Қазақстан Республикасында кәсіпкерік жүргізу
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның даму теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
1.2 Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
1.3Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерік жүргізудің ерекшеліктері
2.1Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық негіздері
2.2Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері
2.3Кадрларды басқарудағы шетелдік тәжірибе және оның Қазақстанда бейіделуі
2.4Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы
2.5Шағын бизнесті қаржылық.несиелік белсендірудің объективтік қажетттіліктілігі
III.Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
II.Негізгі бөлім
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның даму теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
1.2 Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
1.3Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерік жүргізудің ерекшеліктері
2.1Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық негіздері
2.2Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері
2.3Кадрларды басқарудағы шетелдік тәжірибе және оның Қазақстанда бейіделуі
2.4Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы
2.5Шағын бизнесті қаржылық.несиелік белсендірудің объективтік қажетттіліктілігі
III.Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қазіргі заманда біртұтас, ішке тарту, сыртқа тебу күштері жеткілікті. Жаһандану процесі және әлемдік рынок ендеп те бойлап та барады, интеграция ентелеп тұр. Дүние қайшылықтарға толы, түртініктеп дамып келеді, кедергісіз сара жол, қоңыр өмір жоқ. Несі бар қоғамның даму заңдылықтары осындай.
Еліміз егемендік алды, есін жинап ел қатарлы дамып келеді. Азаматтық қоңам және рыноктық экономика бағытын ұстануда. Рыноктык қарым-қатынасты, экономикалық жаңа типін қалыптастыру жолында өркениетті қоғам құруда қыруар шаруа жүзеге асты. Бұл ақиқат. Тағы бір шындық бар. Ол – келешектегі жұмыстың жүгі ауыр, көлемі қомақты, дайын үлгісі жоқ, саналуан қайшылықтарға толы елеміздің өзіне ғана тән даму үрдісі.
Азаматтық қоғамды қалыптастырып және дамытудың іргетасы, сүбелі мәселесінің бірі – кәсіпкерлікті дамыту. Осы мәселені елбасы үнемі назардан шығармай, қажетті жағдайларды жасап отырғаны баршаға аян. Сондай-ақ орта және шағын кәсіпкерліктің басымдылық екедігін қайталап, қадап айтуда. Өйткені Азаматтық қоғамның діңгегі осылар.
Кәсіпкерлік нар тәуекелділік іс. Экономикалық өнер десе де болады. Өнерге оқып-үйрену, білімді жетілдіру, біліктілікті арттыру, машықтану арқылы қол жетеді. Басқа жолы да әдісі де жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес нарықтық экономикалық басты негізгі элементі болып табылады.
Ол көптеген жағдайларда экономикалық өсу қарқынын ішкі жалпы өнімнің 40- 50% құрай отырып, оның құрылымы мен сапасы анықтайды. Сонымен қатар бұл сектор нарықтық инфрақұрылымның құрамдас элементі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың жоғарғы деңгейіне жету нарықтық- бәсекелестік шаруашылық қазіргі моделіне маңызды роль атқарады.Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын қазіргі уақыттағы маңызды тақырыптардың бірі−кәсіпкерлік тақырыбын таңдадым. Бұл тақырып біздің мемлекетіміздің дамуында үлкен маңызға ие болған мәселелердің бірі болып табылады.Мен курстық жүмыстың барысында біздің мемлекетіміздегі кәсіпкерлікке байланысты маңызды мәселелерді айта отырып, кейінгі жылдардағы кәсіпкерліке байланысты статистикалық мәләметттерді көрсететін боламын.
Сонымен курстық жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, жалпы жұмыста жазылған мәселелер ол кәсіпкерліктің Қазақстандағы маңызы, даму эволюциясы, ерекшеліктері. Ең бірінші тарауда кәсіпкерлік туралы түсінік, оның түрлері, даму эволюциясының жолдары және кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы туралы айтылып кетеді. Кәсіпкерліктің даму эволюциясы бөлімінде «кәсіпкерлік» терминінің қолдана бастауы, көптеген елдердегі ең алғашқы кәсіпкерлік белгілерінің пайда бола бастуы, классикалық политэкономия өкілдерінің кәсіпкерлікке байланысты ойлары және анықтамалары жайында және КСРО кезіндегі кәсіпкерліктің даму ерекшелігі, бағыттары жайында жазылған.
Еліміз егемендік алды, есін жинап ел қатарлы дамып келеді. Азаматтық қоңам және рыноктық экономика бағытын ұстануда. Рыноктык қарым-қатынасты, экономикалық жаңа типін қалыптастыру жолында өркениетті қоғам құруда қыруар шаруа жүзеге асты. Бұл ақиқат. Тағы бір шындық бар. Ол – келешектегі жұмыстың жүгі ауыр, көлемі қомақты, дайын үлгісі жоқ, саналуан қайшылықтарға толы елеміздің өзіне ғана тән даму үрдісі.
Азаматтық қоғамды қалыптастырып және дамытудың іргетасы, сүбелі мәселесінің бірі – кәсіпкерлікті дамыту. Осы мәселені елбасы үнемі назардан шығармай, қажетті жағдайларды жасап отырғаны баршаға аян. Сондай-ақ орта және шағын кәсіпкерліктің басымдылық екедігін қайталап, қадап айтуда. Өйткені Азаматтық қоғамның діңгегі осылар.
Кәсіпкерлік нар тәуекелділік іс. Экономикалық өнер десе де болады. Өнерге оқып-үйрену, білімді жетілдіру, біліктілікті арттыру, машықтану арқылы қол жетеді. Басқа жолы да әдісі де жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес нарықтық экономикалық басты негізгі элементі болып табылады.
Ол көптеген жағдайларда экономикалық өсу қарқынын ішкі жалпы өнімнің 40- 50% құрай отырып, оның құрылымы мен сапасы анықтайды. Сонымен қатар бұл сектор нарықтық инфрақұрылымның құрамдас элементі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың жоғарғы деңгейіне жету нарықтық- бәсекелестік шаруашылық қазіргі моделіне маңызды роль атқарады.Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын қазіргі уақыттағы маңызды тақырыптардың бірі−кәсіпкерлік тақырыбын таңдадым. Бұл тақырып біздің мемлекетіміздің дамуында үлкен маңызға ие болған мәселелердің бірі болып табылады.Мен курстық жүмыстың барысында біздің мемлекетіміздегі кәсіпкерлікке байланысты маңызды мәселелерді айта отырып, кейінгі жылдардағы кәсіпкерліке байланысты статистикалық мәләметттерді көрсететін боламын.
Сонымен курстық жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, жалпы жұмыста жазылған мәселелер ол кәсіпкерліктің Қазақстандағы маңызы, даму эволюциясы, ерекшеліктері. Ең бірінші тарауда кәсіпкерлік туралы түсінік, оның түрлері, даму эволюциясының жолдары және кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы туралы айтылып кетеді. Кәсіпкерліктің даму эволюциясы бөлімінде «кәсіпкерлік» терминінің қолдана бастауы, көптеген елдердегі ең алғашқы кәсіпкерлік белгілерінің пайда бола бастуы, классикалық политэкономия өкілдерінің кәсіпкерлікке байланысты ойлары және анықтамалары жайында және КСРО кезіндегі кәсіпкерліктің даму ерекшелігі, бағыттары жайында жазылған.
1. Нысанбаев.С.Н., Қожамқұлов Ж.Т. Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ университеті, 2004.-138.
2. Муравьев.А.И., Игнатьев.А.М., Крутик.А.Б.,М91 Предпринимательство: Учебник.-СПб.:Издательство «Лань» 2001.-696 стр
3. Экономика предприятия: Учебник/Под ред проф.О.П.Волкова.−M: Инфра-М,1997.-417 стр
4. Бастаушы кәсіпкерге көмек үшін.Негіздер «XXI ғасыр» :Алматы;2003.-105 бет
5. Мейірбеков.А.Қ., Әлімбетов.Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы-Алматы:Экономика,2003.−252бет
6. И.Т. Баймолдаева, Аль-Пари, №3-4, 2007ж
7. М.С. Бажиева, И.Т. Манабаева, Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4 (56). 2006.
8. М.Ж.Арзаева, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 3 (55). 2006.
9. Л.Б. Ізбасарова, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 1 (59). 2007.
10. Г.Е.Мауленқұлова, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 3 (55). 2006.
11. Қ.Е.Құбаева, Г.А. Мұратбаева,Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 6 (58). 2006.
12. Д.М. Умарова, , Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 1 (47). 2005.
13. Статистика 2007
2. Муравьев.А.И., Игнатьев.А.М., Крутик.А.Б.,М91 Предпринимательство: Учебник.-СПб.:Издательство «Лань» 2001.-696 стр
3. Экономика предприятия: Учебник/Под ред проф.О.П.Волкова.−M: Инфра-М,1997.-417 стр
4. Бастаушы кәсіпкерге көмек үшін.Негіздер «XXI ғасыр» :Алматы;2003.-105 бет
5. Мейірбеков.А.Қ., Әлімбетов.Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы-Алматы:Экономика,2003.−252бет
6. И.Т. Баймолдаева, Аль-Пари, №3-4, 2007ж
7. М.С. Бажиева, И.Т. Манабаева, Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4 (56). 2006.
8. М.Ж.Арзаева, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 3 (55). 2006.
9. Л.Б. Ізбасарова, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 1 (59). 2007.
10. Г.Е.Мауленқұлова, Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 3 (55). 2006.
11. Қ.Е.Құбаева, Г.А. Мұратбаева,Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 6 (58). 2006.
12. Д.М. Умарова, , Вестник КазНУ, Серия экономическая, № 1 (47). 2005.
13. Статистика 2007
Жоспар
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның даму теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
1.2 Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
1.3Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерік жүргізудің ерекшеліктері
2.1Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық негіздері
2.2Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері
2.3Кадрларды басқарудағы шетелдік тәжірибе және оның Қазақстанда
бейіделуі
2.4Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы
2.5Шағын бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік
қажетттіліктілігі
III.Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі заманда біртұтас, ішке тарту, сыртқа тебу күштері жеткілікті.
Жаһандану процесі және әлемдік рынок ендеп те бойлап та барады, интеграция
ентелеп тұр. Дүние қайшылықтарға толы, түртініктеп дамып келеді, кедергісіз
сара жол, қоңыр өмір жоқ. Несі бар қоғамның даму заңдылықтары осындай.
Еліміз егемендік алды, есін жинап ел қатарлы дамып келеді. Азаматтық
қоңам және рыноктық экономика бағытын ұстануда. Рыноктык қарым-қатынасты,
экономикалық жаңа типін қалыптастыру жолында өркениетті қоғам құруда қыруар
шаруа жүзеге асты. Бұл ақиқат. Тағы бір шындық бар. Ол – келешектегі
жұмыстың жүгі ауыр, көлемі қомақты, дайын үлгісі жоқ, саналуан
қайшылықтарға толы елеміздің өзіне ғана тән даму үрдісі.
Азаматтық қоғамды қалыптастырып және дамытудың іргетасы, сүбелі
мәселесінің бірі – кәсіпкерлікті дамыту. Осы мәселені елбасы үнемі назардан
шығармай, қажетті жағдайларды жасап отырғаны баршаға аян. Сондай-ақ орта
және шағын кәсіпкерліктің басымдылық екедігін қайталап, қадап айтуда.
Өйткені Азаматтық қоғамның діңгегі осылар.
Кәсіпкерлік нар тәуекелділік іс. Экономикалық өнер десе де болады. Өнерге
оқып-үйрену, білімді жетілдіру, біліктілікті арттыру, машықтану арқылы қол
жетеді. Басқа жолы да әдісі де жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес нарықтық экономикалық
басты негізгі элементі болып табылады.
Ол көптеген жағдайларда экономикалық өсу қарқынын ішкі жалпы өнімнің 40-
50% құрай отырып, оның құрылымы мен сапасы анықтайды. Сонымен қатар бұл
сектор нарықтық инфрақұрылымның құрамдас элементі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың жоғарғы деңгейіне жету нарықтық- бәсекелестік
шаруашылық қазіргі моделіне маңызды роль атқарады.Сондықтан мен курстық
жұмысымның тақырыбын қазіргі уақыттағы маңызды тақырыптардың
бірі−кәсіпкерлік тақырыбын таңдадым. Бұл тақырып біздің мемлекетіміздің
дамуында үлкен маңызға ие болған мәселелердің бірі болып табылады.Мен
курстық жүмыстың барысында біздің мемлекетіміздегі кәсіпкерлікке байланысты
маңызды мәселелерді айта отырып, кейінгі жылдардағы кәсіпкерліке
байланысты статистикалық мәләметттерді көрсететін боламын.
Сонымен курстық жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, жалпы жұмыста
жазылған мәселелер ол кәсіпкерліктің Қазақстандағы маңызы, даму эволюциясы,
ерекшеліктері. Ең бірінші тарауда кәсіпкерлік туралы түсінік, оның түрлері,
даму эволюциясының жолдары және кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы туралы
айтылып кетеді. Кәсіпкерліктің даму эволюциясы бөлімінде кәсіпкерлік
терминінің қолдана бастауы, көптеген елдердегі ең алғашқы кәсіпкерлік
белгілерінің пайда бола бастуы, классикалық политэкономия өкілдерінің
кәсіпкерлікке байланысты ойлары және анықтамалары жайында және КСРО
кезіндегі кәсіпкерліктің даму ерекшелігі, бағыттары жайында жазылған.
Екінші бөлімге келетін болсақ қазіргі кездегі еліміздегі кәсіпкерліктің
түрлеріне, олардың ерекшеліктеріне, және жүргізу кезеңдеріне тоқталып
өттім. Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастарда экономиканы дамытуда
маңызға ие болған кәсіпкерлік мәселесінің елміздегі жүргізу ерекшеліктерін,
маңызын және оның құқықтық негізін екінші тарауда көрсеттім. Екінші
тараудың бірінші бөлімінде мен Қазақстан Респуликасындағы Кәсіпкерлікті
дамытудың құқықтық негіздерін, шағын және орта кәсіпорындардың негізгі
артықшылықтарын, оларды дамытудағы басымдылықтар туралы айтып өттім. Екінші
және үшінші тарауларда Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың
негізін салу кәсіпкерлікпен байланысты болғандықтан оның жалпы ерекшелігін,
ел предидентінің бұл жұмыстағы кемшіліктерін, кадрларды басқарудағы
шетелдік тәжірибе жіне оның Қазақстанда бейімделуі жайында жазылған. Екінші
тараудың төртінші және бесінші бөлімдерінде мен қоғамымыздағы реформалаудың
қол жеткен қомақты табыстарының бірі – шағын кәсіпкерліктің дамуы,
қалыптасуы және оны қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттілігі
туралы айтып өтетін боламын.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық
қызметінің бір тұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді
нысананың бірі болып табылады.Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі
дамытудағы да аса басты ықпал етеді. Кәсіпкелік еліміздің дамуында осындай
аса зор ықпал ететіндіктен мен курстық жұмысының тақырыбын кәсіпкерліке
байланысты таңдадым.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікке
байланысты маңызды мәселелерді атап көрсету және оны дамыту жолдарын
айқындау. Себебі Нарықтық қатынастар көптеген адамардың өз ісіне деген
табиғи ұмтылуды тудырып, Кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соқтырады. Кәсіпкерліктің көмегімен адмдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершіліктісақтай отырып, пайда табу жолын көздейді.Тақырыпты
зерделеудің негізгі объектілері кәсіпорынның өндірістік қызметі,өндірістің
негізгі факторларын пайдалану және кәсіпорыннң экономикалық ресурстарын
қалыптастыру тетігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мінеті − өндірістік қызметкерлердің заңдылығын түсіну
негізінде нақтылы өндірістік, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды
жүзеге асыруда тиянақты шаруашылық әдісерін әзірлеуге мүмкіндік беру.
Кәсіпкерлік қазіргі өндірістің құрамдас бөлігі ретінде, экономикадағы
бәсекелестіктің қабілетті көтеруге көмектеседі, нарықтық бас кезінде
ұйымдастырылған қоғамдық ұйымдары табиғи әлеуметтік қабатын қалыптастырады.
Нарықтық қатынастардың дамытудың алғашқы кезеңдерінде кәсіпкерлік
мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Шағын бизнеске көмекті мемлекеттік
басқару органдарымен қатар кәсіпкерлердің өзінің қоғамдық ұйымдары көрсету
қажет. Ол үшін шағын бизнеске қатысты анық әрі біріңғай мемлекеттік емес
сияқты қалыптастыру керек.
Бұл мәселе шағын бизнеске көмегі - әрбір деңгейде мақсатты, міндетті
артықшылығы арқылы анық көрсетілген арнайы жасалған бағдарлама жүйесі
негізінде шешілмек.
Кәсіпкерлік қолдау ең алдымен қалалар мен аймақтардың міндетті болып
табылады. Қазіргі кезде үлкен дербестік ала отырып, аймақтар орталық
органдардың қамқорлығынан шықты. Сондықтан да жаңа қалыптаса бастаған нарық
жағдайындағы территорияның дамуының әлеуметтік экономикалық және
экологиялық тапсырмаларының шешу қалалар мен аймақ әкімшілігінің өздеріне
түсіп отыр. Аймақтағы тиімді нарықтық шаруашылық тауар мен қызмет көрсету
нарығындағы монополиялық құрылым, шешуші кезеңінде нарықты сақтауды
қамтамасыз ететін және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге
көмектесетін, шағын кәсіпорындардың қажетті санымен теңескен жағдайда ғана
мүмкін болады.
Сондықтан да қалалар мен аймақтағы кәсіпкерлік ортаға жан-жақты көмек
көрсету қалалық аймақты деңгейде шешілетін мемлекеттік саясаттың негізгі
мақсатының бірі болуға тиісті.
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
Республика экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндірісті басқару
құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерістер болып жатқаны байқалады.
Соның ішінде маңызды бағыттардың бірі шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
болып табылады. Кәсіпкерлік алымдылық қабілеттің, пысықтықтың шынығуына
жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да болуы мүмкін емес.
Сондықтан қазіргі кезеңде өз ойлау қабілеті мен еркіндігін мол пайдалана
отырып кәсіпкерлікке назарды баса аудармасқа болмайды.
Бүгінгі таңда мемлекеттік мекемелер мен ірі фирмалар шағын
кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты ат салысуда. Өйткені олар әлеуметтік-
мәселелердің бірқатарын шешеді. Біріншіден, жұмысшылар жалдамалылар
қатарынан шығып, өз кәсібінің қожасы болу мүмкіндігі туады. Екіншіден, кіші
кәсіпкерлікті халықтың жұмыспен қамтылу мәселесімен бірлестіріп қарастыруға
болады. Үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің өркендеуі тауарлар өндіруді
үлғайтуға және қызмет көрсетуді дамытуға жол ашады.
Сол себепті, ең алдымен мен кәсіпкерліктің даму эвалюциясы мен оның
жіктелу теориясына және шетелдік тәжірибеге тоқталып өтуді жөн көрдік.
Римдік, құқықта кәсіпкерлік ұғымы іс, іс-әрекет, әсіресе коммерциялық
іс-әрекет ретінде қарастырылды. Ал кәсіпкер ретінде қоғамдық құрылысты
жүргізуші адам, жалгер алынды (түсіндірілді). Орта ғасырда кәсіпкер ұғымы
бірнеше мағынада қолданылды. Оған, ең алдымен, сыртқы саудамен
айналысатындарды жатқызды. Бұндай кәсіпкерлікке алғашқы мысалдардың бірін,
Европа мен Қытай арасындағы сауданың даму бастауында тұрған, саяхатшы Марко
Поло береді. Оның айтуынша саудагер (кәсіпкер) саяхатқа шықпас бұрын
көпеспен товарды сатуға келісім-шарт жасайды. Бұл келісім-шарт бойынша,
кәсіпкер, осы саяхатта өзі көрген көптеген ауыртпашылықтарға қарамастан, өз
пайдасының 75 процентін көпеске (банкирге) беруге тура келеді. Сонымен
қатар, кәсіпкерлер қатарына жиындарды, көріністерді ұйымдастырушыларды да
жатқызды. Бұдан басқа, бұл түсінік ірі өндірістік және құрылыстық
жобалардың жетекшілеріне де қолданылды. Мұндай жобалардың басшылары ешқашан
да тәуекелділікке бел бумады, олар тек өздеріне берілген қаржылық,
материалдық және сауда ресурстарын пайдалана отырып, жобаны ұйымдастыру
жұмыстарымен ғана айналысты. Берт Хозелиц көрсеткендей, орта ғасырда үлкен
көлемде архитектуралық жұмыстар жүргізген, қорғандар тұрғызған, шіркеулер,
әр түрлі ғимараттардың жобасын берген рухани тұлғалар кәсіпкерлер деп
танылды.
Ал кәсіпкерлік тәуекелділік ұғымы XVII ғасырда, яғни кәсіпкер деп
белгілі бір товарды жеткізуге немесе жұмысты істеуге мемлекетпен келісім-
шартқа отырған адамды тани бастағанда дами бастады. Бұл жерде келісім-
шарттың құны алдын-ала ескерілетіндіктен, шығынның немесе пайданың көлемі
кәсіпкердің тек өзінің сәттілігіне байланысты болады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкер ұғымы алғаш рет Парижде 1723 жылы
басылып шығарылған жалпы коммерциялық сөздікте кездесті. Бұл сөздікте
кәсіпкер деп өндіріс немесе құрылыс жобасы бойынша міндеттемелерді өзіне
алатын адамды айтады.
Кәсіпкер ұғымы ғылыми термин ретінде алғаш рет XVIII ғасырдың бас
кезіндегі белгілі ағылшын экономисті Ричард Кантильонның еңбектерінде
көрініс тапты. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепциясын жасап шығарды. Ал
кәсіпкер туралы Ричард Кантильон былай деді: саудагерлер, фермерлер,
қоленершілер және т.б. да меншік иелері белгілі бағада сатып алып, белгісіз
бағада сатуына байланысты, кәсіпкер дегеніміз тәуекелділік жағдайында жұмыс
жасайтын адам. Буржуазиялық экономикалық теорияда кәсіпкер ұғымы XVIII
ғасырда қолданыла бастады. А.Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер-сауда-саттық
мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын
меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады
және соның нәтижесіне, оған иелік жасайды.
Ж.Б.Сэйдің анықтамасы бойынша, бұл - өндіріс факторларының қисынын
келтіріп ұштастыратын, экономикалық қызмет атқаратын адам.
Бүгінгі таңда кәсіпкер және өсімқор деп, иелігіндегі қажетті құралдары
(өзінікі немесе қарауға алған) бар пайдалы жұмысты (істі) ұйымдастырушы
адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар–шағын кәсіпорындардың иесі,
акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық
бірлестіктерінің менеджерлері (жалдамалы басшысы).
Капиталистік елдердегі 80-жылдардағы кәсіпкерлік шуы экономикалық
өсудің жаңа жағдайында пайда болды және оның нәтижесі көптеген ерекше
факторлар мен себептерге байланысты.
Бүгінгі таңдағы капиталистік елдердегі кәсіпкерлік ҒТП-тің нәтижесіне;
капиталистік экономикалық жүйенің өсіңкілеу дамуына икемділігін қамтамасыз
ететін құралдарға, жұмыскерлерінің қалың топтарының творчесвалық және
ұйымдастыру қабілетін жүзеге асыратын формаларға тығыз байланысты.
Ал отандық кәсіпкерлікке келер болсақ, оның 70 жылдан артық үзілісте
болған өз тарихы бар. Сондықтан да оның қайта өркендеу мүмкіндіктері туралы
айтқанымыз дұрыс болмас еді, өйткені байырғы тарихи дәуірде өмір сүрген,
өткен ғасырдың бас кезінде орын алған құбылысты қайта өмірге әкелу мүмкін
емес. Оның орнына қазіргі өте күрделі қоғамдық жағдайда пайда болып және
дами бастаған жаңа кәсіпкерлікке көңіл бөлуіміз керек.
Өндірістің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін кәсіпорындар қарқыны
қозғалмалы шекте болады.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерліктің өзі бізде қоғамдық практикаға
тек 80-ші жылдардың екінші жартысында ғана енді. Кәсіпкерлік ұғымы ең
алдымен меншікке деген көзқарастың өзгеруімен байланыстырылды.
80-ші жылдардың аяғында КСРО-да көптеген экономикалық субъектілер - әр
түрлі меншік иелері пайда бола бастады (мемлекеттік, жалгерлік, жеке,
кооперативтік). Кәсіпкерліктің дамуына ең қолайлы кезең 1987-1991 жылдар
аралығы болды. Салық ұйымдарының мәліметтері бойынша, аталған кезеңде КСРО
бойынша 240000 шағын кәсіпорын тіркелген екен .
Елде кооперативтік құрылыс барысында көптеген радикальды (түбірлі)
өзгерістер көрініс берілді. Ал мына цифрлар кооперативтің тиімділігін
көрсетеді: КСРО бойынша 1988 жылы өткізілген өнім көлемі 4,3млн. сом
құраса, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш 67млн. өсті. Жұмыс пен қызмет көрсету
көлемі де 1988 жылғы 4,3млн. сомнан 1989 жылы 34млн. сомға дейін өсті. ЖҰӨ-
гі кооперативтен түскен өткізілген өнімнің (жұмыс пен қызмет көрсету) үлес
салмағы 1988 жылғы 0,7 %-тен 1990 жылы 6,1 %-ке өсті. 1989-1990 жылдары
кооперативтер негізінен мемлекеттік кәсіпорындарда құрылғандықтан және
мемлекет меншігін пайдаланғандықтан, кооперативтік қозғалыс экономиканың аз
ғана бөлігін құрады, яғни мемлекеттік меншік формасы үстем болды.
Ал ұсақ кәсіпорындар мемлекеттік өнеркәсіп құрамында әрқашан да өмір сүрген
еді, бірақ олар екінші сортты өнеркәсіп болды. Осы кезде шағын
кәсіпорындар негізінде шағын бизнестің мемлекеттік секторға қатысты және
сонымен қатар қатал орталықтандырылған басқару жүйесіне салыстырмалы
(қатысты) автономизация жүрді. Автономизацияның алғашқы формалары
кооперативтік және жалгерлік (арендалық) қозғалыс болды. Бірақ та олардың
дамуы техникалық жетіспеушіліктерді жеңіп шығып инновациялық орта
қалыптастыра алмады.
1990 жылы шағын кәсіпорындар құру жәнө оларды дамыту шаралары туралы
және оған салықтық жеңілдіктер беру туралы үкіметтің қаулысы шыққан кезде
шағын бизнестің дамуы жаңа күш алды. Бұл қаулыны қабылдағанда мемлекет
саясаткерлері арендалық жүйеге,меншіктің кооперативтік түріне көшіру
арқылы, немесе акционерлеу принципі негізінде жұмысшы тобыны берү арқылы
тиімділігі аз және рентабельді емес ұсақ мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешелендіруді бастамақ болды.
Мемлекеттік статистика бекіткендей 1910-1991 жылдары шағын
кәсіпорындардың өсуі кооперативтердің шағын кәсіпорын болып қайта құрылуы
есебінен болды.
Осы кезеңде көптеген шағын кәсіпорындар ірі мемлекеттік кәсіпорындардың
құрамында ұйымдастырылды. Бірақ та, егер олар батыс елдерінде венчурлық
түрде құрылса, ал бізде, негізінен, басқарушы элитаның табысын жоғарылату
мақсатында құрылды. Тиімділікке жету мемлекеттік кәсіпорын-құрылтайшылардың
жеңілдігі бар немесе ақысыз өндіріс алаңдарын, ресурстарын, құрал-
жабдықтарын қолдану есебінен жүргізілді. Ал шағын кәсіпорындардың құрылу
процедурасы өте күрделі болды. Ол белгілі бір деңгейде жергілікті
әкімшіліктің шешіміне тәуелді болды, ал. Бұл өз кезегінде парақорлыққа жол
салған болса, құрал-жабдық, материалдардың еркін нарығының жоқтығы шағын
фирмаларды көлеңкелі экономикаға итермеледі.
КСРО ыдырап, әміршілдік жүйеден нарықтық жүйеге өту кезінде бұрынғы
республикалар арасындағы шаруашылықтық байланыстар үзіліп кетті. Осы кезде
бұрынғы Кеңес Одағындағы ірі кәсіпорындар өздерінің экономикалық
өзгерістерге икемділігінің төмендігінен, салғырттығынан көп зардап шекті.
Ал 1992 жылы елдегі шағын бизнеске мемлекеттің салық және баға саясаты
өте қатты кедергі келтірді. Елді жалған кәсіпорындар толқыны орап алды.
Еске сала кететін бір жайт, бізге шағын бизнестің экономикалық ортаға
әсерін қарастырғанда болып жатқан процестердің этаптарын ғана көрсетпей,
сонымен қатар кәсіпкерлердің типтерін де көрсеткен абзал.
Мамандардың бағалауынша, кез келген елдегі тұрғындардың 6 процентінің
ғана кәсіпкерлік қабілеті бар және өз ісін ашуға дайын. Ал әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық жағдайында мұндай адамдардың саны азая түсетіні
бәрімізге белгілі.
Республика экономикасының нарықтық қатынастарға көшу және оның
әзірше монополиялық биік деңгейін сақтау кезеңінде экономикалық өрлеудің
басты күші-шағын және орта бизнесті дамытудың маңызды мәні бар.
Монополизм еркін рыноктың аласапыранын және еркін бәсекелестік
мүмкіндігін жоя отырып экономикалық және технологиялық прогресске қарсы
әсер ететін факторларды жасайтыны белгілі. Аса инертті ауыр, техникалық,
технологиялық және ұйымдастырушылық жаңалықтарды қабылдамайтын өнеркәсіп
құрылымы – монополизмнің нәтижесі болып табылады. Капитал мен өндірістің
жиынтығы технологияның ауырлауына әкеп соғады, ал еркін бәсекелестіктің
шектелуі капиталдың салааралық еркін айналымына – қоғамдық қажеттіліктерге
сәйкес келетін өндіріс құрылымын қолдаудың ең сенімді құралына кедергі
келтіреді. Яғни монополизмнің
бойында қай кезде де тоқырау қаупі бар. Оған қарсы әсер ететін жалғыз
фактор – шағын жеке бизнес. Солардың ішіндегі ең бастысы шағын
кәсіпорындарды ресурстық және қаржылық қамтамасыз ету болып табылады.
Іс бастау үшін қаражаттың жеткіліксіз болуы не болмауы, несие алудағы
қиыншылықтар, материалдық – техникалық қамтамасыз етудің қиындығы шағын
кәсіпорындардың көпшілігінің өндірістік қызметін
жүргізуге жағдайдың болмауына әкеп соғып, олар өз тіршілігін тез-ақ
доғарады. Сондықтан да шағын және орта бизнесті дамыту Қазақстанның
экономикалық реформасының басым бағыттарының бірі ретінде мемлекет
қолдауын талап етеді.
Ал әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта кәсіпорындар
тек нарықтық экономика жағдайында ғана тиімді бола алады Олардың барлық
өндірістік, яғни ақпараттық, материалдық техникалық, ғылыми, жобалық –
конструкторлық және т.б. қажеттіліктерін нарық қанағаттандырады.
Шағын кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің негізгі факторы олардың
икемділігі болып табылады, яғни, тұтынушыны тез тауып алуға және нарықта
өтімді товарды тез тарату қабілеті.
Ғылыми техникалық прогрессте шағын кәсіпкерліктің ролінің негізгі
факторлары үш бағыт бойынша анықталады:
• ірі және ұсақ өндірістің техникалық деңгейіндегі мамандандырылудың
дамуы;
• шағын өндіріс маштабында тиімді, аз ақша қаражаты жұмсалатын
технологиялық әдістерді, өндірістік саланы (бағытты) және машина жүйесін
енгізу және дамыту;
• жаңалықтардың (жаңа енгізілгендердің) жылдамдатылғанөндірісі.
Шағын бизнес тәуелсіз басқаруымен, меншік капиталымен, операциялар
ауданының жергіліктілігімен, шағын көлемімен сипаттталған .
Шағын кәсіпорындардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
• тез өзгеріп отыратын нарықт талаптарына жылдам бейімделгіштігі мен
икемділігі;
• өндіріс технологиясын өзгертуге, товардың үлгісі мен типін тез
өзгертуге, жаңалық енгізуге қабілеттілігі;
• ынталандыру жүйесінің икемділігі;
• жұмыс күнінің еркін ұйымдастырылуы (толық емес жұмыс күні және үйге
алынатын жұмыс);
• аймақтық экономиканың дамуындағы, аймақтық басқарудағы дербестіктің
жоғарылауындағы шағын кәсіпорындардың ролі;
• әкімшілік кедергілердің болмауы;
• өндіріс пен қызмет көрсетуге мамандандыру;
• жұмыспен қамтамасыз етудегі маңызды роль;
• дәрежелі мамандарды ұтымды пайдалану;
• өндіріс процөсстерінің қарапайымдылығы;
• өнімнің әрдайым жаңартылып тұруы;
• жеке қарым - қатынас мүмкіндігі.
Бұл артықшылықтар тек сатушы мен сатып алушының арасында ғана емес,
сонымен қатар, менеджер мен жұмысшының арасында да көрініс береді.
Шағын бизнесті басқаруда бірқатар негативті сәттер де бар. Кейбір
факторлар шағын бизнеске қолайсыз болып келеді. Бұған, бірінші орында,
ресурстарға қол жеткізудің қиындығын жатқызуға болады. Банктер мен басқа
да қаржы көздері шағын кәсіпорындарға сенімсіздікпен қарайды және оларға
жоғары проценттер қояды.
Шағын бизнестегі өндіріс шеңберінде үнемділік болмайды, бұл тек өндіріс
шеңбері кең ірі бизнеске ғана тән.1.(12-24), 9.(82-85)
1.2Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
Кәсіпкерлік алуан түрлі және кешенді ұғым. Мысалы: кәсіпкерлік
атұаратын жұмысына байланысты қндірісістік, коммерциялық, кеңес беру,
қаржылық және т.б. болып бөлінеді. Бұлар бірігіп немесе өз алдына әрекет
етуі мүмкін. Олардың әрқайсысының өзіне тән даму ерекшеліктері бар.
Кәсіпкерліктің барлық түрлерін анықтаушы және буындастырушы – тауар
өндіруші. Олөндірісітк кәсіпкерлік болып табылады. Ол ең ұзақ және еңбекті
талап ететін процесс. Сондықтан, мысалы, кәсіпкер тез пайда алуға
ұмтылғанда, оның қызметі көп жағдайларда коммерциялық сипат алады.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерінің өзі бірнеше тармақтарға бөлінеді.
Осылайша, өндірістік кәсіпкерлік инновациялық, ғылыми-техникалық қызмет,
тауарлардың тікелей өндірісі, қызмет көрсету, оларды өндірістік тұтыну және
де осы салалардағы ақпараттық қызметте болады.
1.2.1Өндірістік кәсіпкерлік
Өндірістік кәсіпкерліктің объектісі – тауарлар, қызмет көрсету әне
капитал. Соңғы жағдайдан қаржылық кәсіпкерлік келіп туындайды.
Өндірістік кәсіпкерліктің зерттеу пәні – өндіріс және капитал,
қызметтерді тұтыну сферасы.
Кәсіпкерліктің осы трінің қызметі өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдарда
іске асырылады. Қызмет жүргізу субъектісі – кәсіпкер– товар өндіруші.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
Өндірістік кәсіпкерлікті іске асыру ең алдымен, өндіруге қажет, сондай-ақ
көрсетуге тиісті өызмет түрін фирманың анықтауынан басталады.
Өндіріс қорлары негізігі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі
қорға– жабдықтар, техника, көлік,ғимараттар, машиналар, құралдар,ал
айналмалы қорға – шикізат, негізігі және көмекші материалдар,жанармай,
қосымша бөлшектер, жартылай фабрикаттар жатады.
Сонымен қатар, өндірісті тиімді жүргіуге қажетті амандандырылған білікті
кадрлар жайлы ойластырылады.
Өндірістің келесі факторы – ақпарат. Қазіргі ҒТП жағдайында мұның
маңызыерекше. Ақпарат рынок жағдайын дер кзінде дәлме-дәл көрсетіп ақиөатты
ашып тиімді нәтижелі жұмыс істеудің алғышарты және құралы.
Кәсіпкер өндіріс факторларының барлығы дайындалғаннан кейін қнімді
қндіруге кіріседі. Тауарды өндіру үшін екі өте маңызды мәселе өте маңызды.
Біріншісі – өндіру технологиясы. Екіншісі – өндірісті қалай тиімді
ұйымдастыру.
1.2.2 Коммерциялық кәсіпкерлік
Отандық экономикада кәсіпкерліктің кең тараған түрі бар. Ол –
Коммерциялық кәсіпкерлік. Бұны көптеген себептермен түсіндіруге болады.
Негізгілері: Коммерциялық кәсіпорынның пайдасының жоғары болуы, жылдам
қайтарымдылығы, жүзеге асыру процесінің оңайлығы, басқару жүйесінің
жеңілдігі, тиімділігі және т.б.
Коммерциялық кәсіпкерлік дегеніміз не?
Кәсіпкерлік ұңымы пайда алып келетін белсенді қызмет бабы. Коммерциялық
кәсіпкерлік – пайда және табыс алуға бағытталған сауда-делдалдық, сауда-
дайындық жұмыстарының жиынтығы.
Коммерциялық кәсіпкерлік ең алдымен, ақша-тауар, сауда-айырбас
операцияларында анықтаушыроль атқарады. Сондықтан, коммерциялық
кәсіпкерліктің мәні – сату, сатып алу бойынша, яғни, тауарларды қайта сату
операциялары болып табылады.
Коммерциялық негізгі нышандарын атап өткен жөн. Олар:
1. Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі операциялары адам дамуының
барлық кезеңдерінде және әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге
тән.Өзіндік ерещеліктері бар.
2. Коммерциялық кіәсіпкерлік – динамикалық үрдіс. Демек, статистика
қызметін атқармайды. Әрдайым сату және сатып алу, тауарлардың,
капиталдың үнемі ырғағын біліп отыру қажет. Кәсіпкр тек бір
сағатқа ғана жұмыс істемейді.т Оның қызметі түрақты негізде
белгілі уақыт мерзімін қамтиды.
3. Коммерциялық опрациялар негізінде келісім мәмілелері жатады.
Оларға рынок агентттерінің ұйымдастырушылық-техникалық және
әлеуметтік-экономикалық әрекеттері тән.
4. Коммерциялық кәсіпкерліктің негізі – тұтыну заттарына деген жеке
меншікті құрайды.
5. Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл жүйелік құбылыс. Оның дамуының ішкі
даму күштері болады Олар: бәсекелестік, ұдайы өндіріс, және
өамтамасыздандыру жүйесі, іскерлік субъектілерінің тікелей
байланыстары, жеке инфрақұрылымдар. Бұған банктер, биржалар,
ақпараттық жүйелер, консалтингтік және аудиторлық компаниялар
жатады. Сондай-ақ қанағаттандыру жүйелері – менеджмент.
1.2.3 Қаржылық кәсіпкерлік
Коммерциялық кәсіпкерліктің объектісі капитал болғанда қаржылық
кәсіпкерлік қызмет туындайды. Демек, қаржылық кәсіпкерлік–коммерциялық
кәсіпкерліктің ерекшк түрі деген тоқтамға келген жөн.
Қаржылық кәсіпкерліктің объектісі –ерекше тауар.Олар: ақша, валюта,
бағалы қағаздар.
Қаржылық кәсіпкерліктің оқыту пәні – айналыс сферасындағы, құн айырбасы
саласындағы процестер. Оның негізі – ақш, валюта-ақшалық қатынастар.
Дәлірек айтқвнда бәр ақшалардың басқа ақшаларға тікелей немесе жанама
формасындағы сатылуы.Субъектісі – қаржылық кәсіпкер. Қызмет жасау ортасы –
коммерциялық банктер, қор биржалары.
Қаржылық кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
1.2.4 Кеңес беру (консультация) кәсіпкерлігі
Кеңес беру кәсіпкерлігін жүргізу, басқа кәсіпкерлік қызмет түрлеріне
қарағанда өте табысты. Мол пайда әкеледі.
Жұмысын іске асыру формалары сан алуан. Олардың ішінен өте кең тарағаны
бір мәрте ауызша кеңес беру, ең жиі кездесетіні − консалтингтік жобалар.
Кеңес беру кәсіпкерлігін іске асырудың алғы шарты бар. Онсыз мүлдем іске
аспайды. Ол − қажеткер-тапсырушының болуы. Тапсырыстар әртірлі бағытта
түсуі мүмкін. Бұл фирманың жалпы басқаруын және жеке өзекті мәселелерін
қамтиды. Атап айтқанда әкімшілік, қаржылық басқару шешімдері, кадрарды
басқару, маркетинг, арнайы қызметтер мен тағы да басқалар болуы мүмкін.
Ол үшін кеңес беруші фирмаға тапсырыс беруші фирма жайында, оның
өндірістік, қаржылық, коммерциялық, кадрлық және басқа да мәселелері
бойынша кең мағлұмат беруі қажет. Алынған ақпарат бойынша, фирма жғдайының
жақсаруының жолдары мен әдістері анықталады.
Кеңес беру кәсіпкерлігін жүргізу кезеңдері
Қорытынды кезеңде жобаны іске асыру бойынша жазбаша есеп беру және қосымша
ұсыныс жасау тізімін бергені абзал.1.(21-26), 2(45-53)
1.3 Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
Кәсіпкер дегеніміз кім? Кәсіпкерге не жатады? Кәсіпкердің бағы неде?
Осы және басқа да осындай сұрақтар күн сайын көбейіп, бұл процеске деген
ынтаны әлем деңгейінде күшейтуде. Жоғарыдағы сұрақтарға жауап бере отырып,
кәсіпкерлік туралы көзқарастың мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-техникалық процестің және қоғамдағы
өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай тұратынын
атап өту қажет. Әсіресе нарықтық несие мен ақша айналымының әсері
айтарлықтай.
Әлеуметтік-экономикалық, құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталык, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Барлық кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке-дара индивидтер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке-
дара өндірісті (жан-үя, кәсіпорны) ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай
кәсіпкердің жұмысы өзінің еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті
қолдануға негізделеді. Соңғы жағдайда кәсіпкер жолдаушы болады.
Кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүргізуі мүмкін, оларды
байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық мүдде. Мүндай
кәсіпкерліктің түрі-үжымдық, коллективтік деп аталады. Ұжымдық
кәсіпкерліктің субъектісі-әртүрлі ассоциациялар: акционерлік қоғамдар,
кооперативтер және т.б. Жеке-дара кәсіпкерлерге қарағанда партнерлік
бірлестіктер ірі көлемдегі мәселелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені мемлекет
кәсіпорындарының үжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды.
Бірақ егер қайта қүрылыс болып, бүрынғы үжымның орнына жаңа, айталық
арендаторлар үйымы құралса, онда соңғылары үжымдық кәсіпкерлііктің
субъектісі болады.
Кейбір жағдайларда кәсіпкерліктің субъектісіне мемлекеттік, оның тиісті
органдарын жатқызады. Бірақ нарықтық экономиканың жалпы ережөсі бойынша
мемлекет бизнесті үйымдастырудың жолын белгілеп, оны бақылап отырып
кәсіпкерлік субъектісі бола алмайды. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет
түрінің иерархиясы шығады: мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше
нарықтық экономикадағы роліне байланысты), ұжымдық, жеке-дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктөрін толық бағалау үшін олардың
субъектілерін номинальды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номинальдыға кәсіпкерлік қызметпен айналысу қүқы жатады. Нарықтық экономика
елдерінде әрбіреуінің бүған қүқығы бар. Алайда мүны жүзеге асыру қоғам
мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, реалды
субъектісі-бүған деген алғышарттары бар, ең бастысы-капитал иемдену қүқысы
барлар Міне осы .адамдар экономиканың кәсіпкерліксектоі:н қүрып, дамыта
алады.
Кәсіпкерліктің объектісі-адамның белгілі қызметі. Мұның ерекшелігі
неде? Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі - өндірілген өнім мен көрсетілген
қызмет. Бірақ, ең бастысы - әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін,
пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты
- өз кәсіпорнының пайданы көп келтіру немесе шығындарын барынша азайту. Ал
кәсіпкердің табысы, көбіне оның істі ұйымдастыруына тікелей байланысты.
Қызметінің басталуы кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып
қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялардың жаңа жолдарын іздейді, бұл
кәсіпкер ісінің ең басты мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, өскі ойлау шеңберінен
шығу. Былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметтер мен
товарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын
өзгерту, жаңарту және өркендету туралы болып отыр. Мұндай өзгерістердің
түрлері әр алуан-жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескіні қайта құру,
байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе өскілерін жою, модификациялау
және т.б.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық-өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
фак.торларын комбинациялау.
Аќшалы айналдыру Жєне несие
Барынша көп табыс келтіру - кәсіпкерлік жұмыстың қозғаушы факторлар . .
Бірақ нарық жағдайда белгілі бір өзгерістер өне бойы болып тұрады .
Кәсіпкерлер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді , . Жоғарыда
көрсеткеніміздей , олар өздеріне тиімді өзгерістер , яғни жұмыстарына
жаңалықтар енгізеді . Жаңалық процесінің мұраты – табу пайдасы . Нарыққа
жаңа тауар шығарған немесе үнемдейтін ќор , экономикалық тиімді ұсынған
алғашқы технология оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары
бағамен сатады фирмасы . қабілет - әдеттегіден ерекше шешім қабылдау
қабылетін және жағдайға творчестволықпен қарау іскерлік әлемінде
жоғарыбағаланады сона Мінесі .
Есептердіњ
, тәуекелдің негізінде - мүмкін болатын және шын шығындар мен
нәтижелердің ара қатынасы жатады . Егер өндірілген товарлар бағасы
жұмсалған шығындарды қайтармаса , онда кәсіпкер өз қызметін тиімді
ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен жайсыз болғаны конъюктура , Өндіріс
факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді ене бойы қауырт
жағдайда ұстайды , ал мұндай психологиялық жай өндірістің басқа мүшелерінде
жарайды . Сонымен нақты кәсіпкерлікқызметтің шеңбөріне шаруашылық
белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу , пайдалылықты анықтау , өндірісті
ұлғайтудың қаржылық және басқа ресурстардың қамтамасыз ету , жұмысшыларды
жалдау , өкіметпен , жабдықтаушымен , клиенттермен қарым - қатынастар енеді
. Әрине , жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруы міндетті емес соналары .
Бірақ кәсіпкерді линзамен салыстыру орынды : ол басқалардың энергиясын
көбейтеді Тәуелсіздік ( еркіндік ) - кәсіпкерліктің мәні осында : біреуі
оған өмір берсе , екіншісі тағдырын анықтайды , Сонымен , кәсіпкерлік
қызметтің өркениетті дамуы үшін белгілі жағдайлар қажет . Кәсіпкерлікті
өркендетудің шарттары : мањѓаздардыњ меншік қатынастарын жєне фикациялау (
адамдық келбеті ), мүліктерді қолдану жөнінде өз еркі , жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің болуы , өнімдер мен табыстар жөнінде деп
осындай мүмкіндіктердің берілуі , қабілеттер мен тұтынушылардың
экономикалық еркіндігі , нарықтардың ашықтығы және теңсалмақтылығы , , ,
мен жұмыс күшінің ғалысында кедергінің болмауы хабар , товарды бірдей
бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы , , мұның ішінде заң шығаратын ,
орындаушы – өкіметінің құрылуы және меншіктің иесі мен кәсіпкерлер құқығын
қорғау кєрездерініњ . - құқықтық түрлері . Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу
тәсілі ретінде жаңа іске адамның жеке энергиясы мен капиталын жұмсаудан
көрінеді . Сондықтан ол оның мақсаты мен нәтижелігі жағынан жеке оның
құралы - шығындарды азайту , үнемділігі тұрғысынан ия тиімділігін ,
тәртібін барынша ойластыруды талап етеді . Мұндағы кәсіпкерлік әрекеттің ең
бастысы , тиімдісі - таңдаудың дұрыстығы немесе таңдаған істің кәсіпкердің
жеке потенциалына сәйкес келуі .
Осыған байланысты бизнесті ұйымдастырудың үш негізгі түрін атап көрсету
абзал :
1. Жеке - сый тарту кәсіпкерлік
2. Серіктестіктер
З . Акционерлік қоғам
Сонымен , Қазақстанда қәсіпкерлік қызметтің белсенділігін көтеру үшін
бизнесті ұйымдастырудың жоғарғы көрсетілген түрлерін дамыту керек ,
тәжірибені бақылау олардың бизнесті жандандыруға игі әсерін көрсетті бары .
І.З. Шағын бизнесті дамыту ерекшеліктері
Кәсіпкерлік ниеттің белсенділігінің артуы ірі корпорациялармен қатар
шағын кәсіпорындарда да байқалады. Атап өтерлік жай, мұнда ірі, орта және
шағын бизнестің өзара әрекеті күшейеді. Алдымен көңіл аударатыны - ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы (жаңаны жасаудағы табыс нарықтағытүсімімен
бірдей) шағын новаторлық компаниялардың жоғары тиімділігі және осымен:
байланысты 70 жылдардағы мұндай компаниялардың санының өсуі. Әртүрлі
есептер бойынша (ұлттық әлем классификациясының түзетуімен) шағын бизнестің
үлесіне 80 жылдарда ГДР, Англияда, Италияда өнеркәсіп өндірісін 15 - і,
францияда, АКШ-та, Жапонияда 13-і келеді. Барлық кәсіпорындардың ішінде
оның үлесі 90 проценткө жетті, ал елдердің түріне қарай, онда
істейтіндердің үлесі 36-80 процентке дейін өсті. Әрбір кәсіпорынның, шағын,
орта немесе ірі, экономикада өзінің атқаратын қызметтері бар. Бірақ бірде-
бірі негізгі фирма түрлерін толығымен ығыстырып шығару мүмкін емес, өйткені
экономика жағдайларын түгелдей унификациялауға болмайды. Әртүрлі типтегі
компаниялар өне бойы қатар өмір сүріп, бір-біріне тұрақты қауіп келтіріп
отырады. Жалпы нарық осының арқасында қайсыбір компания тобының үнемі
үстемдігінен құтылады. Шағын бизнестің экономикадағы орны мен қызметі
тұрақты болмайды. Оның ірі өндіріспен, монополистік капиталмен және
мемлекетпен байланысы да түрліше. Әркездегі техникалық прогрес кіші
кәсіпкерліктің өмір сүру жағдайларына түрліше әсер етті. Шағын
кәсіпкерлікті қалай түсіну керек?4(31-36), 7.(32-35)
2Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік жүргізудің ерекшеліктері
2.1. Kәcinкepлiкmi дaмыmyдың құқықmық нeгiздepi.
Қaзaқcтaндaғы экoнoмикaлық peфopмaлapдың мaңызды бaғыттapының бipi
шaғын бизнecтi қaлыптacтыpy жәнe дaмытy eкeндiгi бәpiмiзгe бeлгiлi.Қoғaм,
кәciпкepлiк-нapық мexaнизмiн жәнe қaзipгi нapық жүйeciнiң құpaмдac
бөлiктepiн қaлыптacтыpyдың бipдeн-бip көзi eкeндiгiн мoйындayдa. Бұны
кәciпкepлiктiң нeгiзiндe жaтқaн экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк қызмeттepдiң
кeң көлeмiмeн түciндipyгe бoлaды: жaңa жұмыc opнын қaлыптacтыpy, нapықты
тoвapлap мeн көpceтiлeтiн қызмeттepгe тoлтыpy, бәceкeлecтiк opтa
қaлыптacтыpy жәңe т.б.
Жұмыc пeн қaмтылy пpoблeмacы, өciн кeлe жaтқaн жұмыccыздық дeңгeйi
қaзipгi кeздe бүкiл әлeмдiк бoлып тaбылaды. MOT жәнe БҰҰ cияқты xaлықapaлық
ұйымдapдың бaяндaмacындa aйтылғaндaй, экoнoмикaлық өcy қaжeттi жaңa жүмыc
opнын бepмeйдi. Mыcaлғa, дaмып кeлe жaтқaн экoнoмикacы бap 50 eлдiң 7-дe
ғaнa жұмыc opны caны өcтi. Ocыдaн кeлiп, әp түpлi eлдepдiң ғaлымдapы мeн
экcпepттepi жұмыccыздыққa қapcы күpecтiң eң тиiмдi әдici бизнecтi дaмытy
дeгeн қopытындығa кeлдi.
Әлeмдiк төжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, 20 ғacыpдың aяғындaғы
экoнoмикaдa бизнec мaңызды opын aлды, oл мeмлeкeттiң гүлдeнyiндe нeгiзгi
poль aтқapaды. Бipaқ, кәciпкepлiктiң кeң мacштaбтa дaмyы мeмлeкeттiң
pecпyбликaлық, aймaқтық, жepгiлiктi дeңгeйлepiнeн жaн-жaқты әpi мaңызды
қoлдayды тaлaп eтeдi. Aл бұл Қaзaқcтaн үшiн epeкшe aктyaльды бoлып
тaбылaды: жaлпы экoнoмикaлық қүлдыpay жaғдaйындa, pecми жәнe жacыpын
жұмыccыздықтың өcyi, әcipece жacтap мeн өйeл aдaмдap
apacындa,түpғындapдapдың үлкeн бөлiгiнiң өмipлiк дeңгeйiнiң
төмeндeyi,өлeyмeттк шиeлeнicyшiлiктiң ұлғaюы жaғдaйындa oдaн шығyдың жaлғaз
жoлы кәciпкepлiккe жaн-жaқты жәнe икeмдi мeмлeкeттiк қoдлay бepy, oның
дaмyынa экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк жaғдaй жacay бoлып түp.
Кәciпopындapдың кoммyникaцияcының қapaпaйымдылығы жәнe икeмдiлiгiмeн
бaйлaныcты бacқapyдaғы,нapық жaғдaйының өзгepicтepiнe жылдaм peaкцияcы
cияқты apтықшылықтapы бiзгe бeлгiлi.Бipaқ-тa coнымeн қaтap,шaғын
кәciпopындap Қaзaқcтaндa бeлгiлi қиыншылықтapғa дa кeздeceдi:
• нeгiзгi кaпитaлдың жeтicпeyшiлiгi нeмece жoқ бoлyы;
• бюpoкpaтиялық кeдepгiлep, кoppyпция;
• қылмыcтық құpылымның қыcымы;
• oқытy cұpaқ,тapы жөнiндe, мeмлeкeт тapaпынaн қoлдay жәнe нacиxaт
жөнiндe нaқтылықтың бoлмayы.
Coндықтaн дa ,шaғын кәciпкepлiккe мeмлeкeт тapaпынaн көмeк ayaдaй
қaжeт.
Tәжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, кәсіпкерліктің дaмyы жөнiндe тиiмдi шeшiм
қaбылдay үшiн,мeмлeкeттiк opгaндapғa yaқтылы жәнe нaқты aқпapaт жeтicпeйдi.
1995 жылғa дeйiн қapacтыpылғaн oблыcтaғы icтiң жaғдaйын көpcтeтeтiн
тoқcaндық cтaтиcтикaлық eceп бepy бap бoлaтын, oдaн кeйiнгi жapты жылдық
eceп бepy мeн eceп жyйeci, кeйiннeн, жылдыққa көшipiлгeн бoлaтын. Ocығaн
бaйлaныcты,қaзipгi yaқыттa Қaзaқcтaндaғы шaғын кәciпкepлiктiң қaлыптacy
жөнe дaмy пpoцeciн көpceтyгe жәнe oғaн қaжeттi мeмлeкeттiк қoлдay көpceтyгe
көмeктeceтiн cтaтиcтикaлық eceптi ұйымдacтыpy мәceлeci өтe өткip бoлып
oтыp.
Қaзipгi кeздeгi eceп жүйeci мeн eceп бepy Қaзaқcтaндaғы кәсіпкерліктің
дaмyы мeн жaғдaйын тoлық көpceтe aлмaйды. Жaлпылaй aлғaндa, кәciпкepлepдiң
тaбыcтapынaн ayдapымдap тypaлы,coнымeн қaтap, тapтылғaн aқшa қapaжaтының
coмacы жәнe oны қoлдaнy тypaлы ceнiмдi, нaқты cтaтиcтикaлық aқпapaт жoқтың
қacы. Ocығaн бaйлaныcты,түтынyшығa нaқты жeткeн мaқcaтты қapaжaтapды
бaғaлay мүмкiн eмec. Oл үшiн шaғын бизнecтe бap жeнe қoлдaнылaтын нeгiзгi
қopлapды cипaггaйтын көpceткiштep тiзiмiн кeңeйтy кepeк.
Ұcaқ кәciпкepлepгe күндeлiктi жұмыcтa ғылым жeтicтiктepiн пaйдaлaнyғa
қaжeттi ғылыми тexникaлық жәнe пaтeнттiк aқпapaттapғa қoл жeткiзy өтe
қиын.Бұғaн қocымшa кәciпкepлep мeн мeмлeкeттiк ғылыми-зepттey жәнe жoбaлық-
зepттey ұйымдapының apacындa бaйлaныc жoқ.
Coнымeн бipгe,шaғын бизнecтiң дaмy жoлындaғы әpтүpлi oбъeктивтi
кeдepгiлepдi aтaп өткeн жөн:
• aймaқтap бoйыншa өндipгiш күштepiнiң opнaлacyының
бipкeлкi eмecтiгi;
• шикiзaт өндipyшi бaғыттaғы caлaның бacымдылығы;
• әлeyмeттiк apттa қaлғaн ayдaндap мeн экoлoгиялық жүдey
зoнaлapдың көптiгi;
• жұмыcшы күшiн кәciби дaйындayдың,әcipece ayылдық
жepлepдeгi төмeн дeңгeйi жәнe т.б.
Coңғы жылдapы өкiмeттe көптeгeн зaңдық жәнe нopмaтивтiк aктiлep
қaбылдaнды. Meмлeкeттiң шaғын бизнecтiң кeлeшeктeгi дaмyы тypaлы қaм жeyiн
Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Пpeзидeнтiнiң 1997 жылғы 6 нaypыздaғы жәнe 7
шiлдeдeri Шaғын кәciпкepлiктщ дaмyынa мeмлeкeттiк қoлдayды күшeйтy жәнe
Қaзaқcтaн Pecпyбликacындaғы шaғын кәciпкepлiктi дaмытyдың жәнe қoлдayдың
aймaқтaқ бaғдapлaмaлapы жәнe бacымдықтapы тypaлы жapлықтapынaн көpyгe
бoлaды, Ocы жылы Пapлaмeнт тaғы үш зaң қaбылдaды: Шaғын кәciпкepлiккe
мeмлeкeттiк қoлдay тypaлы; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының кeйбip зaң
aктiлepiнe өзгepicтep мeн тoлықтыpyлap eнгiзy тypaлы ; Жeкe кәciпкepлiк
тypaлы.
Бұл зaңдapдa Шaғын кәciпкepлiк түciнiгi aнықтaлғaн. Жeкe жәнe зaнды
тұлғa шaғын кәciпкep бoлa aлaды. Kәciпopынның aктивтepiнiң құны жылынa 60
мың eceлeнгeн eceптiк көpceткiштeн acпayы кepeк.
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының cтpaтeгиялық жocпapлay жәнe peфopмaлay
aгeнтiгiндe шaғын кәciпкepлiктi қoлдay дeпapтaмeнтi құpылғaн eдi.
Дeпapтaмeнт кәciпкepлepгe жepгiлiктi opгaндapдa көмeк көpceтeдi.
Қaзaқcтaндaғы opтa жәнe шaғын кәciпopындap көптeгeн қиындықтapмeн
кeздeciп oтыp:
• нecиe aлyдың қиындығы,өйткeнi бaнктep бeлгiлeйтiн
пpoцeнттiк cтaвкa мeн инфляция дeңгeйi apacындaғы
мөлшep өтe жoғapы;
• нopмaтивтiк бaзaлapдың түpaқcыздығы;
• өнiмгe дeгeн cүpaныcтың өтe төмeндiгi;
• инcтaнциялap apacындaғы әpeкeттepдiң кeлicпeyшiлiгi;
• кәciпopынның iшкi ұйымдық құpылымындaғы
пpoблeмaлap.
Kөптeгeн кәcіпopындapғa тaбыcты қызмeт cтpaтeгияcын aнықтay дaғдыcы
жeтicпeйдi, бұл көптeгeн жaңa кәciпopындap пaйдa бoльш жaтқaн жaғдaйдa өтe
мaңызды. Бұл кәciпopындapдa жүмыc жәнe жayaпкepшiлiк дұpыc бөлiнбeгeн
,жұмыcкepлepдe кәciби дaйындық жeткiлiкciз пapтнepлep жәнe бәceкeлecтepмeн
өз apa қapым-қaтынac жacayдa қиындықтap бoлaды. Kөптeгeн жaғдaйлapдa шaғын
жәнe opтa кәciпopындap бipдeй бoлып кeтeдi, мүндaй жaғдaй бoлмayы кepeк
(мыcaлғa, зaң aктiлepiндe).
Шaғын жәнe opтa кәciпopындapдың нeгiзгi apтықшылықтapы мынaдa:
• aзaмaттapдың жинaқтapын, жeкe кaпитaлды қoлдaнy
eceбiнeн opтaлықтaндыpылмaғaн кaпитaл caлымдapын
қoлдaнбaй жaңa өндipicтiк қyaттapды жacay мүмкiндiгiнiң
бoлyы ;
• cұpaныcқa иe тoвapлapды өндipy eceбiнeн кaпитaл
caлымдapын тeз қaйтapып aлy мүмкiндiгiнiң бoлyы;
• қapyлaндыpyдың төмeндiп;
• кaпитaл cиымдылығының шaғын бoлyы;
• eңбeктi көп қaжeт eтeтiн өнiм шығapa aлy қaбiлeтiнiң
бoлyы.
Бipқaтap зaң aктiлepiндe жapғылық қop мөлшepiн 10 eceгe
қыcқapтy,тipкeyгe түpy ic-жoбacын oңaйлaтy, жepгiлiктi aтқapyшы opгaндapдың
poлiн күшeйтy (кoнcyльтaциялap, жep yчacкeлepiн бөлy) қapacтыpылaды.
Жeкe кәciпкepлiктiң қызмeтiн ұйымдacтыpy cызбacы
мынaндaй бoлaды:
• лицeнзия aлy жәнe cтaтиcтикa opгaндapынa тipкeyгe түpy;
• өндipiлгeн өнiм caпacы үшiн жayaпты бoлaды;
• бaнктe қызмeт көpceтiлy жәнe бapлық бaнктiк шoттapдың;
түpiн, coнымeн бipгe вaлютaлық шoттap aшyғa
құқығының бoлyы;
• зaңды түлғaлapмeн бipдeй iшкi экoнoмикaлық қызмeттi
жүзeгe acыpyы;
• тaбыc caлығын физикaлық тұлғaлapдaн алғaн cияқты
төлey;
• мeмлeкeттiк зeйнeт aқы қopынa ayдapымдap жacaғaн
жaғдaйдa жұмыcшылap қызмeтiнiң cтaжы мeмлeкeттiк
зeйнeт aқы бeлriлey үшiн eceптeлiнeдi.
Өндipyшiлepгe қoлдay көpceтy үшiн caлық бaпывдaғы мынaдaй
өзгepicтep қapacтыpылyдa:
• экoлoгиялық қayiптi aймaқтapдa жәнe aлыc жepлepдe
өндipicтiк қызмeтпeн aйнaлыcaтын шaғын кәciпopындap
үшiн тeppитopиялық жeңiлдiктep eнгiзiлeдi;
• aлыc ayылдық жepлepдe өндipicтiк қызмeтпeн
aйнaлыcaтын шaғын кәciпopындap тaбыc caлығынaн
бocaтылaды (жұмыc opындapын құpyды ынтaлaндыpy
үшiн);
• өндipicтiк мaқcaтқa apнaлғaн құpaл жaбдықтap әкeлeтiн
шaғын кәciпopындap кeдeндiк бaж caлығынaн бocaтылaды.
Шaғын кәciпкepлiктi дaмытy бacымдылығы жaлпы aлғaндa
жүpгiзiп жaтқaн қүpылымдық,өнepкәciптiк жәнe iшкi экoнoмикaлық caяcaтқa
cәйкec бoлyы кepeк жәнe aймaқтық
caяcaттың нeгiзгi бaғыггapымeн бaйлaныcтыpылyы кepeк.
Coнымeн бipгe, шaғын кәciпкepлiк үшiн мaтepиaлдық өңдipic
caлacындaғы eң тиiмдiлepiнiң caнынa мынaлap кipeдi: жeңiл жәнe
aзық-түлiк өнepкәciбi, құpылыc мaтepиaлдapының өнepкәciбi,құpылыcтық жәнe
жөндey-құpылыcтық қызмeттep, ayыл шapyaшылығы өнiмдepiн өндeйтiн
кәciпopындap.
Бacқa ayдaндapдa жәнe шaғын, құлдыpaғaн қaлaлapдa peнтaбeльды eмec
caлaлapдың өзiнe дe мeмлeкeттiк қoлдay көpceтy қaжeт, өйткeнi мүндa
кәciпкepлiк түpғындapды жұмыcпeн қaмтaмacыз eтe oтыpып, әлeyмeттiк қызмeттi
opындaйды.
Инфpaқүpылымды дaмытy шaғын кәciпкepлiктi мeмлeкeттiк қoлдayдың бip
элeмeнтi бoлып тaбылaды. Бұл бaғьщы шaғын кәciпopындap apacындa биpжaлap,
бизнec aгeнттiктep, бизнec opтaлықтap, инкyбaтopлap жәнe тexнoпapктep
apқылы көлдeнeң бaйлaныcтap қaмтaмacыз eтeтiн кeң нapықтық инфpaқұpылымды
күшeйтy жәнe дaмытy қaжeт. Taғы дa мaңызды құpaмдac бөлiк peтiндe кaдpлapды
дaйындay,қызығyшы үйымдap eceбiнeн жeңiлдiк жaғдaйлap жacay apқылы
кoнcaлтингтiк жәнe мapкeтинтинrтiк қызмeттep көpceтyдi қapacтыpy кepeк.
Шaғын бизнecтi мeмлeкeттiк қoлдayдың бacқa дa элeмeнттepi бap: тiкeлeй
бюджeттiк қapжылaндыpy, шaғын кәciпopындapдың өнiмдepiнe дeгeн мeмлeкeттiк
тaпcыpыcтap, лизингтi дaмытy жәнe тaғы бacқa.
Teк кeшeндiк тәciл apқылы ғaнa шaғын бизнec пpoблeмaлapын шeшyгe
бoлaды жәнe бұл экoнoмикaның oc ceктopынa тиicтi дeңreйгe жeтyгe
көмeктeceдi жәнe pecпyбликaның экoнoмикaлық өcyiнiң мaңызды фaктopы бoлa
aлaды.11.(29-33), 12.(11-14)
2.2. Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері.
Қазақстан республикасында нарықтық экономиканының негізін салу көптеген
шағын кәсіпорындардың құрылуымен жасалып келеді. Шағын кәсіпкерлік
мемлекеттік қолдаудың тиісті бағдарламасында қаржылық, салық төлеу
қатынастарын реттеумен көмек болатын бірқатар заңдылықтар мен нормативті
актілер қабылданды. Бірақ соған қарамастан шағын кәсіпкерлік еліміздің
экономикасының ерекше секторы ретінде әлі қарастырған жоқ. Оның негізгі
себептерінің бірі жаңадан құрылған шағын кәсіпорындардың дамуын
ынталандыратын қалыптасқан, тармақты қаржы жүйесінің құрылымындағы, қазіргі
әрекет етуші жүйесі де шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін факторға
айналып отыр. Толып жатқан төлемдер мен жиналымдар саны мен олардың алыну
мөлшері, салықтық есепке алу тәртібі, салық мөлшерлемесінің көтеріңкі
деңгейі кәсіпкерліктің мәнін жойып, кәсіпкерлерді түрлі жолдармен салық
төлеуден қашуға итермелеуде. Ал салықпен қамтудың мұндай саясаты бюджеттің
қаржысын көрсетпейтіндігін белгілі.
Қазіргі қалыптасқан несие беру саясаты жағдайында шағын кәсіпкерлердің
тиімді несиелер алуын тіпті мүмкін болмай қалады. Несие бнерілгеннің
өзінде, ол жоғарғы процентпен, қысқа мерзімге беріледі, себебі банктер
шағын бизнес өкілдеріне, сәтсіздік қауіпі зор болғандықтан сенімсіздікпен
қарайды. Сондықтан шағын кәсіпорындардың қызмет жағдайын ірі
кәсіпорындардың қызмет жағдайымен теңестіріп, тәуекелдік пен жоғалту қауіпі
жоғары ортада өмір сүруін жеңілдету үшін мемлекеттік қолдаудың кешенді де
жүйелі бағдарламасы қажет. Бағдарлама мақсаты бюджеттік қаржыландырудан
бстап, мемлекеттік қаржыландыру институттары мен шетелдегі сияқты түрлі
қаржы бағдарламалар жүйесін, банктер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның даму теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
1.2 Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
1.3Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерік жүргізудің ерекшеліктері
2.1Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық негіздері
2.2Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері
2.3Кадрларды басқарудағы шетелдік тәжірибе және оның Қазақстанда
бейіделуі
2.4Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы
2.5Шағын бизнесті қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік
қажетттіліктілігі
III.Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі заманда біртұтас, ішке тарту, сыртқа тебу күштері жеткілікті.
Жаһандану процесі және әлемдік рынок ендеп те бойлап та барады, интеграция
ентелеп тұр. Дүние қайшылықтарға толы, түртініктеп дамып келеді, кедергісіз
сара жол, қоңыр өмір жоқ. Несі бар қоғамның даму заңдылықтары осындай.
Еліміз егемендік алды, есін жинап ел қатарлы дамып келеді. Азаматтық
қоңам және рыноктық экономика бағытын ұстануда. Рыноктык қарым-қатынасты,
экономикалық жаңа типін қалыптастыру жолында өркениетті қоғам құруда қыруар
шаруа жүзеге асты. Бұл ақиқат. Тағы бір шындық бар. Ол – келешектегі
жұмыстың жүгі ауыр, көлемі қомақты, дайын үлгісі жоқ, саналуан
қайшылықтарға толы елеміздің өзіне ғана тән даму үрдісі.
Азаматтық қоғамды қалыптастырып және дамытудың іргетасы, сүбелі
мәселесінің бірі – кәсіпкерлікті дамыту. Осы мәселені елбасы үнемі назардан
шығармай, қажетті жағдайларды жасап отырғаны баршаға аян. Сондай-ақ орта
және шағын кәсіпкерліктің басымдылық екедігін қайталап, қадап айтуда.
Өйткені Азаматтық қоғамның діңгегі осылар.
Кәсіпкерлік нар тәуекелділік іс. Экономикалық өнер десе де болады. Өнерге
оқып-үйрену, білімді жетілдіру, біліктілікті арттыру, машықтану арқылы қол
жетеді. Басқа жолы да әдісі де жоқ.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын бизнес нарықтық экономикалық
басты негізгі элементі болып табылады.
Ол көптеген жағдайларда экономикалық өсу қарқынын ішкі жалпы өнімнің 40-
50% құрай отырып, оның құрылымы мен сапасы анықтайды. Сонымен қатар бұл
сектор нарықтық инфрақұрылымның құрамдас элементі болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамытудың жоғарғы деңгейіне жету нарықтық- бәсекелестік
шаруашылық қазіргі моделіне маңызды роль атқарады.Сондықтан мен курстық
жұмысымның тақырыбын қазіргі уақыттағы маңызды тақырыптардың
бірі−кәсіпкерлік тақырыбын таңдадым. Бұл тақырып біздің мемлекетіміздің
дамуында үлкен маңызға ие болған мәселелердің бірі болып табылады.Мен
курстық жүмыстың барысында біздің мемлекетіміздегі кәсіпкерлікке байланысты
маңызды мәселелерді айта отырып, кейінгі жылдардағы кәсіпкерліке
байланысты статистикалық мәләметттерді көрсететін боламын.
Сонымен курстық жұмыстың мазмұнына келетін болсақ, жалпы жұмыста
жазылған мәселелер ол кәсіпкерліктің Қазақстандағы маңызы, даму эволюциясы,
ерекшеліктері. Ең бірінші тарауда кәсіпкерлік туралы түсінік, оның түрлері,
даму эволюциясының жолдары және кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы туралы
айтылып кетеді. Кәсіпкерліктің даму эволюциясы бөлімінде кәсіпкерлік
терминінің қолдана бастауы, көптеген елдердегі ең алғашқы кәсіпкерлік
белгілерінің пайда бола бастуы, классикалық политэкономия өкілдерінің
кәсіпкерлікке байланысты ойлары және анықтамалары жайында және КСРО
кезіндегі кәсіпкерліктің даму ерекшелігі, бағыттары жайында жазылған.
Екінші бөлімге келетін болсақ қазіргі кездегі еліміздегі кәсіпкерліктің
түрлеріне, олардың ерекшеліктеріне, және жүргізу кезеңдеріне тоқталып
өттім. Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастарда экономиканы дамытуда
маңызға ие болған кәсіпкерлік мәселесінің елміздегі жүргізу ерекшеліктерін,
маңызын және оның құқықтық негізін екінші тарауда көрсеттім. Екінші
тараудың бірінші бөлімінде мен Қазақстан Респуликасындағы Кәсіпкерлікті
дамытудың құқықтық негіздерін, шағын және орта кәсіпорындардың негізгі
артықшылықтарын, оларды дамытудағы басымдылықтар туралы айтып өттім. Екінші
және үшінші тарауларда Қазақстан Республикасында нарықтық экономиканың
негізін салу кәсіпкерлікпен байланысты болғандықтан оның жалпы ерекшелігін,
ел предидентінің бұл жұмыстағы кемшіліктерін, кадрларды басқарудағы
шетелдік тәжірибе жіне оның Қазақстанда бейімделуі жайында жазылған. Екінші
тараудың төртінші және бесінші бөлімдерінде мен қоғамымыздағы реформалаудың
қол жеткен қомақты табыстарының бірі – шағын кәсіпкерліктің дамуы,
қалыптасуы және оны қаржылық-несиелік белсендірудің объективтік қажеттілігі
туралы айтып өтетін боламын.
Кәсіпкерлік – кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық
қызметінің бір тұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді
нысананың бірі болып табылады.Сонымен бірге ұлттық экономиканы одан әрі
дамытудағы да аса басты ықпал етеді. Кәсіпкелік еліміздің дамуында осындай
аса зор ықпал ететіндіктен мен курстық жұмысының тақырыбын кәсіпкерліке
байланысты таңдадым.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікке
байланысты маңызды мәселелерді атап көрсету және оны дамыту жолдарын
айқындау. Себебі Нарықтық қатынастар көптеген адамардың өз ісіне деген
табиғи ұмтылуды тудырып, Кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соқтырады. Кәсіпкерліктің көмегімен адмдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершіліктісақтай отырып, пайда табу жолын көздейді.Тақырыпты
зерделеудің негізгі объектілері кәсіпорынның өндірістік қызметі,өндірістің
негізгі факторларын пайдалану және кәсіпорыннң экономикалық ресурстарын
қалыптастыру тетігі болып табылады.
Курстық жұмыстың мінеті − өндірістік қызметкерлердің заңдылығын түсіну
негізінде нақтылы өндірістік, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды
жүзеге асыруда тиянақты шаруашылық әдісерін әзірлеуге мүмкіндік беру.
Кәсіпкерлік қазіргі өндірістің құрамдас бөлігі ретінде, экономикадағы
бәсекелестіктің қабілетті көтеруге көмектеседі, нарықтық бас кезінде
ұйымдастырылған қоғамдық ұйымдары табиғи әлеуметтік қабатын қалыптастырады.
Нарықтық қатынастардың дамытудың алғашқы кезеңдерінде кәсіпкерлік
мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Шағын бизнеске көмекті мемлекеттік
басқару органдарымен қатар кәсіпкерлердің өзінің қоғамдық ұйымдары көрсету
қажет. Ол үшін шағын бизнеске қатысты анық әрі біріңғай мемлекеттік емес
сияқты қалыптастыру керек.
Бұл мәселе шағын бизнеске көмегі - әрбір деңгейде мақсатты, міндетті
артықшылығы арқылы анық көрсетілген арнайы жасалған бағдарлама жүйесі
негізінде шешілмек.
Кәсіпкерлік қолдау ең алдымен қалалар мен аймақтардың міндетті болып
табылады. Қазіргі кезде үлкен дербестік ала отырып, аймақтар орталық
органдардың қамқорлығынан шықты. Сондықтан да жаңа қалыптаса бастаған нарық
жағдайындағы территорияның дамуының әлеуметтік экономикалық және
экологиялық тапсырмаларының шешу қалалар мен аймақ әкімшілігінің өздеріне
түсіп отыр. Аймақтағы тиімді нарықтық шаруашылық тауар мен қызмет көрсету
нарығындағы монополиялық құрылым, шешуші кезеңінде нарықты сақтауды
қамтамасыз ететін және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге
көмектесетін, шағын кәсіпорындардың қажетті санымен теңескен жағдайда ғана
мүмкін болады.
Сондықтан да қалалар мен аймақтағы кәсіпкерлік ортаға жан-жақты көмек
көрсету қалалық аймақты деңгейде шешілетін мемлекеттік саясаттың негізгі
мақсатының бірі болуға тиісті.
1.Кәсіпкерлік туралы түсінік және оның теориясының эволюциясы
1.1Кәсіпкерлік теориясының эволюциясы
Республика экономикасын тұтастай алып қарасақ, оның өндірісті басқару
құрылымында сапалық тұрғыдағы үлкен өзгерістер болып жатқаны байқалады.
Соның ішінде маңызды бағыттардың бірі шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы
болып табылады. Кәсіпкерлік алымдылық қабілеттің, пысықтықтың шынығуына
жағдай жасайды. Онсыз толыққанды нарық экономикасының да болуы мүмкін емес.
Сондықтан қазіргі кезеңде өз ойлау қабілеті мен еркіндігін мол пайдалана
отырып кәсіпкерлікке назарды баса аудармасқа болмайды.
Бүгінгі таңда мемлекеттік мекемелер мен ірі фирмалар шағын
кәсіпкерліктің дамуына жан-жақты ат салысуда. Өйткені олар әлеуметтік-
мәселелердің бірқатарын шешеді. Біріншіден, жұмысшылар жалдамалылар
қатарынан шығып, өз кәсібінің қожасы болу мүмкіндігі туады. Екіншіден, кіші
кәсіпкерлікті халықтың жұмыспен қамтылу мәселесімен бірлестіріп қарастыруға
болады. Үшіншіден, шағын кәсіпкерліктің өркендеуі тауарлар өндіруді
үлғайтуға және қызмет көрсетуді дамытуға жол ашады.
Сол себепті, ең алдымен мен кәсіпкерліктің даму эвалюциясы мен оның
жіктелу теориясына және шетелдік тәжірибеге тоқталып өтуді жөн көрдік.
Римдік, құқықта кәсіпкерлік ұғымы іс, іс-әрекет, әсіресе коммерциялық
іс-әрекет ретінде қарастырылды. Ал кәсіпкер ретінде қоғамдық құрылысты
жүргізуші адам, жалгер алынды (түсіндірілді). Орта ғасырда кәсіпкер ұғымы
бірнеше мағынада қолданылды. Оған, ең алдымен, сыртқы саудамен
айналысатындарды жатқызды. Бұндай кәсіпкерлікке алғашқы мысалдардың бірін,
Европа мен Қытай арасындағы сауданың даму бастауында тұрған, саяхатшы Марко
Поло береді. Оның айтуынша саудагер (кәсіпкер) саяхатқа шықпас бұрын
көпеспен товарды сатуға келісім-шарт жасайды. Бұл келісім-шарт бойынша,
кәсіпкер, осы саяхатта өзі көрген көптеген ауыртпашылықтарға қарамастан, өз
пайдасының 75 процентін көпеске (банкирге) беруге тура келеді. Сонымен
қатар, кәсіпкерлер қатарына жиындарды, көріністерді ұйымдастырушыларды да
жатқызды. Бұдан басқа, бұл түсінік ірі өндірістік және құрылыстық
жобалардың жетекшілеріне де қолданылды. Мұндай жобалардың басшылары ешқашан
да тәуекелділікке бел бумады, олар тек өздеріне берілген қаржылық,
материалдық және сауда ресурстарын пайдалана отырып, жобаны ұйымдастыру
жұмыстарымен ғана айналысты. Берт Хозелиц көрсеткендей, орта ғасырда үлкен
көлемде архитектуралық жұмыстар жүргізген, қорғандар тұрғызған, шіркеулер,
әр түрлі ғимараттардың жобасын берген рухани тұлғалар кәсіпкерлер деп
танылды.
Ал кәсіпкерлік тәуекелділік ұғымы XVII ғасырда, яғни кәсіпкер деп
белгілі бір товарды жеткізуге немесе жұмысты істеуге мемлекетпен келісім-
шартқа отырған адамды тани бастағанда дами бастады. Бұл жерде келісім-
шарттың құны алдын-ала ескерілетіндіктен, шығынның немесе пайданың көлемі
кәсіпкердің тек өзінің сәттілігіне байланысты болады.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкер ұғымы алғаш рет Парижде 1723 жылы
басылып шығарылған жалпы коммерциялық сөздікте кездесті. Бұл сөздікте
кәсіпкер деп өндіріс немесе құрылыс жобасы бойынша міндеттемелерді өзіне
алатын адамды айтады.
Кәсіпкер ұғымы ғылыми термин ретінде алғаш рет XVIII ғасырдың бас
кезіндегі белгілі ағылшын экономисті Ричард Кантильонның еңбектерінде
көрініс тапты. Ол кәсіпкерліктің алғашқы концепциясын жасап шығарды. Ал
кәсіпкер туралы Ричард Кантильон былай деді: саудагерлер, фермерлер,
қоленершілер және т.б. да меншік иелері белгілі бағада сатып алып, белгісіз
бағада сатуына байланысты, кәсіпкер дегеніміз тәуекелділік жағдайында жұмыс
жасайтын адам. Буржуазиялық экономикалық теорияда кәсіпкер ұғымы XVIII
ғасырда қолданыла бастады. А.Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер-сауда-саттық
мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын
меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады
және соның нәтижесіне, оған иелік жасайды.
Ж.Б.Сэйдің анықтамасы бойынша, бұл - өндіріс факторларының қисынын
келтіріп ұштастыратын, экономикалық қызмет атқаратын адам.
Бүгінгі таңда кәсіпкер және өсімқор деп, иелігіндегі қажетті құралдары
(өзінікі немесе қарауға алған) бар пайдалы жұмысты (істі) ұйымдастырушы
адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар–шағын кәсіпорындардың иесі,
акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық
бірлестіктерінің менеджерлері (жалдамалы басшысы).
Капиталистік елдердегі 80-жылдардағы кәсіпкерлік шуы экономикалық
өсудің жаңа жағдайында пайда болды және оның нәтижесі көптеген ерекше
факторлар мен себептерге байланысты.
Бүгінгі таңдағы капиталистік елдердегі кәсіпкерлік ҒТП-тің нәтижесіне;
капиталистік экономикалық жүйенің өсіңкілеу дамуына икемділігін қамтамасыз
ететін құралдарға, жұмыскерлерінің қалың топтарының творчесвалық және
ұйымдастыру қабілетін жүзеге асыратын формаларға тығыз байланысты.
Ал отандық кәсіпкерлікке келер болсақ, оның 70 жылдан артық үзілісте
болған өз тарихы бар. Сондықтан да оның қайта өркендеу мүмкіндіктері туралы
айтқанымыз дұрыс болмас еді, өйткені байырғы тарихи дәуірде өмір сүрген,
өткен ғасырдың бас кезінде орын алған құбылысты қайта өмірге әкелу мүмкін
емес. Оның орнына қазіргі өте күрделі қоғамдық жағдайда пайда болып және
дами бастаған жаңа кәсіпкерлікке көңіл бөлуіміз керек.
Өндірістің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін кәсіпорындар қарқыны
қозғалмалы шекте болады.
Кәсіпкерлік термині және кәсіпкерліктің өзі бізде қоғамдық практикаға
тек 80-ші жылдардың екінші жартысында ғана енді. Кәсіпкерлік ұғымы ең
алдымен меншікке деген көзқарастың өзгеруімен байланыстырылды.
80-ші жылдардың аяғында КСРО-да көптеген экономикалық субъектілер - әр
түрлі меншік иелері пайда бола бастады (мемлекеттік, жалгерлік, жеке,
кооперативтік). Кәсіпкерліктің дамуына ең қолайлы кезең 1987-1991 жылдар
аралығы болды. Салық ұйымдарының мәліметтері бойынша, аталған кезеңде КСРО
бойынша 240000 шағын кәсіпорын тіркелген екен .
Елде кооперативтік құрылыс барысында көптеген радикальды (түбірлі)
өзгерістер көрініс берілді. Ал мына цифрлар кооперативтің тиімділігін
көрсетеді: КСРО бойынша 1988 жылы өткізілген өнім көлемі 4,3млн. сом
құраса, ал 1990 жылы бұл көрсеткіш 67млн. өсті. Жұмыс пен қызмет көрсету
көлемі де 1988 жылғы 4,3млн. сомнан 1989 жылы 34млн. сомға дейін өсті. ЖҰӨ-
гі кооперативтен түскен өткізілген өнімнің (жұмыс пен қызмет көрсету) үлес
салмағы 1988 жылғы 0,7 %-тен 1990 жылы 6,1 %-ке өсті. 1989-1990 жылдары
кооперативтер негізінен мемлекеттік кәсіпорындарда құрылғандықтан және
мемлекет меншігін пайдаланғандықтан, кооперативтік қозғалыс экономиканың аз
ғана бөлігін құрады, яғни мемлекеттік меншік формасы үстем болды.
Ал ұсақ кәсіпорындар мемлекеттік өнеркәсіп құрамында әрқашан да өмір сүрген
еді, бірақ олар екінші сортты өнеркәсіп болды. Осы кезде шағын
кәсіпорындар негізінде шағын бизнестің мемлекеттік секторға қатысты және
сонымен қатар қатал орталықтандырылған басқару жүйесіне салыстырмалы
(қатысты) автономизация жүрді. Автономизацияның алғашқы формалары
кооперативтік және жалгерлік (арендалық) қозғалыс болды. Бірақ та олардың
дамуы техникалық жетіспеушіліктерді жеңіп шығып инновациялық орта
қалыптастыра алмады.
1990 жылы шағын кәсіпорындар құру жәнө оларды дамыту шаралары туралы
және оған салықтық жеңілдіктер беру туралы үкіметтің қаулысы шыққан кезде
шағын бизнестің дамуы жаңа күш алды. Бұл қаулыны қабылдағанда мемлекет
саясаткерлері арендалық жүйеге,меншіктің кооперативтік түріне көшіру
арқылы, немесе акционерлеу принципі негізінде жұмысшы тобыны берү арқылы
тиімділігі аз және рентабельді емес ұсақ мемлекеттік кәсіпорындарды
жекешелендіруді бастамақ болды.
Мемлекеттік статистика бекіткендей 1910-1991 жылдары шағын
кәсіпорындардың өсуі кооперативтердің шағын кәсіпорын болып қайта құрылуы
есебінен болды.
Осы кезеңде көптеген шағын кәсіпорындар ірі мемлекеттік кәсіпорындардың
құрамында ұйымдастырылды. Бірақ та, егер олар батыс елдерінде венчурлық
түрде құрылса, ал бізде, негізінен, басқарушы элитаның табысын жоғарылату
мақсатында құрылды. Тиімділікке жету мемлекеттік кәсіпорын-құрылтайшылардың
жеңілдігі бар немесе ақысыз өндіріс алаңдарын, ресурстарын, құрал-
жабдықтарын қолдану есебінен жүргізілді. Ал шағын кәсіпорындардың құрылу
процедурасы өте күрделі болды. Ол белгілі бір деңгейде жергілікті
әкімшіліктің шешіміне тәуелді болды, ал. Бұл өз кезегінде парақорлыққа жол
салған болса, құрал-жабдық, материалдардың еркін нарығының жоқтығы шағын
фирмаларды көлеңкелі экономикаға итермеледі.
КСРО ыдырап, әміршілдік жүйеден нарықтық жүйеге өту кезінде бұрынғы
республикалар арасындағы шаруашылықтық байланыстар үзіліп кетті. Осы кезде
бұрынғы Кеңес Одағындағы ірі кәсіпорындар өздерінің экономикалық
өзгерістерге икемділігінің төмендігінен, салғырттығынан көп зардап шекті.
Ал 1992 жылы елдегі шағын бизнеске мемлекеттің салық және баға саясаты
өте қатты кедергі келтірді. Елді жалған кәсіпорындар толқыны орап алды.
Еске сала кететін бір жайт, бізге шағын бизнестің экономикалық ортаға
әсерін қарастырғанда болып жатқан процестердің этаптарын ғана көрсетпей,
сонымен қатар кәсіпкерлердің типтерін де көрсеткен абзал.
Мамандардың бағалауынша, кез келген елдегі тұрғындардың 6 процентінің
ғана кәсіпкерлік қабілеті бар және өз ісін ашуға дайын. Ал әлеуметтік-
экономикалық тұрақсыздық жағдайында мұндай адамдардың саны азая түсетіні
бәрімізге белгілі.
Республика экономикасының нарықтық қатынастарға көшу және оның
әзірше монополиялық биік деңгейін сақтау кезеңінде экономикалық өрлеудің
басты күші-шағын және орта бизнесті дамытудың маңызды мәні бар.
Монополизм еркін рыноктың аласапыранын және еркін бәсекелестік
мүмкіндігін жоя отырып экономикалық және технологиялық прогресске қарсы
әсер ететін факторларды жасайтыны белгілі. Аса инертті ауыр, техникалық,
технологиялық және ұйымдастырушылық жаңалықтарды қабылдамайтын өнеркәсіп
құрылымы – монополизмнің нәтижесі болып табылады. Капитал мен өндірістің
жиынтығы технологияның ауырлауына әкеп соғады, ал еркін бәсекелестіктің
шектелуі капиталдың салааралық еркін айналымына – қоғамдық қажеттіліктерге
сәйкес келетін өндіріс құрылымын қолдаудың ең сенімді құралына кедергі
келтіреді. Яғни монополизмнің
бойында қай кезде де тоқырау қаупі бар. Оған қарсы әсер ететін жалғыз
фактор – шағын жеке бизнес. Солардың ішіндегі ең бастысы шағын
кәсіпорындарды ресурстық және қаржылық қамтамасыз ету болып табылады.
Іс бастау үшін қаражаттың жеткіліксіз болуы не болмауы, несие алудағы
қиыншылықтар, материалдық – техникалық қамтамасыз етудің қиындығы шағын
кәсіпорындардың көпшілігінің өндірістік қызметін
жүргізуге жағдайдың болмауына әкеп соғып, олар өз тіршілігін тез-ақ
доғарады. Сондықтан да шағын және орта бизнесті дамыту Қазақстанның
экономикалық реформасының басым бағыттарының бірі ретінде мемлекет
қолдауын талап етеді.
Ал әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын және орта кәсіпорындар
тек нарықтық экономика жағдайында ғана тиімді бола алады Олардың барлық
өндірістік, яғни ақпараттық, материалдық техникалық, ғылыми, жобалық –
конструкторлық және т.б. қажеттіліктерін нарық қанағаттандырады.
Шағын кәсіпорындардың бәсекелестік қабілетінің негізгі факторы олардың
икемділігі болып табылады, яғни, тұтынушыны тез тауып алуға және нарықта
өтімді товарды тез тарату қабілеті.
Ғылыми техникалық прогрессте шағын кәсіпкерліктің ролінің негізгі
факторлары үш бағыт бойынша анықталады:
• ірі және ұсақ өндірістің техникалық деңгейіндегі мамандандырылудың
дамуы;
• шағын өндіріс маштабында тиімді, аз ақша қаражаты жұмсалатын
технологиялық әдістерді, өндірістік саланы (бағытты) және машина жүйесін
енгізу және дамыту;
• жаңалықтардың (жаңа енгізілгендердің) жылдамдатылғанөндірісі.
Шағын бизнес тәуелсіз басқаруымен, меншік капиталымен, операциялар
ауданының жергіліктілігімен, шағын көлемімен сипаттталған .
Шағын кәсіпорындардың ерекшеліктеріне мыналар жатады:
• тез өзгеріп отыратын нарықт талаптарына жылдам бейімделгіштігі мен
икемділігі;
• өндіріс технологиясын өзгертуге, товардың үлгісі мен типін тез
өзгертуге, жаңалық енгізуге қабілеттілігі;
• ынталандыру жүйесінің икемділігі;
• жұмыс күнінің еркін ұйымдастырылуы (толық емес жұмыс күні және үйге
алынатын жұмыс);
• аймақтық экономиканың дамуындағы, аймақтық басқарудағы дербестіктің
жоғарылауындағы шағын кәсіпорындардың ролі;
• әкімшілік кедергілердің болмауы;
• өндіріс пен қызмет көрсетуге мамандандыру;
• жұмыспен қамтамасыз етудегі маңызды роль;
• дәрежелі мамандарды ұтымды пайдалану;
• өндіріс процөсстерінің қарапайымдылығы;
• өнімнің әрдайым жаңартылып тұруы;
• жеке қарым - қатынас мүмкіндігі.
Бұл артықшылықтар тек сатушы мен сатып алушының арасында ғана емес,
сонымен қатар, менеджер мен жұмысшының арасында да көрініс береді.
Шағын бизнесті басқаруда бірқатар негативті сәттер де бар. Кейбір
факторлар шағын бизнеске қолайсыз болып келеді. Бұған, бірінші орында,
ресурстарға қол жеткізудің қиындығын жатқызуға болады. Банктер мен басқа
да қаржы көздері шағын кәсіпорындарға сенімсіздікпен қарайды және оларға
жоғары проценттер қояды.
Шағын бизнестегі өндіріс шеңберінде үнемділік болмайды, бұл тек өндіріс
шеңбері кең ірі бизнеске ғана тән.1.(12-24), 9.(82-85)
1.2Кәсіпкерліктің негізгі түрлері
Кәсіпкерлік алуан түрлі және кешенді ұғым. Мысалы: кәсіпкерлік
атұаратын жұмысына байланысты қндірісістік, коммерциялық, кеңес беру,
қаржылық және т.б. болып бөлінеді. Бұлар бірігіп немесе өз алдына әрекет
етуі мүмкін. Олардың әрқайсысының өзіне тән даму ерекшеліктері бар.
Кәсіпкерліктің барлық түрлерін анықтаушы және буындастырушы – тауар
өндіруші. Олөндірісітк кәсіпкерлік болып табылады. Ол ең ұзақ және еңбекті
талап ететін процесс. Сондықтан, мысалы, кәсіпкер тез пайда алуға
ұмтылғанда, оның қызметі көп жағдайларда коммерциялық сипат алады.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерінің өзі бірнеше тармақтарға бөлінеді.
Осылайша, өндірістік кәсіпкерлік инновациялық, ғылыми-техникалық қызмет,
тауарлардың тікелей өндірісі, қызмет көрсету, оларды өндірістік тұтыну және
де осы салалардағы ақпараттық қызметте болады.
1.2.1Өндірістік кәсіпкерлік
Өндірістік кәсіпкерліктің объектісі – тауарлар, қызмет көрсету әне
капитал. Соңғы жағдайдан қаржылық кәсіпкерлік келіп туындайды.
Өндірістік кәсіпкерліктің зерттеу пәні – өндіріс және капитал,
қызметтерді тұтыну сферасы.
Кәсіпкерліктің осы трінің қызметі өндірістік кәсіпорындар мен ұйымдарда
іске асырылады. Қызмет жүргізу субъектісі – кәсіпкер– товар өндіруші.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
Өндірістік кәсіпкерлікті іске асыру ең алдымен, өндіруге қажет, сондай-ақ
көрсетуге тиісті өызмет түрін фирманың анықтауынан басталады.
Өндіріс қорлары негізігі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі
қорға– жабдықтар, техника, көлік,ғимараттар, машиналар, құралдар,ал
айналмалы қорға – шикізат, негізігі және көмекші материалдар,жанармай,
қосымша бөлшектер, жартылай фабрикаттар жатады.
Сонымен қатар, өндірісті тиімді жүргіуге қажетті амандандырылған білікті
кадрлар жайлы ойластырылады.
Өндірістің келесі факторы – ақпарат. Қазіргі ҒТП жағдайында мұның
маңызыерекше. Ақпарат рынок жағдайын дер кзінде дәлме-дәл көрсетіп ақиөатты
ашып тиімді нәтижелі жұмыс істеудің алғышарты және құралы.
Кәсіпкер өндіріс факторларының барлығы дайындалғаннан кейін қнімді
қндіруге кіріседі. Тауарды өндіру үшін екі өте маңызды мәселе өте маңызды.
Біріншісі – өндіру технологиясы. Екіншісі – өндірісті қалай тиімді
ұйымдастыру.
1.2.2 Коммерциялық кәсіпкерлік
Отандық экономикада кәсіпкерліктің кең тараған түрі бар. Ол –
Коммерциялық кәсіпкерлік. Бұны көптеген себептермен түсіндіруге болады.
Негізгілері: Коммерциялық кәсіпорынның пайдасының жоғары болуы, жылдам
қайтарымдылығы, жүзеге асыру процесінің оңайлығы, басқару жүйесінің
жеңілдігі, тиімділігі және т.б.
Коммерциялық кәсіпкерлік дегеніміз не?
Кәсіпкерлік ұңымы пайда алып келетін белсенді қызмет бабы. Коммерциялық
кәсіпкерлік – пайда және табыс алуға бағытталған сауда-делдалдық, сауда-
дайындық жұмыстарының жиынтығы.
Коммерциялық кәсіпкерлік ең алдымен, ақша-тауар, сауда-айырбас
операцияларында анықтаушыроль атқарады. Сондықтан, коммерциялық
кәсіпкерліктің мәні – сату, сатып алу бойынша, яғни, тауарларды қайта сату
операциялары болып табылады.
Коммерциялық негізгі нышандарын атап өткен жөн. Олар:
1. Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі операциялары адам дамуының
барлық кезеңдерінде және әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге
тән.Өзіндік ерещеліктері бар.
2. Коммерциялық кіәсіпкерлік – динамикалық үрдіс. Демек, статистика
қызметін атқармайды. Әрдайым сату және сатып алу, тауарлардың,
капиталдың үнемі ырғағын біліп отыру қажет. Кәсіпкр тек бір
сағатқа ғана жұмыс істемейді.т Оның қызметі түрақты негізде
белгілі уақыт мерзімін қамтиды.
3. Коммерциялық опрациялар негізінде келісім мәмілелері жатады.
Оларға рынок агентттерінің ұйымдастырушылық-техникалық және
әлеуметтік-экономикалық әрекеттері тән.
4. Коммерциялық кәсіпкерліктің негізі – тұтыну заттарына деген жеке
меншікті құрайды.
5. Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл жүйелік құбылыс. Оның дамуының ішкі
даму күштері болады Олар: бәсекелестік, ұдайы өндіріс, және
өамтамасыздандыру жүйесі, іскерлік субъектілерінің тікелей
байланыстары, жеке инфрақұрылымдар. Бұған банктер, биржалар,
ақпараттық жүйелер, консалтингтік және аудиторлық компаниялар
жатады. Сондай-ақ қанағаттандыру жүйелері – менеджмент.
1.2.3 Қаржылық кәсіпкерлік
Коммерциялық кәсіпкерліктің объектісі капитал болғанда қаржылық
кәсіпкерлік қызмет туындайды. Демек, қаржылық кәсіпкерлік–коммерциялық
кәсіпкерліктің ерекшк түрі деген тоқтамға келген жөн.
Қаржылық кәсіпкерліктің объектісі –ерекше тауар.Олар: ақша, валюта,
бағалы қағаздар.
Қаржылық кәсіпкерліктің оқыту пәні – айналыс сферасындағы, құн айырбасы
саласындағы процестер. Оның негізі – ақш, валюта-ақшалық қатынастар.
Дәлірек айтқвнда бәр ақшалардың басқа ақшаларға тікелей немесе жанама
формасындағы сатылуы.Субъектісі – қаржылық кәсіпкер. Қызмет жасау ортасы –
коммерциялық банктер, қор биржалары.
Қаржылық кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
1.2.4 Кеңес беру (консультация) кәсіпкерлігі
Кеңес беру кәсіпкерлігін жүргізу, басқа кәсіпкерлік қызмет түрлеріне
қарағанда өте табысты. Мол пайда әкеледі.
Жұмысын іске асыру формалары сан алуан. Олардың ішінен өте кең тарағаны
бір мәрте ауызша кеңес беру, ең жиі кездесетіні − консалтингтік жобалар.
Кеңес беру кәсіпкерлігін іске асырудың алғы шарты бар. Онсыз мүлдем іске
аспайды. Ол − қажеткер-тапсырушының болуы. Тапсырыстар әртірлі бағытта
түсуі мүмкін. Бұл фирманың жалпы басқаруын және жеке өзекті мәселелерін
қамтиды. Атап айтқанда әкімшілік, қаржылық басқару шешімдері, кадрарды
басқару, маркетинг, арнайы қызметтер мен тағы да басқалар болуы мүмкін.
Ол үшін кеңес беруші фирмаға тапсырыс беруші фирма жайында, оның
өндірістік, қаржылық, коммерциялық, кадрлық және басқа да мәселелері
бойынша кең мағлұмат беруі қажет. Алынған ақпарат бойынша, фирма жғдайының
жақсаруының жолдары мен әдістері анықталады.
Кеңес беру кәсіпкерлігін жүргізу кезеңдері
Қорытынды кезеңде жобаны іске асыру бойынша жазбаша есеп беру және қосымша
ұсыныс жасау тізімін бергені абзал.1.(21-26), 2(45-53)
1.3 Кәсіпкерліктің экономикадағы маңызы
Кәсіпкер дегеніміз кім? Кәсіпкерге не жатады? Кәсіпкердің бағы неде?
Осы және басқа да осындай сұрақтар күн сайын көбейіп, бұл процеске деген
ынтаны әлем деңгейінде күшейтуде. Жоғарыдағы сұрақтарға жауап бере отырып,
кәсіпкерлік туралы көзқарастың мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-техникалық процестің және қоғамдағы
өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай тұратынын
атап өту қажет. Әсіресе нарықтық несие мен ақша айналымының әсері
айтарлықтай.
Әлеуметтік-экономикалық, құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталык, заң-құқылық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Барлық кәсіпкерліктің тамыры адам қызметінің экономикалық
жағдайларында жатыр. Кәсіпкерлік қатынастарды қараудың алғашқы нүктесі-
олардың субъектісі мен объектісін анықтау.
Кәсіпкерліктің субъектісіне экономикалық қызметке қатысушы түрлі
мүшелер, алдымен жеке-дара индивидтер, адамдар жатады. Олар бұл сапада жеке-
дара өндірісті (жан-үя, кәсіпорны) ұйымдастырудан көрінеді. Мұндай
кәсіпкердің жұмысы өзінің еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбекті
қолдануға негізделеді. Соңғы жағдайда кәсіпкер жолдаушы болады.
Кәсіпкерлік қызметті бір топ адамдар жүргізуі мүмкін, оларды
байланыстырушы-міндетті шарттар мен экономикалық мүдде. Мүндай
кәсіпкерліктің түрі-үжымдық, коллективтік деп аталады. Ұжымдық
кәсіпкерліктің субъектісі-әртүрлі ассоциациялар: акционерлік қоғамдар,
кооперативтер және т.б. Жеке-дара кәсіпкерлерге қарағанда партнерлік
бірлестіктер ірі көлемдегі мәселелерді шеше алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы ерекше айтқан жөн. Өйткені мемлекет
кәсіпорындарының үжымы өзінен-өзі кәсіпкерліктің субъектісі бола алмайды.
Бірақ егер қайта қүрылыс болып, бүрынғы үжымның орнына жаңа, айталық
арендаторлар үйымы құралса, онда соңғылары үжымдық кәсіпкерлііктің
субъектісі болады.
Кейбір жағдайларда кәсіпкерліктің субъектісіне мемлекеттік, оның тиісті
органдарын жатқызады. Бірақ нарықтық экономиканың жалпы ережөсі бойынша
мемлекет бизнесті үйымдастырудың жолын белгілеп, оны бақылап отырып
кәсіпкерлік субъектісі бола алмайды. Осыдан келіп кәсіпкерлік қызмет
түрінің иерархиясы шығады: мемлекеттік (жоспарлы кездегіден өзгеше
нарықтық экономикадағы роліне байланысты), ұжымдық, жеке-дара.
Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктөрін толық бағалау үшін олардың
субъектілерін номинальды және реалды деп бөлудің маңызы ерекше.
Номинальдыға кәсіпкерлік қызметпен айналысу қүқы жатады. Нарықтық экономика
елдерінде әрбіреуінің бүған қүқығы бар. Алайда мүны жүзеге асыру қоғам
мүшесінің бәрінің қолынан келмейді. Сондықтан кәсіпкерліктің шын, реалды
субъектісі-бүған деген алғышарттары бар, ең бастысы-капитал иемдену қүқысы
барлар Міне осы .адамдар экономиканың кәсіпкерліксектоі:н қүрып, дамыта
алады.
Кәсіпкерліктің объектісі-адамның белгілі қызметі. Мұның ерекшелігі
неде? Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі - өндірілген өнім мен көрсетілген
қызмет. Бірақ, ең бастысы - әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін,
пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты
- өз кәсіпорнының пайданы көп келтіру немесе шығындарын барынша азайту. Ал
кәсіпкердің табысы, көбіне оның істі ұйымдастыруына тікелей байланысты.
Қызметінің басталуы кезінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып
қалмас үшін өндіріс факторларын комбинациялардың жаңа жолдарын іздейді, бұл
кәсіпкер ісінің ең басты мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік-жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тың салаларын іздеу, өскі ойлау шеңберінен
шығу. Былайша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып дамыту, қызметтер мен
товарлардың жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын
өзгерту, жаңарту және өркендету туралы болып отыр. Мұндай өзгерістердің
түрлері әр алуан-жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескіні қайта құру,
байланыстардың жаңа түрлерін жасау немесе өскілерін жою, модификациялау
және т.б.
Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі-новаторлық, жаңашылдық,
ерекше мағынадағы новаторлық-өндіріс, айырбас және бөлудің түрлі
фак.торларын комбинациялау.
Аќшалы айналдыру Жєне несие
Барынша көп табыс келтіру - кәсіпкерлік жұмыстың қозғаушы факторлар . .
Бірақ нарық жағдайда белгілі бір өзгерістер өне бойы болып тұрады .
Кәсіпкерлер көбіне бұл өзгерістердің басталуын күтпейді , . Жоғарыда
көрсеткеніміздей , олар өздеріне тиімді өзгерістер , яғни жұмыстарына
жаңалықтар енгізеді . Жаңалық процесінің мұраты – табу пайдасы . Нарыққа
жаңа тауар шығарған немесе үнемдейтін ќор , экономикалық тиімді ұсынған
алғашқы технология оларды белгілі уақытқа дейін баламалы құннан жоғары
бағамен сатады фирмасы . қабілет - әдеттегіден ерекше шешім қабылдау
қабылетін және жағдайға творчестволықпен қарау іскерлік әлемінде
жоғарыбағаланады сона Мінесі .
Есептердіњ
, тәуекелдің негізінде - мүмкін болатын және шын шығындар мен
нәтижелердің ара қатынасы жатады . Егер өндірілген товарлар бағасы
жұмсалған шығындарды қайтармаса , онда кәсіпкер өз қызметін тиімді
ұйымдастыра алмағаны , әлде күткен жайсыз болғаны конъюктура , Өндіріс
факторларын комбинациялауды тұрақты бақылау кәсіпкерді ене бойы қауырт
жағдайда ұстайды , ал мұндай психологиялық жай өндірістің басқа мүшелерінде
жарайды . Сонымен нақты кәсіпкерлікқызметтің шеңбөріне шаруашылық
белсенділіктің жаңа мүмкіндіктерін іздеу , пайдалылықты анықтау , өндірісті
ұлғайтудың қаржылық және басқа ресурстардың қамтамасыз ету , жұмысшыларды
жалдау , өкіметпен , жабдықтаушымен , клиенттермен қарым - қатынастар енеді
. Әрине , жұмыстардың бәрін бір адамның атқаруы міндетті емес соналары .
Бірақ кәсіпкерді линзамен салыстыру орынды : ол басқалардың энергиясын
көбейтеді Тәуелсіздік ( еркіндік ) - кәсіпкерліктің мәні осында : біреуі
оған өмір берсе , екіншісі тағдырын анықтайды , Сонымен , кәсіпкерлік
қызметтің өркениетті дамуы үшін белгілі жағдайлар қажет . Кәсіпкерлікті
өркендетудің шарттары : мањѓаздардыњ меншік қатынастарын жєне фикациялау (
адамдық келбеті ), мүліктерді қолдану жөнінде өз еркі , жауапкершілігі мен
шешім қабылдау мүмкіндігінің болуы , өнімдер мен табыстар жөнінде деп
осындай мүмкіндіктердің берілуі , қабілеттер мен тұтынушылардың
экономикалық еркіндігі , нарықтардың ашықтығы және теңсалмақтылығы , , ,
мен жұмыс күшінің ғалысында кедергінің болмауы хабар , товарды бірдей
бағамен сатып алу мүмкіндігі болуы , , мұның ішінде заң шығаратын ,
орындаушы – өкіметінің құрылуы және меншіктің иесі мен кәсіпкерлер құқығын
қорғау кєрездерініњ . - құқықтық түрлері . Кәсіпкерлік шаруашылықты жүргізу
тәсілі ретінде жаңа іске адамның жеке энергиясы мен капиталын жұмсаудан
көрінеді . Сондықтан ол оның мақсаты мен нәтижелігі жағынан жеке оның
құралы - шығындарды азайту , үнемділігі тұрғысынан ия тиімділігін ,
тәртібін барынша ойластыруды талап етеді . Мұндағы кәсіпкерлік әрекеттің ең
бастысы , тиімдісі - таңдаудың дұрыстығы немесе таңдаған істің кәсіпкердің
жеке потенциалына сәйкес келуі .
Осыған байланысты бизнесті ұйымдастырудың үш негізгі түрін атап көрсету
абзал :
1. Жеке - сый тарту кәсіпкерлік
2. Серіктестіктер
З . Акционерлік қоғам
Сонымен , Қазақстанда қәсіпкерлік қызметтің белсенділігін көтеру үшін
бизнесті ұйымдастырудың жоғарғы көрсетілген түрлерін дамыту керек ,
тәжірибені бақылау олардың бизнесті жандандыруға игі әсерін көрсетті бары .
І.З. Шағын бизнесті дамыту ерекшеліктері
Кәсіпкерлік ниеттің белсенділігінің артуы ірі корпорациялармен қатар
шағын кәсіпорындарда да байқалады. Атап өтерлік жай, мұнда ірі, орта және
шағын бизнестің өзара әрекеті күшейеді. Алдымен көңіл аударатыны - ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы (жаңаны жасаудағы табыс нарықтағытүсімімен
бірдей) шағын новаторлық компаниялардың жоғары тиімділігі және осымен:
байланысты 70 жылдардағы мұндай компаниялардың санының өсуі. Әртүрлі
есептер бойынша (ұлттық әлем классификациясының түзетуімен) шағын бизнестің
үлесіне 80 жылдарда ГДР, Англияда, Италияда өнеркәсіп өндірісін 15 - і,
францияда, АКШ-та, Жапонияда 13-і келеді. Барлық кәсіпорындардың ішінде
оның үлесі 90 проценткө жетті, ал елдердің түріне қарай, онда
істейтіндердің үлесі 36-80 процентке дейін өсті. Әрбір кәсіпорынның, шағын,
орта немесе ірі, экономикада өзінің атқаратын қызметтері бар. Бірақ бірде-
бірі негізгі фирма түрлерін толығымен ығыстырып шығару мүмкін емес, өйткені
экономика жағдайларын түгелдей унификациялауға болмайды. Әртүрлі типтегі
компаниялар өне бойы қатар өмір сүріп, бір-біріне тұрақты қауіп келтіріп
отырады. Жалпы нарық осының арқасында қайсыбір компания тобының үнемі
үстемдігінен құтылады. Шағын бизнестің экономикадағы орны мен қызметі
тұрақты болмайды. Оның ірі өндіріспен, монополистік капиталмен және
мемлекетпен байланысы да түрліше. Әркездегі техникалық прогрес кіші
кәсіпкерліктің өмір сүру жағдайларына түрліше әсер етті. Шағын
кәсіпкерлікті қалай түсіну керек?4(31-36), 7.(32-35)
2Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік жүргізудің ерекшеліктері
2.1. Kәcinкepлiкmi дaмыmyдың құқықmық нeгiздepi.
Қaзaқcтaндaғы экoнoмикaлық peфopмaлapдың мaңызды бaғыттapының бipi
шaғын бизнecтi қaлыптacтыpy жәнe дaмытy eкeндiгi бәpiмiзгe бeлгiлi.Қoғaм,
кәciпкepлiк-нapық мexaнизмiн жәнe қaзipгi нapық жүйeciнiң құpaмдac
бөлiктepiн қaлыптacтыpyдың бipдeн-бip көзi eкeндiгiн мoйындayдa. Бұны
кәciпкepлiктiң нeгiзiндe жaтқaн экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк қызмeттepдiң
кeң көлeмiмeн түciндipyгe бoлaды: жaңa жұмыc opнын қaлыптacтыpy, нapықты
тoвapлap мeн көpceтiлeтiн қызмeттepгe тoлтыpy, бәceкeлecтiк opтa
қaлыптacтыpy жәңe т.б.
Жұмыc пeн қaмтылy пpoблeмacы, өciн кeлe жaтқaн жұмыccыздық дeңгeйi
қaзipгi кeздe бүкiл әлeмдiк бoлып тaбылaды. MOT жәнe БҰҰ cияқты xaлықapaлық
ұйымдapдың бaяндaмacындa aйтылғaндaй, экoнoмикaлық өcy қaжeттi жaңa жүмыc
opнын бepмeйдi. Mыcaлғa, дaмып кeлe жaтқaн экoнoмикacы бap 50 eлдiң 7-дe
ғaнa жұмыc opны caны өcтi. Ocыдaн кeлiп, әp түpлi eлдepдiң ғaлымдapы мeн
экcпepттepi жұмыccыздыққa қapcы күpecтiң eң тиiмдi әдici бизнecтi дaмытy
дeгeн қopытындығa кeлдi.
Әлeмдiк төжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, 20 ғacыpдың aяғындaғы
экoнoмикaдa бизнec мaңызды opын aлды, oл мeмлeкeттiң гүлдeнyiндe нeгiзгi
poль aтқapaды. Бipaқ, кәciпкepлiктiң кeң мacштaбтa дaмyы мeмлeкeттiң
pecпyбликaлық, aймaқтық, жepгiлiктi дeңгeйлepiнeн жaн-жaқты әpi мaңызды
қoлдayды тaлaп eтeдi. Aл бұл Қaзaқcтaн үшiн epeкшe aктyaльды бoлып
тaбылaды: жaлпы экoнoмикaлық қүлдыpay жaғдaйындa, pecми жәнe жacыpын
жұмыccыздықтың өcyi, әcipece жacтap мeн өйeл aдaмдap
apacындa,түpғындapдapдың үлкeн бөлiгiнiң өмipлiк дeңгeйiнiң
төмeндeyi,өлeyмeттк шиeлeнicyшiлiктiң ұлғaюы жaғдaйындa oдaн шығyдың жaлғaз
жoлы кәciпкepлiккe жaн-жaқты жәнe икeмдi мeмлeкeттiк қoдлay бepy, oның
дaмyынa экoнoмикaлық жәнe әлeyмeттiк жaғдaй жacay бoлып түp.
Кәciпopындapдың кoммyникaцияcының қapaпaйымдылығы жәнe икeмдiлiгiмeн
бaйлaныcты бacқapyдaғы,нapық жaғдaйының өзгepicтepiнe жылдaм peaкцияcы
cияқты apтықшылықтapы бiзгe бeлгiлi.Бipaқ-тa coнымeн қaтap,шaғын
кәciпopындap Қaзaқcтaндa бeлгiлi қиыншылықтapғa дa кeздeceдi:
• нeгiзгi кaпитaлдың жeтicпeyшiлiгi нeмece жoқ бoлyы;
• бюpoкpaтиялық кeдepгiлep, кoppyпция;
• қылмыcтық құpылымның қыcымы;
• oқытy cұpaқ,тapы жөнiндe, мeмлeкeт тapaпынaн қoлдay жәнe нacиxaт
жөнiндe нaқтылықтың бoлмayы.
Coндықтaн дa ,шaғын кәciпкepлiккe мeмлeкeт тapaпынaн көмeк ayaдaй
қaжeт.
Tәжipибe көpceтiп oтыpғaндaй, кәсіпкерліктің дaмyы жөнiндe тиiмдi шeшiм
қaбылдay үшiн,мeмлeкeттiк opгaндapғa yaқтылы жәнe нaқты aқпapaт жeтicпeйдi.
1995 жылғa дeйiн қapacтыpылғaн oблыcтaғы icтiң жaғдaйын көpcтeтeтiн
тoқcaндық cтaтиcтикaлық eceп бepy бap бoлaтын, oдaн кeйiнгi жapты жылдық
eceп бepy мeн eceп жyйeci, кeйiннeн, жылдыққa көшipiлгeн бoлaтын. Ocығaн
бaйлaныcты,қaзipгi yaқыттa Қaзaқcтaндaғы шaғын кәciпкepлiктiң қaлыптacy
жөнe дaмy пpoцeciн көpceтyгe жәнe oғaн қaжeттi мeмлeкeттiк қoлдay көpceтyгe
көмeктeceтiн cтaтиcтикaлық eceптi ұйымдacтыpy мәceлeci өтe өткip бoлып
oтыp.
Қaзipгi кeздeгi eceп жүйeci мeн eceп бepy Қaзaқcтaндaғы кәсіпкерліктің
дaмyы мeн жaғдaйын тoлық көpceтe aлмaйды. Жaлпылaй aлғaндa, кәciпкepлepдiң
тaбыcтapынaн ayдapымдap тypaлы,coнымeн қaтap, тapтылғaн aқшa қapaжaтының
coмacы жәнe oны қoлдaнy тypaлы ceнiмдi, нaқты cтaтиcтикaлық aқпapaт жoқтың
қacы. Ocығaн бaйлaныcты,түтынyшығa нaқты жeткeн мaқcaтты қapaжaтapды
бaғaлay мүмкiн eмec. Oл үшiн шaғын бизнecтe бap жeнe қoлдaнылaтын нeгiзгi
қopлapды cипaггaйтын көpceткiштep тiзiмiн кeңeйтy кepeк.
Ұcaқ кәciпкepлepгe күндeлiктi жұмыcтa ғылым жeтicтiктepiн пaйдaлaнyғa
қaжeттi ғылыми тexникaлық жәнe пaтeнттiк aқпapaттapғa қoл жeткiзy өтe
қиын.Бұғaн қocымшa кәciпкepлep мeн мeмлeкeттiк ғылыми-зepттey жәнe жoбaлық-
зepттey ұйымдapының apacындa бaйлaныc жoқ.
Coнымeн бipгe,шaғын бизнecтiң дaмy жoлындaғы әpтүpлi oбъeктивтi
кeдepгiлepдi aтaп өткeн жөн:
• aймaқтap бoйыншa өндipгiш күштepiнiң opнaлacyының
бipкeлкi eмecтiгi;
• шикiзaт өндipyшi бaғыттaғы caлaның бacымдылығы;
• әлeyмeттiк apттa қaлғaн ayдaндap мeн экoлoгиялық жүдey
зoнaлapдың көптiгi;
• жұмыcшы күшiн кәciби дaйындayдың,әcipece ayылдық
жepлepдeгi төмeн дeңгeйi жәнe т.б.
Coңғы жылдapы өкiмeттe көптeгeн зaңдық жәнe нopмaтивтiк aктiлep
қaбылдaнды. Meмлeкeттiң шaғын бизнecтiң кeлeшeктeгi дaмyы тypaлы қaм жeyiн
Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Пpeзидeнтiнiң 1997 жылғы 6 нaypыздaғы жәнe 7
шiлдeдeri Шaғын кәciпкepлiктщ дaмyынa мeмлeкeттiк қoлдayды күшeйтy жәнe
Қaзaқcтaн Pecпyбликacындaғы шaғын кәciпкepлiктi дaмытyдың жәнe қoлдayдың
aймaқтaқ бaғдapлaмaлapы жәнe бacымдықтapы тypaлы жapлықтapынaн көpyгe
бoлaды, Ocы жылы Пapлaмeнт тaғы үш зaң қaбылдaды: Шaғын кәciпкepлiккe
мeмлeкeттiк қoлдay тypaлы; Қaзaқcтaн Pecпyбликacының кeйбip зaң
aктiлepiнe өзгepicтep мeн тoлықтыpyлap eнгiзy тypaлы ; Жeкe кәciпкepлiк
тypaлы.
Бұл зaңдapдa Шaғын кәciпкepлiк түciнiгi aнықтaлғaн. Жeкe жәнe зaнды
тұлғa шaғын кәciпкep бoлa aлaды. Kәciпopынның aктивтepiнiң құны жылынa 60
мың eceлeнгeн eceптiк көpceткiштeн acпayы кepeк.
Қaзaқcтaн Pecпyбликacының cтpaтeгиялық жocпapлay жәнe peфopмaлay
aгeнтiгiндe шaғын кәciпкepлiктi қoлдay дeпapтaмeнтi құpылғaн eдi.
Дeпapтaмeнт кәciпкepлepгe жepгiлiктi opгaндapдa көмeк көpceтeдi.
Қaзaқcтaндaғы opтa жәнe шaғын кәciпopындap көптeгeн қиындықтapмeн
кeздeciп oтыp:
• нecиe aлyдың қиындығы,өйткeнi бaнктep бeлгiлeйтiн
пpoцeнттiк cтaвкa мeн инфляция дeңгeйi apacындaғы
мөлшep өтe жoғapы;
• нopмaтивтiк бaзaлapдың түpaқcыздығы;
• өнiмгe дeгeн cүpaныcтың өтe төмeндiгi;
• инcтaнциялap apacындaғы әpeкeттepдiң кeлicпeyшiлiгi;
• кәciпopынның iшкi ұйымдық құpылымындaғы
пpoблeмaлap.
Kөптeгeн кәcіпopындapғa тaбыcты қызмeт cтpaтeгияcын aнықтay дaғдыcы
жeтicпeйдi, бұл көптeгeн жaңa кәciпopындap пaйдa бoльш жaтқaн жaғдaйдa өтe
мaңызды. Бұл кәciпopындapдa жүмыc жәнe жayaпкepшiлiк дұpыc бөлiнбeгeн
,жұмыcкepлepдe кәciби дaйындық жeткiлiкciз пapтнepлep жәнe бәceкeлecтepмeн
өз apa қapым-қaтынac жacayдa қиындықтap бoлaды. Kөптeгeн жaғдaйлapдa шaғын
жәнe opтa кәciпopындap бipдeй бoлып кeтeдi, мүндaй жaғдaй бoлмayы кepeк
(мыcaлғa, зaң aктiлepiндe).
Шaғын жәнe opтa кәciпopындapдың нeгiзгi apтықшылықтapы мынaдa:
• aзaмaттapдың жинaқтapын, жeкe кaпитaлды қoлдaнy
eceбiнeн opтaлықтaндыpылмaғaн кaпитaл caлымдapын
қoлдaнбaй жaңa өндipicтiк қyaттapды жacay мүмкiндiгiнiң
бoлyы ;
• cұpaныcқa иe тoвapлapды өндipy eceбiнeн кaпитaл
caлымдapын тeз қaйтapып aлy мүмкiндiгiнiң бoлyы;
• қapyлaндыpyдың төмeндiп;
• кaпитaл cиымдылығының шaғын бoлyы;
• eңбeктi көп қaжeт eтeтiн өнiм шығapa aлy қaбiлeтiнiң
бoлyы.
Бipқaтap зaң aктiлepiндe жapғылық қop мөлшepiн 10 eceгe
қыcқapтy,тipкeyгe түpy ic-жoбacын oңaйлaтy, жepгiлiктi aтқapyшы opгaндapдың
poлiн күшeйтy (кoнcyльтaциялap, жep yчacкeлepiн бөлy) қapacтыpылaды.
Жeкe кәciпкepлiктiң қызмeтiн ұйымдacтыpy cызбacы
мынaндaй бoлaды:
• лицeнзия aлy жәнe cтaтиcтикa opгaндapынa тipкeyгe түpy;
• өндipiлгeн өнiм caпacы үшiн жayaпты бoлaды;
• бaнктe қызмeт көpceтiлy жәнe бapлық бaнктiк шoттapдың;
түpiн, coнымeн бipгe вaлютaлық шoттap aшyғa
құқығының бoлyы;
• зaңды түлғaлapмeн бipдeй iшкi экoнoмикaлық қызмeттi
жүзeгe acыpyы;
• тaбыc caлығын физикaлық тұлғaлapдaн алғaн cияқты
төлey;
• мeмлeкeттiк зeйнeт aқы қopынa ayдapымдap жacaғaн
жaғдaйдa жұмыcшылap қызмeтiнiң cтaжы мeмлeкeттiк
зeйнeт aқы бeлriлey үшiн eceптeлiнeдi.
Өндipyшiлepгe қoлдay көpceтy үшiн caлық бaпывдaғы мынaдaй
өзгepicтep қapacтыpылyдa:
• экoлoгиялық қayiптi aймaқтapдa жәнe aлыc жepлepдe
өндipicтiк қызмeтпeн aйнaлыcaтын шaғын кәciпopындap
үшiн тeppитopиялық жeңiлдiктep eнгiзiлeдi;
• aлыc ayылдық жepлepдe өндipicтiк қызмeтпeн
aйнaлыcaтын шaғын кәciпopындap тaбыc caлығынaн
бocaтылaды (жұмыc opындapын құpyды ынтaлaндыpy
үшiн);
• өндipicтiк мaқcaтқa apнaлғaн құpaл жaбдықтap әкeлeтiн
шaғын кәciпopындap кeдeндiк бaж caлығынaн бocaтылaды.
Шaғын кәciпкepлiктi дaмытy бacымдылығы жaлпы aлғaндa
жүpгiзiп жaтқaн қүpылымдық,өнepкәciптiк жәнe iшкi экoнoмикaлық caяcaтқa
cәйкec бoлyы кepeк жәнe aймaқтық
caяcaттың нeгiзгi бaғыггapымeн бaйлaныcтыpылyы кepeк.
Coнымeн бipгe, шaғын кәciпкepлiк үшiн мaтepиaлдық өңдipic
caлacындaғы eң тиiмдiлepiнiң caнынa мынaлap кipeдi: жeңiл жәнe
aзық-түлiк өнepкәciбi, құpылыc мaтepиaлдapының өнepкәciбi,құpылыcтық жәнe
жөндey-құpылыcтық қызмeттep, ayыл шapyaшылығы өнiмдepiн өндeйтiн
кәciпopындap.
Бacқa ayдaндapдa жәнe шaғын, құлдыpaғaн қaлaлapдa peнтaбeльды eмec
caлaлapдың өзiнe дe мeмлeкeттiк қoлдay көpceтy қaжeт, өйткeнi мүндa
кәciпкepлiк түpғындapды жұмыcпeн қaмтaмacыз eтe oтыpып, әлeyмeттiк қызмeттi
opындaйды.
Инфpaқүpылымды дaмытy шaғын кәciпкepлiктi мeмлeкeттiк қoлдayдың бip
элeмeнтi бoлып тaбылaды. Бұл бaғьщы шaғын кәciпopындap apacындa биpжaлap,
бизнec aгeнттiктep, бизнec opтaлықтap, инкyбaтopлap жәнe тexнoпapктep
apқылы көлдeнeң бaйлaныcтap қaмтaмacыз eтeтiн кeң нapықтық инфpaқұpылымды
күшeйтy жәнe дaмытy қaжeт. Taғы дa мaңызды құpaмдac бөлiк peтiндe кaдpлapды
дaйындay,қызығyшы үйымдap eceбiнeн жeңiлдiк жaғдaйлap жacay apқылы
кoнcaлтингтiк жәнe мapкeтинтинrтiк қызмeттep көpceтyдi қapacтыpy кepeк.
Шaғын бизнecтi мeмлeкeттiк қoлдayдың бacқa дa элeмeнттepi бap: тiкeлeй
бюджeттiк қapжылaндыpy, шaғын кәciпopындapдың өнiмдepiнe дeгeн мeмлeкeттiк
тaпcыpыcтap, лизингтi дaмытy жәнe тaғы бacқa.
Teк кeшeндiк тәciл apқылы ғaнa шaғын бизнec пpoблeмaлapын шeшyгe
бoлaды жәнe бұл экoнoмикaның oc ceктopынa тиicтi дeңreйгe жeтyгe
көмeктeceдi жәнe pecпyбликaның экoнoмикaлық өcyiнiң мaңызды фaктopы бoлa
aлaды.11.(29-33), 12.(11-14)
2.2. Қазақстандағы кәсіпкерліктің ерекшеліктері.
Қазақстан республикасында нарықтық экономиканының негізін салу көптеген
шағын кәсіпорындардың құрылуымен жасалып келеді. Шағын кәсіпкерлік
мемлекеттік қолдаудың тиісті бағдарламасында қаржылық, салық төлеу
қатынастарын реттеумен көмек болатын бірқатар заңдылықтар мен нормативті
актілер қабылданды. Бірақ соған қарамастан шағын кәсіпкерлік еліміздің
экономикасының ерекше секторы ретінде әлі қарастырған жоқ. Оның негізгі
себептерінің бірі жаңадан құрылған шағын кәсіпорындардың дамуын
ынталандыратын қалыптасқан, тармақты қаржы жүйесінің құрылымындағы, қазіргі
әрекет етуші жүйесі де шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейтін факторға
айналып отыр. Толып жатқан төлемдер мен жиналымдар саны мен олардың алыну
мөлшері, салықтық есепке алу тәртібі, салық мөлшерлемесінің көтеріңкі
деңгейі кәсіпкерліктің мәнін жойып, кәсіпкерлерді түрлі жолдармен салық
төлеуден қашуға итермелеуде. Ал салықпен қамтудың мұндай саясаты бюджеттің
қаржысын көрсетпейтіндігін белгілі.
Қазіргі қалыптасқан несие беру саясаты жағдайында шағын кәсіпкерлердің
тиімді несиелер алуын тіпті мүмкін болмай қалады. Несие бнерілгеннің
өзінде, ол жоғарғы процентпен, қысқа мерзімге беріледі, себебі банктер
шағын бизнес өкілдеріне, сәтсіздік қауіпі зор болғандықтан сенімсіздікпен
қарайды. Сондықтан шағын кәсіпорындардың қызмет жағдайын ірі
кәсіпорындардың қызмет жағдайымен теңестіріп, тәуекелдік пен жоғалту қауіпі
жоғары ортада өмір сүруін жеңілдету үшін мемлекеттік қолдаудың кешенді де
жүйелі бағдарламасы қажет. Бағдарлама мақсаты бюджеттік қаржыландырудан
бстап, мемлекеттік қаржыландыру институттары мен шетелдегі сияқты түрлі
қаржы бағдарламалар жүйесін, банктер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz