiк, рухани, мәдени, дiни, қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
құрады.
Заң тұрғысында, нақтылық тұрғысынан да Қазақстан халқы референдумда
Республика Конституциясын қабылдап отырып, мемлекеттiк билiктiң
құрылтайшысы ретiнде әрекет еттi.
Қазақстан Мемлекетiнiң демократиялығы халықтық жоғары саяси - құқықтық
мәртебесiнен ғана емес, адам мен азаматтың құқытық жағдайынында көрiнедi.
Конституцияда бекiтiлген кең ауқымды демократиялық құқықтар мен
бостандықтар азаматтарға сөз, ар-намыс еркiндiгiн пайдалануға, мемлекеттiк
органдардың iстерiн басқаруға қатысуға, қоғамдық бiрлестiктер құруға және
тағы басқаларына заңдық мүмкiндiктер бередi. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мемлекеттің нысаны
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...5
1.1 Мемлекет нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Мемлекеттік басқару нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2. Саяси
тәртіп ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1. Саяси тәртіп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...12
2. Саяси тәртіп
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .13
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... .17
1. Саяси жүйелер және демократиялық
құрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. Мемлекеттегi өзiн-өзi басқаруы – демократияның
бастауы ... ... ... ... ... ... ...2 0
3. Қазақстан - демократиялық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 31
Кіріспе
Мемлекет туралы әрқилы түсініктер, оның пайда болуы, дамуы және
болашағы, оның мән-маңызы, нысандары туралы жинақталған қорытындылар,
зерттеулер болашақта Қазақстан келешегі үшін маңызды.
Жұмыс мемлекет нысаны ретiндегi саяси тәртiп туралы, яғни аталған
теорияның (ұғымның) мемлекеттанудағы мазмұндамалық сипатын анықтауға
арналған. Саяси тәртiп ұғымын жан-жақты зерттеу мақсатында оны жеке тарауда
қарауды мақсат еттім. Саяси тәртiп туралы ұғым маңызды сипаттамалардың
бірінен саналады. Әдістемелік жағынан қарағанда мұның маңызды екеніне сөз
жоқ. Канттың өзі де дер кезінде нысанды мемлекеттіліктің материясын
тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық негіз ретінде
қарастырған. Мемлекеттік-құқықтық жаратылыстан туындайтын мемлекет
нысандарының қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы
шектей алатындығы белгілі.
Мемлекет нысанын зерттеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық
бағытына тең болатын және қазіргі уақытта мемлекет нысаны деп мемлекеттік
билікті ұйымдастыру мен оның құрылымы ұсынылады. Басқару нысаны ұғымын
пайымдағанда ең жоғары мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы түсініледі.
Әсіресе, оның ең жоғарғы және орталық органдарының ұйымдастырылуы, олардың
құрылымы, құзыреттері, құрылуының тәртіптік реті, өкілеттіктерінің
мерзімі, былайғы халықпен қатынасу түрлері, бұл халықтардың оларды
қалыптастырудағы қандай дәрежеде қатысатыны түсініледі. Басқару нысаны
мемлекет нысанының кең мағынада баяндалып түсіндірілуіндегі жетекші элемент
болып саналады.
Алғашқы рет мемлекет түрлерін жіктеуді Аристотель жасады. Ол
Геродот пен Платонды үлгі ете отырып мемлекетті монархияға (бір адамның
үстемдігі), аристрократияға (элитаның үстемдігі) және политеимге
(тіке демократия мағынасында халықтық үстемдігі) бөлді. Ағарту (қайта
өрлеу) заманынан бастап мемлекетті үш түрге бөліп алып, оны монархия және
республика деп екі түрге ажырататын болды. Мемлекеттің типі оның мәніне,
басқару нысанына, шешетін індеттеріне сәйкес болып отырады. Сонымен қатар
мемлекеттің өтпелі типі (түрі, нысаны) де болады. Осындай жағдайды
Қазақстан басынан кешіп өтті, қазіргі уақытта Конституциямыз
бойынша Қазақстан - демократиялық, біртұтас, тәуелсіз, зайырлы мемлекет
деп жариялап, басқарудың президенттік түрін таңдап алды. Қазақстан
тәуелсіз, құқықтық, дербес мемлекет болып өз алдына отау тігіп, өз
саясатын жүргізіп жатқан кезде ел билеудің, басқару нысанын іске асырудың
баламалы мүмкіндіктерін жан-жақты ойластырып жатқан кезде жастарымыздың
басқару нысаны туралы ұғым түсініктердің қыр-сырымен қаруландырудың
маңызы зор деп санаймын.
Тақырыптың әдістемелік мазмұны өте зор (маңызды), оған дәлел мемлекет
туралы ұғымға ерте кездегі ойшылдардан бастап, мысалы Аристотель, Платон,
Цицерон сияқты ойшылдар, одан кейінгі дәуірде Кант, Макиавелли, Гегель
ілімдерінде, жалпы алғанда бүкіл құқықтық — саяси ілімдер — тарихында
маңызды мәселелердің бірі болып, мемлекет нысанына көп көңіл бөлінген.
Өйткені, мемлекет нысаны ұғымын пайымдағанда Қазақстандағы мемлекеттік
биліктің ұйымдастырылуы түсініледі.
Осы жерден бастап зерттеу жұмысының мақсаты анықталынады: саяси тәртiп
туралы ұғымды анықтап, мазмұнын ашу. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді орындауға (шешуге) ұмтылдым:
- негізгі мәселеде түсінікті болу үшін саяси тәртiп туралы ұғымға
тоқталдым;
- негізгі мәселе бойынша, мемлекеттің басқару, құрылыс және саяси
тәртіпк нысандары түсінігі, түрлері туралы мәселелерді қарастырдым;
Курстық жұмысты орындау кезде библиографиялық ізденістер жасау, кітаптар
каталогымен танысу, ғылыми—зерттеу жұмыстарының әдістерімен танысу және
мемлекет тұрпаты мен мемлекеттің басқару тұрпаты жөніндегі ғалымдардың
пікір көзқарастарымен жете танысып— білу арқылы жайларды теориялық жағынан
алып көрсетуге талпыныс жасадым.
1. Мемлекеттің нысаны туралы
1. Мемлекет нысанының түсінігі
Мемлекет нысаны туралы ұғым мемлекеттанудағы ең маңызды мазмұндамалық
сипаттамалардың бірінен саналады. Әдістемелік жағынан алып қарағанда мұның
маңызды екенінде сөз жоқ. Канттың[2, 56 б] өзі де дер кезінде нысан жөнін
мемлекеттліктің тәртіпке келтіретін, оны синтездейтін түпкі бастамалық
негізі ретінде қарастырған. Күні кеше ғана болып өткен болмыс
тіршіліктердегі ғылыми зерттеулер мен саяси құқықтық практика бұл
санаттардың өз дәрежесінде бағаланбағанын айғақтайды.
Алайда, мемлекеттік-құқықтың жаратылыстан туындайтын мемлекет
нысаныныњ қатаңдығы мен айқындығы саяси бағыт-бағдарларды іске асырудағы
субъективизм мен зорлық-зомбылықтарды елеулі түрде шектей алатындығы
сөзсіз. Кеңестік дәуір кезіндегі көптеген авторлар өз
еңбектерінде мемлекет "мазмұнын", әсіресе оның "таптық" жақтарының
маңызын атап-атап көрсететін.
Қазіргі уақытта нысан деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру
мен оның құрылымы ұсынылады. "Жұп" болып келген басқа да
философиялық санаттар тәрізді мемлекет нысаны да өзінің
мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен сипатталады.
Бұл еңбектердегі мазмұнның өзі "қалыптастырылған",
"құрылған" болып келетініне, нысанның өзі мазмұнның тіршілік ету тәсілі
және білдіру екеніне, сол нысанныњ тек өзі ғана (басқа емес) мазмұнға ие
екеніне көбінесе көңіл бөліне бермейтін[5, 156 б].
Бүкіл прогресшіл, алға қарай басушылықтың барлығын да тарихи
материализм өкілдері өздерінің жеңіл қолдылығымен мазмұнға жатқызып
келген болатын. Алайда, көптеген елдердің тарихы ұлттық күйреуге апарып
соқтыратын өте қатал әлеуметтік-саяси дағдарыстар кездерінде тек қана
мемлекеттің нысаны ғана, оның өз ішінен ұйымдасып бірлесуі, онда да,
олардағы күштердің тірі күйінде, аман-сау сақталынып қалғаны ғана, опат
болып құрудан, жойылып кетуден аман алып қалғанын көрсетіп отыр.
Мемлекетгегі орнықты және тұрақты болып келетіннің барлығы ең
алдымен және көбінесе оның нысанына жатады. Мемлекетке үйлестіре
сәйкестенген "нысан" ұғымының білінуі көп бейнелі болып келеді. Өкімет
өкілінің мемлекет қызметкерлерінің бір үлгідегі киім киісінен
(униформасынан) мемлекеттің ішкі ұйымдасуына, оның құрылымына дейінгі
аралықты қамтиды. Заң салаларының жария жақтарын жаратпай, оны елемей
қоюдан мемлекеттік-құқықтық немқұрайлылықтың көбінесе бастау алатыны
біздің заманымыздың қатты сырқаты.
Сол кездің өзінде-ақ тұтасқан, бөлінбейтін ежелгі әлеуметтік нормалардан
құқықты нақ жария бастаудың өзі бөліп алған болатын, сондықтан да мемлекет
өзінің пайда болуы хақында нақ нысанға байланысты-тын. Мемлекет нысанын
зерттеп зерделеу теорияның өзін әліппеден бастаудың магистралдық бағытына
тең болатын. Көптеген жүз жылдар бойында, антикалық заманнан келе жатқан
үрдіс бойынша мемлекеттік-құқықтық ғылым өз назарының кіндік тұсы етіп екі
мәселені ылғи да есте ұстаған болатын:
1) тарих және осы заман мемлекет нысанының қандайларын білетін еді,
2) аталған халыққа дәл осы өтіп жатқан кезеңдегі уақытта мемлекет
нысанының белгілі болғандарының қайсысы ең жақсы ұнасымды болар еді
?
Ежелгі гректердің нысан мәнісінің маңызын атап көрсетуі кездейсоқтық
емес. Мысалы, Платон нысан жөніне айқындаушы, белсенді рөл белгілеген [33,
45 б]. Мемлекет идеясын, оның нысанын өзінен бөліп алып қарастыруға
болмайды. Осы аталым этимологиясының өзі соны нұсқап көрсетіп тұр (форма,
нысан, эйдос, идея, морфэ).
Аристотельдің [37, 125 б] өзінде нысан мазмұнынан бұрынырақ
заң ғылымдарының жиынтығында да, космологияда да (трансценденттік
парасатты танып білуде) және антропологияда да (адам жанының жоғары рухани
қабілетінің "бөлінетіні" мен оның мәңгілік екенін танып білу) приоритет
және материямен пайдаланғандығын байқаймыз. "Рогаіа аіеі еввегеі"
- деген мәтел арқылы римдік заңгерлер - "дүниенің барлық болмысын оның
нысаны көрсетіп түрады" деп санаған.
Қазіргі уақытта нысан деп мемлекеттік билікті ұйымдастыру
мен оның құрылымы ұсынылады. "Жұп" болып келген басқа да
философиялық санаттар тәрізді мемлекет нысаны да өзінің
мазмұнымен тығыз да нық байланыстылығымен сипатталады. Осы соңғысы
мемлекеттік биліктің, оның субъектісінің кімге тиістілігін анықтауға
мүмкіндік берсе, оны кім жүзеге асырады деген сауалға жауап тапса, онда ол
мемлекет нысанын зерделеу барысында ол
мемлекеттегі биліктің қалай ұйымдастырылғандығын, оның өзі
қандай органдар арқылы атқарылатынын, бұл органдардың құрылу тәртібінің
қандай болатынын, олардың өкілеттік мерзімдерінің қаншалықты
ұзақтығын, ең соңында мемлекеттік биліктің жүзеге
асырылуы қандай тәсілдермен атқарылатынын және тағы сондай-
сондайларды анықтайды.
Мұнда басы ашық болып отырған мәселе мемлекет нысаныныњ
теория жүзінде ғана емес, оның практикалық саяси мәнісінің бірінші дәрежеге
дейін көтерілуі. Мемлекеттік биліктің қалай ұйымдастырылып, қалай жүзеге
асырылып жатқандығынан мемлекеттік басшылықтың нәтижелілігі, басқарудың
ұтымдылығы, үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның
тұрақтылығы, елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы, жайы мен күйі
көрініп түрады. Міне мемлекет нысаны мәселесінің аса маңызды саяси
аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы[14, 47 б].
Мемлекет нысаны, яғни мемлекеттік биліктің құрылымы, оны ұйымдастыру
мағынасы жағынан алып қарағанда әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді.
Біріншіден - бұл мемлекет пен басқарудың жоғарғы органдарды құру және
Екіншіден ұйымдастырудың - бұл, мемлекеттік (саяси) билікті жүзеге асырудың
белгіленген рет тәртібі. Үшіншіден – бұл мемлекеттің аумақтық құрылысын
жасаудың тәсілі, орталық, регионалдық және жергілікті билік пен
басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі, әдістері, амал-
жолдары.
Сонымен мемлекет нысаны негізгі үш элементтен, атап айтқанда: мемлекетті
басқару нысанынан, мемлекеттің құрылымы нысанынан және мемлекеттік, саяси
нысанынан синтезделеді (түзеледі). Осы көрсетілген мемлекет нысаны
жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған-тын.
Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылыс
нысанынан тұрады деп есептелініп жүрді де, кейінірек оған саяси
режим, саяси өзгермелілік (динамика) те қоса қарастырылатын болды.
Ғылыми басылымдардағы дискуссияларда - ғылыми айтас-тартыстар
барысында әртүрлі пікірлер ұсыналып жүрді. Онда мемлекет нысаны
жөніндегі синтетикалық ұғымның кейбір аспектілеріне приоритеттер
(басылымдықтар) беріліп келген болатын. Қалай болғанда да,
мемлекеттік билікті ұйымдастыру жөнінде бүгіндері ең көп тараған концепция
(пікір) үш элементі: басқару, мемлекеттік құрылыс және саяси режимді
біріктіре тұтастырып тұрады[38, 27 б].
Мемлекеттік нысанға бөлу көзқарасының тәжірибелік мәні бар және де
ол оқу мақсатында кеңінен пайдаланады. Оны ғылыми зертеулерге пайдаланғанда
мемлекет нысанын құрайтын жүйе тұтастығы бірлігін емес, оның элементтерін
ойланбай қоса элементтердің тұтастығына басқаша назар аударылды. Бірақ іс
жүзінде бұл тұтастық та жүйенің ішкі байланысын және оның ортаға
қатысын (әлеуметтік, ұлттық, әлеуметтік-мәдени) қамтитын салу болып отыр.
Мемлекет түрі сипаттамасы көбіне оның элементтері арқылы беріледі де, ал
түрге анықтама беру жалпы философиялық ұғыммен шектеліп қалып жүр. Мұндай
көзқарасты мінсіз деуге болмайды, тіпті соңғы жылда кейбір конституциялар
(Түркия, Сальвадор) басқару түрі мен мемлекет құрылысын ескерумен шектеліп
қана қоймай, “мемлекет түрі” деген кең ұғымды терминді де енгізді.
Мемлекет нысаны тек элементтерден ғана тұрмайды, дәстүрлі үш элемент
солардың көрініс беретін мемлекет нысанының басты жақтарын көрсетеді,
сөйтіп ол өз сапасын аяғына дейін сақтап қалатын болды.
Кез келген нысан секілді мемлекет нысаны оның мазмұнымен
анықталады, өйткені нысан дегеніміз мазмұнды ұйымдастыру болып табылады.
Ондай мазмұн мемлекеттік билік екені белгілі, мемлекеттің бір немесе өзге
де түрі мемлекеттік билікті тиімді жүзеге асырудан барып құралады. Осы
мақсатпен мемлекеттік органдар құрылады, белгілі бір әкімшілік – аумақтық
бөлініс қолданылып, мелекеттік билікті жүзеге асырудың бір немесе өзге де
әдістері қолданылады.
Соған қарамастан, мемлекет нысаны, мемлекет билігі секілді
мазмұнмен ғана анықталмайды, ол соңғысының нақты әлеуметтік мазмұнына да
тәуелді болады. Солай десек те, мазмұн мен нысан элементтерінің әрбірінің
қатаң тәуелділігі болмайтындығын атап көрсеткен жөн. Зерттеушілер мазмұн
мен нысанныњ байланысын зерттегенде көбіне әлеуметтік мазмұнмен ғана
шектеледі. Егер тереңірек талдау жасайтын болсақ, мемлекет мазмұнының басқа
жақтары да бар. Ол мазмұн басқару элитасы және ұйымдастырушылық міндеттерді
шешуге қажетті кадрлар құрамы бар байланыстар қарым-қатынасын, экологиялық
проблемалардан, басқа мемлекеттермен байланыстардан туындайтын
қатынастарды да өзіне кірістіріп отырады. Тіпті әлеуметтік мазмұнның өзін,
бұрын жиі ұшырасатындай, таптар мен әлеуметтік топтардың қатынастарына ғана
апарып тіреуге болмайды. Әлеуметтік мазмұнға ұлттық, этникалық қатынастар
да, халқының этникалық құрамы бірдей мемлекет белгілеген аумақтық-ұжымдық –
аймақтық қатынастар да, әйелдер жағдайына қатысты проблемалар да, т.т.
кіреді. Бұлар бір немесе өзге де дәрежеде мемлекет нысанының әр қырына өз
ықпалын жүргізеді. Қолда бар қажетті кадрлар құрамы бұлар жоқ жерде
мемлекеттік аппаратты өзгеше құруға мүмкіндік береді, себебі этностар мен
аймақтар аумақ және ұлттық-мәдени автономия, экология мәселелерімен тығыз
байланыста болады, оның өзі өмірде өзіндік басқару нысаны бар ерекше
округтарды құруды талап етеді, ондай округтар Ұлыбританиядағы оған кіретін
мектеп немесе медициналақ округтер секілді АҚШ-тың да, Жапонияның да
әкімшілік аумақтық бөліністерінің жалпы жүйесіне кірмейді. Еркектер мен
әйелдердің әлеуметтік қатынастарына байланысты жағдай мұсылман елдерінде
мемлекеттің ерекше нысанын туғызды. Мысалы, әйелдердің сайлау құқығынан
айырылуы, мемлекеттік жоғарғы қызметтерге отыру мүмкіндігінен айыру.
Көп жағдайда нысанның бір немесе өзге де жақтары мемлекеттің
әлеуметтік мазмұнына немесе оның мазмұнына мүлде тәуелді болмайды, олар
басқа факторлардан – географиялық жағдайлардан, дәстүрлерден, қоғамдық
психологиялардан, кейде билеуші үстемшіл жеке тұлғалардың ниет еткен
әрекетерінен туындайды.
1.2 Мемлекеттің басқару нысаны түсінігі
Басқару нысаны мемлекет нысаны түсінігінің анығұрлым кең мағыныдағы
маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ол биліктің жоғарғы органдарының
жүйесіне, олардың арасындағы құзіретті бөлісу мен өзара әрекеттестік
принциптеріне баса назар аударады. Басқару нысаны мемлекетті сипаттайтын
басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт таңдау мен мемлекеттік
саясат басымдылығына және оны жүзеге асырудың тәсілдеріне, биліктің
демократиялық дәрежесіне және оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай
ықпал етеді. Саяси тәртіп мемлекеттегі демократияның, оның ішкі
саясатындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды жүзеге асырудың, “саяси хал-
ахуалдың” жайын сипаттайды. Бұл мемлекеттік тәртіптен гөрі әлдеқайда кең
ұғым, дегенмен де соңғысының, әдетте саяси тәртіпте оның шын мәнінің,
өзегінің, үстемдігінің бастыларын құрайтынын да жоққа шығаруға болмайды.
Сондықтан да ”саяси тәртіп” терминін көптеген мемлекет танушылыр әрқилы
пайдаланып отыр.
Басқару нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны мемлекет нысанының
дербес бөлшектері болып табылмайды және олардың басқа құрамда болуы мүмкін
емес.
Мемлекет және құқық теориясында нысан термині мемлекеттің құрылысын
айқындайтын арнайы ғылыми термин ретінде қолданылады. Философиялық жағынан
қараған кезде, мемлекет теориясының бұл мәселесі философиялық нысан
санатымен тоғысады. Сондықтан да, мемлекет нысанына қатысты мәселені шешуде
мазмұн нысанына сәйкес келетін мемлекет келбетін ескеру керек. Осылайша
статикалық жағынан алғанда мемлекетті мемлекет нысанын құрайтын органдар
жұйесі ретінде түсінуге болады. Сәйкесінше, осы жағдайда нысан құрылымды
айқындайды, яғни органдар арасындағы байланысты оларға өкілеттіктерді бөліп
беруді, олардың бағыныштылығын және т.б. көрсетеді. Мемлекет мазмұнының
элементтері
ретінде қоғамның әлеуметтік құрылысының элементтерін, яғни әртүрлі
әлеуметтік топтарды қарастырамыз. Өйткені, байланыс тек мемлекеттік
органдар арасында емес сонымен қатар, олармен әлеуметтік құрылыс
элементтері арасында да орын алады. Мемлекеттіліктің элементтерінің жүйесі
мемлекеттің кез келген типі үшін өзгеріссіз қалады, мұнда нысанының
әрқилылығы элементтер арасындағы байланыс типін орнату арқылы жүзеге
асырады. Мемлекеттіліктің мұндай элементтері ретінде мемлекет басшысын
өкілетті огандардың жүйесін, атқару органдар арқылы жүйесін, тұрғылықты
халықты алуға болады.
Мемлекеттіліктің арасындағы байланыс әралуан, дегенмен оларды келесідей
үш топқа бөліп қарастыруға болады:
1) мемлекет тетігін тігінен бөлшектеу нәтижесінде пайда болған
органдар жүйесі арасындағы байланыс; мемлекет басшысымен,
өкілетті, атқарушы және сот органдарының; олардың өзара
өкілеттіктерді бөлуі, атқаратын қызметтерді бөліп алу және т.б..
2) мемлекет тетігін көлденеңінен бөлу нәтижесінде пайда болған
орталық және жергілікті әртүрлі деңгейдегі органдар арасындағы
байланыс; олардың арасындағы өкілеттіктерді бөліп алу,
әрекеттеріндегі бағыныштылық және т.б.
3) әртүрлі мемлекеттік органдар мен тұрғылықты халық арасындағы
байланыс; мемлекеттік органдарды құру тәртібі, халықтың
мемлекеттік органдарды құруға немесе олардың қызметін бақылауға
қатынасуы. Осындай байланыс түрлері арқылы кез келген
мемлекеттің нысанын айқындауға болады.
Көбінесе мемлекет нысаны (басқару нысанына байланысты кейінен
мемлекеттің тарихи типіне байланысты нақты белгілерімен толықтырылатын)
монархия және республикаға бөлінеді. Былайша топтастыру монархия мен
республика арасында үлкен айырмашылық болған кезеңдерде жасалған еді. Ол
кезде монархия жариялылыққа қарсылықты бейнеледі, ал республика мемлекет
нысанындағы жариялылықты сипаттады. Мемлекеттің монархиялық нысаны
мұрагерлікпен келген мемлекеттік егемендіктің бастауы және айқындаушысы
болып табылатын мемлекет басшысының болуымен сипатталды. Ал, республика
нысаны туралы түсінік халықтың егемендігін жүзеге асыру мүмкіндігімен
байланыстырылды.
Президенттік Республика – қазіргі замандағы мемлекеттік үкімет формасы
болып саналады. Классикалық президентті республикаға Америка Құрама
Штаттары мысал бола алады. АҚШ Президенті коллегия арқылы жергілікті
елдердің сайлауымен тағайындалады. Ресейде осы сайлау 1991 жылда бекітілді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Туркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент – парламентті таратпайды. Дегенмен,
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе, ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу).
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не Парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
огандарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті огандардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сипатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдына және
парламенттің алдына. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептелінеді. Ол
үкіметтің басшысын және министірлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
Парламент, үкіметті жылдағы бюджетті бекіту жолымен тексеруге
мүмкіндігі бар оған қосымша үкіметке сенімсіздік вотумын жариялауға да
болады.
1.3 Мемлекеттік құрылым нысаны түсінігі
Мемлекеттік құрылыс нысаны, ең алдымен мемлекет нысанының тағы бір
компоненті (жоғарыда айтылған басқару нысанынан, сондай-ақ мемлекеттік-
саяси режимнен басқа) болып табылады. Осы ұғымды пайдаға асырудың мәнісі,
ол мемлекеттің ішікі құрылымын, ондағы ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-
мемлекеттік құрулар мен әкімшілік –аумақтық бірліктің болуы тұрғысынан
ашатындығында болып отыр, орталық мемлекеттік билік пен жаңа ғана аталып
өткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерініњ биліктері арасындағы ара
қатынасты көрсетеді. Мемлекеттік құрылыс нысанының маңызы аса зор: оны
қарамайынша орталық пен жергілікті органдардың қарым-қатынастар
проблемасының шешілуінің демократиялық дәрежесі мен мемлекеттегі орнын
объективті бағалау, аймақтық саясаттың ықпалдылығы мен тиімділігін анықтау,
ал көп ұлтты мемлекеттерде – әрбір ұлттың жағдайы мен мәртебесін анықтау,
ұлт аралық қарым қатынасты сипаттау қиынға соғады.
Егер бастапқы критерий етіп мемлекеттік құрылыс нысанын алатын болсақ,
барлық мемлекеттер унитарлық (біртұтас) және федеративтік болып бөлінген
болар еді. Олардың нақтылы құрылымдарына, мемлекеттік жүйенің түрлі
қабаттарының арасындағы құзіреттерінің бөлінуіне, билікті жүзеге асыратын
ұйымдық-құқықтық институттарға, сондай-ақ халықты басқару ісіне тартудың
нысандары мен әдістеріне келер болсақ, олардың арасындағы айырмашылық
айтарлықтай.
2. Саяси тәртіп
2.1 Саяси тәртіп түсінігі түсінігі
Саяси тәртіп дегеніміз (басқарудың және мемлекеттік құрылыстың жоғарыды
қаралған нысандары сияқты) оның мәндік-мазмұндық жағы көрінетін, мемлекет
құрылымын және оның басқа сыртқы жағын сипаттайтын жиынтық түсінік
ретіндегі мемлекеттік нысанының компоненті болып табылады. Мемлекеттік-
саяси тәртіп деп мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, реттеу және ықпал
ету әдістерінің жиынтығын айтамыз. Соңғысы мемлекеттегі саяси бостандық
дәрежесі туралы, мемлекеттік механизмнің түрлі буындары арасындағы қарым-
қатынастары және бір жағынан олардың арасындағы, екінші жағынан
партиялардың, қоғамдық бірлеситіктер мен халықтың арсындағы өзара қарым-
қатынастың моральдық-психологиялық ахуалы туралы пікір айтуға мүмкіндік
береді. Мемлекеттік билік ету әдәістерін зерттей отырып, жеке тұлғаның
нақты мәртебесі туралы және мемлекеттегі басқа субъектіліердің қарым-
қатынасы, олардың құқықтары мен мүдделерінің кепілдік және қамтамасыз
етушілік деңгейі туралы түсінік алуға болады.
Оқулықтар және монографиялық еңбектерде мемлекеттік-саяси режимді
көбінеенсе саяси деп атайды. Бұл, біздің ойымызша дәл емес: Ұйткені соңғысы
мемлекеттік қызмет әдістерінен басқа, саяси партиялар қызметінің, қоғамдық
бірлестіктер мен бұқаралық қозғалыс әдістерін де қамтиды. Егер мұндай
терминологияға сүйенетін болсақ, онда режимнің не екендігін түсіндіру
мемлекеттік проблематика шеңберінен шығып кетейін деп тұр.
Мемлекеттің өз қызметінде қолданатын әдістері әр алуан. Мәжбүрлеу, жалаң
әкімшілік ету, командалық-бұйрықтық әдістерді атауға болады. Оларға қарама-
қарсы иландыру, түсіндіру, ұйымдастыру-тәрбиелеу әдістері бар.осы екі
әдістің арасында екуінің де сипаты бар аралық әдістер шығады. Мемлекет
өзінің күнделіті тәжірибесінде жоғарыда аталған әдістердің қайсысын
таңдайды, ол оның қоғамдық-саяси мәні мен табиғатына байланысты.
Ғылымда “мемлекеттік тәртіп” ұғымын басқаша анықтамада айтылатын жақтары
да бар. Олар: мемлекеттік-құқықтық, саяси-құқықтық, мемлекеттік-саяси
тәртіп. Мен осы жұмыс мазмұнында саяси тәртіп - деген анықтаманы
пайдаланып отырмын. Мұнда саяси және мемлекеттік тәртіпті ажырату қиын,
сондықтанда билікті жүзеге асырудың құқықтық әдістеріне баса назар
аударылып отыр және тәртіпті саяси деп атау қажет.
Бюасып-жаншу, зорлау, қуғын-сүргін және мәжбүрлеу әдістерін басым бағыт
алған, жұрттың бәріне өзінің күші мен қуатын әр жолы көрсетуге құштар,
диалог және келісім тілін мойындамайтын, адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын көзге де ілмейтін мемлекеттерді, - жалпы адамға тән
құндылықтар басымдылығын мойындайтын, демократиялық дәстүрлерді сақтайтын,
азаматтар мен басқа субъектілерге мемлекет жарлығын орындау қажеттілігін
алдымен айтып түсіндіруге тырысатын, оларға мемлекттік саясаттың маңызын
түсіндіріп, тек содан кейін ғана оларға қандай да бір мәжбүрлеу шараларын
қолдануға жол беретін мемлекеттермен бір қатарға қоюға болар ма екен.
Басқаша сөзбен айтқанда, мелекеттік билік ету әдістері мемлекетті
тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық мемлекеттерді қамтитын
топтауға мүмкіндік бере отырып өте маңызды жағынан сипаттайды.
Ғылыми еңбектерде тәртіп режим ұғымына әрқилы түсініктер берілуде.
Неміс заңгері Е.Левенштейн бұл ұғымды партиялардың санымен, француз
саясаттанушысы К.Бюрдо үкіметтік оппозицияның бар жоқтығымен, Е.Хамауи
(Франция) мемлекет органдарының конституциялық өзара қарым-қатынастарымен
байланыстырса, американ саясаттанушысы Д.Истон тәртіпті басқару стилі және
тәртіп пен реттеулердің жиынтығы, басқа бір американ ғалымы К.Бекстер
басқару (түр) жүйесі, аргентиналақ автор Н.Ботана билікті шоғырландыру мен
бөлісудің қызмет процесі деп біледі. Бұл ұғымды мемлекеттік апараттың
орталықтандырылуы деңгейімен, саяси бостандықтардың болуымен, сайлау
тәжірибесімен, билік пен басқаруға осылардың қатысымен жүзеге асыратын
рольдердің жиынтығымен байланыстыратын көзқарастар да бар.
Қысқасы, саяси тәртіп ұғымы ғылыми әдебиетте ұзақ пікір таласының
негізіне айналып отыр.
Біз тоқталып өткен басқару түрлері мен мемлекет түрлері құрылысы
көбінесе мемлекет түрінің құрылымдық жақтарын сипаттайды. Бірақ бұл әр
түрлі органдар мен мемлекетті құрудың тәсілдерін біріктіру болып
табылмайды. Мемлекет органдары да, аумақтық құрылымдарда бірге жасап, жұмыс
істеп келеді.
Мемлекет түрінің қызмет саласын сипаттау үшін И.Д. Левин алғаш ұснған
,,саяси тәртіп,, термині қолданылып келеді. Бұл ұғымды ол да, оның
ізбасарларыда мемлекеттік билікті – либералдық немесе күштеу билігін
жүзеге асыру әдістерін сипаттауға пайдаланды. Мемлекеттік-құқықтық тәртіп
белгісін мемлекет түрінің ғылыми санатына қосуы алға жылжушылықтың көрнісі.
Ол мемлекет тану ғылымын мемлекет түрінің ұйымдық салаларын талдау шењберін
кењейтті, сөйтіп саяси институттардың қызмет әдістеріне, адамның негізгі
құқықтырын жүзеге асыруға, демократияның жай-күйіне, елдің ,,саяси хал-
ахуалына,, баса назар аударуға итермеледі. Мемлекет түріне сипаттама беру
жаңа іліммен байытылды.
Кейінгі зерттеулер көрсеткендей, “саяси тәртіп” термині мемлекет түрінің
белгісі ретінде оның сипаттамасынан әлдеқайда кең. Саяси тәртіпті бұл
түрдің бір жағына қоса салуға болмайды, ол қандайда бір елде теңдей ықпал
етуші көптеген факторлар ретінде тек мемлекеттік органдардың ғана емес,
саяси мақсат, кейде халықтың әртүрлі топтарының саяси қызметінің, жаппай
бой көтерулерінің нәтижесін көздейтін саяси партиялардың, көпшілік
қозғалысының чина. чина. қызметінен тұрады.
Саяси тәртіп мемлекеттегі демократияның, оның ішкі саясатындағы жалпы
адамзаттық құндылықтарды жүзеге асырудың, “саяси хал-ахуалдың” жайын
сипаттайды. Бұл мемлекеттік тәртіптен гөрі әлдеқайда кең ұғым, дегенмен де
соңғысының, әдетте саяси тәртіпте оның шын мәнінің, өзегінің, үстемдігінің
бастыларын құрайтынын да жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да ”саяси
тәртіп” терминін көптеген мемлекет танушылыр әрқилы пайдаланып отыр.
Ғылымда “мемлекеттік тәртіп” ұғымын басқаша анықтамада айтылатын жақтары
да бар. Олар: мемлекеттік-құқықтық, саяси-құқықтық, мемлекеттік-саяси
тәртіп. Мен осы жұмыс мазмұнында саяси тәртіп - деген анықтаманы
пайдаланып отырмын. Мұнда саяси және мемлекеттік тәртіпті ажырату қиын,
сондықтанда билікті жүзеге асырудың құқықтық әдістеріне баса назар
аударылып отыр және тәртіпті саяси деп атау қажет.
Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың әдістері өте кұп, әрқилы. Оларды екі
үлкен топқа бөлуге болады: оның бірі – либерализм әдісі, ол дегеніміз саяси
қарсыластарына көну; күштеу әдісі, ол дегеніміз сол билікке қарсылардың
қатарында болған таптар, топтар, тектер, жеке адамдарға қатысты “басып
жаншу”. Алайда мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері топтар мен
адамдардың бұл санатымен шектелмейді. Оның таптарға да, әлеуметтік топтарға
да, топтық құрылымдарға да, қолда бар билікті қолдаушы немесе оған қалыс
қалушы адамдарға да қатысы бар. Халықтың бұл екі бүлігіне ымыраға келу
немесе басып-жаншу туралы жайларды әңгіме арқауына айналдыруға болмайды.
Бұл жағдайда саяси қарсыластармен өзара қарым-қатынас әлдеқайда күрделі де
әрқилы болуы мүмкін. Осыған орай әдістерді топтау да ауқымды. Соның ішінде
қолдау, қалыс қалысушылық, либерализм және күш көрсету әдістеріне кеңінен
тоқталайық.
Мемлекеттік билік қолдау әдісін өзі сүйеніш тұтатын таптар, тектер,
этникалық топтарға, сондай-ақ “достас” таптар мен топтарға, өзінің және
“одақтас” саяси партияларға, бірлестіктерге, қозғалыстарға қатысты
қолданады. Мұндайда билік “өзінің” әлеуметтік топтары менбірлестіктерінің
ролін күшейтуге жәрдемдесетін қоғамдағы экономикалық, саяси, діни
қатынастарды қолдап, құруға көмектеседі, кейде оны құратын да болады.
Қолдаудың нақты әдістері де әртүрлі: экономикалық, саяси, иделогиялық т.б.
Қалыс қалушылық әдісі мемлекеттік билікте жағдайда: әртүрлі әлеуметік
топтар арасында өтіп жатқан сайыс мемлекеттік билік үшін немкетер болғанда
немесе қандайда бір топты қолдауға немесе ішкі саяси немесе сыртқы саяси
себептермен басқасына қарсы шықпай қалуға болмайтын жағдайда қолданылады.
Біріншісі экономикалық және саяси билігі бар таптың әртүрлі фракцияларының
ішкі күресінде орын алады.
Либерализм әдістерді (ымыраға келуді) мемлекет мұндай күштермен қарама-
қарсы келгенде қолданады. Либерализм әдісі достас күштермен қарым қатынаста
да пайдаланылады. Қарсыласушы “өз” топтарының тарапынан бірін ымыраға
келтіре отырып, мемлекеттік билік ондай топты артықшылықтарды пайдалана
алатын жағдайға жеткізеді, өзінің оңды нәтижеге жетуге деген мақсатын
арттыра түседі.
Күштеу әдістерін де әрқилы пайдалануға болады. Ең алдымен ол
оппозицияға, әсіресе қарма қайшы күштерге қарсы – тәртіп қарсыластарына
қарсы қолданады. Бұл түрдің шектен тыс түрі: еңбекшілердің жаппай бой
көтеруін ату; оппозициялық кәсіподақтарды талқандау; қару, су атқыштарды,
жас ағызатын газды, т.т. қолданып, бой көрсетулерді қу; сот ісін жүргізу
және оппозициялық партиялардың басшыларын қамау. Егер мемлекеттік органдар
тарапынан қандайда бір фракция, топ, партия билеуші тапқа, тіпті
мемлекеттік биліктіњ өзіне залал келтіреді, олар арыдан ойлай алмайды деп
табылса, мемлекеттік билік күштеу әдістерін өздерініњ одақтастарына да
қолданады.
Кез келген елдің тәртібінде қолдау, күштеу, ымыраласу және қалыс
қалушылық әдістері әр кезде де бір бірімен араласа, кейде адам нанғысыз
жағдайда қолданада. Әдетте тәртіп өзгермелі, тұрақсыз болады. Сондықтан да
тәртіпке сипаттама жасағанда, оны топтағанда оның негізін, ұйытқысын,
мәнін ашып алу керек. Оның өзгермелі қасиеті қашанда ілесе жүреді.
2.3 Саяси тәртіп түрлері
Саяси тәртіпті әртүрлі негіз бойынша топтауға болады. Маркстік
мемлекеттануда әлеуметтік демократия және буржуазиялық құқықтық тәртіп
жеке қарастырылды. Марксизм социалистік демократияны бағалап, ал,
буржуазиялық демократияны теріс бағалады.
Батыс ғылымында саяси тәртіпті топтауда неғұрлым дәлірек қарау ағымы
пайда болды. Онда демократиялық, жеке билік, тоталитарлық, бір партиялылық,
екі партиялылық, көп партиялылық, әскери және азаматтық тәртіп ажыратылып,
кейбір тәртіп түрлеріне айрықша баға берілді.
Отандық әдебиетте жаңа ұғымдармен толықтырылды. Революциялық-
демократиялық тәртіптің (социалистік бағыттағы елдерде) екі нұсқасы бөліп
көрсетілді. Олар ұлттық-демократиялық және халықтық-демократиялық; жартылай
феодалдық-діни билік тәртібіне: буржуазиялық-либералдық тәртіпке бөлінді.
“Үшінші дүниенің” тәжірибесі әрқилы мемлекеттік “тәртіпті” тудырды.
Олардағы өзіндік түрлерге сипаттама бергенде әлеуметтік белгілерді есепке
алып отырудың қажеттігі туралы көптеп мысал келтіруге болады. Алайда
тәртіпті топтастырғанда бұл белгіні барлық жағдайда айқындаушы белгі
ретінде алуға болмайды: әңгіме қызмет әдістері мен түрлері, қолданыстары
мен тәсілдері туралы болуға тиіс. Айтылғандардан түйетін қорытынды,
тәртіптерді топтастырғанда бөлудің бір ғана негізіне сүйенуге болмайды,
қайта негіздің кешенді жиынтығы қолданылуға тиіс.
Маркстік және маркстік емес зерттеулерде жинақталған ілімді пайдалана
отырып, қәзіргі әлемдегі мына саяси тәртіптерді атап өтуге болады:
1) Жартылай феодалдық-діни билік тәртібі (Сауд Арабиясы, Иран, Бутан,
т.б.).
2) Әртүрлі әлеуметтік бағыт ұстаған елдерде болуы мүмкін тоталитарлық
тәртіп. Олар әдістері жағынан жиі ұқсас келгенімен, мәні, әлеуметтік
мақсаты жөнінен қарама-қайшы болады.
3) Әртүрлі әлеуметтік бағыттағы елердегі монархиялық билік тәртібі.
4) Қоғамның өтпелі кезеңі жағдайындағы жартылай демократиялық (либералдық)
тәртіп.
5) Еркін, нарықтық экономика елдеріндегі демократиялық тәртіп.
Жартылай феодалдық-діни билік тәртібі санаулы елдерде ғана сақталып
отыр. Оларды екі топқа бөлуге болады: бірі – “мұнайлы монархия”(Оман,
Бруней, БАЭ т.б.), екіншісі аграрлық корольдік (Непал, Бутан т.б.). Бұл
тәртіптіњ маңызды әдістеріне дін мемлекеттің аспабы ретінде қаралуында.
Тоталитарлық тәртіп (лат. бүкіл, бүтіндей) орталықтандырылу сипатымен
көзге түседі. Ондай мемлекеттерде іс жүзінде заң жолымен бірден бір рұқсат
етілген партия мен мемлекет органдарын біріктірген партиялық-мемлекеттік
тұтас құрылым, бірден бір мемлекеттік идеология жария етіледі.Онда
мемлекеттік органдардың автономиясы теріске шығарылған: билеуші партияның
басқарушы және бағыт беруші ролі жарияланған. Азаматтардың табиғи құқығы
жоқ, мемлекет сыйға берген құқық қана танылады, оныњ өзі де сақталмайды.
Билік бөлінісі қағидасы танылмайды, жергілікті өзін өзі басқару
мойындалмайды, бұл әдістер мүлде пайдаланылмайды. Тоталитарлық тәртіп күш
көрсетуді басқарудың басты әдісі ретінде пайдаланады, оныњ өзі идеологиялық
күш көрсету болуы да ықтимал, бірақ идеологиялық қысымның өзі мемлекеттік
түрге ие болады. Тоталитарлық тәртіп әдісі жөнінен бір-біріне ұқсас
келгенімен, бірақ мәні жөнінен қарама-қайшы болады. Азаматтық тоталитарлық
тәртіп жағдайында шектеулі көп партияның болуы мүмкін.
Жеке билік тәртібі көбіне конституциялық – жеке билік түрінде өмір
сүреді.Бұндай мемлекеттерде конституцияны қабылдау және мазмұнын белгілеу
тәртібі жалпы демократиялық, жалпы азаматтық құндылықтарға сай келеді. Сырт
қарағанда басқару конституциялық негізде жүргізіледі, заң шығарушы,
атқарушы, сот және мемлекеттік басқа органдар да болады, бірақ билікті
бөлі іс жүзінде болмайды. Басқару бюрократтық әдіспен жүргізіледі,
номенклатура деп аталатындар билік құрады.
Жеке билік тәртібі жағдайында, мемлекеттік билікті жүзеге асыру кезінде,
бұл тәртіпке жақын әлеуметтік топтар мен ұйымдардың құлшына, ашық қолдауы
әдістеріне, күштеу әдістеріне баса назар аударылады.Конституция партияның
құрылуына еркіндік береді, бірақ мемлекеттік билік арнайы заңмен тек
олардың кейбіріне ғана мүмкіндік береді. Опозияция шектеулі жағдайда жұмыс
істейді. Сайлау мен референдумдардың күші болмайды, оның нәтижелерін үкімет
саяси және иделогоиялық жағдайға байланысты алдын ала шешіп қояды.
Жергілікті өзін өзі басқару өкілеттігі шектеледі. Билік бөлінісі
конституцияда айтылғанымен, сол конституцияны өзінде атқару органдарына
басшылық етуге кең жол берілді.Ымыра мен келісімді мемлекет қажет етпейді,
ол күштеу әдістеріне сүйенеді. Демократиялық құқықтыр мен бостандықтарды
пайдалану шағым айту немесе рұқсат беру төңірегінде қалып қояды.
Өтпелі жартылай демократиялық (либералдық) тәртіп тоталитарлық, жеке
билік тәртіптерін, әміршіл-әкімшіл, бюракратиялық жүйені жоюшы елдерде
пайда болады. Ол мемлекеттік билік “жоғарыдан” таңған нарықтықэкономикаға
көшу жағдайынан келіп туған еді. Мұның өзі де жеке билік белгілері екені
белгілі.
3. Демократиялық саяси режимның айрыкше белгілері
3.1 Саяси жүйелер және демократиялық құрылым
Саяси жүйе – мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәсілі. Мемлекеттік
билікті демократиялық жолмен жүзеге асырса, оны демократиялық режим деп
атайды.
Егер де мемлекеттік билік халыққа, оның мүддесіне үйлестірілмей,
керісінше халықтың басым көпшілігіне қарсы ұйымдастырылып жүргізілсе, оны
демократияға қарсы режим деп атайды.
Саяси жүйе – сан-саланы қамтитын қоғамдық, мемлекеттік, саяси ұйымдар
мен мекемелердің жиынтығы. Солардың қызметінің арқасында ғана қоғамда билік
орнайды, заң мен тәртіп жүзеге асады. Саяси жүйенің негізгі белгілеріне
мыналар жатады:
1. Халықтың билікке араласуын қамтамасыз ету. Демек саяси жүйенің
аясында адамдардың, ұйымдар мен бірлестіктердің саяси қызметі жүзеге асады.
Саяси жүйе азаматтардың құқығы мен еркіндігін қамтамасыз етеді. Саяси
жүйеге, саяси қарым-қатынастар, саяси ұйымдар, саяси көзқарастармен
идеологиялар жатқызылады. Саяси жүйенің басты белгісі мемлекет болып
табылады. Грек философы Демокрит (б.э.д. 460-370 ж.) “Мемлекет қоғамның
әділдігін қамтамасыз етеді деп санаған. Жақсы мемлекет мықты қоғам сияқты:
оның ішінде бәрі де бар, мемлекет сақталғанда, оның ішіндегілер де
сақталады, ал ол күйрегенде, онымен бірге бәрі де апатқа ұшырайды – дейді
ол[35, 48 б].
Саяси режим дегенiмiз - қоғамдағы саяси билiктi жүзеге асыру
әдiстерiнiң, тәсiлдерiнiң,түрлерiнiң жүйесi. Саяси режим мемлекеттiң мәнiн,
түрiн, оның қоғаммен, жеке адам мен арадағы реттелген, ең әуелi
Конституциялық құқық нормалары арқылы реттелген қарым - қатынасын
бiлдiредi. Саяси режим – Конституциялық нормалардың нақты iс жүзiнде қызмет
ету дәрежесiн айқындап көрсетедi.
Қазақстан Республикасы Конституциясы демократиялық саяси режим болуын
көзделедi, бiрiншiден, демократиялық саяси режим өкiлеттi және тiкелей
демократия институттарының орнатылуынан көрiнедi. Екiншiден, демократиялық
саяси режим кең көлiмде азаматтақ құқықтар мен бостандықтардың баянды
етiлуiнен көрiнедi. үшiншiден, Конституция тәуелсiз бұқаралық ақпарат
құрамдарының жасақталуына кең жол ашады. Тоталитарлық режимнiң қуатты
құралы болған саяси цензура келмеске кеттi. Цензураның болмауы –
демократиялық саяси, режимнiң өмiр сүруiнiң айқын көрiнiсi. Бұқаралық
ақпарат құралдарының тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету мемлекеттiк органдардың
жұмысындағы кемшiлiктердi, лауазымды тұлғалардың заңды бұзу фактiлерiн
жариялар отыруға кқмектесiп заңдылықты нығайтады. Төртiншiден, Қазақстан
республикасының Конституциясында танылған саяси плюрамум, саяси
қозғалыстардың саналуынды әр түрлi ұйымдардың олардың iшiнде мемлекеттiк
органдардың, iс қимылын сынайтын оппозициялық ұйымдардық да қалыптасуына
мүмкiндiк туғызады. Демократияның бiр көрiнiсi – азаматтардық қоғамдық
бiрлестiктерiне мемлекет органдарының ызасыз қол сұғуына тыйым салу.
Қоғамдық бiрлiстiктердi азаматтар түрлi мақсатпен: өздерiнiң саяси,
әлеуметтiк, рухани, мәдени, дiни, қажеттiлiктерiн қанағаттандыру үшiн
құрады.
Заң тұрғысында, нақтылық тұрғысынан да Қазақстан халқы референдумда
Республика Конституциясын қабылдап отырып, мемлекеттiк билiктiң
құрылтайшысы ретiнде әрекет еттi.
Қазақстан Мемлекетiнiң демократиялығы халықтық жоғары саяси - құқықтық
мәртебесiнен ғана емес, адам мен азаматтың құқытық жағдайынында көрiнедi.
Конституцияда бекiтiлген кең ауқымды демократиялық құқықтар мен
бостандықтар азаматтарға сөз, ар-намыс еркiндiгiн пайдалануға, мемлекеттiк
органдардың iстерiн басқаруға қатысуға, қоғамдық бiрлестiктер құруға және
тағы басқаларына заңдық мүмкiндiктер бередi. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz