Қазақстандағы қылмыстар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I.тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері ... ... ... ...4
II.тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол.көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
III.тарау Қылмыс болған жағдайда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1 Жаза тағайндаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
I.тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері ... ... ... ...4
II.тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол.көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
III.тарау Қылмыс болған жағдайда жаза тағайындаудың жалпы негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1 Жаза тағайндаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеусметтік мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен болстандықтары» болып табылады [1, 3 б.]. Өз кезегінде мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі арқылы және осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі арқылы іске асырылады. Айтылған негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының өзектілігі өсуде.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты 2009-жылдың 6-наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында «Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтытықпен, заңдардың бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек» деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес.
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарында, басқа да заңдарында арнайы көрсетілген.
Қылмыс ұғымы жазалау катерiмен тыйым салынған айыпты коғамдык кауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады. Қылмыстык заѕды ўксастығы бойынша колдануға жол берiлмейдi. Кодекстiѕ Ерекше бөлiмiнде көзделген кайсыбiр әрекеттiѕ белгiлерi формальды болса да бар, бiрак елеулi маѕызы болмағандыктан коғамдык кауiптi емес, яғни жеке адамға, коғамға немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және зиян келтiру каупiн туғызбаған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және қылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты болдырмау үшін қолданылатын заңды шара.
Адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғау, кінәсіз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, ¬¬¬оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, қылмыстың алдын алу, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру - қылмыстық процестің міндеттері болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық институттары осынау міндеттерге қол жеткізуге ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың кепілдігі ретінде қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының негізділігі, бұлтартпау шараларын қолданудың заңдылығын егжей-тегжейлі реттейді.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты 2009-жылдың 6-наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында «Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтытықпен, заңдардың бұзылуымен табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың, бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек» деп баса көрсетуі кездейсоқтық емес.
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егеменді, тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарында, басқа да заңдарында арнайы көрсетілген.
Қылмыс ұғымы жазалау катерiмен тыйым салынған айыпты коғамдык кауiптi әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады. Қылмыстык заѕды ўксастығы бойынша колдануға жол берiлмейдi. Кодекстiѕ Ерекше бөлiмiнде көзделген кайсыбiр әрекеттiѕ белгiлерi формальды болса да бар, бiрак елеулi маѕызы болмағандыктан коғамдык кауiптi емес, яғни жеке адамға, коғамға немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және зиян келтiру каупiн туғызбаған iс-әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және қылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты болдырмау үшін қолданылатын заңды шара.
Адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғау, кінәсіз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, ¬¬¬оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, қылмыстың алдын алу, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру - қылмыстық процестің міндеттері болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық институттары осынау міндеттерге қол жеткізуге ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың кепілдігі ретінде қылмыстық іс жүргізу барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының негізділігі, бұлтартпау шараларын қолданудың заңдылығын егжей-тегжейлі реттейді.
I. Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конститудиясы (өзгертулер мен толықтырулар қоса) 30 тамыз, 1995 жыл
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (өзгертулер мен толықтырулар қоса). 16 шілде, 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі. 13 желтоқсан, 1997 жыл.
4. Қазақстан Респулиқасының Қылмыстық Атқару Кодексі. 13 желтоқсан, 1997 жыл.
5. Қ Р Жоғарғы Сотының пленуымының «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықтарды сақтауы туралы» 30 сөуір, 1999 жыл.
II. Арнайы және оқу әдебиеттері:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы 2001.
2. Кайыржанов Е.И. Угаловное право. Р. К. Общая часть. Алматы, 1997.
3. ҚР ҚК түсініктеме. Алматы, 2001.
4. Алауханов Е.О. Рахметов С.Н. Жаза практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет 1999 ж.
5. Уголовное право РК. Общая часть, Жеті жарғы, Алматы.-1998.
6. Уголовно-исполнительное право Р.К. Алматы, 1997.
7. Рахметов С.Н. Кулмуханбетова Б.А. Нурумбетов А.А. Наказание. Алматы, 1998.
8. Чукмайтов Д.С. Применение уголовное наказания в делах предупреждения редедивных преступлений. Алматы, 1997.
9. Ағыбаева А.М. Нәріпбаев М.С. Баймурзин Г.И. Русско-казахский терминологический словарь по уголовному праву. Алматы., 1994.
1. Қазақстан Республикасының Конститудиясы (өзгертулер мен толықтырулар қоса) 30 тамыз, 1995 жыл
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (өзгертулер мен толықтырулар қоса). 16 шілде, 1997 жыл.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексі. 13 желтоқсан, 1997 жыл.
4. Қазақстан Респулиқасының Қылмыстық Атқару Кодексі. 13 желтоқсан, 1997 жыл.
5. Қ Р Жоғарғы Сотының пленуымының «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықтарды сақтауы туралы» 30 сөуір, 1999 жыл.
II. Арнайы және оқу әдебиеттері:
1. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы 2001.
2. Кайыржанов Е.И. Угаловное право. Р. К. Общая часть. Алматы, 1997.
3. ҚР ҚК түсініктеме. Алматы, 2001.
4. Алауханов Е.О. Рахметов С.Н. Жаза практикалық оқу құралы. Алматы: Өркениет 1999 ж.
5. Уголовное право РК. Общая часть, Жеті жарғы, Алматы.-1998.
6. Уголовно-исполнительное право Р.К. Алматы, 1997.
7. Рахметов С.Н. Кулмуханбетова Б.А. Нурумбетов А.А. Наказание. Алматы, 1998.
8. Чукмайтов Д.С. Применение уголовное наказания в делах предупреждения редедивных преступлений. Алматы, 1997.
9. Ағыбаева А.М. Нәріпбаев М.С. Баймурзин Г.И. Русско-казахский терминологический словарь по уголовному праву. Алматы., 1994.
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері ... ... ... ...4
II-тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол-көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
III-тарау Қылмыс болған жағдайда жаза тағайындаудың жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1 Жаза тағайндаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеусметтік
мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның
өмірі, құқықтары мен болстандықтары болып табылады [1, 3 б.]. Өз кезегінде
мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі арқылы және
осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі арқылы іске асырылады. Айтылған
негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының
өзектілігі өсуде.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан жаңару
мен дамуға атты 2009-жылдың 6-наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтытықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек деп
баса көрсетуі кездейсоқтық емес.[1]
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егеменді,
тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында
да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлықтарында, басқа да заңдарында арнайы көрсетілген.
Қылмыс ұғымы жазалау катерiмен тыйым салынған айыпты коғамдык кауiптi
әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады. Қылмыстык заѕды
ўксастығы бойынша колдануға жол берiлмейдi. Кодекстiѕ Ерекше бөлiмiнде
көзделген кайсыбiр әрекеттiѕ белгiлерi формальды болса да бар, бiрак елеулi
маѕызы болмағандыктан коғамдык кауiптi емес, яғни жеке адамға, коғамға
немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және зиян келтiру каупiн туғызбаған iс-
әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және
қылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты
болдырмау үшін қолданылатын заңды шара.
Адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары
мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғау, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, қылмыстың алдын алу,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру - қылмыстық процестің міндеттері
болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық институттары осынау
міндеттерге қол жеткізуге ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің
заңнамасы осыларды жүзеге асырудың кепілдігі ретінде қылмыстық іс жүргізу
барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының негізділігі, бұлтартпау
шараларын қолданудың заңдылығын егжей-тегжейлі реттейді.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая
түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін атауға болады.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолдану мәселесінде бүгінгі заман талабы
мен кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше өзекті проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса керек.
Аталған жағдайлар Қазақстан Республикасының жаңғырған қылмыстық іс
жүргізу заңнамасы аясында бұлтартпау шараларының проблемаларын саралауға
бағытталған зерттеудің тақырыбының өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік
береді.
I-тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері
Тарихи тұрғыдан алғанда, еліміздің аумағы арқылы шығыстан батысқа және
кері қарай көлік легі тоқтаусыз өтіп жатыр, ал олардың жылжу жиілігі
бүгінгі күні де саябырситын емес. Қазақстанның міндеті отандық көлік -
коммуникация кешенінің бәсекелестік қабілетін және аумағымыз арқылы өтетін
сауда легінің ұлғайтылуын қамтамасыз етуде.
Белгілі бір дәрежеде бұл сала біршама дамыған, ал ұзақ мерзімдік
келешекте жан – жақты өсу стратегиясына ілесуге тиіс, мұның өзі ұлттық
рынокты жан – жақты жетілдіруге және біздің көлік және коммуникациялық
қызметімізге ден қоятын жаңа рыноктар іздеуге негіз болады. Бұл стратегия
автомобиль жасау, туризм, қызмет жүйесі, жол және күрделі құрылыс салаларын
барған сайын дамыта беруге және отандық өнімнің өзіндік құнындағы көлік
шығынын кемітуге жәрдемдесетін болады, - деп Елбасы ұзақ мерзімді басым
мақсаттар мен оларды іске асыру стратегияларының ішінде көліктің орнын
ерекше бағалап көрсеткен.[2]
Шынымен де көлік – біздің еліміздің экономикасы инфраструктурасының аса
маңызды құрамдас бөлігі, оның даму деңгейі мен жұмысына біртұтас
мемлекеттің экономикалық стратегиясының жүзеге асырылуы тікелей байланысты.
Көліктің қалыпты жұмысына көлік қылмыстары елеулі нұқсан келтіреді,
өкінішке орай көлік қылмыстарының қазіргі кездегі жағдайы, құрылымы мен
динамикасы аса қауіпті. Отандық және шет елдердің статистикасына
жүргізілген зерттеу, әлемде жыл сайын 60 млн астам жол – көлік оқиғаларының
тіркеліп, олардың салдарынан 500 мыңнан аса адам қаза тауып, 10 миллионға
жуығы түрлі дәрежедегі жарақат алатындығын көрсетіп отыр. Кейбір
мәліметтер бойынша әрбір тоғызыншы көлік жүргізушісі өмірінде автокөліктік
аварияда жарақат алып немесе көз жұмады. Жол – көлік оқиғаларында қаза
тапқан адамдардың саны жыл саны 10 пайызға көбеюде. Сол себепті
автоөлімнің жүрек және рак ауруларынан кейінгі үшінші орынға шыққандығы
таңқалдырарлық жәйт емес. Бұл жерде автокөлік құралын пайдалану кезіндегі
қаза табу қаупінің ықтималдылығы су көлігінен 12 есе, темір жол көлігінен –
3 есе және әуе көлігінен 1,5 есе жоғары екендігін атап көрсетуіміз
қажет.[3]
Көлік құралдарының аса жоғары қоғамдық қауіпсіздігі, жоғарыда
көрсетілгенмен қатар – көлік құралдарының салдарынан пайда болатын
адамдардың қаза табуы мен дене жарақаттарын алу деңгейі, жеке тұлғаға қарсы
қылмыстардың барлығын қосқандағы зардаптан асып түсетіндігі, ал көлік
қылмыстарының келтіретін материалдық шығынының миллиардттаған соммен
есептеліп, өзінің көлемі бойынша меншікке қарсы қылмыстармен салыстырыла
алмайтындығымен дәлелденеді. Осыған ұқсас тенденциялар әлем елдерінде де
орын алып отыр. Бұл жерде көлік қылмыстарының, нақты бір елдің
экономикалық, әлеуметтік және географиялық ерекшеліктеріне қарамастан
бірдей динамикасы мен өсу деңгейінің қалыптасу феноменін көрсетуге болады.
2008 жылдың 5 шілдесінде Жол-қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
бірқатар мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір заңнама
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы шықты. Онда автокөлік жолданындағы
апатты азайту, алдын алу мақсатында әкімшілік-құқықтық әсер етудің тиімді
жолдары қарастырылған. Көлік басқарудағы жауапкершілікті күшейту мақсатында
қойылатын талаптар қатайтылды.
Жол-көлік ережесі бұзылған жерде айыппұлды төлеу үшін қаражаттың
мөлшеріне шек қоймай электрондық карточкелерді пайдалану көзделген.
Үміткер екі ай мерзім ішінде жол қозғалысы ережесін тексеруге арналған
сынақтан бірнеше рет тапсырып өте алмаса, ж.ргізушінің денсаулығы
нашарласа автокөліктерді бассқаруға рұқсат етілмейді. Қосымша бір міндет
барлық жүргізушілер он жыл сайын жол жүру ережесі бойынша сынақтан
өткізіліп отыруы керек.
Темір тұлпар сатып алу жағынан талпынысымыз тәп-тәуір көрінеді. Оған
мына бір дереккөздер дәлел бола алады: еліміз бойынша 2001 жылы 1,45
миллион көлік тіркелсе, 2007 жылы бұл көрсеткіш 3,13 миллионға жеткен.
Жақсы. Жаманы, жол апатынан болатын адам шығыны да соғұрлым артқан. ҚР ІІМ
Жол полициясы комитетінің бұрынғы бастығы Өмірзақ Түсімов бір сөзінде:
Соңғы он жылда жол апаты кезінде еліміз бойынша 30 мыңға (!) жуық адам
қаза болды. Ал он жылға созылған Ауған соғысында бүкіл бір КСРО бойынша 14
мың адам оққа ұшқан. Жазаны қазіргіден де күшейтпесе, жағдай оңалар емес,
– деп мәлімдеген болатын. Жол тәртібін бұзғандарға қатты шүйлігетін Дания
мемлекетінде 1000 адамға шаққанда 700-800 көліктен келсе, бізде әрбір 1000
адамға 172 көліктен тиетінге ұқсайды. Енді мынаған қараңыз, аталған елде
жол апатынан зиян шеккен 100 адамның алтауы ажал құшса, біздің елде көлік
қақтығысының зардабын тартқан 100 адамның 18-і мерт болуда.
Жол апаты жағынан биік көрсеткіштерімен жылда алдыңғы қатардан көрінетін
аймақтардың біріншісі Алматы қаласы болса, екінші, үшінші орындарда –
Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстары. Әрине, Алматы қаласының бірінші
орында тұруы түсінікті. Бүгінде Алматы қаласында 550 мыңға жуық автокөлік
тіркелген. Салыстырмалы түрде айта кетсек, 1990 жылы Алматы қаласында
тіркелген көліктер саны 100 мыңды құраған. Сол себепті де оңтүстік
астанамыздағы ахуалға тоқтала кеткенді жөн санадық. Өйткені жағдай
алаңдатарлықтай.[4]
Жыл басынан бері жол ережесін бұзғандар саны 133 910-ға жетсе,
өткен жылы дәл осы мерзімде 89 470 заңбұзушылық орын алыпты. Ал осы жол
ережесін бұзғандар есебінен биыл қала бюджетіне 798,9 миллион теңге
өндірілсе, өткен жылы осы мерзімде 134,4 миллион теңге аударылған.
Соттардың араласуымен өндірілген айыппұл көлемі ағымдағы жылы 24,9 миллион
теңгені құрап отыр.
Яғни айыппұл көлемінің өсуіне байланысты. Мәселен, жол апатын
тудырғаны үшін жүргізушілер бұрындары 1 АЕК мөлшеріндегі айыппұлмен
жазаланса, өткен жылдың тамыз айынан бастап, айыппұлдың бұл түрі 10 АЕК-ке
дейін көтерілді. Демек, бұрындары 1 168 теңге айыппұл салынса, қазір бұл
сома 11 680 теңгені құрайды. Техникалық тексерусіз жүргендер үшін бұрын 3
АЕК болса, қазір 20 АЕК.
Алматы облысында 2399120 автокөлік тіркелген. Оның 371427 жеке
тұлғалардікі болса, 27 693 заңды тұлғалардікі [4, 27 б]. Өткен жылдығ осы
мерзіміміен салыстырғанда жол көлік апаты 10 пайызға, сол апаттар
салдарынан қаза тапқандар саны 25 пайыз, ал дене жарақатын алғандар 10
пайызға төмендеген.
Заң әдебиеттерінде жол-көлік оқиғасына түрліше түсінік беріледі, бір
қызығы әр авторлар оған өзінше жаңа мазмұн енгізгісі келеді, немесе
жекелеген белгілі сәттерді толықтыра түсуге тырысады.
В. И. Жулевтің пікірінше: “ Жол-көлік оқиғасы деп – адам өліміне,
немесе жарақаттануына әкеп соқтырған, көлік құралын, ғимаратты, жүкті
зақымдаған немесе өзге материалдық шығын әкелген қозғалыстағы көлік құралын
айтуға болады “.
Автор бұл жерде жол-көлік оқиғасының болу себебінің барлық жолдарын
ашып көрсетпеген, әрине ол мүмкін де емес.
Екінші бір авторлар көлік қылмысының жекелеген белгілерін топтастырып
немесе соларды жүйелі тізбекпен жол-көлік оқиғасының мәнісінің түсінігі
ретінде сипаттайды.
Криминалистика әдебиеттерінде келтірілген барлық анықтамалар жасалған
қылмыс үшін, жол жүруге қатысушылардың қылмыстық жаупкершіліктері
мәселелері туралы шешілетін жол-көлік оқиғаларының белгілері негізінен
дұрыс келтірілген.
Жол-көлік оқиғасына қатысты, М. М. Котик пен В. В. Котик берген
анықтамалар әжептәуір дәл келеді: “ механикалық көлік құралы жүріп келе
жатқанда болған және адамдардың өліміне, не жарақаттануына әкеліп соққан,
немесе материалдық шығынға ұшыратқан (көлік құралының, ғимараттың, жүктің
және тағы басқалардың) жағдай, жол-көлік оқиғасы деп аталады “.
Жол-көлік оқиғасының осы анықтамасы 1997 жылдың 25 қарашадағы “ Жол
қозғалысы ережелерінен “ көрініс тапты.
Жол-көлік оқиғаларының мәні тұрғысынан және жол-көлік оқиғаларын
есепке алу Ережелеріне сәйкес, оларды былайша жіктеуге болады:
1. Соқтығысу – жүріп келе жатқан көлік құралының бірімен-бірі
немесе темір жолдағы қозғалатын составпен соқтығысып қалу
оқиғасы. Бұған көлік құралының жолында күтпеген жерден кілт
тоқтаған көлікпен (бағдаршамның алдында, қозғалыс кептеліп
қалған жағдайда, немесе техникалық ақау салдарынан), тоқтап
тұрған темір жолдың жылжымалы составымен (қалдырып кеткен)
соқтығысуларын жатқызуға болады.
2. Аударылу – жүріп келе жатқан көліктің аударылып қалу
оқиғасы. Оқиғаның бұл түріне мұның алдында себепші болған
басқа оқиғалардан кейінгі аударылу жатпайды.
3. Тоқтап тұрған көлік құралын басып кету – жүріп келе жатқан
көліктің тоқтап тұрған көлікті, сондай-ақ тіркемені немесе
жартылай тіркемені басып кету.
4. Кедергіні бұзып өту – жүріп келе жатқан көліктің мығым
(қатты) затты басып өту немесе қатты соғу (тірек, көпір,
бағана, ағаш, діңгек, құрылыс материалдары, қоршау және т.б
) оқиғасы.
5. Жаяу адамды басып кету – көлік құралының адамды басып кетуі
немесе оның өзінің жүріп келе жатқан көлікке соқтығысуы.
Оқиғаның бұл түріне, сондай-ақ көлік тасымалдаған жүктер мен
заттар (тақтай, бөрене, темір тос және т.б) жатады.
6. Велосипедшіні басып кету – көлік құралының велосипедшіні
басу немесе оның жүріп келе жатқан көлікке соқтығысуы.
7. Көлік-арбаны басып кету – көліктің арбаны, сондай-ақ сол
көлік сүйреп келе жатқан арбаны басу, немесе жегілген
көліктің, не арбаның жүріп келе жатқан көлікке соқтығсуы.
8. Малды басу – көліктің құсты, жабайы аңды, не үй малын басуы
(жүк артатын жіне мініс малын қоса алғанда) немесе әлгі
малдың не құстың жүріп келе жатқан көлікке өздерінің
соқтығысуы, соның салдарынан адам жарақаттанған, немесе
материалдық шығынға ұшыраған оқиға.
Мемлекеттік мәжбүрлеу және оның шаралары бірнеше жағдайларда
қолданылады. Бірінші жағдайда мәжбүрлеу құқық қолдану ретінде саналады.
Ол осы жағдайда, А.Б. Венгеровтің айтуынша, жеке басына зомбылық, бірақ
ол заңның негізінде қолданылады [5, 513 б.]. Екінші жағдайда мемлекеттік
мәжбүрлеу мемлекеттің жауапкершілігі жағынан маңызды. Кейде заңды
жауапкершілік процессуалдық тәртіп бойынша мәжбүрлеу шаралары заңда
көрсетілгендей құқық бұзушыларға қолданылады.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары әртүрлі болғандықтан оларды анықтап
зерттеу қажет және оларға жалпы түсініктеме бере отырып, топтастыру керек.
Мемлекеттік мәжбүрлеу – қоғамдағы мәжбүрлеудің бір түрі ғана емес, басқа
сөзбен айтқанда, бір ғана әлеуметтік мәжбүрлеу де емес. Өйткені,
біріншіден, ол мемелекеттікке дейінгі жағдайда орын алған, ұжымдық
еріктіктің салдарынан қоғамнан пайда болған. Екіншіден, жалпы әлеуметтік
жоспарда мәжбүрлеу тек мемлекеттен ғана емес, сонымен бірге жеке
тұлғалардан, олардың топтарын әсер ету әдісінен адамдардың жеке еріктерінен
туындайды.
Екі субьектінің қарама-қайшылық іс-әрекеттерінен десек те болады. Міне,
осылайша мемлекеттік мәжбүрлеу адамзаттың мемлекеттік жағдайына өту
кезеңіне байланысты. Ол кез-келген мемлекетте көпшілік өкімет аппараты
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік мәжбүрлеу сипаты саяси режимге
байланысты болады. Құқықтық демократиялық мемлекетте құқық бұзушылық
қоғамның еркінен шықса, мемлекет тарабынан мәжбүрлеу құқық негізінде
қолданылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында
айтылғандай, қазіргі Қазақстан өзін құқықтық демократиялық мемлекет ретінде
орнықтыра отырып, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын және бұлтартпау шараларын
қазіргі көзқараспен қарастырамыз.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қазіргі кезде екі жақты сипатқа ие. Бір
жағынан, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді, екінші
жағынан тұлғаның құқығы мен бостандықтарын және заңды мүддеоерін қорғау
бағытында негізделген. Осылай шешімге келе отырып, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 39-бабының 1-тарауында көрсетілгендей,
адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, конституциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының мәнін келесідей қорытындылауға болады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу – бұл әлеуметтік мәжбүрлеудің бір түрі;
2) мемлекеттік мәжбүрлеу адамзаттың мемлекеттік жағдайға өтуіне
байланысты болады;
3) мемлекеттік мәжбүрлеу өкімет аппараты арқылы жүзеге асырылады;
4) мемлекеттік мәжбүрлеу құқықтық демократиялық мемлекетте құқық
негізінде қолданылады;
5) мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары, бір жағынан, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді, ал, басқа
жағынан, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін
қорғауға бағытталған;
6) мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары – бұл шектен тыс шара,
мемлекеттің, оның органдары мен заңды тұлғалары жағынан
мәжбүрлеу әсері.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын әртүрлі негіздер бойынша топтастыруға
болады:
1) әсер ету сипаты бойынша;
2) құқықтық сала бойынша;
3) заңды жауапкершілікпен байланысы бойынша.
Әсер ету сипаты бойынша мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары мынадай шараларға
бөлінеді:
а) жеке сипаттағы мәжбүрлеу шаралары;
б) мүліктік (материалдық) мәжбүрлеу шаралары;
в) моральдық мәжбүрлеу шаралары.
Жеке сипаттағы мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары адамның бостандығын және
жеке басына қол сұғылмаушылығын шектейді. Мысалы, ұсталу кезінен бастап 72
сағат ішінде сезіктіге қатысты бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол
босатылуға жатады (ҚР ҚІЖК-нің 136-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары материалдық (мүліктік) қатынасқа
байланысты түрлі айыппұл (ақшалай өндіру) түрінде түрлі заңнамалық
салаларда қарастырылған. Мысалы, істеген қылмысы үшін жаза ретінде айыппұл
белгіленген (ҚР ҚК-нің 40-бабы).
Мүліктік сипаттағы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына қатысты Қазақстан
Республикасының ҚК-нің 43-бабында көрсетілгендей жаза түрінде түзеу
жұмыстары көрсетілген. ҚІЖК-нің 161-бабында көрсетілгендей қылмыстық іс
жүргізу кезінде тәркілеу шарасын іске асыру мақсатында азаматтың талапты
қамсыздандыру мүмкіндігі қарастырылған. Мүліктік (заттық) сиапатта бірнеше
қудалау шаралары, мысалы, қылмыстық істе кепілдік беру (ҚК-нің 148-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары моральдық сипатта бірінші кезекте адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірмейді, нақтысын
айтқанда азаматтың тәртібін дұрыс жағына өзгертуге жағымсыз қылықтармен
моральдық әсерін тигізеді.
Мемлекеттік мәжбүрлеу қолданған жағдайда қарастырылған шара Қазақстан
Республикасының Конституциясының талабы бойынша басшылыққа алынып, тұлғаның
абыройы мемлекетпен қорғалады және оны кемсітуге ешнәрсе негіз болмайды.
Сонымен қатар мемлекеттік мәжбүрлеу моральдық сипатта осы немесе басқа да
дәрежедегі мүліктік және тағы басқа адамның және азаматтың құқығына әсер
етеді. Мысалы: жаза түрінде белгілі бір лауазымды адамның атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығымен айыру (ҚК-нің 41-бабы)
қарастырылған, сонымен қатар арнаулы, әскери және қызметті атағынан,
сыныптық шенінен тағы мемлекеттік марапатынан айыру (ҚК-нің 50-бабы),
әскери қызмет бойынша шектеу (ҚК-нің 44-бабы) көрсетілген сипаты бойынша
мемлекеттік мәжбүрлеу классификациясы белгілі қатаң шартты түрде ықпал
етеді. Кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары біз қарастырған топтардың
бірін қарастырғанда бір уақытта адамның және азаматтың конституциялық
құқықтарын шектейді. Мысалы, сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-
ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтың
сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ (ҚР
Конс. 3-бабы). Кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары мүліктік сипаты
бойынша бір уақытта азаматтың еңбек құқығын шектейді. Бірінші кезекте
қосымша жаза түрінде белгілі бір қызметімен айналысуға, әкімшілік талап
бойынша арнайы құқығынан айырылады, конституциялық құқығын шектей отырып
өзінің қабілеті бойынша белсенді түрде қызметпен айналысуға жол бермейді.
II-тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол-көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы
Қорта клгенде жол-көлік оқиғаларының себептері мен жағдайларын саралай
отырып жол - көлік оқиғаларының мынандай себептерін көрсетеміз:
1 . Жол жүру ережелерін бұзу;
2. Ақаулары бар көлік құралдарын пайдалану;
3. Жолдардың нашар жағдайы;
4. Жүргізушілердің жеке басына байланысты (алкогольдік, есірткі
заттарды пайдалану арқылы мас күйінде көлік құралын жүргізу);
5. Жаяу жүргіншілердің жол ережелерін бұзуы;
Осы себептерді анықтау жол - көлік оқиғаларының алдын алу шараларын
жүзеге асыруға көмектеседі. Ондай қызметті тек құқық қорғау орғандары ғана
емес, қоғам болып жүзеге асыруға тиіс. Сондай жағдайда ғана қажетті
нәтижелерге жетуге болады.
Жол - көлік оқиғалары болған жерді тексеру барысында тек криминалистік
қана емес, қылмыстық процессуалдық міндеттер де шешіледі. Мұндай жағдайда
жол-көлік оқиғаларының барлығы қылмыстық кінәлі әрекеттен туындамауы
мүмкін. Қоғам үшін ең қауіптісі қылмыстық ниетпен жасалған әрекет
нәтижесінде болған жол - көлік оқиғасы болып табылады. Оның ішінде оқиға
болған жерден көлік құралы мен жүргізушінің кетіп қалуы оқиға болған жерді
тексеру барысында қосымша міндеттерді шешуді жүктейді. Мысалы, көлік
құралының маркасын , моделін, басқа да жеке белгілерін анықтау, ұқсастыру
үшін көлік құралының іздері мен бөлініп түсіп қалған үсақ бөлшектерді
тауып, олардың үлгілерін алу, көлік қүралының бағытын анықтау, т. б. Мұндай
мәліметтер жедел - іздестіру қызметін жүзеге асырушы орғандардың
қызметкерлеріне көлік құралын іздестіру үшін беріледі. Қазіргі кезде жол -
көлік қылмыстарына байланысты қылмыстық жауаптылық Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 296, 297, 298 - баптарында
белгіленген. Мұнда, автомобилді, троллейбусты, трамвайды не басқа
механикалық көлік құралын жүргізуші адамның жол қозғалысы немес көлік
құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы, егер адам ден-саулығына зиян
келтірсе немесе абайсызда кісі өліміне әкеліп соққаны үшін (296 бап), көлік
құралдарын, қатынас жолдарын, белгі беру немесе байланыс құралдарын не өзге
көлік жабдықтарын сапасыз жөндеу, көлік құралдарының техникалық күйіне
жауапты адамның техникалық ақауы бар екені белгілі көлік құралдарын
пайдалануға шығаруы, көлік құралы иесінің немесе иеленушісінің алкогольдік,
есірткілік немесе өзге мастық күйдегі адамдарды көлік құралдарын жүргізуге
жіберу, егер адам денсаулығына зиян келтірсе немесе абайсызда кісі өліміне
соққаны үшін (298 бап) қылмыстық жауаптылықтар көрсетілген. Осындай
құқықтық - зандық жағынан қамтамасыз етілген жол -көлік қылмыстары үшін
жауаптылық тиісінше дәлелденген жағдайда ғана туындайды. Бүл тергеушіден,
сарапшыдан, басқа да жол - көлік оқиғаларының болған жерін қарауға
қатысушылардан үлкен жауаптылықты талап етеді.
Қазіргі кезде жол көлік оқиғасы болған жерді тексеру тергеу әрекетін
тәжірибеде жол полициясының анықтаушылары жүргізеді. Олар алдын-ала тергеу
жүргізуге құқығы бар тұлғалар ретінде, жол-көлік оқиғалары туралы хабарлама
түскен кезден бастап, оқиға болған жерге келу, оқиға болған жерді қарау, т.
б. бастапқы процессуалдық әрекеттерді жүзеге асырады. Мұндай жағдайда
тергеуші тек қана жол-көлік оқиғасы болған жерді қарауды тікелей жүргізіп
қана қоймай оны дұрыс ұйымдастыра алуға тиіс. Оқиға болған жерді тексерудің
білікті өткізілуі көбінесе тергеушінің өзінің лауазымдық міндеттерін дұрыс
атқаруына тәуелді болады. Кей жағдайда оқиға болған жерді қарау кезінде
жағымсыз жағдайлар кездеседі. Негативті жағдайлар дегеніміз - оқиға жөнінде
мәліметтерді алуға кедергі келтіретін мән - жайлар. Мысалы, оқиға болған
жерде іздер мен жол - көлік оқиғаларына тән заттардың болмауы немесе жол -
оқиғасы болған жерде болмауы тиіс бөтен нысандардың табылуы, т. б. жағымсыз
жағдайлар, тергеушінің оқиға болған жерді тікелей түрде кешенді зерттеуі
нәтижесінде ғана бағаланады. Бұдан басқа, криминалист - ғалымдар жол -
көлік оқиғаларын зерттеу кезінде жіберілетін қателіктерді де атап
көрсетіледі. Оның ішінде оқиға болған жерді тексеруді ұқыпсыз түрде,
шығармашылық тұрғыдан емес, таза механикалық тұрғыдан тезірек бітіру үшін
жүргізу, іздерді қалай болса солай ат үсті қарай салу, тергеушінің
техникалық құралдарымен қамтамсыз етілмеуі, соның нәтижесінде өлшемдерді
қөзбен шамалап өлшей салу, сараптамаға қажетті мәліметтерді толық
жинақтамау, жалпы айтқанда оқиға болған жерді сапасыз жүргізу таңданарлық
емес. Сондықтан, тергеушінің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізіп
арнайы техникалық құралдармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру керек. Жол -
көлік оқиғасы болған жерді қарауды жедел түрде өткізу де басты назарда
болуға тиіс. М. Б. Мұқашев оқиға болған жерді қарау хаттамасының
жеткіліксіздіктеріне көңіл аударады. Онда ол хаттаманың стандарттық
бланкісінің жеткіліксіз екендігін айтып, хаттаманы міндетті түрде қазіргі
заманның техникасымен басу және стандарттық бланкіден бас тарту керек деген
пікір айтады. Алдын-ала тергеу – сот тергеуінің
іргетасы екені мәлім.Оның сапасы мен толықтығының, объективтілігінің және
жан-жақтылығының адамдардың тағдырын шешуге тікелей қатысы бар. Өкінішке
орай, бүгінгі күні тергеушілердің жұмыс сапасына да, олардың адамгершілік
бет-бейнесіне де қоғам тарапынан көптеген наразылықтар айтылып, жазылып та
жүр. Сонымен, қазіргі тергеуші – жұмыстан жауыр болған, жедел-іздестіру
қызметінің бергенін ғана тіркеп отыратын, көбіне арнаулы білімі де жоқ,
болмаса кейінгі кезде жүйесіз балалап кеткен саны бар сапасы жоқ
университеттердің бірінен білім алған, өзінің негізгі мағынасы – іс
жүргізуде дербестігінен айрылған құқық қорғау саласының басыбайлы
бағынышты қызметкері.
Сөз жоқ, қоғамға қауіп қылмысқа қарсы күресте заңға қарсы әдістер
қолданып жүрген құқық қорғау органдарының біліксіз қызметкерлерінен келеді.
Тергеу орындары басшыларының біліксіздігі мен білімінің таяздығы тергеу
бөлімдерінің онсыз да бетімен жіберілген жай-күйін шектен тыс асқындырып
отыр.
2008 жылдың 24 сәуірінде талқыланған Қазақстан Республикасының алдын
ала тергеу органдары жәнет тергеушілердің мәртебесі туралы ҚР заңының
жобасын талқылауда бұл саладағы сәтсіздіктің бәрін заңдардың нашарлығына
немесе тергеушілерді материалдық тұрғыдан қамтамасыз етудің
жеткіліксіздігіне әкеліп тіреуден әрі аса алмады.
Тергеу орындарының қазіргі бірнеше ведомствалардв болуы, олардың
қызметін ұйымдастырудың бірлігін де, басшылық етуді де, материалдық
техникалық және кадрлық проблемаларды да дұрыс шешеуді де қамтамасыз етпей
отыр.
Жол — көлік оқиғаларын топтастырудан басқа, криминалистік ғылымда
өзіндік көзқарастар бар. Мысалы, Ю.Д. Кисляков мынадай топтастыруды
ұсынады: 1Жол бетінде ақаулар, немесе
кедергілер жоқ кезінде, қозғалыстағы көлік құралының жол бетінен сырғып
кетуі немесе лақтырып жіберуі;
2 Көлік құралдарының соқтығысуы;
3 Көлік қүралынан басқа кез-келген қозғалмалы затты басып кету;
4 Көлік қүралының қозғалмайтын кедергіні немесе жол бетіндегі
бұзылған жерлерді басып кетуі;
5 Басқа да оқиғалар.[5]
Оның пікірі бойынша Жол қозғалысы ережесіндегі жол-көлік
оқиғаларының түрлері, тіркеудің жан-жақтылығын сипаттағанымен олардың
міндеттерін шешуге көмектеспейді. Себебі, бұл топтастыру оқиғаның пайда
болу жолына емес, нысандар мен қатысушыларға байланысты бөлінген.Ал
тергеуші үшін мысалы, жаяу жүргіншіні басып кетті ме, велосипедисті басып
кетті ме, оның оған ешқандай маңыздылығы жоқ. Ол үшін басып кету нысаны
қозғалатын объекті нысан ба, қозғалмайтын нысан ба және ол жол үстінде
ме, жолдан тыс жасалды ма, осы сияқты мәселелер маңызды. Сондықтан,
топтастыру жұмысы оқиғаның пайда болу жолдарына қарай, жүзеге
асырылуы керек [8,183б].
Бұлардан басқа жол-көлік оқиғалары құрамалы болуы мүмкін. Мысалы,
алдымен соқтығысып одан кейін жол шетіне лақтырылып жіберілуі немесе
лақтырылу нәтижесінде соқтығысу, т.б. Мұндай жағдайда белгілі бір
кезектілік пайда болады. Сондықтан, топтастырудың бір
түріне жатқызған кезде, ең бастапқы жол-көлік оқиғасы негізге алынады. Жол-
көлік оқиғаларын топтастырудың да мәні осындай күрделі оқиғалар кезінде
айқын көрінеді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді қараудың өзіне тән қағидалары болады.
Олар жол-көлік оқиғасы болған тексеру қараудың негізгі мәнін түсіндіреді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді қарау криминалистикада қарау тергеу
әрекетінің заңдылықтарына негізделінетінін ескерсек, қараудың төмендегідей
қағидаларын атауға болады: оқиға болған жерді қараудың уақтылы жүргізілуі –
бұл, жол-көлік оқиғасы туралы хабарлама түскен кезден бастап тез арада
оқиға болған жерді қарауды ұйымдастыруды білдіреді.
Жол-көлік оқиғасының жоғары динамикалық қасиетін ескерсек бұл қағиданың
сақталуы ауадай қажет.
Себебі, оқиға болған жерде өзгермелі нысандар өзгеріске ұшырауы,
іздердің жоғалуы мүмкін, немесе жиі және жылдам жүретін көлік құралдарының
қозғалысын қамтамасыз ету үшін, іздер еріксіз жойылуы мүмкін. Сондықтан,
оқиға болған жерді тексерудің уақтылы жүргізілуінен істің одан арғы тағдыры
туралы мәселе шешіледі.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді зерттеудің ең маңыздысы болып
табылатыны, оқиға болған жерді жан-жақты тексеру керек екендігін көрсетеді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді тексеру кезінде, мынандай сұрақтарға
жауап беру керектігін, тергеу тәжірибесіндегі саралау жұмыстары көрсетіп
отыр: жол-көлік оқиғасы қай жерде болды; бұл жағдай қашан болды; оқиғаны
көрген кім; көру мүмкіндігі қандай? Әдетте бұл метрлік шамамен анықталады.
Бұл жерге ауа-райының қандай болғанын анықтау мәселесі де кіреді;Оқиға
болған жерде қандай заттар қалған.
1. Жол-көлік оқиғасына қатысушылар – автокөлік, зардап шеккендер,
айналасындағы құрылыстар, әртүрлі заттар, іздер қандай орындарда
жайғасқан?
2. Заттық айғақтардың теріс сипаттағы қандай деректері бар?:
дөңгелектердің протекторларының іздерінің болмауы; автокөлікті
жүрісін тежеу кезіндегі іздерінің болмауы; зардап шеккеннің алған
жарақатына және сол жердің топырағының сипатына қарай қанның іздері
болуы керек, бірақ оның болмай шығуы.
3. Оқиғаның қандай жағдайда болғанын және ол нені көрсететінін анықтау
керек: жаяу жүргіншіні басып кеттіме, немесе жүк тасыйтын көлік пе;
жолдың бойында орнатылған құрылымдарды, немесе басқа құрылыс
нысандарын басып кеттіме; автокөліктер қақтығысты ма; автокөліктер
аударылып қалды ма және т.с.с.
4. Болған оқиғаның салдарының сипаты: айналадағы заттар мен
автокөліктің өзіне қандай зақымдар келтірілді; егер зардап шеккендер
болса, олар кімдер.
5 Оқиға болар алдындағы автокөліктің жүру жылдамдығы (бұл мәселе, егер
автокөліктің тежегендегі іздері қалған жағдайда, немесе осы оқиғаны
көргендердің болғанына байланысты шешіледі ).
6 Автокөлік оқиғасына қатысушы көліктің техникалық жағдайы қандай.
7 Автокөлік оқиғасының себебі неде: техникалық кемшіліктер;
жүргізушінің абайсыздығы; жаяу жүргіншінің абайсыздығы; жолдың нашарлығы
және т.с.с.; апатқа қатысы бар көліктің жүргізушісі кім; егер ол қашып
кеткен болса, көліктің жүріп кеткен бағыты; болып жатқан оқиғаны қай жерден
бақылауға мүмкіндік болды; автокөлік оқиғасына кім кінәлі. Аталған
мәселелер, оқиға болған жерді қарау кезінде, деректердің барлығын түгелдей
қамтымайды, тіпті солардың кейбіреулерін шешу жұмысы, бірқатар жағдайларда
бағыттық, жорамалдық сипатта болады.[6]
Оқиға болған жерді тексеру кезінде, белгіленген тәртіп қаншалықты
сақталынған болса, сошалықты аз күш және техникалық құралдарды қолдану
арқылы, алға қойылған мақсатқа соншалықты қиынсыздықпен жетуге
болатындығын, тергеу тәжірибесі көрсетіп отыр. Оларды үш топқа бөлуге
болады:
Бірінші топқа, бұған қылмыстық әрекеттің қандай екендігіне қарамай,
жүзеге асырылатын ереже жатады. Олар:
- дереу оқиға орнына бару;
- жалпылай және жан-жақты қарау жұмысын жүргізу;
- қарау жұмысын екі бөлікке бөлу:
а. тұрақты, яғни бір жерде тұрып қарау;
ә. қозғалыста жүріп қарау.
Екінші топқа, қарау жұмысының тәртіптеріне жататын ережелер мен
автокөлік оқиғасының ерекшеліктерін көрсететін мәселелер жатады:
а). тексеру жұмысын оқиға орнының шетінен бастап ортасына қарай
жүргізу. Бұлай жүргізудің себебі, жолдың бойында жатқан іздер мен заттық
айғақтар, ортада жатқандарға қарағанда, жаяу жүргіншілер мен өтіп бара
жатқан көліктердің жойып жіберу қаупі басым болады. Егер оқиға көліктердің
және адамдардың көп жүретін көшеде болып және қарау жұмысы біршама
кешіктіріліп жүргізілген болса, онда жоғарыда көрсетілген ережені сақтаудың
қажеттілігі жоқ болады;
ә). жол бөлімін орталығынан шетіне қарай жүргізу. Мысалы, оқиға болған
жерді автокөліктің тұрған жерінен, қозғалыс бағытына қарама-қарсы немесе
қозғалыс бағытына қарай қарау жұмысы жүргізіледі себебі, көп жағдайларда
көптеген заттық айғақтар мен қалған іздер, өзара бір-бірінен қандай
қашықтықта жататындығын анықтау өте қиын.
Үшінші топқа, оқиға қандай нақты жағдайларға байланысты пайда болғанын
көрсететін жәйлар жатады. Олар:
а). автокөлік оқиға орнынан қашып кеткен болса, қарау жұмысы бірінші
кезекте, көліктің кеткен жағына қарай жүргізіледі. Бұл әрекет, сол көлікті
сипаттайтын іздерді табуға мүмкіндік беретін болса, бірден оны іздестіру
жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік береді;
ә). ал егер, автокөлік оқиға орнында тұрған болса, бұл жағдайда қарау
жұмысы автокөліктің келген жағының бөлімдеріне жүргізіледі;
б). екі автокөлік бір-бірімен қақтығысып қалған болса, қарау жұмысы
қозғалыс бағытына қарай автакөлік тұруы керек деген жерден жүргізілуі
керек. Бұл оқиға орнын қарап болғаннан кейін, жүріп жатқан көліктердің осы
орынды айналып өтуді ұйымдастыруға мүмкіндік береді, сөйтіп қозғалысты
тоқтатпау мүмкіндігі туады.;
в). қақтығысып қалған автокөліктердің біреуінің жүргізушісі қашып
кеткен жағдайда, бірінші кезекте сол қашып кеткеннің автокөлігіне қарау
жұмысы жүргізіледі;
г). автокөліктің жол – жөнекей бірнеше нысандарды басып кеткен
жағдайында қарау жұмыстары қатар жүргізіледі.
Осы үшінші топта пайда болатын жағдайларды, алдын-ала болжап айту
қиынға түсетіндіктен, қарау жұмысын қалай жүргізу керектігін тергеуші
әрбір нақты жағдайларға қарап шешеді.
Қарау нысандары: Автомашина (және басқада көліктер) оқиға болған
жерде арнайы білімі бар мамандардың қатысуымен қаралады. Осындай қарау
үстінде біріншіден олардың техникалық жағынан қандай кемшілігі бар екендігі
зерттеліп тексеріледі. Әсіресе руль және тежеу жүйелері мұқият тексерілуі
керек. Автомобильде (басқа көлікті) қандай іздер және қай жерінде бар
екендігі тексерілуі тиіс, себебі екі көлік бір-бірімен соқтығысқан болса,
соқтығысу кезінде соғылған жерлері майысып қалады, соның нәтижесінде
белгілі бір іздерді қалдырады. Осындай іздерді тергеуші арнайы
трасологиялық білімі бар маманның қатысуымен қарайды.
Көлікті қарап біткеннен кейін осы жерде басқа да нысандық іздер мұқият
тексеріліп қаралады.
Жол-көлік оқиғасының жағдайының із қалдыру бөлшектерінің бірі - көлік
құралының доңғалағының шайқау кезінде қалдыратын іздері болып табылады. Бұл
іздер көлік оқиғаларының жағдайлары туралы елеулі мәліметтер береді.
Автокөлік құралы доңғалағының шиндері, жол төсеніші, қатты денелер
ретінде сипатталады. Іздің түзілу жолдары, аталған нысандардың бір-бірімен
жанасу кезінде, үйкеліс күйінің және формасының өзгеруінің нәтижесінде
пайда болады. Көлік құралы қозғалысының режимі - доңғалақтардың еркін
шайқалуы, жол төсеніші, асфальт (құрғақ па әлде ылғалды ма, жер (топырақ)
төсеніші (жоғарғы үстіңгі қабаты қатты ма, құрғақ па, ылғалды ма, қопсыған
ба), жол төсенішінде бөгде заттардың болуы (қар, тоң, жанар-жағар май
заттары т.б.). Көлік құралының қозғалыс режимі өзгерген кезде
(незаблокировка және заблокировка кезінде) доңғалақтар тежеледі де үйкеліс
күші өлшеусіз артады, олар айқындауыш күшке айналады. Асфальтпен арадағы әр
түрлі қаттылыққа байланысты шиннің үстінгі қабатындағы резинада
бөлшектелген қабаттар пайда болады.
Автомобиль доңғалағының іздерін өлшеу олардың ось сызығына,
тротуарға, жүргінішіге қатысты өзара орналасуын анықтауға мүмкіндік береді.
Бір қатар жағдайларда нақты іздерді шиннің тілік, үзік-тесік, тозығы жеткен
шиннің ізі сияқты іздердің ұқсастығын анықтауға мүмкіндік береді "жарыс
жолының енін өлшеу көлік құралының түрін (типін), тіпті оның маркасын
анықтауға мүмкіндік береді".
Автомобильдің жүрісін тежеуден қалған іздері дәл өлшенуге тиіс.
Тежеуіш жолының ұзындығы протектордың көрінетін таңбасы мен оның ақырғы
ұшына дейінгі аралықпен өлшенеді. Протектордың іздері қарастырылмаған
жағдайда, сырғанау ізінен бастап өлшеу жүргізіледі, хаттамада осылай деп
айтылуға тиіс. Тежеуіш іздері тұтас-үзік болуы да мүмкін, мұндай жағдайда
әрбір кесіндінің ұзындығын, олардың аралығын өлшеу қажет. Оң және сол
доңғалақтың тежеуіш іздерінің ұзындығы әр түрлі болған жағдайда, олар жеке-
жеке өлшенуге тиіс. Бақылау кезінде толтырылған хаттамада тежеуіш іздерінің
ұзындығы ғана емес, олардың сыртқы түрі - айқын білінген протектор суреті,
сырғанау - юз ізі - тұтас па, әлде үзік-үзік пе, мұқият жазылуға тиіс.
Тежеуіш іздерін жазып қана қоймай, суретке түсіріп алу қажет.
Сараптама тәжірибесінің зерттеу жұмыстарының көрсеткеніндей, жол-көлік
оқиғасы кезіндегі көлік құралдарының өзара орналасуының және олардың жол
бөліктеріне қатысты орналасуын анықтаған кезде, сарапшы жол- көлік оқиғасы
болған жерді байқау тұсында жазылған, хаттамада келтірілген мәліметтерге,
оған қоса тіркелген үлгілер мен суреттерге сүйенеді.[7]
Көлік кұралының доңғалағының ізін шайқалу, тежелген кездегі іздерді
жіктеу міндеттерін, тікелей оқиға болған жерге қарау жүргізген адамдар ғана
шешеді. Сондай-ақ аталған іздердің нақты қандай көлікке қатысты екенін
анықтау мәселесін, оқиға болған жерді тікелей тексерген кезде, нақты сол
адамдар шеше алады, соның өзінде хаттамада және жасалған үлгілерде қандай
доңғалақ із қалдырғаны көрсетіледі. Көптеген жағдайларда бұл деректер
ешқандай күмән туғызбайды. Әйтсе де тежеуіш іздері бәлендей көлік құралына
қатысты деп, қате нұсқау беру оқиғалары да кездесіп қалады не қандай да
бір айғақтардың жоқ болып шығу оқиғалары да болмай тұрмайды. 2008 жылдың
№ 895 сараптама актісінде, хаттамада және қырымен сырғанаудан пайда болған
іздің үлгісіне сәйкес доңғалақтың ізі тіркелген, алайда қақтығысқа қатысқан
көлік құралдарының қайсысының ізі екені көрсетілмеген. Қандай да бір
нысанның мөлшерін көрсетіп сызатын үлгіде, сол үлгілеу жобасы және оқиға
болған жер жағдайына жасалған талдау жұмыстарының нәтижесінде, әлгі із ГАЗ-
53 автокөлігінің алдыңғы сол доңғалағының қалдырған ізі екені анықталған.
2008 жылғы жасалған № 420 актіде тежеуіш ізіне қайта сараптама
жүргізген кезінде, бұрын қақтығысқа қатысқан көлік құралдарының бірінші ізі
деп саналып келген із, басқа кездейсоқ із деп танылған.
Көлік құралдарының қақтығысына жүргіншіні қағып кетуі немесе
алдындағы кедергіні басып кетуіне байланысты, автомобильді қарау кезінде,
бақылау нысаны болып табылатын жанасу іздері өте маңызды болып табылады,
бұл жанасу іздері қақтығысқан екі автомобилге, не сол көлік құралының жеке
бөлшектерінде және кедергіде түзіледі.
Қақтығыс кезіндегі көлік құралдарының өзара әрекеттесу механизмінің
мынадай ерекшеліктері бар: із түзу процессіне қатысушы нысандар бір
мезгілде әрі із түзушілер, әрі із қабылдаушылар болып табылады" .
Бүл аталған ерекшеліктер транспорт құралдарының үлкен жылдамдықпен
қозғалуына және олардың салмақтарының үлкен болуына байланысты,
"Соқтығысқа қатысушы нысандардың үстіңгі жағындағы жанасу кезінде, жұп
із пайда болады, яғни бір автокөлік құралындағы бір ізге басқа автокөлік
құралындағы із сәйкес келеді". "Икарус" және М-412 автомобильдерін (акт №
603826) байқау кезінде, оңнан солға қарай бұрылу кезіндегі бағытында,
сырғанай барып жылжудың нәтижесінде "Икарус" автомобилі солдан оңға қарай
бұрылу бағытында" сырғанап барып соғудың салдарына байланысты, М-412
автомобилі зақымдалып бүлінгені анықталған.
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы
Компьютерлік қылмыстылықтың нақты анықтамасының болмауы осындай
қылмыстармен айналысатын құқық қорғау органдарына олармен толық қанды
күресуіне мүмкіндіктерін азайтады.
Шартты түрде компьютерлік қылмыстарды екі үлкен категорияларға бөлуге
болады, біріншісі, компьютерлер жұмыстарына араласумен байланысты жасалатын
қылмыстар, екіншісі, компьютерлерді қажетті техникалық құрал ретінде
пайдалану арқылы жасалатын қылмыстар. Бұған біз компьютерлер манында
жасалатын қылмыстарды кіргізбейміз, олар мысалы, програмистердің авторлық
құқығын бұзу, есептеу техникасы арқылы жасалатын заңсыз бизнес,
компьютерлерді мүлік ретінде жою және т.б.
Компьютер жұмысына араласумен байланысты істелетін қылмыстардың өзін
бірнеше түрге бөліп көрсетуге болады, олар:
1) компьютерде сақталған информацияға заңсыз кіру. Заңсыз кіру әдетте,
бөтен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I-тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері ... ... ... ...4
II-тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол-көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
III-тарау Қылмыс болған жағдайда жаза тағайындаудың жалпы
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.1 Жаза тағайндаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3.2 Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3 Үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау ... ... ... ... ... ... ... .29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеусметтік
мемлекет ретінде орнықтырды, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның
өмірі, құқықтары мен болстандықтары болып табылады [1, 3 б.]. Өз кезегінде
мұндай мүмкіндік мемлекеттік механизмде биліктердің бөлінуі арқылы және
осының ішінде сот билігінің де ерекше рөлі арқылы іске асырылады. Айтылған
негіздерге байланысты тәуелсіз сот билігінің қалыптасуы мен дамуының
өзектілігі өсуде.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Дағдарыстан жаңару
мен дамуға атты 2009-жылдың 6-наурызындағы Қазақстан халқына жолдауында
Қылмыспен, сыбайлас жемқорлықпен, алаяқтытықпен, заңдардың бұзылуымен
табанды да қатал күрес жүргізу керек. Осы қиын кезде біздің азаматтардың,
бүкіл қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бәрін де істеу керек деп
баса көрсетуі кездейсоқтық емес.[1]
Қылмыс және қылмыстылықпен пәрменді күресу мәселелері егеменді,
тәуелсіз мемлекетіміздің 1995 жылы 30 тамызда қабылдаған Конституциясында
да, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлықтарында, басқа да заңдарында арнайы көрсетілген.
Қылмыс ұғымы жазалау катерiмен тыйым салынған айыпты коғамдык кауiптi
әрекет (iс-әрекет немесе әрекетсiздiк) қылмыс деп танылады. Қылмыстык заѕды
ўксастығы бойынша колдануға жол берiлмейдi. Кодекстiѕ Ерекше бөлiмiнде
көзделген кайсыбiр әрекеттiѕ белгiлерi формальды болса да бар, бiрак елеулi
маѕызы болмағандыктан коғамдык кауiптi емес, яғни жеке адамға, коғамға
немесе мемлекетке зиян келтiрмеген және зиян келтiру каупiн туғызбаған iс-
әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды.
Бұлтартпау шарасы – бұл мәжбүрлі түрде әсер етудің тәсілі ретінде
айыпталушыға, ал қажет болған жағдайда, сезіктіге қатысты қолданылатын және
қылмыстық істі жүзеге асыру мақсатында кедергі келтіретін теріс қылықты
болдырмау үшін қолданылатын заңды шара.
Адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары
мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғау, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, қылмыстың алдын алу,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыру - қылмыстық процестің міндеттері
болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу құқығының барлық институттары осынау
міндеттерге қол жеткізуге ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің
заңнамасы осыларды жүзеге асырудың кепілдігі ретінде қылмыстық іс жүргізу
барысында қолданылатын бұлтартпау шараларының негізділігі, бұлтартпау
шараларын қолданудың заңдылығын егжей-тегжейлі реттейді.
Бұлтартпау шараларын реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
айыпталушының (сезіктінің) құқықтарына байланысты кепілдіктердің нығая
түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін атауға болады.
Сонымен, бұлтартпау шараларын қолдану мәселесінде бүгінгі заман талабы
мен кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше өзекті проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса керек.
Аталған жағдайлар Қазақстан Республикасының жаңғырған қылмыстық іс
жүргізу заңнамасы аясында бұлтартпау шараларының проблемаларын саралауға
бағытталған зерттеудің тақырыбының өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік
береді.
I-тарау Қазақстанда жалпы қылмыстың туындауы негіздері
Тарихи тұрғыдан алғанда, еліміздің аумағы арқылы шығыстан батысқа және
кері қарай көлік легі тоқтаусыз өтіп жатыр, ал олардың жылжу жиілігі
бүгінгі күні де саябырситын емес. Қазақстанның міндеті отандық көлік -
коммуникация кешенінің бәсекелестік қабілетін және аумағымыз арқылы өтетін
сауда легінің ұлғайтылуын қамтамасыз етуде.
Белгілі бір дәрежеде бұл сала біршама дамыған, ал ұзақ мерзімдік
келешекте жан – жақты өсу стратегиясына ілесуге тиіс, мұның өзі ұлттық
рынокты жан – жақты жетілдіруге және біздің көлік және коммуникациялық
қызметімізге ден қоятын жаңа рыноктар іздеуге негіз болады. Бұл стратегия
автомобиль жасау, туризм, қызмет жүйесі, жол және күрделі құрылыс салаларын
барған сайын дамыта беруге және отандық өнімнің өзіндік құнындағы көлік
шығынын кемітуге жәрдемдесетін болады, - деп Елбасы ұзақ мерзімді басым
мақсаттар мен оларды іске асыру стратегияларының ішінде көліктің орнын
ерекше бағалап көрсеткен.[2]
Шынымен де көлік – біздің еліміздің экономикасы инфраструктурасының аса
маңызды құрамдас бөлігі, оның даму деңгейі мен жұмысына біртұтас
мемлекеттің экономикалық стратегиясының жүзеге асырылуы тікелей байланысты.
Көліктің қалыпты жұмысына көлік қылмыстары елеулі нұқсан келтіреді,
өкінішке орай көлік қылмыстарының қазіргі кездегі жағдайы, құрылымы мен
динамикасы аса қауіпті. Отандық және шет елдердің статистикасына
жүргізілген зерттеу, әлемде жыл сайын 60 млн астам жол – көлік оқиғаларының
тіркеліп, олардың салдарынан 500 мыңнан аса адам қаза тауып, 10 миллионға
жуығы түрлі дәрежедегі жарақат алатындығын көрсетіп отыр. Кейбір
мәліметтер бойынша әрбір тоғызыншы көлік жүргізушісі өмірінде автокөліктік
аварияда жарақат алып немесе көз жұмады. Жол – көлік оқиғаларында қаза
тапқан адамдардың саны жыл саны 10 пайызға көбеюде. Сол себепті
автоөлімнің жүрек және рак ауруларынан кейінгі үшінші орынға шыққандығы
таңқалдырарлық жәйт емес. Бұл жерде автокөлік құралын пайдалану кезіндегі
қаза табу қаупінің ықтималдылығы су көлігінен 12 есе, темір жол көлігінен –
3 есе және әуе көлігінен 1,5 есе жоғары екендігін атап көрсетуіміз
қажет.[3]
Көлік құралдарының аса жоғары қоғамдық қауіпсіздігі, жоғарыда
көрсетілгенмен қатар – көлік құралдарының салдарынан пайда болатын
адамдардың қаза табуы мен дене жарақаттарын алу деңгейі, жеке тұлғаға қарсы
қылмыстардың барлығын қосқандағы зардаптан асып түсетіндігі, ал көлік
қылмыстарының келтіретін материалдық шығынының миллиардттаған соммен
есептеліп, өзінің көлемі бойынша меншікке қарсы қылмыстармен салыстырыла
алмайтындығымен дәлелденеді. Осыған ұқсас тенденциялар әлем елдерінде де
орын алып отыр. Бұл жерде көлік қылмыстарының, нақты бір елдің
экономикалық, әлеуметтік және географиялық ерекшеліктеріне қарамастан
бірдей динамикасы мен өсу деңгейінің қалыптасу феноменін көрсетуге болады.
2008 жылдың 5 шілдесінде Жол-қозғалысы қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
бірқатар мәселелері жөнінде Қазақстан Республикасының кейбір заңнама
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Президентінің Жарлығы шықты. Онда автокөлік жолданындағы
апатты азайту, алдын алу мақсатында әкімшілік-құқықтық әсер етудің тиімді
жолдары қарастырылған. Көлік басқарудағы жауапкершілікті күшейту мақсатында
қойылатын талаптар қатайтылды.
Жол-көлік ережесі бұзылған жерде айыппұлды төлеу үшін қаражаттың
мөлшеріне шек қоймай электрондық карточкелерді пайдалану көзделген.
Үміткер екі ай мерзім ішінде жол қозғалысы ережесін тексеруге арналған
сынақтан бірнеше рет тапсырып өте алмаса, ж.ргізушінің денсаулығы
нашарласа автокөліктерді бассқаруға рұқсат етілмейді. Қосымша бір міндет
барлық жүргізушілер он жыл сайын жол жүру ережесі бойынша сынақтан
өткізіліп отыруы керек.
Темір тұлпар сатып алу жағынан талпынысымыз тәп-тәуір көрінеді. Оған
мына бір дереккөздер дәлел бола алады: еліміз бойынша 2001 жылы 1,45
миллион көлік тіркелсе, 2007 жылы бұл көрсеткіш 3,13 миллионға жеткен.
Жақсы. Жаманы, жол апатынан болатын адам шығыны да соғұрлым артқан. ҚР ІІМ
Жол полициясы комитетінің бұрынғы бастығы Өмірзақ Түсімов бір сөзінде:
Соңғы он жылда жол апаты кезінде еліміз бойынша 30 мыңға (!) жуық адам
қаза болды. Ал он жылға созылған Ауған соғысында бүкіл бір КСРО бойынша 14
мың адам оққа ұшқан. Жазаны қазіргіден де күшейтпесе, жағдай оңалар емес,
– деп мәлімдеген болатын. Жол тәртібін бұзғандарға қатты шүйлігетін Дания
мемлекетінде 1000 адамға шаққанда 700-800 көліктен келсе, бізде әрбір 1000
адамға 172 көліктен тиетінге ұқсайды. Енді мынаған қараңыз, аталған елде
жол апатынан зиян шеккен 100 адамның алтауы ажал құшса, біздің елде көлік
қақтығысының зардабын тартқан 100 адамның 18-і мерт болуда.
Жол апаты жағынан биік көрсеткіштерімен жылда алдыңғы қатардан көрінетін
аймақтардың біріншісі Алматы қаласы болса, екінші, үшінші орындарда –
Оңтүстік Қазақстан және Алматы облыстары. Әрине, Алматы қаласының бірінші
орында тұруы түсінікті. Бүгінде Алматы қаласында 550 мыңға жуық автокөлік
тіркелген. Салыстырмалы түрде айта кетсек, 1990 жылы Алматы қаласында
тіркелген көліктер саны 100 мыңды құраған. Сол себепті де оңтүстік
астанамыздағы ахуалға тоқтала кеткенді жөн санадық. Өйткені жағдай
алаңдатарлықтай.[4]
Жыл басынан бері жол ережесін бұзғандар саны 133 910-ға жетсе,
өткен жылы дәл осы мерзімде 89 470 заңбұзушылық орын алыпты. Ал осы жол
ережесін бұзғандар есебінен биыл қала бюджетіне 798,9 миллион теңге
өндірілсе, өткен жылы осы мерзімде 134,4 миллион теңге аударылған.
Соттардың араласуымен өндірілген айыппұл көлемі ағымдағы жылы 24,9 миллион
теңгені құрап отыр.
Яғни айыппұл көлемінің өсуіне байланысты. Мәселен, жол апатын
тудырғаны үшін жүргізушілер бұрындары 1 АЕК мөлшеріндегі айыппұлмен
жазаланса, өткен жылдың тамыз айынан бастап, айыппұлдың бұл түрі 10 АЕК-ке
дейін көтерілді. Демек, бұрындары 1 168 теңге айыппұл салынса, қазір бұл
сома 11 680 теңгені құрайды. Техникалық тексерусіз жүргендер үшін бұрын 3
АЕК болса, қазір 20 АЕК.
Алматы облысында 2399120 автокөлік тіркелген. Оның 371427 жеке
тұлғалардікі болса, 27 693 заңды тұлғалардікі [4, 27 б]. Өткен жылдығ осы
мерзіміміен салыстырғанда жол көлік апаты 10 пайызға, сол апаттар
салдарынан қаза тапқандар саны 25 пайыз, ал дене жарақатын алғандар 10
пайызға төмендеген.
Заң әдебиеттерінде жол-көлік оқиғасына түрліше түсінік беріледі, бір
қызығы әр авторлар оған өзінше жаңа мазмұн енгізгісі келеді, немесе
жекелеген белгілі сәттерді толықтыра түсуге тырысады.
В. И. Жулевтің пікірінше: “ Жол-көлік оқиғасы деп – адам өліміне,
немесе жарақаттануына әкеп соқтырған, көлік құралын, ғимаратты, жүкті
зақымдаған немесе өзге материалдық шығын әкелген қозғалыстағы көлік құралын
айтуға болады “.
Автор бұл жерде жол-көлік оқиғасының болу себебінің барлық жолдарын
ашып көрсетпеген, әрине ол мүмкін де емес.
Екінші бір авторлар көлік қылмысының жекелеген белгілерін топтастырып
немесе соларды жүйелі тізбекпен жол-көлік оқиғасының мәнісінің түсінігі
ретінде сипаттайды.
Криминалистика әдебиеттерінде келтірілген барлық анықтамалар жасалған
қылмыс үшін, жол жүруге қатысушылардың қылмыстық жаупкершіліктері
мәселелері туралы шешілетін жол-көлік оқиғаларының белгілері негізінен
дұрыс келтірілген.
Жол-көлік оқиғасына қатысты, М. М. Котик пен В. В. Котик берген
анықтамалар әжептәуір дәл келеді: “ механикалық көлік құралы жүріп келе
жатқанда болған және адамдардың өліміне, не жарақаттануына әкеліп соққан,
немесе материалдық шығынға ұшыратқан (көлік құралының, ғимараттың, жүктің
және тағы басқалардың) жағдай, жол-көлік оқиғасы деп аталады “.
Жол-көлік оқиғасының осы анықтамасы 1997 жылдың 25 қарашадағы “ Жол
қозғалысы ережелерінен “ көрініс тапты.
Жол-көлік оқиғаларының мәні тұрғысынан және жол-көлік оқиғаларын
есепке алу Ережелеріне сәйкес, оларды былайша жіктеуге болады:
1. Соқтығысу – жүріп келе жатқан көлік құралының бірімен-бірі
немесе темір жолдағы қозғалатын составпен соқтығысып қалу
оқиғасы. Бұған көлік құралының жолында күтпеген жерден кілт
тоқтаған көлікпен (бағдаршамның алдында, қозғалыс кептеліп
қалған жағдайда, немесе техникалық ақау салдарынан), тоқтап
тұрған темір жолдың жылжымалы составымен (қалдырып кеткен)
соқтығысуларын жатқызуға болады.
2. Аударылу – жүріп келе жатқан көліктің аударылып қалу
оқиғасы. Оқиғаның бұл түріне мұның алдында себепші болған
басқа оқиғалардан кейінгі аударылу жатпайды.
3. Тоқтап тұрған көлік құралын басып кету – жүріп келе жатқан
көліктің тоқтап тұрған көлікті, сондай-ақ тіркемені немесе
жартылай тіркемені басып кету.
4. Кедергіні бұзып өту – жүріп келе жатқан көліктің мығым
(қатты) затты басып өту немесе қатты соғу (тірек, көпір,
бағана, ағаш, діңгек, құрылыс материалдары, қоршау және т.б
) оқиғасы.
5. Жаяу адамды басып кету – көлік құралының адамды басып кетуі
немесе оның өзінің жүріп келе жатқан көлікке соқтығысуы.
Оқиғаның бұл түріне, сондай-ақ көлік тасымалдаған жүктер мен
заттар (тақтай, бөрене, темір тос және т.б) жатады.
6. Велосипедшіні басып кету – көлік құралының велосипедшіні
басу немесе оның жүріп келе жатқан көлікке соқтығысуы.
7. Көлік-арбаны басып кету – көліктің арбаны, сондай-ақ сол
көлік сүйреп келе жатқан арбаны басу, немесе жегілген
көліктің, не арбаның жүріп келе жатқан көлікке соқтығсуы.
8. Малды басу – көліктің құсты, жабайы аңды, не үй малын басуы
(жүк артатын жіне мініс малын қоса алғанда) немесе әлгі
малдың не құстың жүріп келе жатқан көлікке өздерінің
соқтығысуы, соның салдарынан адам жарақаттанған, немесе
материалдық шығынға ұшыраған оқиға.
Мемлекеттік мәжбүрлеу және оның шаралары бірнеше жағдайларда
қолданылады. Бірінші жағдайда мәжбүрлеу құқық қолдану ретінде саналады.
Ол осы жағдайда, А.Б. Венгеровтің айтуынша, жеке басына зомбылық, бірақ
ол заңның негізінде қолданылады [5, 513 б.]. Екінші жағдайда мемлекеттік
мәжбүрлеу мемлекеттің жауапкершілігі жағынан маңызды. Кейде заңды
жауапкершілік процессуалдық тәртіп бойынша мәжбүрлеу шаралары заңда
көрсетілгендей құқық бұзушыларға қолданылады.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары әртүрлі болғандықтан оларды анықтап
зерттеу қажет және оларға жалпы түсініктеме бере отырып, топтастыру керек.
Мемлекеттік мәжбүрлеу – қоғамдағы мәжбүрлеудің бір түрі ғана емес, басқа
сөзбен айтқанда, бір ғана әлеуметтік мәжбүрлеу де емес. Өйткені,
біріншіден, ол мемелекеттікке дейінгі жағдайда орын алған, ұжымдық
еріктіктің салдарынан қоғамнан пайда болған. Екіншіден, жалпы әлеуметтік
жоспарда мәжбүрлеу тек мемлекеттен ғана емес, сонымен бірге жеке
тұлғалардан, олардың топтарын әсер ету әдісінен адамдардың жеке еріктерінен
туындайды.
Екі субьектінің қарама-қайшылық іс-әрекеттерінен десек те болады. Міне,
осылайша мемлекеттік мәжбүрлеу адамзаттың мемлекеттік жағдайына өту
кезеңіне байланысты. Ол кез-келген мемлекетте көпшілік өкімет аппараты
арқылы жүзеге асырылады. Мемлекеттік мәжбүрлеу сипаты саяси режимге
байланысты болады. Құқықтық демократиялық мемлекетте құқық бұзушылық
қоғамның еркінен шықса, мемлекет тарабынан мәжбүрлеу құқық негізінде
қолданылады. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 бабында
айтылғандай, қазіргі Қазақстан өзін құқықтық демократиялық мемлекет ретінде
орнықтыра отырып, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын және бұлтартпау шараларын
қазіргі көзқараспен қарастырамыз.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары қазіргі кезде екі жақты сипатқа ие. Бір
жағынан, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді, екінші
жағынан тұлғаның құқығы мен бостандықтарын және заңды мүддеоерін қорғау
бағытында негізделген. Осылай шешімге келе отырып, Қазақстан
Республикасының Конституциясының 39-бабының 1-тарауында көрсетілгендей,
адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, конституциялық
құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажетті шамада ғана
және тек заңмен шектелуі мүмкін.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының мәнін келесідей қорытындылауға болады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу – бұл әлеуметтік мәжбүрлеудің бір түрі;
2) мемлекеттік мәжбүрлеу адамзаттың мемлекеттік жағдайға өтуіне
байланысты болады;
3) мемлекеттік мәжбүрлеу өкімет аппараты арқылы жүзеге асырылады;
4) мемлекеттік мәжбүрлеу құқықтық демократиялық мемлекетте құқық
негізінде қолданылады;
5) мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары, бір жағынан, адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейді, ал, басқа
жағынан, олардың құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін
қорғауға бағытталған;
6) мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары – бұл шектен тыс шара,
мемлекеттің, оның органдары мен заңды тұлғалары жағынан
мәжбүрлеу әсері.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын әртүрлі негіздер бойынша топтастыруға
болады:
1) әсер ету сипаты бойынша;
2) құқықтық сала бойынша;
3) заңды жауапкершілікпен байланысы бойынша.
Әсер ету сипаты бойынша мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары мынадай шараларға
бөлінеді:
а) жеке сипаттағы мәжбүрлеу шаралары;
б) мүліктік (материалдық) мәжбүрлеу шаралары;
в) моральдық мәжбүрлеу шаралары.
Жеке сипаттағы мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары адамның бостандығын және
жеке басына қол сұғылмаушылығын шектейді. Мысалы, ұсталу кезінен бастап 72
сағат ішінде сезіктіге қатысты бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол
босатылуға жатады (ҚР ҚІЖК-нің 136-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары материалдық (мүліктік) қатынасқа
байланысты түрлі айыппұл (ақшалай өндіру) түрінде түрлі заңнамалық
салаларда қарастырылған. Мысалы, істеген қылмысы үшін жаза ретінде айыппұл
белгіленген (ҚР ҚК-нің 40-бабы).
Мүліктік сипаттағы мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына қатысты Қазақстан
Республикасының ҚК-нің 43-бабында көрсетілгендей жаза түрінде түзеу
жұмыстары көрсетілген. ҚІЖК-нің 161-бабында көрсетілгендей қылмыстық іс
жүргізу кезінде тәркілеу шарасын іске асыру мақсатында азаматтың талапты
қамсыздандыру мүмкіндігі қарастырылған. Мүліктік (заттық) сиапатта бірнеше
қудалау шаралары, мысалы, қылмыстық істе кепілдік беру (ҚК-нің 148-бабы).
Мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары моральдық сипатта бірінші кезекте адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірмейді, нақтысын
айтқанда азаматтың тәртібін дұрыс жағына өзгертуге жағымсыз қылықтармен
моральдық әсерін тигізеді.
Мемлекеттік мәжбүрлеу қолданған жағдайда қарастырылған шара Қазақстан
Республикасының Конституциясының талабы бойынша басшылыққа алынып, тұлғаның
абыройы мемлекетпен қорғалады және оны кемсітуге ешнәрсе негіз болмайды.
Сонымен қатар мемлекеттік мәжбүрлеу моральдық сипатта осы немесе басқа да
дәрежедегі мүліктік және тағы басқа адамның және азаматтың құқығына әсер
етеді. Мысалы: жаза түрінде белгілі бір лауазымды адамның атқару немесе
белгілі бір қызметпен айналысу құқығымен айыру (ҚК-нің 41-бабы)
қарастырылған, сонымен қатар арнаулы, әскери және қызметті атағынан,
сыныптық шенінен тағы мемлекеттік марапатынан айыру (ҚК-нің 50-бабы),
әскери қызмет бойынша шектеу (ҚК-нің 44-бабы) көрсетілген сипаты бойынша
мемлекеттік мәжбүрлеу классификациясы белгілі қатаң шартты түрде ықпал
етеді. Кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары біз қарастырған топтардың
бірін қарастырғанда бір уақытта адамның және азаматтың конституциялық
құқықтарын шектейді. Мысалы, сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-
ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтың
сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ (ҚР
Конс. 3-бабы). Кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары мүліктік сипаты
бойынша бір уақытта азаматтың еңбек құқығын шектейді. Бірінші кезекте
қосымша жаза түрінде белгілі бір қызметімен айналысуға, әкімшілік талап
бойынша арнайы құқығынан айырылады, конституциялық құқығын шектей отырып
өзінің қабілеті бойынша белсенді түрде қызметпен айналысуға жол бермейді.
II-тарау Қазіргі кезде Қазақстанда ұршып тұрған қылмыстар
2.1 Жол-көлік оқиғасы қылмысының сипаттамасы
Қорта клгенде жол-көлік оқиғаларының себептері мен жағдайларын саралай
отырып жол - көлік оқиғаларының мынандай себептерін көрсетеміз:
1 . Жол жүру ережелерін бұзу;
2. Ақаулары бар көлік құралдарын пайдалану;
3. Жолдардың нашар жағдайы;
4. Жүргізушілердің жеке басына байланысты (алкогольдік, есірткі
заттарды пайдалану арқылы мас күйінде көлік құралын жүргізу);
5. Жаяу жүргіншілердің жол ережелерін бұзуы;
Осы себептерді анықтау жол - көлік оқиғаларының алдын алу шараларын
жүзеге асыруға көмектеседі. Ондай қызметті тек құқық қорғау орғандары ғана
емес, қоғам болып жүзеге асыруға тиіс. Сондай жағдайда ғана қажетті
нәтижелерге жетуге болады.
Жол - көлік оқиғалары болған жерді тексеру барысында тек криминалистік
қана емес, қылмыстық процессуалдық міндеттер де шешіледі. Мұндай жағдайда
жол-көлік оқиғаларының барлығы қылмыстық кінәлі әрекеттен туындамауы
мүмкін. Қоғам үшін ең қауіптісі қылмыстық ниетпен жасалған әрекет
нәтижесінде болған жол - көлік оқиғасы болып табылады. Оның ішінде оқиға
болған жерден көлік құралы мен жүргізушінің кетіп қалуы оқиға болған жерді
тексеру барысында қосымша міндеттерді шешуді жүктейді. Мысалы, көлік
құралының маркасын , моделін, басқа да жеке белгілерін анықтау, ұқсастыру
үшін көлік құралының іздері мен бөлініп түсіп қалған үсақ бөлшектерді
тауып, олардың үлгілерін алу, көлік қүралының бағытын анықтау, т. б. Мұндай
мәліметтер жедел - іздестіру қызметін жүзеге асырушы орғандардың
қызметкерлеріне көлік құралын іздестіру үшін беріледі. Қазіргі кезде жол -
көлік қылмыстарына байланысты қылмыстық жауаптылық Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінің 296, 297, 298 - баптарында
белгіленген. Мұнда, автомобилді, троллейбусты, трамвайды не басқа
механикалық көлік құралын жүргізуші адамның жол қозғалысы немес көлік
құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы, егер адам ден-саулығына зиян
келтірсе немесе абайсызда кісі өліміне әкеліп соққаны үшін (296 бап), көлік
құралдарын, қатынас жолдарын, белгі беру немесе байланыс құралдарын не өзге
көлік жабдықтарын сапасыз жөндеу, көлік құралдарының техникалық күйіне
жауапты адамның техникалық ақауы бар екені белгілі көлік құралдарын
пайдалануға шығаруы, көлік құралы иесінің немесе иеленушісінің алкогольдік,
есірткілік немесе өзге мастық күйдегі адамдарды көлік құралдарын жүргізуге
жіберу, егер адам денсаулығына зиян келтірсе немесе абайсызда кісі өліміне
соққаны үшін (298 бап) қылмыстық жауаптылықтар көрсетілген. Осындай
құқықтық - зандық жағынан қамтамасыз етілген жол -көлік қылмыстары үшін
жауаптылық тиісінше дәлелденген жағдайда ғана туындайды. Бүл тергеушіден,
сарапшыдан, басқа да жол - көлік оқиғаларының болған жерін қарауға
қатысушылардан үлкен жауаптылықты талап етеді.
Қазіргі кезде жол көлік оқиғасы болған жерді тексеру тергеу әрекетін
тәжірибеде жол полициясының анықтаушылары жүргізеді. Олар алдын-ала тергеу
жүргізуге құқығы бар тұлғалар ретінде, жол-көлік оқиғалары туралы хабарлама
түскен кезден бастап, оқиға болған жерге келу, оқиға болған жерді қарау, т.
б. бастапқы процессуалдық әрекеттерді жүзеге асырады. Мұндай жағдайда
тергеуші тек қана жол-көлік оқиғасы болған жерді қарауды тікелей жүргізіп
қана қоймай оны дұрыс ұйымдастыра алуға тиіс. Оқиға болған жерді тексерудің
білікті өткізілуі көбінесе тергеушінің өзінің лауазымдық міндеттерін дұрыс
атқаруына тәуелді болады. Кей жағдайда оқиға болған жерді қарау кезінде
жағымсыз жағдайлар кездеседі. Негативті жағдайлар дегеніміз - оқиға жөнінде
мәліметтерді алуға кедергі келтіретін мән - жайлар. Мысалы, оқиға болған
жерде іздер мен жол - көлік оқиғаларына тән заттардың болмауы немесе жол -
оқиғасы болған жерде болмауы тиіс бөтен нысандардың табылуы, т. б. жағымсыз
жағдайлар, тергеушінің оқиға болған жерді тікелей түрде кешенді зерттеуі
нәтижесінде ғана бағаланады. Бұдан басқа, криминалист - ғалымдар жол -
көлік оқиғаларын зерттеу кезінде жіберілетін қателіктерді де атап
көрсетіледі. Оның ішінде оқиға болған жерді тексеруді ұқыпсыз түрде,
шығармашылық тұрғыдан емес, таза механикалық тұрғыдан тезірек бітіру үшін
жүргізу, іздерді қалай болса солай ат үсті қарай салу, тергеушінің
техникалық құралдарымен қамтамсыз етілмеуі, соның нәтижесінде өлшемдерді
қөзбен шамалап өлшей салу, сараптамаға қажетті мәліметтерді толық
жинақтамау, жалпы айтқанда оқиға болған жерді сапасыз жүргізу таңданарлық
емес. Сондықтан, тергеушінің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізіп
арнайы техникалық құралдармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру керек. Жол -
көлік оқиғасы болған жерді қарауды жедел түрде өткізу де басты назарда
болуға тиіс. М. Б. Мұқашев оқиға болған жерді қарау хаттамасының
жеткіліксіздіктеріне көңіл аударады. Онда ол хаттаманың стандарттық
бланкісінің жеткіліксіз екендігін айтып, хаттаманы міндетті түрде қазіргі
заманның техникасымен басу және стандарттық бланкіден бас тарту керек деген
пікір айтады. Алдын-ала тергеу – сот тергеуінің
іргетасы екені мәлім.Оның сапасы мен толықтығының, объективтілігінің және
жан-жақтылығының адамдардың тағдырын шешуге тікелей қатысы бар. Өкінішке
орай, бүгінгі күні тергеушілердің жұмыс сапасына да, олардың адамгершілік
бет-бейнесіне де қоғам тарапынан көптеген наразылықтар айтылып, жазылып та
жүр. Сонымен, қазіргі тергеуші – жұмыстан жауыр болған, жедел-іздестіру
қызметінің бергенін ғана тіркеп отыратын, көбіне арнаулы білімі де жоқ,
болмаса кейінгі кезде жүйесіз балалап кеткен саны бар сапасы жоқ
университеттердің бірінен білім алған, өзінің негізгі мағынасы – іс
жүргізуде дербестігінен айрылған құқық қорғау саласының басыбайлы
бағынышты қызметкері.
Сөз жоқ, қоғамға қауіп қылмысқа қарсы күресте заңға қарсы әдістер
қолданып жүрген құқық қорғау органдарының біліксіз қызметкерлерінен келеді.
Тергеу орындары басшыларының біліксіздігі мен білімінің таяздығы тергеу
бөлімдерінің онсыз да бетімен жіберілген жай-күйін шектен тыс асқындырып
отыр.
2008 жылдың 24 сәуірінде талқыланған Қазақстан Республикасының алдын
ала тергеу органдары жәнет тергеушілердің мәртебесі туралы ҚР заңының
жобасын талқылауда бұл саладағы сәтсіздіктің бәрін заңдардың нашарлығына
немесе тергеушілерді материалдық тұрғыдан қамтамасыз етудің
жеткіліксіздігіне әкеліп тіреуден әрі аса алмады.
Тергеу орындарының қазіргі бірнеше ведомствалардв болуы, олардың
қызметін ұйымдастырудың бірлігін де, басшылық етуді де, материалдық
техникалық және кадрлық проблемаларды да дұрыс шешеуді де қамтамасыз етпей
отыр.
Жол — көлік оқиғаларын топтастырудан басқа, криминалистік ғылымда
өзіндік көзқарастар бар. Мысалы, Ю.Д. Кисляков мынадай топтастыруды
ұсынады: 1Жол бетінде ақаулар, немесе
кедергілер жоқ кезінде, қозғалыстағы көлік құралының жол бетінен сырғып
кетуі немесе лақтырып жіберуі;
2 Көлік құралдарының соқтығысуы;
3 Көлік қүралынан басқа кез-келген қозғалмалы затты басып кету;
4 Көлік қүралының қозғалмайтын кедергіні немесе жол бетіндегі
бұзылған жерлерді басып кетуі;
5 Басқа да оқиғалар.[5]
Оның пікірі бойынша Жол қозғалысы ережесіндегі жол-көлік
оқиғаларының түрлері, тіркеудің жан-жақтылығын сипаттағанымен олардың
міндеттерін шешуге көмектеспейді. Себебі, бұл топтастыру оқиғаның пайда
болу жолына емес, нысандар мен қатысушыларға байланысты бөлінген.Ал
тергеуші үшін мысалы, жаяу жүргіншіні басып кетті ме, велосипедисті басып
кетті ме, оның оған ешқандай маңыздылығы жоқ. Ол үшін басып кету нысаны
қозғалатын объекті нысан ба, қозғалмайтын нысан ба және ол жол үстінде
ме, жолдан тыс жасалды ма, осы сияқты мәселелер маңызды. Сондықтан,
топтастыру жұмысы оқиғаның пайда болу жолдарына қарай, жүзеге
асырылуы керек [8,183б].
Бұлардан басқа жол-көлік оқиғалары құрамалы болуы мүмкін. Мысалы,
алдымен соқтығысып одан кейін жол шетіне лақтырылып жіберілуі немесе
лақтырылу нәтижесінде соқтығысу, т.б. Мұндай жағдайда белгілі бір
кезектілік пайда болады. Сондықтан, топтастырудың бір
түріне жатқызған кезде, ең бастапқы жол-көлік оқиғасы негізге алынады. Жол-
көлік оқиғаларын топтастырудың да мәні осындай күрделі оқиғалар кезінде
айқын көрінеді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді қараудың өзіне тән қағидалары болады.
Олар жол-көлік оқиғасы болған тексеру қараудың негізгі мәнін түсіндіреді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді қарау криминалистикада қарау тергеу
әрекетінің заңдылықтарына негізделінетінін ескерсек, қараудың төмендегідей
қағидаларын атауға болады: оқиға болған жерді қараудың уақтылы жүргізілуі –
бұл, жол-көлік оқиғасы туралы хабарлама түскен кезден бастап тез арада
оқиға болған жерді қарауды ұйымдастыруды білдіреді.
Жол-көлік оқиғасының жоғары динамикалық қасиетін ескерсек бұл қағиданың
сақталуы ауадай қажет.
Себебі, оқиға болған жерде өзгермелі нысандар өзгеріске ұшырауы,
іздердің жоғалуы мүмкін, немесе жиі және жылдам жүретін көлік құралдарының
қозғалысын қамтамасыз ету үшін, іздер еріксіз жойылуы мүмкін. Сондықтан,
оқиға болған жерді тексерудің уақтылы жүргізілуінен істің одан арғы тағдыры
туралы мәселе шешіледі.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді зерттеудің ең маңыздысы болып
табылатыны, оқиға болған жерді жан-жақты тексеру керек екендігін көрсетеді.
Жол-көлік оқиғасы болған жерді тексеру кезінде, мынандай сұрақтарға
жауап беру керектігін, тергеу тәжірибесіндегі саралау жұмыстары көрсетіп
отыр: жол-көлік оқиғасы қай жерде болды; бұл жағдай қашан болды; оқиғаны
көрген кім; көру мүмкіндігі қандай? Әдетте бұл метрлік шамамен анықталады.
Бұл жерге ауа-райының қандай болғанын анықтау мәселесі де кіреді;Оқиға
болған жерде қандай заттар қалған.
1. Жол-көлік оқиғасына қатысушылар – автокөлік, зардап шеккендер,
айналасындағы құрылыстар, әртүрлі заттар, іздер қандай орындарда
жайғасқан?
2. Заттық айғақтардың теріс сипаттағы қандай деректері бар?:
дөңгелектердің протекторларының іздерінің болмауы; автокөлікті
жүрісін тежеу кезіндегі іздерінің болмауы; зардап шеккеннің алған
жарақатына және сол жердің топырағының сипатына қарай қанның іздері
болуы керек, бірақ оның болмай шығуы.
3. Оқиғаның қандай жағдайда болғанын және ол нені көрсететінін анықтау
керек: жаяу жүргіншіні басып кеттіме, немесе жүк тасыйтын көлік пе;
жолдың бойында орнатылған құрылымдарды, немесе басқа құрылыс
нысандарын басып кеттіме; автокөліктер қақтығысты ма; автокөліктер
аударылып қалды ма және т.с.с.
4. Болған оқиғаның салдарының сипаты: айналадағы заттар мен
автокөліктің өзіне қандай зақымдар келтірілді; егер зардап шеккендер
болса, олар кімдер.
5 Оқиға болар алдындағы автокөліктің жүру жылдамдығы (бұл мәселе, егер
автокөліктің тежегендегі іздері қалған жағдайда, немесе осы оқиғаны
көргендердің болғанына байланысты шешіледі ).
6 Автокөлік оқиғасына қатысушы көліктің техникалық жағдайы қандай.
7 Автокөлік оқиғасының себебі неде: техникалық кемшіліктер;
жүргізушінің абайсыздығы; жаяу жүргіншінің абайсыздығы; жолдың нашарлығы
және т.с.с.; апатқа қатысы бар көліктің жүргізушісі кім; егер ол қашып
кеткен болса, көліктің жүріп кеткен бағыты; болып жатқан оқиғаны қай жерден
бақылауға мүмкіндік болды; автокөлік оқиғасына кім кінәлі. Аталған
мәселелер, оқиға болған жерді қарау кезінде, деректердің барлығын түгелдей
қамтымайды, тіпті солардың кейбіреулерін шешу жұмысы, бірқатар жағдайларда
бағыттық, жорамалдық сипатта болады.[6]
Оқиға болған жерді тексеру кезінде, белгіленген тәртіп қаншалықты
сақталынған болса, сошалықты аз күш және техникалық құралдарды қолдану
арқылы, алға қойылған мақсатқа соншалықты қиынсыздықпен жетуге
болатындығын, тергеу тәжірибесі көрсетіп отыр. Оларды үш топқа бөлуге
болады:
Бірінші топқа, бұған қылмыстық әрекеттің қандай екендігіне қарамай,
жүзеге асырылатын ереже жатады. Олар:
- дереу оқиға орнына бару;
- жалпылай және жан-жақты қарау жұмысын жүргізу;
- қарау жұмысын екі бөлікке бөлу:
а. тұрақты, яғни бір жерде тұрып қарау;
ә. қозғалыста жүріп қарау.
Екінші топқа, қарау жұмысының тәртіптеріне жататын ережелер мен
автокөлік оқиғасының ерекшеліктерін көрсететін мәселелер жатады:
а). тексеру жұмысын оқиға орнының шетінен бастап ортасына қарай
жүргізу. Бұлай жүргізудің себебі, жолдың бойында жатқан іздер мен заттық
айғақтар, ортада жатқандарға қарағанда, жаяу жүргіншілер мен өтіп бара
жатқан көліктердің жойып жіберу қаупі басым болады. Егер оқиға көліктердің
және адамдардың көп жүретін көшеде болып және қарау жұмысы біршама
кешіктіріліп жүргізілген болса, онда жоғарыда көрсетілген ережені сақтаудың
қажеттілігі жоқ болады;
ә). жол бөлімін орталығынан шетіне қарай жүргізу. Мысалы, оқиға болған
жерді автокөліктің тұрған жерінен, қозғалыс бағытына қарама-қарсы немесе
қозғалыс бағытына қарай қарау жұмысы жүргізіледі себебі, көп жағдайларда
көптеген заттық айғақтар мен қалған іздер, өзара бір-бірінен қандай
қашықтықта жататындығын анықтау өте қиын.
Үшінші топқа, оқиға қандай нақты жағдайларға байланысты пайда болғанын
көрсететін жәйлар жатады. Олар:
а). автокөлік оқиға орнынан қашып кеткен болса, қарау жұмысы бірінші
кезекте, көліктің кеткен жағына қарай жүргізіледі. Бұл әрекет, сол көлікті
сипаттайтын іздерді табуға мүмкіндік беретін болса, бірден оны іздестіру
жұмыстарын ұйымдастыруға мүмкіндік береді;
ә). ал егер, автокөлік оқиға орнында тұрған болса, бұл жағдайда қарау
жұмысы автокөліктің келген жағының бөлімдеріне жүргізіледі;
б). екі автокөлік бір-бірімен қақтығысып қалған болса, қарау жұмысы
қозғалыс бағытына қарай автакөлік тұруы керек деген жерден жүргізілуі
керек. Бұл оқиға орнын қарап болғаннан кейін, жүріп жатқан көліктердің осы
орынды айналып өтуді ұйымдастыруға мүмкіндік береді, сөйтіп қозғалысты
тоқтатпау мүмкіндігі туады.;
в). қақтығысып қалған автокөліктердің біреуінің жүргізушісі қашып
кеткен жағдайда, бірінші кезекте сол қашып кеткеннің автокөлігіне қарау
жұмысы жүргізіледі;
г). автокөліктің жол – жөнекей бірнеше нысандарды басып кеткен
жағдайында қарау жұмыстары қатар жүргізіледі.
Осы үшінші топта пайда болатын жағдайларды, алдын-ала болжап айту
қиынға түсетіндіктен, қарау жұмысын қалай жүргізу керектігін тергеуші
әрбір нақты жағдайларға қарап шешеді.
Қарау нысандары: Автомашина (және басқада көліктер) оқиға болған
жерде арнайы білімі бар мамандардың қатысуымен қаралады. Осындай қарау
үстінде біріншіден олардың техникалық жағынан қандай кемшілігі бар екендігі
зерттеліп тексеріледі. Әсіресе руль және тежеу жүйелері мұқият тексерілуі
керек. Автомобильде (басқа көлікті) қандай іздер және қай жерінде бар
екендігі тексерілуі тиіс, себебі екі көлік бір-бірімен соқтығысқан болса,
соқтығысу кезінде соғылған жерлері майысып қалады, соның нәтижесінде
белгілі бір іздерді қалдырады. Осындай іздерді тергеуші арнайы
трасологиялық білімі бар маманның қатысуымен қарайды.
Көлікті қарап біткеннен кейін осы жерде басқа да нысандық іздер мұқият
тексеріліп қаралады.
Жол-көлік оқиғасының жағдайының із қалдыру бөлшектерінің бірі - көлік
құралының доңғалағының шайқау кезінде қалдыратын іздері болып табылады. Бұл
іздер көлік оқиғаларының жағдайлары туралы елеулі мәліметтер береді.
Автокөлік құралы доңғалағының шиндері, жол төсеніші, қатты денелер
ретінде сипатталады. Іздің түзілу жолдары, аталған нысандардың бір-бірімен
жанасу кезінде, үйкеліс күйінің және формасының өзгеруінің нәтижесінде
пайда болады. Көлік құралы қозғалысының режимі - доңғалақтардың еркін
шайқалуы, жол төсеніші, асфальт (құрғақ па әлде ылғалды ма, жер (топырақ)
төсеніші (жоғарғы үстіңгі қабаты қатты ма, құрғақ па, ылғалды ма, қопсыған
ба), жол төсенішінде бөгде заттардың болуы (қар, тоң, жанар-жағар май
заттары т.б.). Көлік құралының қозғалыс режимі өзгерген кезде
(незаблокировка және заблокировка кезінде) доңғалақтар тежеледі де үйкеліс
күші өлшеусіз артады, олар айқындауыш күшке айналады. Асфальтпен арадағы әр
түрлі қаттылыққа байланысты шиннің үстінгі қабатындағы резинада
бөлшектелген қабаттар пайда болады.
Автомобиль доңғалағының іздерін өлшеу олардың ось сызығына,
тротуарға, жүргінішіге қатысты өзара орналасуын анықтауға мүмкіндік береді.
Бір қатар жағдайларда нақты іздерді шиннің тілік, үзік-тесік, тозығы жеткен
шиннің ізі сияқты іздердің ұқсастығын анықтауға мүмкіндік береді "жарыс
жолының енін өлшеу көлік құралының түрін (типін), тіпті оның маркасын
анықтауға мүмкіндік береді".
Автомобильдің жүрісін тежеуден қалған іздері дәл өлшенуге тиіс.
Тежеуіш жолының ұзындығы протектордың көрінетін таңбасы мен оның ақырғы
ұшына дейінгі аралықпен өлшенеді. Протектордың іздері қарастырылмаған
жағдайда, сырғанау ізінен бастап өлшеу жүргізіледі, хаттамада осылай деп
айтылуға тиіс. Тежеуіш іздері тұтас-үзік болуы да мүмкін, мұндай жағдайда
әрбір кесіндінің ұзындығын, олардың аралығын өлшеу қажет. Оң және сол
доңғалақтың тежеуіш іздерінің ұзындығы әр түрлі болған жағдайда, олар жеке-
жеке өлшенуге тиіс. Бақылау кезінде толтырылған хаттамада тежеуіш іздерінің
ұзындығы ғана емес, олардың сыртқы түрі - айқын білінген протектор суреті,
сырғанау - юз ізі - тұтас па, әлде үзік-үзік пе, мұқият жазылуға тиіс.
Тежеуіш іздерін жазып қана қоймай, суретке түсіріп алу қажет.
Сараптама тәжірибесінің зерттеу жұмыстарының көрсеткеніндей, жол-көлік
оқиғасы кезіндегі көлік құралдарының өзара орналасуының және олардың жол
бөліктеріне қатысты орналасуын анықтаған кезде, сарапшы жол- көлік оқиғасы
болған жерді байқау тұсында жазылған, хаттамада келтірілген мәліметтерге,
оған қоса тіркелген үлгілер мен суреттерге сүйенеді.[7]
Көлік кұралының доңғалағының ізін шайқалу, тежелген кездегі іздерді
жіктеу міндеттерін, тікелей оқиға болған жерге қарау жүргізген адамдар ғана
шешеді. Сондай-ақ аталған іздердің нақты қандай көлікке қатысты екенін
анықтау мәселесін, оқиға болған жерді тікелей тексерген кезде, нақты сол
адамдар шеше алады, соның өзінде хаттамада және жасалған үлгілерде қандай
доңғалақ із қалдырғаны көрсетіледі. Көптеген жағдайларда бұл деректер
ешқандай күмән туғызбайды. Әйтсе де тежеуіш іздері бәлендей көлік құралына
қатысты деп, қате нұсқау беру оқиғалары да кездесіп қалады не қандай да
бір айғақтардың жоқ болып шығу оқиғалары да болмай тұрмайды. 2008 жылдың
№ 895 сараптама актісінде, хаттамада және қырымен сырғанаудан пайда болған
іздің үлгісіне сәйкес доңғалақтың ізі тіркелген, алайда қақтығысқа қатысқан
көлік құралдарының қайсысының ізі екені көрсетілмеген. Қандай да бір
нысанның мөлшерін көрсетіп сызатын үлгіде, сол үлгілеу жобасы және оқиға
болған жер жағдайына жасалған талдау жұмыстарының нәтижесінде, әлгі із ГАЗ-
53 автокөлігінің алдыңғы сол доңғалағының қалдырған ізі екені анықталған.
2008 жылғы жасалған № 420 актіде тежеуіш ізіне қайта сараптама
жүргізген кезінде, бұрын қақтығысқа қатысқан көлік құралдарының бірінші ізі
деп саналып келген із, басқа кездейсоқ із деп танылған.
Көлік құралдарының қақтығысына жүргіншіні қағып кетуі немесе
алдындағы кедергіні басып кетуіне байланысты, автомобильді қарау кезінде,
бақылау нысаны болып табылатын жанасу іздері өте маңызды болып табылады,
бұл жанасу іздері қақтығысқан екі автомобилге, не сол көлік құралының жеке
бөлшектерінде және кедергіде түзіледі.
Қақтығыс кезіндегі көлік құралдарының өзара әрекеттесу механизмінің
мынадай ерекшеліктері бар: із түзу процессіне қатысушы нысандар бір
мезгілде әрі із түзушілер, әрі із қабылдаушылар болып табылады" .
Бүл аталған ерекшеліктер транспорт құралдарының үлкен жылдамдықпен
қозғалуына және олардың салмақтарының үлкен болуына байланысты,
"Соқтығысқа қатысушы нысандардың үстіңгі жағындағы жанасу кезінде, жұп
із пайда болады, яғни бір автокөлік құралындағы бір ізге басқа автокөлік
құралындағы із сәйкес келеді". "Икарус" және М-412 автомобильдерін (акт №
603826) байқау кезінде, оңнан солға қарай бұрылу кезіндегі бағытында,
сырғанай барып жылжудың нәтижесінде "Икарус" автомобилі солдан оңға қарай
бұрылу бағытында" сырғанап барып соғудың салдарына байланысты, М-412
автомобилі зақымдалып бүлінгені анықталған.
2.2 Компьютерлік қылмыстардың сипаттамасы
Компьютерлік қылмыстылықтың нақты анықтамасының болмауы осындай
қылмыстармен айналысатын құқық қорғау органдарына олармен толық қанды
күресуіне мүмкіндіктерін азайтады.
Шартты түрде компьютерлік қылмыстарды екі үлкен категорияларға бөлуге
болады, біріншісі, компьютерлер жұмыстарына араласумен байланысты жасалатын
қылмыстар, екіншісі, компьютерлерді қажетті техникалық құрал ретінде
пайдалану арқылы жасалатын қылмыстар. Бұған біз компьютерлер манында
жасалатын қылмыстарды кіргізбейміз, олар мысалы, програмистердің авторлық
құқығын бұзу, есептеу техникасы арқылы жасалатын заңсыз бизнес,
компьютерлерді мүлік ретінде жою және т.б.
Компьютер жұмысына араласумен байланысты істелетін қылмыстардың өзін
бірнеше түрге бөліп көрсетуге болады, олар:
1) компьютерде сақталған информацияға заңсыз кіру. Заңсыз кіру әдетте,
бөтен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz