Қазақстан Республикасының ұлттық банкі туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,МАҢЫЗЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ұлттық банктің .ҚР.ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ МЕН ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Ұлттық банктің ақша.несие саясатының экономиканы реттеудегі маңызы мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша.несие саясатының маңызы, қызмет ету механизмі және динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,МАҢЫЗЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ұлттық банктің .ҚР.ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi қызметтерi мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ МЕН ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Ұлттық банктің ақша.несие саясатының экономиканы реттеудегі маңызы мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша.несие саясатының маңызы, қызмет ету механизмі және динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлер мен тәжiрибесi жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж. арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады, ол бойынша Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады.Ұлттық банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен жургізетін ақша-несие саясатын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады. Жұмыстың негізгі міндеті- ҚР- дағы ҰБ- тің жүргізген ақша- несие саясатының динамикасын және оның инфляцияға әсерін анықтау.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк еліміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi) Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады.Ұлттық банктің еліміздің орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен жургізетін ақша-несие саясатын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты болып табылады. Жұмыстың негізгі міндеті- ҚР- дағы ҰБ- тің жүргізген ақша- несие саясатының динамикасын және оның инфляцияға әсерін анықтау.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі» деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк еліміздің несие және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
1. Мақыш С.Б., Ақша айналысы және несие.– Алматы, Қазақ университетi, 2004.– 248 бет.
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
3. Көшенова Б., Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары.- Алматы, Экономика, 2000.-326 бет.
4. ҚР ҰБ ресми сайтының www.nationalbank.kz интернет-ресурстары.
5. Ред. басқ. Ғ.С. Сейітқасымов, Ақша, несие, банктер.-Алматы, Экономика, 2001.-462 бет.
6. Мамыров Н.К., Төлеужанова М.Ә., Макроэкономика.-Алматы, Экономика, 2003.-430 бет.
7. Куликов А.Г., Кредиты и инвестиции.-Приор, М.1994.
8. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2006.-1 қазан.-13 бет.
9. А.Г. О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка // Банки Қазахстана, №12, - 2004.- 2-4 бет.
10. «Егемен Қазақстан” газетінің ресми сайтының www.egemen.kz интернет-ресурстары.
11. Досниязова А.К. Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ // Банки Қазахстана, №10. - 2005.-56-61 бет.
12. ҚҰБ-нің Статистикалық Бюллетені,№4(77)
13. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №2.-2001.
14. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана № 12.-2002.
15. Предварительные итоги 2003 года и о ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №12.-2003.
16. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №11,2004.
17. Үдерістерді тежеу: Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы Әнуар Сәйденовпен сұхбат // Қаржы. Қаражат.,№3.-2005
18.Основные направления денежно-кредитной политики НБ РК на 2006- 2008 годы // Банки Казахстана №4.-2006.
19.Оразалин К.Ж, Жантасов М.М., Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі.- 2006, Алматы.
20.Сүлеймен Рахымжанұлы Тоқсанбай, Орысша-қазақша сөздік, Алматы.
2. “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
3. Көшенова Б., Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары.- Алматы, Экономика, 2000.-326 бет.
4. ҚР ҰБ ресми сайтының www.nationalbank.kz интернет-ресурстары.
5. Ред. басқ. Ғ.С. Сейітқасымов, Ақша, несие, банктер.-Алматы, Экономика, 2001.-462 бет.
6. Мамыров Н.К., Төлеужанова М.Ә., Макроэкономика.-Алматы, Экономика, 2003.-430 бет.
7. Куликов А.Г., Кредиты и инвестиции.-Приор, М.1994.
8. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2006.-1 қазан.-13 бет.
9. А.Г. О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка // Банки Қазахстана, №12, - 2004.- 2-4 бет.
10. «Егемен Қазақстан” газетінің ресми сайтының www.egemen.kz интернет-ресурстары.
11. Досниязова А.К. Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ // Банки Қазахстана, №10. - 2005.-56-61 бет.
12. ҚҰБ-нің Статистикалық Бюллетені,№4(77)
13. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №2.-2001.
14. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана № 12.-2002.
15. Предварительные итоги 2003 года и о ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №12.-2003.
16. О ситуации на финансовом рынке // Банки Казахстана №11,2004.
17. Үдерістерді тежеу: Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің төрағасы Әнуар Сәйденовпен сұхбат // Қаржы. Қаражат.,№3.-2005
18.Основные направления денежно-кредитной политики НБ РК на 2006- 2008 годы // Банки Казахстана №4.-2006.
19.Оразалин К.Ж, Жантасов М.М., Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі.- 2006, Алматы.
20.Сүлеймен Рахымжанұлы Тоқсанбай, Орысша-қазақша сөздік, Алматы.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,МАҢЫЗЫ МЕН
ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ұлттық банктің –ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және
құқықтық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi
қызметтерi мен операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.9
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ МЕН
ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясатының экономиканы реттеудегі
маңызы мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .14
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының маңызы,
қызмет ету механизмі және
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлер мен тәжiрибесi
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн
қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың
әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж.
арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы
жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады,
ол бойынша Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында
баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді
жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен
шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің
жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады.Ұлттық банктің еліміздің
орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен жургізетін
ақша-несие саясатын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты
болып табылады. Жұмыстың негізгі міндеті- ҚР- дағы ҰБ- тің жүргізген ақша-
несие саясатының динамикасын және оның инфляцияға әсерін анықтау.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк еліміздің несие
және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін
экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының
механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ
Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары
мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД
елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, МАҢЫЗЫ МЕН
ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Ұлттық банктің –ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және
құқықтық негіздері
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. ьСондықтан мен елiмiздiң банктiк жүйесi
туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен жүргiзiлiп
жатқан реформаларға тоқталғым келдi. Қазақстан
Республикасының экономикасында нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде несиенi
басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк қызмет көрсету
механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне жетекшiлiк етуде
экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi, сонымен қатар, банктiң
өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым –
қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда болған нарықтық
құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi реформалаудың маңызы
зор.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселелерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен
мемлекеттiк зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге
қабiлеттi және жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне
кедергi болып, банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың
пайдасына кетуiне жол бередi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi. 1, 73-74 б.
Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған
несие ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып
саналды. Мемлекеттiк банк республиканың меншiгi және оның Орталық банкi
болып саналды. Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн
эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң
кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында коммерциялық банктер
ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп
жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында
Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн
басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi
мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп ( Орталық –
Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе
акционерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы
болғанда есептеледi.
1991 – 1993 жылдары елiмiзде экономиканың күрт құлдырауымен байланысты
инфляция қарқыны өте жоғары болды. Оның тiптi кейбiр кездерде 1000% - ға
дейiн жеткенi көрiндi. Нәтижесiнде банктерде несиелiк жұмсалымдар құрылымы
әлдеқайда нашарлады, мерзiмi өтiп кеткен несиелер үлесi ұлғайды. 1992 жылы
Республикада басталған төлемсiздiк дағдарысы кәсiпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер еттi. Көптеген кәсiпорындар
өнiм өндiрудi төмендеттi, ал кейбiреулерi өндiрiстi тiптi тоқтатуға мәжбүр
болды.
Осылайша 1993 жылы өзiмiздiң төл ақшамыз теңгенi енгiзуге тура келдi.
Осыдан бастап ұлттық банкке ұлттық валютаның енуiмен ақша - несие саясатын
жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық
қағидаларды ендiру, банктердiң қызметтерiн реттеу жүйесiн нығайтуға қатысты
толық жауапкершiлiк жүктелдi.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға
алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың
әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж.
арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы
жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады.
2
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi басқа елдердiң орталық банктерiмен және басқа
банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен басқа да қаржы-кредит
ұйымдарында өз құзыретi шегiнде Қазақстан Республикасының мүддесiн
бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиiс. Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан
Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау мақсатында өз құзырына
жататын мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын барлық банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтiк актiлер шығарады. 2
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк актiлерi - "Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Хабаршысы", "Вестник Национального Банка Республики Казахстан"
ресми басылымдарында қазақ және орыс тiлдерiнде жарияланады. 3,182 б.
Қазақстан Ұлттық Банкi - заңды тұлға. Қазақстан Ұлттық Банкi
мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады,
оның дербес балансы болады және өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және
ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
орталық аппараты Алматы қаласында орналасады. Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өз филиалдары мен
өкiлдiктерiн аша алады.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз қызметiн Қазақстан Республикасының
Үкiметiмен үйлестiрiп отырады. Қазақстан Ұлттық Банкi мен Үкiмет
жалпымемлекеттiк маңызы бар болжалды iс-қимыл мен қол жеткен нәтижелер
жөнiнде бiр-бiрiн хабардар етiп отыруға және ұдайы консультациялар алысып
отыруға мiндеттi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз жұмысында Үкiметтiң экономикалық саясатын
ескерiп отырады және оны егер мұның өзi оның негiзгi функциясын атқаруына
әрi ақша-несие саясатын жүзеге асыруына қайшы келмесе, жүзеге асыруға
жәрдемдеседi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасы немесе оның орынбасарларының бiрi
Үкiмет мәжiлiстерiне кеңесшi дауыс құқымен қатысуға хақылы.
Үкiмет Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi, сол сияқты Қазақстан Ұлттық Банкi де осындай жауапкершiлiктi
өзiне алатын кездердi қоспағанда Үкiметтiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаржысын
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкi Үкiмет шоттары бойынша төлем
жүргiзедi, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады
және бөлiнбеген таза кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард
қазақстан теңгесi мөлшерiнде қалыптастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрылымы мен органдарына:
(11 департаменттен (1 департамент
Астана қаласында), 10 жеке басқармадан және 1 жеке бөлімнен тұратын
орталық аппарат
(16 аумақтық филиал және Алматы
қаласындағы екі филиал - Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау
орталығы және Ұлттық Банктің қызметін қамтамасыз ету орталығы
( Ұлттық
Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі
( 4 есеп беретін ұйым:
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы шаруашылық жүргізу құқығы бар
республикалық мемлекеттік кәсіпорны:
– Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы
шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны
– Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге
сарайышаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны
– Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы шаруашылық жүргізу құқығы бар
республикалық мемлекеттік кәсіпорны жатады.4
Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен
билiк жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген
тәртiппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiн Қазақстан Ұлттық Банкiнiң тiкелей
қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiмен
келiсе отырып, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың мемлекеттiк бағалы қағаздарының айналысын реттеудi жүзеге
асырады.
1.2 Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi
қызметтерi мен операциялары
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас
органның ролiн атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық ролi мемлекет берген
үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең
өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн
қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде
экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар – ақша тепе-
теңдiк саясатын жүргiзедi.
Ұлттық банк - ақша резервтерiн құрайтын және алтын валюта резервтері
мен басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкi бар заңды
тұлға. Мүлiктiң құралу көздерiне – банк iсiнен түскен табыстар, бағалы
қағаздардан түскен табыстар және бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында
баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
1)мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2)төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3)валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4)қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Ұлттық банктiң негiзгi мiндеті- ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз етуге бағытталады. Соның ішінде Ұлттық Банк:
• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу –
сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi. 1,74 б.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
• Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi,
банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-
бiр эмитентi болғандықтан, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттiк
бағалы қағаздар болып табылады және олар жөнiнде Қазақстан Ұлттық
Банкi мiндеттемелер алады.
• Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет көрсетуге
қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет
көрсетедi;
• Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкiнде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға
кредит беруге құқылы. Банктер үшiн соңғысы кредитор болып табылады;
• Қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етудi жүзеге
асырады.
• Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру
тәртiбiн, жүйесi мен нысанын белгiлейдi, банктер, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан
теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз жүргiзiлуiн
қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiнiң жұмыс істеуін ұйымдастырады,
сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердiң, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың өздерi пайдаланатын
автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың сенiмдi,
қауiпсiз болуын қамтамасыз ету жөнiндегi ең төменгi талаптарын
белгiлейдi; Банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк
қызметiн көрсету ережелерiн белгiлейдi;
• Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы;
• Банк қызметi, ақша төлемдерi мен аударымдары, заң актілерімен
белгiленген өкiлеттiк шегiнде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелерi бойынша барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтi құқықтық актiлер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
• Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу
жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып халықаралық қаржылық
есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтiн
мәселелер бойынша бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ
оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;
• Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен
аударымдары реттеу мақсатында, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген
болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
банк шоттары бойынша жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге
құқылы;
• Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы рыногының инфрақұрылымының бiр
бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне
қатысуға құқылы;
• Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады,
банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
• Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемi жариялап отырады;
• Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болжамды бағаларын
әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк
кепiлдiктерi жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың
мониторингiн жүзеге асырады;
• Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны
алып қоюға құқығы бар, банктік шоттан ақшаны алуға оның келісімін
растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге
құқылы;
• Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және
қайта даярлауға қатысады;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық
шотына қызмет көрсетедi.
Сонымен қатар Ұлттық банк:
1) өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың
қауымдастықтарынан (одақтарынан) және мемлекеттiк органдардан, жеке және
заңды тұлғалардан қажеттi ақпарат алуға құқылы;
2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес
вексельдердi қайта есептеудi жүзеге асырады;
3) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi
арасында жасалатын және ресми басылымдарда жарияланатын сенiмгерлiкпен
басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе
басқа да заңды тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы
шарттардың негiзiнде активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында
жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттар ресми баспа басылымдарында
жарияланады;
5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;
6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың
орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
7) банктер операциялары мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша
сандық шектеулердi белгiлейдi;
8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн
және бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-
ақ жүзеге асырады;
9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық
заңдарын бұзғаны үшін өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және
санкциялар қолданады;
10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен
аударымдарын, валюталық операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша
нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде
банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен ықпал ету шараларын
және санкциялар қолданады;
11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық
монеталарды сату бағасын белгілейдi.
Сондай-ақ ҚР-ның заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтердi
атқарады.2
ҚР-ның Ұлттық банкi “банктердiң банкi” ретiнде ең басты мақсаты-
экономиканы төлем құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және
елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне жағдай жасау, есеп айырысу
жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады. Ол басқа
қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу
мақсатын көздемейдi. Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да
несиелiк мекемелер болып табылады. Осыдан келiп, Ұлттық банкiнi
“банктердiң банкi” деп атайды.
Ұлттық банк “банктердiң банкi” қызметiн атқару үшiн:
• коммерциялық банктердiң резервтерiн сақтайды;
• коммерциялық банктерге қысқа мерзiмдi қажеттiлiктерiне байланысты қысқа
мерзiмдi қарыздар бередi;
• жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргiзедi;
• банктердiң қызметiне бақылау және қадағалау жүргiзедi.
Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық – несиелiк
мекемелердi несиелеу қызметiн атқарады. Шетелде Орталық банктердi “сонғы
сатыдағы несие берушi” деп атайды. 5,347-348бет.
Сонымен қатар Ұлттық Банк:
·
Қазақстанның салымдарға кепілдік беру қоры
· Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры
· Қазақстанның ипотекалық
кредиттерге кепілдік беру қоры ·
Қазақстан Актуарлық орталығы
· Q-BRO Қазақстан Ұлттық Банкі Резервтік
Орталығы акционерлік қоғамдарының, сондай-ақ Ұлттық процессинг орталығы
акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі және "ГНПФ" жинақтаушы зейнетақы
қоры" акционерлік қоғамы акционерлерінің бірі болып табылады.4
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында былай жазылған:
ҚР-ның Ұлттық банкi Үкiметтiң бас банкирi, қаржы кеңесшiсi әрi агентi
ретiнде басқа да мемлекеттiк органдармен өзара мәмiлеге келуi бойынша
әрекет етедi. 2
Қорытындылай келе, ҚР-ның Ұлттық банкi ҚР-ның орталық банкi ретiнде
басқа елдердiң орталық банктерiмен және халықаралық қаржы ұйымдарымен
қатынаста ҚР-ның мүддесiн қорғайды. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық,
резервтiк, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау
жүргiзу құқығына ие, “банктердiң банкi” ролiн атқарады, сондай-ақ ақша –
несие және валюта саясаттарын жүргiзетiн бiрден бiр ұйым.
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ
МЕН ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ
2.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясатының экономиканы реттеудегі маңызы мен
құралдары
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспансиялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты (“Қымбат ақша” саясаты немесе
тежеуші саясат)- екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн
шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, ақша массасын төмендетуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Оны
Ұлттық Банк инфляцияның өсуі әсерінен экономика қызыған кезде қолданады
және ол “трансмиссиялық механизмге” сүйенеді. Егер Орталық Банк:
MS((r((I(r)((AD((Y(
Экспансиялық ақша-несие саясаты (“Арзан ақша” саясаты немесе
ынталандырушы саясат) – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша
жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң
төмендеуiне байланысты сипатталады. Оны Орталық Банк өндірістің құлдырауы
кезінде қолданады. Ол Кейнстің табыстау механизміне сүйенеді. Яғни егер
Орталық Банк: MS (( r((I(r)((AD((Y(. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының
басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын
қамтамасыз ету болды. 6, 213 б.
Бұл ақша-несие саясатының түрлерінің мәні мен іске асу
механизмдерін мына мысалдан көруге болады. Айталық, экономика жұмыссыздық
пен бағалардың төмендеуіне тап болды. Бұндай жағдайда ақша ұсынысын ұлғайту
керек. Бұл мақсатқа жету үшін “арзан ақша” саясатын қолданады:
Біріншіден, ұлттық банк ашық нарықта халық пен коммерциялық
банктерден бағалы қағаздарды сатып алуы керек;
Екіншіден, есептік мөлшерлемені төмендету керек.
Осы іс-шараларды қолдану нәтижесінде банк жүйесінің артық резерві
көбейеді. Артық резервтер коммерциялық банктердің несие беру түріндегі ақша
ұсынысының негізі болғандықтан, мемлекеттегі ақша ұсынысы өседі деген
болжам жасауға болады. Ақша ұсынысының өсуі пайыздық қойылымды төмендетеді
және инвестиция мен таза ұлттық өнім көлемі көбейеді. Яғни, несиені
жұмысбастылық пен шығындар көлемін көбейту үшін арзан қылып ету- бұл
саясаттың басты мақсаты болып табылады.
Ал экономикада артық шығындар болса, инфляциялық процестер туындай
бастайды. Бұл жағдайда ҰБ ақша ұсынысының көлемін азайту арқылы жалпы
шығындардың көлемін төмендетуге тырысу керек. Бұл проблеманы шешу үшін
коммерциялық банктердің резервтерін төмендету керек. Яғни ҰБ коммерциялық
банктердің резервтерін азайту үшін мемлекттік облигацияларды ашық нарықта
сатып, резерв нормасын көтеруі керек және қойылымды жоғарылатуы қажет.
Сонда коммерциялық банктердің өз резервтерін ҰБ-тен қарыз алу арқасында
ұлғайту қызығушылығы азаяды. Бұл жүйені қымбат ақша саясаты деп атайды.
Оның басты мақсаты-ақша ұсынысын шектеу, соның негізінде шығындарды азайту
және инфляциялық қысымға төтеп беру.7,147бет
Ақша-несие саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
а) несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу, есептеу
мөлшерлемесiнiң өзгеруi ;
ә) мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;
б) ашық нарықтағы операциялар.
Бұндағы ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесi;
б) айырбас курсы.
Тiкелей (а) және жанама (ә,б) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде,
тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып жүзеге асады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргiзуде. 6,
214б.
Пайыз саясаты.Қазақстан Ұлттық банкi операциялар бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесiн , сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн
белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы
жағдайына, несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне
байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру мөлшерлемесi
саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады. 5, 147
б.
Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс. 8,12 бет
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейiне байланысты келедi. Ұлттық банк
мүдделендiру мөлшерiн реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етедi және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкiндiк жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесiнiң деңгейi екiншi
деңгейдегi банктер үшiн, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегiндегi негiзгi бағыттарын сипаттайтын басты бiр көрсеткiштi бiлдiредi.
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру
динамикасы- 1994 жылы қаңтар- ақпан айларында 270%, ал наурыз- тамыз
айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен
инфляцияның төмендеуіне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейі қыркүйекте 280%- ға дейін төмендеп, ай сайын азайып
отырды. 1994 жылдың аяғында ол 230%, 1995 жылы- 52,5%, 1996 жылдың
қыркүйегінде- 30%, 1997 жылы- 24% құрады.
Ұлттық банктiң ресми пайыздары, оның тiкелей бақылауына жатпайтын
несиелiк ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгiлейтiн
нарықтық пайыз мөлшерлемесiне жанама түрде ықпал етедi. Соның негiзiнде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгiленетiн Ұлттық банктiң қысқа
мерзiмдi шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттiк қысқа
мерзiмдi несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелерi жыл бойына Ұлттық банктiң
мүдделендiру мөлшерлемесiнiң өзгеруiне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелерi, өз кезегiнде инвестициялау үшiн әлуеттiк
ресурс болып табылатын депозиттердiң несиелiк мекемелерге ағылуын арттыра
түстi.
Ақша-несие саясаты арқылы пайыздық реттеудiң бiрi- есеп мөлшерлемесiн
өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егер де есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда
Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi.
Несиенiң азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады.
Экономикада ақша ұсынысы төмендейдi. Әдетте тiркелген мөлшерлеме нарықтағы
банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бiрақ Орталық банктен несие алу
белгiлi әкiмшiлiк қиындақтарға тiреледi.
Сонымен, егер D%((несие коммерциялық банктерге қымбатқа
беріледі(Re((r((M( және тиісінше керісінше.
Резервтік талаптар. Ақша нарығындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде,
банктерге берiлетiн несие көлемiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi
бойынша төлемсiздiктi төмендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен
акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгi
резервтiк талаптар механизмiн қолданады.
Резервтiк талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктердi жанама ақшалай-несиелiк реттеудiң негiзгi
құралдарының бiрiне жатады. Қазақстан банк жүйесiнiң бүгiнгi даму
жағдайында резервтiк коммерциялық банктердiң депозиттерiн сақтандыру
қызметiн, екiншi жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация үрдiсiн
реттеу қызметтерiн атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгiзiлген “ҚР
коммерциялық, кооперативтiк және жеке банктердiң қызметiн реттеу туралы”
нұсқауға сәйкес, мiндеттi резерв нормативi 18-20% мөлшерiнде бекiтiлген
болатын. Қазiргi уақытта ол төмендеп, 10,5%-ды құрайды. Банктер
резервтерiнiң артық болуы яғни Ұлттық банктегi корреспонденттiк шоттардағы
қаражаттардың өсуiне байланысты резервтiк талаптар шамасын төмендетiп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудiң баламалы тәртiбiне өтуге, яғни бұл
банктердiң нормативтерiн орындау барысында корреспонденттiк шотттағы
қаражаттар сомасын ең төменгi резервтер мөлшерiнен төмен болмауын сақтап
отыруға тиiстiгiн бiлдiредi.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) банк және
ақша экспансия мультипликаторын( MS=1rr(D) төмендетiп, ақша жиынының
азаюына алып келедi.(rr((Re((несие беру((M( және rr((Re((несие беру((М().
Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша
ұсынысының динамикасына әсер етедi.5, 145 б.
Ашық нарығындағы операциялар – Ұлттық банктiң айналыстағы ақша
жиынының көлемiн реттеу мақсатында екiншi реттегi нарықта мемлекеттiң
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операцияларын
бiлдiредi.
Бұл бiршама ақша жиынын, коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгi және
несиелiк жұмыстарды реттеудiң ыңғайлы әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Оның
негiзгi мәнi ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердiң несиенi эмиссиялауын
шектеудi бiлдiредi.
Ұлттық банк рыноктағы бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып
алушылардың резервтiк шоттарынан тиiстi соманы ұстап қалады. Сөйтiп,
банктерге несие берудi және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиiстi соманы банктердiң резервтiк
шотына қайта аударады.1, 83 бет
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе ақша-
несие эмиссиясы көлемiнiң кеңеюiне байланысты жүйесiз жүргiзедi.
Ұлттық банк бұл құралды пайдалана отырып, ақша массасын реттей алады:
Егер ол МҚО сатып алса(Re((Cu((MB((M((ынталандыру саясаты)
МҚО сатса(Re((Cu((MB((M((тежеуші саясат)
Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық – несиелiк
мекемелердi несиелеу қызметiн атқарады. Шетелде Орталық банктердi “сонғы
сатыдағы несие берушi” деп атайды.Бұған байланысты ҰБ қаржылай тұрақты,
бірақ уақытша қиындықтарға тап болған коммерциялық банктерге несие береді.
Кейбір кезде федералды резервтік жүйе(ФРЖ) ұзақ мерзімді несиелеуді ерекше
жағдайларда да жүзеге асырады. Мысалы, ұсақ банктердің ақша құралдарындағы
маусымдық қажеттіліктеріне байланысты несиелер береді, сонымен қатар қаржы
жағдайы күрделеніп кеткен, әрі өз теңдік балансын ретке келтіруді қажет
ететін банктерге берілетін несиелер. Несие бере тұра, ФРЖ коммерциялық
банктің резервтерін ұлғайтады және оны ұстап тұру үшін міндетті резервтер
керек емес, яғни несие банктің артық резервтерін және оның несие беру
қабілеттілігін арттырады. Егер ФРЖ есептік қойылымды төмендетсе, онда
банктер ФРЖ-ден қарыз алу арқылы қосымша резервтерді құруға ынталанады. Бұл
жағдайда ақша массасы ұлғаюы мүмкін. Керісінше, есептік қойылымның өсуі
ақша-несиелік кәсіпорын басқарушыларының ақша ұсынысын шектеуге әкеледі.
Бірақ ашық нарықтағы операциялар есептік қойылым саясатынан әлдеқайда
тиімдірек болып келеді. 5,347-348бет.
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне ашық нарықтағы операция, оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. РЕПО операциялары-
коммерциялық банктердің ресурстарын ұлғайту мақсатымен банктерден
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен қатар оларды белгілі бір
мерзімнен кейін алдын ала бекітілген бағамен сату жөніінде орталық банктің
өзіне міндеттеме алуы болып табылады.
Ақша-несие саясаты салық-бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен
ылғи да байланыста болады. Егер де Ұлттық банк тұрақты айналым курсын ұстап
тұруды көздесе, онда дербес, тәуелсiз iшкi ақша саясаты болуы мүмкiн емес,
өйткенi айнымалы курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық
резервтердiң көбеюi және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруiне
әкеледi. ( Мысалы, валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседi ).
Салық-бюджет және ақша саясаттарын бiр-бiрiне сәйкес келтiру белгiлi
қиындықтарды тудырады. Егер мемлекет экономиканы мемлекеттiк шығындарды
көбейту арқылы ынталандырса, онда мұндай iс-әрекеттердiң нәтижесi ақша
саясатымен байланысты болады.9,2-4 бет
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының маңызы,
қызмет ету механизмі және динамикасы
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы
төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң
анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және
салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз
кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және
елдiң қаржы секторы инфляцияға қарсы саясаттар жүргiзiп отырады. Елiмiз
инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған шаралар қолдану
үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және жанама реттеулер
негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляцияны тiкелей реттеу табыстар саясаты
шеңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың өсу нысаналарын
белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал етудiң жанама
әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады. Елiмiздегi iске
асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне монетарлық және
фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,МАҢЫЗЫ МЕН
ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ұлттық банктің –ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және
құқықтық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi
қызметтерi мен операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.9
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ МЕН
ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясатының экономиканы реттеудегі
маңызы мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .14
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының маңызы,
қызмет ету механизмі және
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
КІРІСПЕ
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлер мен тәжiрибесi
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн
қолға алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың
әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж.
арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы
жасалынды. Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады,
ол бойынша Қазақстан Республикасының банк жүйесi екi деңгейден тұрады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында
баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
1) мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2) төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3) валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4) қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Осы аталған Ұлттық банктің міндеттері мен қызметтерінің тиімді
жүргізілуі ұлттық экономиканың тұрақты дамуын, инфляция деңгейінің төмен
шамасын қамтамасыз ету, валюталық операциялардың бір ізге түсуін, елдің
жалпы қаржы жүйесінің дамуын жүзеге асырады.Ұлттық банктің еліміздің
орталық банкі ретіндегі экономикадағы атқаратын қызметтері мен жургізетін
ақша-несие саясатын толық зерттеп қарастыру менің осы жұмысымның мақсаты
болып табылады. Жұмыстың негізгі міндеті- ҚР- дағы ҰБ- тің жүргізген ақша-
несие саясатының динамикасын және оның инфляцияға әсерін анықтау.
Сондықтан мен жұмысымның тақырыбын Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі деп алдым. Бұл тақырыптың өзектілігі Ұлттық банк еліміздің несие
және банк жүйесінің негізгі құрылымы және бүкіл экономиканы реттейтін
экономикалық құрылғы болып табылады.
Бүгінгі таңда Ұлттық банк өзінің атқаратын ақша-несие саясаттарының
механизмдері бойынша Еуропа кеңістігінің стандарттарына өтуде. Сондай-ақ
Ұлттық банкіміз ТМД елдері бойынша нағыз классикалық банктің операциялары
мен саясаттарын жүргізіп отырған жалғыз банк болып табылады. Яғни, ТМД
елдерінің Орталық банкі деп те атасақ болады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ, МАҢЫЗЫ МЕН
ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Ұлттық банктің –ҚР-ның Орталық банкі ретіндегі қалыптасуы және
құқықтық негіздері
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикамызда банк жүйесi
болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк-несие жүйесiнiң филиалдары
мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. ьСондықтан мен елiмiздiң банктiк жүйесi
туралы өз егемендiгiн алған 1991 жылдан бастап қалыптасуы мен жүргiзiлiп
жатқан реформаларға тоқталғым келдi. Қазақстан
Республикасының экономикасында нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде несиенi
басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк қызмет көрсету
механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне жетекшiлiк етуде
экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi, сонымен қатар, банктiң
өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым –
қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда болған нарықтық
құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi реформалаудың маңызы
зор.
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi,
дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер
категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде
макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды.
Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған
мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi
тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi;
екiншi категория мәселелерiне банктердiң “сапасыз” қарыздары мен
мемлекеттiк зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге
қабiлеттi және жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне
кедергi болып, банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың
пайдасына кетуiне жол бередi.
Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР – нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған “Банктер және банк
қызметi туралы” Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi
деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк – ҚазКСР-
нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк – коммерциялық
банктер жүйесi. 1, 73-74 б.
Қазақ Кеңес Социалистiк Республикасының территориясында жинақталған
несие ресурстары осы Заң шыққан күннен бастап Республика меншiгi болып
саналды. Мемлекеттiк банк республиканың меншiгi және оның Орталық банкi
болып саналды. Оның айналымға монополиялы құқықпен ақша белгiлерiн
эмиссиялауға, ақша-несие қатынастарын реттеуге, мемлекеттiк бюджеттiң
кассалық жұмысын жүргiзуде, республика территориясында коммерциялық банктер
ашуға рұқсат беретiн құқығы болды.
Кәсiпорындардың, ұйымдардың, кооперативтер мен азаматтардың несие-есеп
жұмыстарын жүргiзу үшiн республика территориясында коммерциялық банктер мен
басқа несие мекемелерi ұйымдастырылды. Коммерциялық банктер өз жұмысында
Заңды және Қазақстан Мемлекеттiк банкiсiнiң нұсқаулары мен ережелерiн
басшылыққа алды. Коммерциялық банктер мен басқа несие мекемелерi
мемлекеттiк, ұжымдық, жеке және аралас (шетел капиталы қосылған) меншiкте
болып бөлiндi. Қазақстан Заңдарына сәйкес Мемлекеттiк банк деп ( Орталық –
Ұлттық банктен басқа) капиталы толығынан үкiмет иелiгiне, немесе
акционерлiк капиталдың басым бөлiгi мемлекеттiк құрылтайшылардың акциясы
болғанда есептеледi.
1991 – 1993 жылдары елiмiзде экономиканың күрт құлдырауымен байланысты
инфляция қарқыны өте жоғары болды. Оның тiптi кейбiр кездерде 1000% - ға
дейiн жеткенi көрiндi. Нәтижесiнде банктерде несиелiк жұмсалымдар құрылымы
әлдеқайда нашарлады, мерзiмi өтiп кеткен несиелер үлесi ұлғайды. 1992 жылы
Республикада басталған төлемсiздiк дағдарысы кәсiпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер еттi. Көптеген кәсiпорындар
өнiм өндiрудi төмендеттi, ал кейбiреулерi өндiрiстi тiптi тоқтатуға мәжбүр
болды.
Осылайша 1993 жылы өзiмiздiң төл ақшамыз теңгенi енгiзуге тура келдi.
Осыдан бастап ұлттық банкке ұлттық валютаның енуiмен ақша - несие саясатын
жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым – қатынаста классикалық
қағидаларды ендiру, банктердiң қызметтерiн реттеу жүйесiн нығайтуға қатысты
толық жауапкершiлiк жүктелдi.
Ұлттық валютаның енгiзiлуi сәтiнен бастап, 1995 жылға дейiн Орталық
банктiң қызметiн атқару, жүйе қызметiн реттеп отыратын нормативтiк
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлермен тәжiрибесi жоқ
Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелiк саясат жүргiзу тәжiрибесiн қолға
алды. Бұл кезең , сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша –несие құралдарының және факторлардың
әрекетiне бейiмделуi болатын. Сонымен бiр мезгiлде, 1995 жылы 15 ақпанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң қаулысымен бекiтiлген, 1995 ж.
арналған Қазақстандағы банктiк жүйенi реформалаудың бiрiншi бағдарламасы
жасалынды.
Бұл бағдарламаның негізін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы 1995 ж. 30 наурыздағы N 2155 Қазақстан Республикасының Заңы құрады.
2
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi (Қазақстан Ұлттық Банкi)
Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан
Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi басқа елдердiң орталық банктерiмен және басқа
банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен басқа да қаржы-кредит
ұйымдарында өз құзыретi шегiнде Қазақстан Республикасының мүддесiн
бiлдiредi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу
мақсатын басшылыққа алмауға тиiс. Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан
Республикасы Заңдарының негiзiнде және оны орындау мақсатында өз құзырына
жататын мәселелер бойынша банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын барлық банктердiң, ұйымдардың, олардың клиенттерiнiң, Қазақстан
Республикасының аумағында тұратын басқа да заңды және жеке тұлғалардың
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтiк актiлер шығарады. 2
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк актiлерi - "Қазақстан Ұлттық
Банкiнiң Хабаршысы", "Вестник Национального Банка Республики Казахстан"
ресми басылымдарында қазақ және орыс тiлдерiнде жарияланады. 3,182 б.
Қазақстан Ұлттық Банкi - заңды тұлға. Қазақстан Ұлттық Банкi
мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады,
оның дербес балансы болады және өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және
ұйымдарымен бiрге бiртұтас құрылым құрайды. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң
орталық аппараты Алматы қаласында орналасады. Қазақстан Ұлттық Банкi
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өз филиалдары мен
өкiлдiктерiн аша алады.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз қызметiн Қазақстан Республикасының
Үкiметiмен үйлестiрiп отырады. Қазақстан Ұлттық Банкi мен Үкiмет
жалпымемлекеттiк маңызы бар болжалды iс-қимыл мен қол жеткен нәтижелер
жөнiнде бiр-бiрiн хабардар етiп отыруға және ұдайы консультациялар алысып
отыруға мiндеттi.
Қазақстан Ұлттық Банкi өз жұмысында Үкiметтiң экономикалық саясатын
ескерiп отырады және оны егер мұның өзi оның негiзгi функциясын атқаруына
әрi ақша-несие саясатын жүзеге асыруына қайшы келмесе, жүзеге асыруға
жәрдемдеседi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Төрағасы немесе оның орынбасарларының бiрi
Үкiмет мәжiлiстерiне кеңесшi дауыс құқымен қатысуға хақылы.
Үкiмет Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi, сол сияқты Қазақстан Ұлттық Банкi де осындай жауапкершiлiктi
өзiне алатын кездердi қоспағанда Үкiметтiң мiндеттемелерi бойынша жауап
бермейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаржысын
орналастырылады. Қазақстан Ұлттық Банкi Үкiмет шоттары бойынша төлем
жүргiзедi, өзге де операцияларды жүзеге асырады, сондай-ақ оған басқа да
қызметтер көрсетедi.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң жарғылық капиталы мемлекетке тиесiлi болады
және бөлiнбеген таза кiрiстен аударымдар жасау жолымен, кемiнде 20 миллиард
қазақстан теңгесi мөлшерiнде қалыптастырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құрылымы мен органдарына:
(11 департаменттен (1 департамент
Астана қаласында), 10 жеке басқармадан және 1 жеке бөлімнен тұратын
орталық аппарат
(16 аумақтық филиал және Алматы
қаласындағы екі филиал - Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау
орталығы және Ұлттық Банктің қызметін қамтамасыз ету орталығы
( Ұлттық
Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі
( 4 есеп беретін ұйым:
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы шаруашылық жүргізу құқығы бар
республикалық мемлекеттік кәсіпорны:
– Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы
шаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны
– Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге
сарайышаруашылық жүргізу құқығы бар республикалық мемлекеттік кәсіпорны
– Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы шаруашылық жүргізу құқығы бар
республикалық мемлекеттік кәсіпорны жатады.4
Қазақстан Ұлттық Банкi өз балансындағы мүлiктi иелену, пайдалану мен
билiк жүргiзу құқығын Қазақстан Ұлттық Банкiнiң Басқармасы белгiлеген
тәртiппен дербес жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Үкiметiн Қазақстан Ұлттық Банкiнiң тiкелей
қаржыландыруына жол берiлмейдi.
Қазақстан Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiмен
келiсе отырып, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың мемлекеттiк бағалы қағаздарының айналысын реттеудi жүзеге
асырады.
1.2 Қазақстан Рсеупбликасының Ұлттық банктің экономикадағы негiзгi
қызметтерi мен операциялары
Орталық банктер бүкiл елдiң несие жүйесiн бақылаушы әрi реттеушi бас
органның ролiн атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттiк органы болып табылады. Олардың басшылық ролi мемлекет берген
үлкен өкiлеттiктермен анықталады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, мемлекеттiң Орталық банкке кең
өкiлеттiк беруi екiншi деңгейлi банк жүйесiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн
қамтамасыз етедi. Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негiзiнде
экономиканы жалпы мемлекеттiк тұрақтандыру саясатын, тауар – ақша тепе-
теңдiк саясатын жүргiзедi.
Ұлттық банк - ақша резервтерiн құрайтын және алтын валюта резервтері
мен басқа да материалдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкi бар заңды
тұлға. Мүлiктiң құралу көздерiне – банк iсiнен түскен табыстар, бағалы
қағаздардан түскен табыстар және бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгi мақсаты- Қазақстан Республикасында
баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
Негiзгi мақсатты iске асыру үшiн Қазақстан Ұлттық Банкiне мынадай
мiндеттер жүктеледi:
1)мемлекеттiң ақша-кредит саясатын әзiрлеу және жүргiзу;
2)төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
3)валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;
4)қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу.
Ұлттық банктiң негiзгi мiндеті- ұлттық валютаның iшкi және сыртқы
тұрлаулылығын қамтамасыз етуге бағытталады. Соның ішінде Ұлттық Банк:
• Ақша айналымы, несие, банктiк есеп айырысу мен валюталық қатынастарды
ұйымдастырады;
• Ақша, несие және банк жүйелерiнiң тұрақты қызметiн қамтамасыз етедi;
• Несие берушiлер мен салымшылардың , сондай-ақ шетел валютасын сатып алу –
сату және айырбастау операцияларын жүргiзетiн банктiк және басқа
ұйымдардың мүддесiн қорғау және олардың жұмысын бақылау сияқты
мемлекеттiң экономикалық саясатын жүргiзедi. 1,74 б.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қызметтерi мен операциялары.
Ұлттық банк “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
• Қазақстан Республикасының мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргiзедi,
банкноттар мен тиындардың Қазақстан Республикасының аумағындағы бiрден-
бiр эмитентi болғандықтан, бағалы қағаздар эмиссиясын жасайды.
Қазақстан Ұлттық Банкi эмиссия жасайтын бағалы қағаздар мемлекеттiк
бағалы қағаздар болып табылады және олар жөнiнде Қазақстан Ұлттық
Банкi мiндеттемелер алады.
• Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет көрсетуге
қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкiнiң мемлекеттiк қарыздарына қызмет
көрсетедi;
• Банктерге, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi
бойынша Қазақстан Ұлттық Банкiнде банк шоттарын ашқан заңды тұлғаларға
кредит беруге құқылы. Банктер үшiн соңғысы кредитор болып табылады;
• Қаржы рыногындағы сыйақының рыноктық ставкаларына ықпал етудi жүзеге
асырады.
• Қазақстан Республикасында ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру
тәртiбiн, жүйесi мен нысанын белгiлейдi, банктер, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар арасында Қазақстан
теңгесiмен ақша аударымдарының уақтылы және кiдiрiссiз жүргiзiлуiн
қамтамасыз ететiн төлем жүйелерiнiң жұмыс істеуін ұйымдастырады,
сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырады, банктердiң, банк операцияларының
жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың өздерi пайдаланатын
автоматтандырылған жүйелер мен банк ақпаратын қорғаудың сенiмдi,
қауiпсiз болуын қамтамасыз ету жөнiндегi ең төменгi талаптарын
белгiлейдi; Банк операцияларын жүзеге асырған кезде электрондық банк
қызметiн көрсету ережелерiн белгiлейдi;
• Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы;
• Банк қызметi, ақша төлемдерi мен аударымдары, заң актілерімен
белгiленген өкiлеттiк шегiнде валюталық операцияларды жүзеге асыру
мәселелерi бойынша барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген
түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң
мiндеттi түрде орындауына жататын нормативтi құқықтық актiлер
шығарады, сондай-ақ олардың сақталуын қадағалауды жүзеге асырады;
• Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есептiлiк жүйелерiн реттеу
жөнiндегi уәкiлеттi органмен келiсе отырып халықаралық қаржылық
есептiлiк стандарттарымен реттелмеген және оларға қайшы келмейтiн
мәселелер бойынша бухгалтерлiк есептiлiк стандарттарын, сондай-ақ
оларға әдiстемелiк ұсыныстарды әзiрлейдi және бекiтедi;
• Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң келiсiмi бойынша, ақша төлемдерi мен
аударымдары реттеу мақсатында, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмеген
болса, банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдардың және барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
банк шоттары бойынша жүзеге асыратын төлемдердiң кезегiн белгiлеуге
құқылы;
• Қазақстан Ұлттық Банкi өзiне жүктелген функцияларды жүзеге асыруына
жәрдемдесетiн және (немесе) қаржы рыногының инфрақұрылымының бiр
бөлiгi болып табылатын ұйымдарды құруға және олардың қызметiне
қатысуға құқылы;
• Қолма-қол банкноттар мен тиындарды есепке алу, сақтау, тасымалдау және
инкассациялау тәртiбiн белгiлейдi, банкноттар мен тиындарды сақтауды,
тасымалдауды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады,
банкноттар мен тиындардың резервтегi мемлекеттiк қорын құрайды;
• Қазақстан Республикасы банктерiнiң жиынтық балансы мен өз балансын
жасайды және оны үнемi жариялап отырады;
• Елдің есептiк төлем балансын, халықаралық инвестициялық ұстанымын және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзiмдi, орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болжамды бағаларын
әзiрлеуге қатысады, валюталық операцияларды тiркеудi және мемлекеттiк
кепiлдiктерi жоқ мемлекеттiк емес сыртқы заемдар бойынша шарттардың
мониторингiн жүзеге асырады;
• Ақшаны клиенттің банктік шотына қате есептелгені анықталған кезде оны
алып қоюға құқығы бар, банктік шоттан ақшаны алуға оның келісімін
растайтын құжаттар бар болса, клиенттің банктік шотын дебеттеуге
құқылы;
• Мемлекеттiк органдар мен қаржылық ұйымдар үшiн кадрлар даярлауға және
қайта даярлауға қатысады;
• Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң бiрыңғай қазынашылық
шотына қызмет көрсетедi.
Сонымен қатар Ұлттық банк:
1) өз функцияларын жүзеге асыру мақсатында банктерден, олардың
қауымдастықтарынан (одақтарынан) және мемлекеттiк органдардан, жеке және
заңды тұлғалардан қажеттi ақпарат алуға құқылы;
2) Қазақстан Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес
вексельдердi қайта есептеудi жүзеге асырады;
3) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасының Үкiметi
арасында жасалатын және ресми басылымдарда жарияланатын сенiмгерлiкпен
басқару туралы шарттың негiзiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын
сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады;
4) Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметінің немесе
басқа да заңды тұлғалардың арасында жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы
шарттардың негiзiнде активтердi сенiмгерлiкпен басқаруды жүзеге асырады.
Қазақстанның Ұлттық Банкi мен Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң арасында
жасалатын сенiмгерлiкпен басқару туралы шарттар ресми баспа басылымдарында
жарияланады;
5) банк шоттарының режимiн белгiлейдi;
6) ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерiн белгiлейдi және олардың
орындалуын бақылауды жүзеге асырады;
7) банктер операциялары мен мәмiлелерiнiң жекелеген түрлерi бойынша
сандық шектеулердi белгiлейдi;
8) Қазақстан Республикасының заң актілерiнде айқындалған банк қызметiн
және бағалы қағаздар рыногындағы кәсiби қызметті тиiстi лицензиялар алмай-
ақ жүзеге асырады;
9) лицензиаттарға Қазақстан Республикасының банктiк және валюталық
заңдарын бұзғаны үшін өз құзыретi шегiнде ықпал ету шараларын және
санкциялар қолданады;
10) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге
асыратын ұйымдарға банк қызметi, ақшаны есепке алу, оның төлемдерi мен
аударымдарын, валюталық операцияларды жүзеге асыру мәселелерi бойынша
нормативтiк құқықтық актiлердi бұзған жағдайда, оларға өз құзыретi шегiнде
банктік және валюталық заңдарда белгіленген тәртiппен ықпал ету шараларын
және санкциялар қолданады;
11) жеке және заңды тұлғаларға инвестициялық және коллекциялық
монеталарды сату бағасын белгілейдi.
Сондай-ақ ҚР-ның заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтердi
атқарады.2
ҚР-ның Ұлттық банкi “банктердiң банкi” ретiнде ең басты мақсаты-
экономиканы төлем құралдарымен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету және
елдiң барлық несие жүйесiнiң қызмет етуiне жағдай жасау, есеп айырысу
жүйесiн қалпына келтiру, банк қызметiн реттеу болып табылады. Ол басқа
қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейдi және өз қызметiнде пайданы табу
мақсатын көздемейдi. Оның клиенттерi – коммерциялық банктер және басқа да
несиелiк мекемелер болып табылады. Осыдан келiп, Ұлттық банкiнi
“банктердiң банкi” деп атайды.
Ұлттық банк “банктердiң банкi” қызметiн атқару үшiн:
• коммерциялық банктердiң резервтерiн сақтайды;
• коммерциялық банктерге қысқа мерзiмдi қажеттiлiктерiне байланысты қысқа
мерзiмдi қарыздар бередi;
• жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргiзедi;
• банктердiң қызметiне бақылау және қадағалау жүргiзедi.
Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық – несиелiк
мекемелердi несиелеу қызметiн атқарады. Шетелде Орталық банктердi “сонғы
сатыдағы несие берушi” деп атайды. 5,347-348бет.
Сонымен қатар Ұлттық Банк:
·
Қазақстанның салымдарға кепілдік беру қоры
· Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры
· Қазақстанның ипотекалық
кредиттерге кепілдік беру қоры ·
Қазақстан Актуарлық орталығы
· Q-BRO Қазақстан Ұлттық Банкі Резервтік
Орталығы акционерлік қоғамдарының, сондай-ақ Ұлттық процессинг орталығы
акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі және "ГНПФ" жинақтаушы зейнетақы
қоры" акционерлік қоғамы акционерлерінің бірі болып табылады.4
“Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы” Заңында былай жазылған:
ҚР-ның Ұлттық банкi Үкiметтiң бас банкирi, қаржы кеңесшiсi әрi агентi
ретiнде басқа да мемлекеттiк органдармен өзара мәмiлеге келуi бойынша
әрекет етедi. 2
Қорытындылай келе, ҚР-ның Ұлттық банкi ҚР-ның орталық банкi ретiнде
басқа елдердiң орталық банктерiмен және халықаралық қаржы ұйымдарымен
қатынаста ҚР-ның мүддесiн қорғайды. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық,
резервтiк, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау
жүргiзу құқығына ие, “банктердiң банкi” ролiн атқарады, сондай-ақ ақша –
несие және валюта саясаттарын жүргiзетiн бiрден бiр ұйым.
2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН САЯСАТТАРЫ
МЕН ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ
2.1 Ұлттық банктің ақша-несие саясатының экономиканы реттеудегі маңызы мен
құралдары
Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн,
сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге
бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық
деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие
саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-
қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспансиялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты (“Қымбат ақша” саясаты немесе
тежеуші саясат)- екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн
шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, ақша массасын төмендетуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Оны
Ұлттық Банк инфляцияның өсуі әсерінен экономика қызыған кезде қолданады
және ол “трансмиссиялық механизмге” сүйенеді. Егер Орталық Банк:
MS((r((I(r)((AD((Y(
Экспансиялық ақша-несие саясаты (“Арзан ақша” саясаты немесе
ынталандырушы саясат) – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша
жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң
төмендеуiне байланысты сипатталады. Оны Орталық Банк өндірістің құлдырауы
кезінде қолданады. Ол Кейнстің табыстау механизміне сүйенеді. Яғни егер
Орталық Банк: MS (( r((I(r)((AD((Y(. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының
басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын
қамтамасыз ету болды. 6, 213 б.
Бұл ақша-несие саясатының түрлерінің мәні мен іске асу
механизмдерін мына мысалдан көруге болады. Айталық, экономика жұмыссыздық
пен бағалардың төмендеуіне тап болды. Бұндай жағдайда ақша ұсынысын ұлғайту
керек. Бұл мақсатқа жету үшін “арзан ақша” саясатын қолданады:
Біріншіден, ұлттық банк ашық нарықта халық пен коммерциялық
банктерден бағалы қағаздарды сатып алуы керек;
Екіншіден, есептік мөлшерлемені төмендету керек.
Осы іс-шараларды қолдану нәтижесінде банк жүйесінің артық резерві
көбейеді. Артық резервтер коммерциялық банктердің несие беру түріндегі ақша
ұсынысының негізі болғандықтан, мемлекеттегі ақша ұсынысы өседі деген
болжам жасауға болады. Ақша ұсынысының өсуі пайыздық қойылымды төмендетеді
және инвестиция мен таза ұлттық өнім көлемі көбейеді. Яғни, несиені
жұмысбастылық пен шығындар көлемін көбейту үшін арзан қылып ету- бұл
саясаттың басты мақсаты болып табылады.
Ал экономикада артық шығындар болса, инфляциялық процестер туындай
бастайды. Бұл жағдайда ҰБ ақша ұсынысының көлемін азайту арқылы жалпы
шығындардың көлемін төмендетуге тырысу керек. Бұл проблеманы шешу үшін
коммерциялық банктердің резервтерін төмендету керек. Яғни ҰБ коммерциялық
банктердің резервтерін азайту үшін мемлекттік облигацияларды ашық нарықта
сатып, резерв нормасын көтеруі керек және қойылымды жоғарылатуы қажет.
Сонда коммерциялық банктердің өз резервтерін ҰБ-тен қарыз алу арқасында
ұлғайту қызығушылығы азаяды. Бұл жүйені қымбат ақша саясаты деп атайды.
Оның басты мақсаты-ақша ұсынысын шектеу, соның негізінде шығындарды азайту
және инфляциялық қысымға төтеп беру.7,147бет
Ақша-несие саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:
а) несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу, есептеу
мөлшерлемесiнiң өзгеруi ;
ә) мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;
б) ашық нарықтағы операциялар.
Бұндағы ақырғы мақсат:
а) экономиканың өсуi;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесi;
б) айырбас курсы.
Тiкелей (а) және жанама (ә,б) құралдарының арасында айырмашылықтар
бар. Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде,
тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып жүзеге асады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тiкелей орталық банктiң жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргiзуде. 6,
214б.
Пайыз саясаты.Қазақстан Ұлттық банкi операциялар бойынша ресми қайта
қаржыландыру мөлшерлемесiн , сол сияқты басқа да мүдделендiру мөлшерiн
белгiлейдi. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесiн ақша нарығының жалпы
жағдайына, несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейiне
байланысты белгiлейдi. Қазақстан Ұлттық банкi мүдделендiру мөлшерлемесi
саясатын мемлекеттiк ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендiру мөлшерлемесiне әрекет ету үшiн пайдаланады. 5, 147
б.
Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы
теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның
нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету
болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде пайыз үшiн
төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол
жеткiзуi тиiс. 8,12 бет
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесiнiң шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейiне байланысты келедi. Ұлттық банк
мүдделендiру мөлшерiн реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етедi және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкiндiк жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесiнiң деңгейi екiншi
деңгейдегi банктер үшiн, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегiндегi негiзгi бағыттарын сипаттайтын басты бiр көрсеткiштi бiлдiредi.
Ұлттық банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру
динамикасы- 1994 жылы қаңтар- ақпан айларында 270%, ал наурыз- тамыз
айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен
инфляцияның төмендеуіне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық
мөлшерлемесінің деңгейі қыркүйекте 280%- ға дейін төмендеп, ай сайын азайып
отырды. 1994 жылдың аяғында ол 230%, 1995 жылы- 52,5%, 1996 жылдың
қыркүйегінде- 30%, 1997 жылы- 24% құрады.
Ұлттық банктiң ресми пайыздары, оның тiкелей бақылауына жатпайтын
несиелiк ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгiлейтiн
нарықтық пайыз мөлшерлемесiне жанама түрде ықпал етедi. Соның негiзiнде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгiленетiн Ұлттық банктiң қысқа
мерзiмдi шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттiк қысқа
мерзiмдi несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелерi жыл бойына Ұлттық банктiң
мүдделендiру мөлшерлемесiнiң өзгеруiне байланысты төмендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелерi, өз кезегiнде инвестициялау үшiн әлуеттiк
ресурс болып табылатын депозиттердiң несиелiк мекемелерге ағылуын арттыра
түстi.
Ақша-несие саясаты арқылы пайыздық реттеудiң бiрi- есеп мөлшерлемесiн
өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық банк коммерциялық
банктерге несие бередi. Егер де есеп мөлшерлемесi өсетiн болса, онда
Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктiң қарыз беру
операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң,
қарыз пайыз мөлшерлемесiн өсiредi.
Несиенiң азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады.
Экономикада ақша ұсынысы төмендейдi. Әдетте тiркелген мөлшерлеме нарықтағы
банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бiрақ Орталық банктен несие алу
белгiлi әкiмшiлiк қиындақтарға тiреледi.
Сонымен, егер D%((несие коммерциялық банктерге қымбатқа
беріледі(Re((r((M( және тиісінше керісінше.
Резервтік талаптар. Ақша нарығындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етуде,
банктерге берiлетiн несие көлемiн реттеуде және олардың мiндеттемелерi
бойынша төлемсiздiктi төмендетуде, сол сияқты банктiң салым иелерi мен
акционерлерiнiң мүдделерiн қорғау мақсатында Ұлттық банк ең төменгi
резервтiк талаптар механизмiн қолданады.
Резервтiк талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктердi жанама ақшалай-несиелiк реттеудiң негiзгi
құралдарының бiрiне жатады. Қазақстан банк жүйесiнiң бүгiнгi даму
жағдайында резервтiк коммерциялық банктердiң депозиттерiн сақтандыру
қызметiн, екiншi жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация үрдiсiн
реттеу қызметтерiн атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгiзiлген “ҚР
коммерциялық, кооперативтiк және жеке банктердiң қызметiн реттеу туралы”
нұсқауға сәйкес, мiндеттi резерв нормативi 18-20% мөлшерiнде бекiтiлген
болатын. Қазiргi уақытта ол төмендеп, 10,5%-ды құрайды. Банктер
резервтерiнiң артық болуы яғни Ұлттық банктегi корреспонденттiк шоттардағы
қаражаттардың өсуiне байланысты резервтiк талаптар шамасын төмендетiп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудiң баламалы тәртiбiне өтуге, яғни бұл
банктердiң нормативтерiн орындау барысында корреспонденттiк шотттағы
қаражаттар сомасын ең төменгi резервтер мөлшерiнен төмен болмауын сақтап
отыруға тиiстiгiн бiлдiредi.
Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесiнiң қаржы делдалы ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең
төменгi резервтер нормасының артуы несиелiк ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.
Ұлттық банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi
орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау барысында
банктерге келесiдей екi тәсiлдi қолданады:
1) мiндеттi резервтеу;
2) резервтеудiң баламалы тәртiбi.
Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң нормасын жоғары
тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға
пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуi ( rr ) банк және
ақша экспансия мультипликаторын( MS=1rr(D) төмендетiп, ақша жиынының
азаюына алып келедi.(rr((Re((несие беру((M( және rr((Re((несие беру((М().
Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша
ұсынысының динамикасына әсер етедi.5, 145 б.
Ашық нарығындағы операциялар – Ұлттық банктiң айналыстағы ақша
жиынының көлемiн реттеу мақсатында екiншi реттегi нарықта мемлекеттiң
бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операцияларын
бiлдiредi.
Бұл бiршама ақша жиынын, коммерциялық банктердiң өтiмдiлiгi және
несиелiк жұмыстарды реттеудiң ыңғайлы әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Оның
негiзгi мәнi ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердiң несиенi эмиссиялауын
шектеудi бiлдiредi.
Ұлттық банк рыноктағы бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып
алушылардың резервтiк шоттарынан тиiстi соманы ұстап қалады. Сөйтiп,
банктерге несие берудi және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық
банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиiстi соманы банктердiң резервтiк
шотына қайта аударады.1, 83 бет
Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе ақша-
несие эмиссиясы көлемiнiң кеңеюiне байланысты жүйесiз жүргiзедi.
Ұлттық банк бұл құралды пайдалана отырып, ақша массасын реттей алады:
Егер ол МҚО сатып алса(Re((Cu((MB((M((ынталандыру саясаты)
МҚО сатса(Re((Cu((MB((M((тежеуші саясат)
Ұлттық банк – коммерциялық банктердi және басқа да қаржылық – несиелiк
мекемелердi несиелеу қызметiн атқарады. Шетелде Орталық банктердi “сонғы
сатыдағы несие берушi” деп атайды.Бұған байланысты ҰБ қаржылай тұрақты,
бірақ уақытша қиындықтарға тап болған коммерциялық банктерге несие береді.
Кейбір кезде федералды резервтік жүйе(ФРЖ) ұзақ мерзімді несиелеуді ерекше
жағдайларда да жүзеге асырады. Мысалы, ұсақ банктердің ақша құралдарындағы
маусымдық қажеттіліктеріне байланысты несиелер береді, сонымен қатар қаржы
жағдайы күрделеніп кеткен, әрі өз теңдік балансын ретке келтіруді қажет
ететін банктерге берілетін несиелер. Несие бере тұра, ФРЖ коммерциялық
банктің резервтерін ұлғайтады және оны ұстап тұру үшін міндетті резервтер
керек емес, яғни несие банктің артық резервтерін және оның несие беру
қабілеттілігін арттырады. Егер ФРЖ есептік қойылымды төмендетсе, онда
банктер ФРЖ-ден қарыз алу арқылы қосымша резервтерді құруға ынталанады. Бұл
жағдайда ақша массасы ұлғаюы мүмкін. Керісінше, есептік қойылымның өсуі
ақша-несиелік кәсіпорын басқарушыларының ақша ұсынысын шектеуге әкеледі.
Бірақ ашық нарықтағы операциялар есептік қойылым саясатынан әлдеқайда
тиімдірек болып келеді. 5,347-348бет.
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне ашық нарықтағы операция, оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. РЕПО операциялары-
коммерциялық банктердің ресурстарын ұлғайту мақсатымен банктерден
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен қатар оларды белгілі бір
мерзімнен кейін алдын ала бекітілген бағамен сату жөніінде орталық банктің
өзіне міндеттеме алуы болып табылады.
Ақша-несие саясаты салық-бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен
ылғи да байланыста болады. Егер де Ұлттық банк тұрақты айналым курсын ұстап
тұруды көздесе, онда дербес, тәуелсiз iшкi ақша саясаты болуы мүмкiн емес,
өйткенi айнымалы курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық
резервтердiң көбеюi және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруiне
әкеледi. ( Мысалы, валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседi ).
Салық-бюджет және ақша саясаттарын бiр-бiрiне сәйкес келтiру белгiлi
қиындықтарды тудырады. Егер мемлекет экономиканы мемлекеттiк шығындарды
көбейту арқылы ынталандырса, онда мұндай iс-әрекеттердiң нәтижесi ақша
саясатымен байланысты болады.9,2-4 бет
2.2 Ұлттық банктің инфляцияны реттейтін ақша-несие саясатының маңызы,
қызмет ету механизмі және динамикасы
Өз кезегiнде өспелi инфляция мемлекеттiң экономикаға бақылау жасауы
төмендегенiн көрсетедi. Неғұрлым экономикада инфляция деңгейiнiң
анықталмағаны байқалса, соғұрлым кәсiпкерлердiң инвестиция тартуға және
салуға ынтасы төмендейдi. Ал инвестициялық активтердiң төмендеуi өз
кезегiнде өндiрiстiк мүмкiншiлiктердi төмендетедi. Сондықтан мемлекет және
елдiң қаржы секторы инфляцияға қарсы саясаттар жүргiзiп отырады. Елiмiз
инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған шаралар қолдану
үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және жанама реттеулер
негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляцияны тiкелей реттеу табыстар саясаты
шеңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың өсу нысаналарын
белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал етудiң жанама
әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады. Елiмiздегi iске
асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне монетарлық және
фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz