Батырлар жыры. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1. Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері ... ... ... ... ...15
ІІ БӨЛІМ. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану құбылысы ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының ерекшеліктері, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. Батырлар жырындағы тұтастанудың көркемдік жүйесі ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1. Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері ... ... ... ... ...15
ІІ БӨЛІМ. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану құбылысы ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының ерекшеліктері, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. Батырлар жырындағы тұтастанудың көркемдік жүйесі ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Кіріспе
Ауыз әдебиеті ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы десек, батырлар жыры осы мол мұраның бір бөлігі болып табылады. Сонау аласапыран замандарда жері мен елін найзаның ұшы, білектің күшімен қорғап қалған ерлерін дәріптеу мақсатында, әрі арманындағы суға салса батпайтын, отқа жақса жанбайтын, елі үшін жанын пида ететін ғажайып қаһарманды аңсаудан батырлар жыры туған. Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та ауызша жасалған мұра. Ол өзінің бастау негізін тұрмыс-салт өлеңдері, ертегі, аңыздардан алады. Көркемдік табиғатына мұқият үңілсек, эпос бүкіл ауыз әдебиетін жинақтап тұрған көркем шежіре іспеттес. Алғашында бір ғана эпизодтан туған үзік жырлар келе-келе дамып, ұзақ жырларға айналған, жырда батырдың тууы, өсіп жетілуі, ерлік сапарлары, батырдың үйленуі сияқты оқиғалар да тұтастанған.
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы батырды, оның ұрпағын дәріптеуге бағытталған. Тұтастану құбылысы түрлі тарихи оқиғаларды, қаһарманның шым-шытырық өмір жолы мен түрлі іс-әрекеттері, оған қоса батырдың ұрпағының өсіп, өрбуін сипаттайды.
Өз елін басқыншылардың шабуылынан құтқару үшін, қалмақтарға қарсы шыққан бір топ батырлар жырының бірі – Мұрын жыраудың репертуарындағы «Қырымның қырық батыры». Бұл жырлардың әдеби, әлеуметтік екі сипаты бар: бірі – халқын сүйген, оларға адал қызмет істеген батырлардың ерлік істері бейнеленсе, екіншісі – ертедегі мәдени мұрамыздың даму дәрежесін, шыққан биігін көрсетеді.
Бірінші кезекте айтатынымыз, Мұрын жырау қазақтың жеке-жеке, үзік-үзік жырларын топтап, тұтастандыру үшін, өз репертуарын қырыққа дейін жеткізген.
Кезінде Мұрын жырау көршілес қарақалпақ, түрікмен-өзбек жерін көп аралап, олардың жыраулары мен жырларын жақсы білген. Ол, бір жағынан, қазақ халқының батырлық жырларын Орта Азия елдеріне айтып, таратумен қатар, өзі де сол елдердің эпостарының жырлану әдісінен үйренген. Сондықтан Мұрын жырау өзінің репертуарын қырыққа жеткізуге күш салған. Сөйтіп, қазақ халқының ертегісін, салт жырларын, эпосын бір ортаға топтап, сол арқылы қазақтардың шаруашылық, мәдени келбетін тұтас бір шығармаға сиғызбақ болған.[1,104]
Тұтастану құбылысын зерттеу орыс әдебиетінде Н.А.Добралюбовтан басталады. Ал қазақ ауыз әдебиетіндегі тұтастану құбылысын атап айтпаса да белгілерін көрсеткен Ш.Уәлиханов болатын. Шығыс пен Батыс халықтарының эпосын мейілінше кең, салыстырмалы түрде зерттеп, тұтастануды арнайы проблема етіп қарастырған В.М.Жирмунский болып табылады.[2,182] Қазақ фольклорындағы тұтастанудың негізгі шарттарын көрсеткен С.Садырбаев болса, ғалым С.Қасқабасов «Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы» деген мақаласында нақты мысалдармен дәлелдер айтады. Одан кейінгі Ш.Ыбыраев, Б.Рақымовтар тарихи дәуір тұрғысынан, тарихи жырлардағы тұтастану жайлы зерттеді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – «Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы». Бұл тақырыпты алудағы негізгі мақсатым – батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының мән-мағынасын ашу болып табылады. Мақсатқа жету жолындағы алдыма қойған міндеттер мыналар болып табылады:
1) батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының түрлері мен ерекшеліктерін көрсету;
2) батырлар жырларындағы тұтастану құбылысының көркемдік жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ауыз әдебиеті ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы десек, батырлар жыры осы мол мұраның бір бөлігі болып табылады. Сонау аласапыран замандарда жері мен елін найзаның ұшы, білектің күшімен қорғап қалған ерлерін дәріптеу мақсатында, әрі арманындағы суға салса батпайтын, отқа жақса жанбайтын, елі үшін жанын пида ететін ғажайып қаһарманды аңсаудан батырлар жыры туған. Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та ауызша жасалған мұра. Ол өзінің бастау негізін тұрмыс-салт өлеңдері, ертегі, аңыздардан алады. Көркемдік табиғатына мұқият үңілсек, эпос бүкіл ауыз әдебиетін жинақтап тұрған көркем шежіре іспеттес. Алғашында бір ғана эпизодтан туған үзік жырлар келе-келе дамып, ұзақ жырларға айналған, жырда батырдың тууы, өсіп жетілуі, ерлік сапарлары, батырдың үйленуі сияқты оқиғалар да тұтастанған.
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы батырды, оның ұрпағын дәріптеуге бағытталған. Тұтастану құбылысы түрлі тарихи оқиғаларды, қаһарманның шым-шытырық өмір жолы мен түрлі іс-әрекеттері, оған қоса батырдың ұрпағының өсіп, өрбуін сипаттайды.
Өз елін басқыншылардың шабуылынан құтқару үшін, қалмақтарға қарсы шыққан бір топ батырлар жырының бірі – Мұрын жыраудың репертуарындағы «Қырымның қырық батыры». Бұл жырлардың әдеби, әлеуметтік екі сипаты бар: бірі – халқын сүйген, оларға адал қызмет істеген батырлардың ерлік істері бейнеленсе, екіншісі – ертедегі мәдени мұрамыздың даму дәрежесін, шыққан биігін көрсетеді.
Бірінші кезекте айтатынымыз, Мұрын жырау қазақтың жеке-жеке, үзік-үзік жырларын топтап, тұтастандыру үшін, өз репертуарын қырыққа дейін жеткізген.
Кезінде Мұрын жырау көршілес қарақалпақ, түрікмен-өзбек жерін көп аралап, олардың жыраулары мен жырларын жақсы білген. Ол, бір жағынан, қазақ халқының батырлық жырларын Орта Азия елдеріне айтып, таратумен қатар, өзі де сол елдердің эпостарының жырлану әдісінен үйренген. Сондықтан Мұрын жырау өзінің репертуарын қырыққа жеткізуге күш салған. Сөйтіп, қазақ халқының ертегісін, салт жырларын, эпосын бір ортаға топтап, сол арқылы қазақтардың шаруашылық, мәдени келбетін тұтас бір шығармаға сиғызбақ болған.[1,104]
Тұтастану құбылысын зерттеу орыс әдебиетінде Н.А.Добралюбовтан басталады. Ал қазақ ауыз әдебиетіндегі тұтастану құбылысын атап айтпаса да белгілерін көрсеткен Ш.Уәлиханов болатын. Шығыс пен Батыс халықтарының эпосын мейілінше кең, салыстырмалы түрде зерттеп, тұтастануды арнайы проблема етіп қарастырған В.М.Жирмунский болып табылады.[2,182] Қазақ фольклорындағы тұтастанудың негізгі шарттарын көрсеткен С.Садырбаев болса, ғалым С.Қасқабасов «Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы» деген мақаласында нақты мысалдармен дәлелдер айтады. Одан кейінгі Ш.Ыбыраев, Б.Рақымовтар тарихи дәуір тұрғысынан, тарихи жырлардағы тұтастану жайлы зерттеді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – «Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы». Бұл тақырыпты алудағы негізгі мақсатым – батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының мән-мағынасын ашу болып табылады. Мақсатқа жету жолындағы алдыма қойған міндеттер мыналар болып табылады:
1) батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының түрлері мен ерекшеліктерін көрсету;
2) батырлар жырларындағы тұтастану құбылысының көркемдік жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1976. -
151 б.
2. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. - 296б.
3. Уәлиханов Ш.Таңдамалы. - Алматы, 1985. - 431 б.
4. Жүгенбаева Г. Қазақ гуманитариcтикасы және ұлт тарихын зерттеу. // Отан тарихы, 1995, №1.
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. - 240 б.
6. Сейфуллин С. Шығармалары, 6 т. Алматы, 1964. - 455 б.
7. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. -Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1951. - 370 б.
8. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. - 232 б.
9. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. - 427 б.
10. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. - 367 б.
11. Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Ғылым, 1976. - 199 б.
12. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: 1974. -320 б.
13. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1994. - 248 б.
14. Қасқабасов С. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы.// Жұлдыз, №11, 1992.
15. Рақым Б.С. Тарихи эпос табиғаты. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999. - 231 б.
16. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2002. - 359 б.
17. Қазақ эпосы. - Алматы, 1958. - 696 б.
18. Қобыланды. – Москва: Наука, 1975.
19. Қазақ әдебиетінің тарихы, 1т., 1к.-Алматы: ҚазССР Ғылым Академиясының баспасы, 1960. - 740 б.
20. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1994. -311 б.
21. Қазақ фольклористикасының тарихы. – Алматы, 1988. - 432 б.
22. Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – Алматы: 1987. – 311 б.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: 1991. - 311б.
1. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1976. -
151 б.
2. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 1993. - 296б.
3. Уәлиханов Ш.Таңдамалы. - Алматы, 1985. - 431 б.
4. Жүгенбаева Г. Қазақ гуманитариcтикасы және ұлт тарихын зерттеу. // Отан тарихы, 1995, №1.
5. Әуезов М. Әдебиет тарихы. -Алматы: Ана тілі, 1991. - 240 б.
6. Сейфуллин С. Шығармалары, 6 т. Алматы, 1964. - 455 б.
7. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. -Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1951. - 370 б.
8. Бердібаев Р. Қазақ эпосы. – Алматы: Ғылым, 1982. - 232 б.
9. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. - 427 б.
10. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. - 367 б.
11. Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. –Алматы: Ғылым, 1976. - 199 б.
12. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы: 1974. -320 б.
13. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1994. - 248 б.
14. Қасқабасов С. Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы.// Жұлдыз, №11, 1992.
15. Рақым Б.С. Тарихи эпос табиғаты. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999. - 231 б.
16. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2002. - 359 б.
17. Қазақ эпосы. - Алматы, 1958. - 696 б.
18. Қобыланды. – Москва: Наука, 1975.
19. Қазақ әдебиетінің тарихы, 1т., 1к.-Алматы: ҚазССР Ғылым Академиясының баспасы, 1960. - 740 б.
20. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Санат, 1994. -311 б.
21. Қазақ фольклористикасының тарихы. – Алматы, 1988. - 432 б.
22. Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – Алматы: 1987. – 311 б.
23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: 1991. - 311б.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1. Батырлар жырының жиналуы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 6
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу
себептері ... ... ... ... ...15
ІІ БӨЛІМ. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану
құбылысы ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының ерекшеліктері,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Батырлар жырындағы тұтастанудың көркемдік
жүйесі ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Кіріспе
Ауыз әдебиеті ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы десек,
батырлар жыры осы мол мұраның бір бөлігі болып табылады. Сонау аласапыран
замандарда жері мен елін найзаның ұшы, білектің күшімен қорғап қалған
ерлерін дәріптеу мақсатында, әрі арманындағы суға салса батпайтын, отқа
жақса жанбайтын, елі үшін жанын пида ететін ғажайып қаһарманды аңсаудан
батырлар жыры туған. Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та
ауызша жасалған мұра. Ол өзінің бастау негізін тұрмыс-салт өлеңдері,
ертегі, аңыздардан алады. Көркемдік табиғатына мұқият үңілсек, эпос бүкіл
ауыз әдебиетін жинақтап тұрған көркем шежіре іспеттес. Алғашында бір ғана
эпизодтан туған үзік жырлар келе-келе дамып, ұзақ жырларға айналған, жырда
батырдың тууы, өсіп жетілуі, ерлік сапарлары, батырдың үйленуі сияқты
оқиғалар да тұтастанған.
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы батырды, оның ұрпағын
дәріптеуге бағытталған. Тұтастану құбылысы түрлі тарихи оқиғаларды,
қаһарманның шым-шытырық өмір жолы мен түрлі іс-әрекеттері, оған қоса
батырдың ұрпағының өсіп, өрбуін сипаттайды.
Өз елін басқыншылардың шабуылынан құтқару үшін, қалмақтарға қарсы
шыққан бір топ батырлар жырының бірі – Мұрын жыраудың репертуарындағы
Қырымның қырық батыры. Бұл жырлардың әдеби, әлеуметтік екі сипаты
бар: бірі – халқын сүйген, оларға адал қызмет істеген батырлардың ерлік
істері бейнеленсе, екіншісі – ертедегі мәдени мұрамыздың даму дәрежесін,
шыққан биігін көрсетеді.
Бірінші кезекте айтатынымыз, Мұрын жырау қазақтың жеке-жеке, үзік-үзік
жырларын топтап, тұтастандыру үшін, өз репертуарын қырыққа дейін жеткізген.
Кезінде Мұрын жырау көршілес қарақалпақ, түрікмен-өзбек жерін көп
аралап, олардың жыраулары мен жырларын жақсы білген. Ол, бір жағынан, қазақ
халқының батырлық жырларын Орта Азия елдеріне айтып, таратумен қатар, өзі
де сол елдердің эпостарының жырлану әдісінен үйренген. Сондықтан Мұрын
жырау өзінің репертуарын қырыққа жеткізуге күш салған. Сөйтіп, қазақ
халқының ертегісін, салт жырларын, эпосын бір ортаға топтап, сол арқылы
қазақтардың шаруашылық, мәдени келбетін тұтас бір шығармаға сиғызбақ
болған.[1,104]
Тұтастану құбылысын зерттеу орыс әдебиетінде Н.А.Добралюбовтан
басталады. Ал қазақ ауыз әдебиетіндегі тұтастану құбылысын атап айтпаса да
белгілерін көрсеткен Ш.Уәлиханов болатын. Шығыс пен Батыс халықтарының
эпосын мейілінше кең, салыстырмалы түрде зерттеп, тұтастануды арнайы
проблема етіп қарастырған В.М.Жирмунский болып табылады.[2,182] Қазақ
фольклорындағы тұтастанудың негізгі шарттарын көрсеткен С.Садырбаев болса,
ғалым С.Қасқабасов Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы деген
мақаласында нақты мысалдармен дәлелдер айтады. Одан кейінгі Ш.Ыбыраев,
Б.Рақымовтар тарихи дәуір тұрғысынан, тарихи жырлардағы тұтастану жайлы
зерттеді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – Батырлар жырындағы тұтастану
құбылысы. Бұл тақырыпты алудағы негізгі мақсатым – батырлық
жырлардағы тұтастану құбылысының мән-мағынасын ашу болып табылады.
Мақсатқа жету жолындағы алдыма қойған міндеттер мыналар болып табылады:
1) батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының түрлері мен ерекшеліктерін
көрсету;
2) батырлар жырларындағы тұтастану құбылысының көркемдік жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1 Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі
Батырлар жыры - халық арманынан туып, ел қорғауда жанын пида етуге
даяр, суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын алып тұлғаны аңсаудан
туған асыл мұрамыздың бір саласы. Қаһармандықтың теңдессіз үлгісі болған
батырлар жыры талай ғасырдың жемісі. Осынау мол мұраны халық арасынан
жинап, зерттей бастау ХІХ ғасырдан қолға алына бастады.
ХІХ ғасырда қазақ эпосын жинау, жариялау және ол туралы пікір
айтумен арнайы дайындығы бар ғалымдар мен саяхатшылар да, сондай-ақ басқа
мамандықтың өкілдері де (әскери адамдар, тілмаштар т.б.) айналысты. [2,11]
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қолға алынған эпосты жинау, орыс
тіліне аудару, пікір айтумен айналысқан адамдар А.Левшин, И.Беленицин,
Ф.Костылецкий, Н.М.Карамзин т.б. болды. Оларға жыр нұсқаларын жинап, жазып
алуға Шыңғыс Уәлиханов, Ахмет Жантөрин, Әбдуәлі Жантөрин, Халиулла
Өскенбайұлы тағы басқа қазақтар ат салысты. Қолда бар деректерге қарағанда
осылардың көмегі арқылы Қозы Көрпеш-Баян сұлу эпосының бірнеше нұсқалары,
Тоқтамыс, Едіге, Ер Көкше жырлары жазылып алынған. [2,11]
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі
аяқталып, барлық салада жаңалықтар бола бастады. Сондай жаңалықтар ауыз
әдебиетінде де белең алып, ауыз әдебиетін зерттеу қолға алына бастады.
Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Н.Потанин, Ә.Диваевтар қазақ әдебиетін, эпосын
арнайы зерттеп, сол туралы еңбектерін жариялай бастады. Ғалымдар жинаған
материалдар сол кезеңдегі патша тарапынан шығып тұратын облыстық
ведомстваларда, ірі хабаршыларда және Дала уалаяты, Түркістан уалаяты,
Қазақ газеттерінде жарияланып тұрды.
Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, зерттеу жөнінде
Ш.Уәлихановтың атқарған еңбегі зор. Қазақтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер
Көкше, Ер Қосай жырларын, көптеген мақал, аңыз, ертегі, шежірені, Жанақ,
Шөже, Тәтіқара, Арыстанбай, Шал секілді ақындарының шығармаларын жазып
алған. Ғалымның қазақ әдебиетіне қатысты ойлары мен байқаулары Ұлы жүз
қазақтарының аңыздары, ХҮІІІ ғасырдағы батырлар жайындағы тарихи
аңыздар, Қазақ арасындағы бақсылықтың қалдықтары секілді еңбектері бар.
Қазақтың батырлар жыры туралы ғалым халықтың рухы, көзқарасы,
әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі суреттелген. Сондықтан бұл жырлардың
әдебиет жағынан болсын, тарихи жағынан болсын маңызы зор деген пікір
айтады. [3, 191]
Түрлі халықтардың әдебиеті мұрасын салыстыра зерттеу жөнінде
Ш.Уәлиханов игі дәстүр салды. Ол гректің Одиссея эпосындағы сияқты
кейіпкер қазақ ертегілерінде кездесетінін атап көрсетеді. Енді бір ретте
қазақтың халық поэзиясы мен араб поэзиясын салыстыра қарап, тамаша ойлар
түйеді. Дала өмірін жырлаған поэзия болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы
болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы бір-біріне өте ұқсас, екеуінің де
сюжеті дала өмірі тәрізді үнемі біркелкі болып келеді. Екеуінде де көшпенді
тұрмыс, сұлу табиғат, рулардың қарым-қатынасы, талас-тартысы суреттеледі
дейді ғалым. Түрік, монғол тектес халықтардың ауыз әдебиеті өзара ұқсас,
үндес екенін де ескертеді. Орыс халқының фольклорының қазақтікімен кейбір
жақындығын да байқай отырып: ...Көп уақыттан бері қазақтың ертегілерін,
эпикалық жырлары мен аңыздарын жинаумен шұғылдана жүріп, мен олардың Еуропа
халықтарындағы, әсіресе славяндардағы осы тектес шығармалармен бір
сарындастығына таң қалдым дейді. [3, 205]
Қазақ ауыз әдебиетінің мұраларын жинап, жүйелеп, зерттеуде зор еңбек
атқарған ғалымдардың бірі – В.В.Радлов еді. Ол қазақ батырлар жырын да өзге
ауыз әдебиеті үлгілерімен қоса жинай отырып, оларды батырлық ертегілер
деп атаған. Тұңғыш рет фольклорлық мұраларды кітап етіп жариялаған.
Г.Н.Потанин қазақ фольклорымен қатар азияның көптеген халықтарының да
үлгілерін жинап, күрделі пікір білдіруде зор үлес қосқан. Ол Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырының варианттарын, Алдар көсе, Ер Төстік, Алаша хан сияқты
көптеген ертегі, аңыздарын жинаған. Халықтың фольклорлық мұраларын жинап,
зерттеуде үлкен еңбек атқарған Ә.Диваев болды. Жинаған дүниелерін сол
кездегі газет-журнал беттерімен қатар Ә.Диваев кітап етіп бастырған. Ол
әсіресе эпостық шығармаларға көңіл бөліп, ұзақ жылдар бойы жинап,
бастырған. Солардың ішінде Алпамыс, Қобыланды тағы басқалары бар.
Фольклорды ел арасынан жаппай жинап, жазып алу жұмыстары біздің
елімізде өткен ғасырда қызу жүргізілді. Кеңес үкіметі орнағаннан
кейін
20-жылдары Қазақстандағы өлке тану қоғамы бұл іске ұйытқы болды. Сондай-ақ
1933 жылы қазақтың ұлт мәдениетін зерттеу мақсатында Ғылыми - зерттеу
институты құрылады. Осы институт ел ішінен ауыз әдебиетін жинау мақсатында
арнаулы экспедициялар жіберуді қолға алды. Мұндай аса маңызды шараларға
М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ө.Тұрманжанов,
С.Кеңесбаев, Е.Ысмаилов тағы басқалар ат салысады. Мұнымен қоса қазақтардың
ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға мемлекеттік деңгейде баса көңіл бөлу
Қазақстанда Ғылым Академиясының филиалы (1946 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым
Академиясы) құрылуымен де тығыз байланысты. [4, 49]
ХХ ғасырда эпостану ғылымы үздіксіз өсті. М.Әуезов, С.Сейфуллин,
Ә.Марғұлан, Х.Досмұхамедов, Қ.Жұмалиев тағы басқа ғалымдар эпостық мұраны
зерттеуде үлкен еңбек етті.
М.Әуезов фольклорды халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен
армандарының жемісі деп қарап, фольклордың әдеби-эстетикалық, танытқыштық
және тәрбиелік мәнін ерекше бағалаған. Ғалым өзінің Әдебиет тарихы
еңбегінде батырлар жырын ұлы батырлар, кіші батырлар деп бөледі. Қазақтағы
батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққандары екінші бір жік болады. Алғашқы
жіктегі ұлы батырлар. Бұлар көшпелі елдің шабынгерлік, жауынгершілік, құба
қалмақ заманында жүргендегі батырлар... Бұдан кейінгі жікке кіретін – кіші
батырлар. Бұлар қазақтың тіршілігі тыныштық дәуіріне қарай ауысып, асау
ханның жуасыған кезінде шыққан батырлар дей келе, ұлы батырларға Едіге,
Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Шора батырларды, кіші батырларға Қамбар,
Алпамыстарды жатқызады. [5, 56]
С.Сейфуллин өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауыз әдебиетінің
түрлі жанрларына сипаттама жасайды. Қазақтың Қобыланды, ЕрТарғын, Ер
Сайын, Ер Қосай, Қамбар, Ер Көкше, Ер Қосай сияқты жырларының
мазмұнымен таныстырып, тақырыптық талдау жасайды. Сонымен бірге Сейфуллин
қазақ жырларының мол қоры тарихтың көне кезеңі – ноғайлы дәуіріне қатысты
екенін айтады. Ол кейіннен қазақ халқының құрамына енген рулардың бір
заманда ноғайлы, өзбек аталып жүргендерін, демек бұл терминдер белгілі
бір замандарда қазақтарға да қатысты болғанынын атап көрсетеді. Қазақ
жырларының көбінде батырлар ноғайлы елінен болуының түп себебі бір
кездерде қазақ, қарақалпақ, ноғай елдерінің біртұтас ел болып, бауырлас ел
болып келуінде деген пікір айтады. [6, 297-344]
С.Мұқанов та сонау қазақ жырларының тұтас күйде елге толық түрде
мәлім болмаған кезеңде ауыз әдебиеті, эпос туралы пайымдаулар айтып,
талдаған адамдардың қатарында болды. С.Мұқановтың бұл саладағы еңбегін
негізінен екі жүйеге бөліп қарауға болады: бірі – оның эпосты жариялау
жөніндегі, екіншісі – батырлар жырын зерттеудегі еңбегі. Ол өзінің Халық
мұрасы деген зерттеуінде халықтық эпостың жанрлық табиғаты туралы сөз
қозғайды.
Б.Кенжебаев қазақ тарихи жырларын тұңғыш зерттеушілердің бірі болып
табылады. Ол Абылай, Сырым, т.б. тарихи қайраткерлер жайында туған жырлар
мен аңыздарға көңіл бөлген.
Эпос табиғаты және негізгі түрлері жайында өз қозғаған, талдаудар
жасаған ғалым академик Қ.Жұмалиев еді. Батырлар жырының негізі жайлы ғалым:
...Бір батырдың ерлік өмірі туралы, не жалғастыра жырлаған көп батырлардың
күрестері туралы жырлар талай жылдарды, талай шығарушы, жырлаушыларды
бастан өткізіп барып халық қазынасына айналады. Қазақ ғылымы да осыны
аңғарады. Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары ерте замандардағы
патриархалдық-рулық құбылыс кезінде үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ
замандарында әр рудың өз тәуелсіздігін сақтап қалуы үшін күрескен адымнан
істеген ерлікке айналып жыр еткен қысқа көлемді жырлар деп батырлық
жырлардың халық арманынан туатынын айтады.
Сонымен қатар: ...Қай жырдың идеясын алсаңыз да, негізінде ел тілегі
жатады. Елдің елдігін, ерлердің патриоттықтарын тарихқа аты мәлім бір
адамдардың іс амалы арқылы көрсетуге тырысады. Қобыланды, Қамбар, Ер
Тарғын, Алпамыс жырларының негізгі идеясы өз Отанын басқа елдің
шабуылынан қорғау, жау қаншама көп, қаншама күшті болса да халық өз
батырларын үстем етеді. Қандай қиыншылық болсын, батырлар жеңіп шығады,
оларды алмақ болған сыртқы жаулар да, аяғынан шалмақ болған пасық – ішкі
жаулар да апатқа ұшыраған деп эпостың сипатын аша түседі. [7,14]
Батырлық жырлардағы болашақ батырдың ғажайып түрде өмірге келуі, ерте
есейіп, ерлік істерге араласа бастауы, оның үйлену жолындағы ерліктері,
алған жарының өзіне сай ақылды, ажарлы болуы эпоста елеулі орын алатынын
атап көрсетеді.
Е.Ысмайылов 1939 жылы жазып, бірақ жарияланбаған Батырлар жыры
туралы деген зерттеуінде ол эпосты төртке бөледі: ХІҮ ғасырға дейінгі
көне дәуірді шартты түрде қаңлы-қыпшақ заманы деп атап, Ер Төстік,
Құламерген, Аралхан, Көрұғлы, Бозұғлан, Алпамыс жырларын осы
кезеңге тән дейді. Едіге, Қобыланды, Орақ-Мамай, Шора, Ер Тарғын,
Ер Көкше, Қамбар, Бөген батыр, Ер Сайын жырларын ХІҮ-ХҮІ
ғасырдың, ноғайлы заманының оқиғаларын қамтиды деп санап, бұларды жеке
салаға бөлген. Бұдан кейін Қабанбай, Бөгенбай, Есімхан, Олжабай,
Алатай, Қаратай аттарына байланысты жырларды жеке кезең туындысы
ретінде ұсынады. Ал ХІХ ғасырдағы ұлт азаттық күрестің ерлері Исатай,
Махамбет, атақты батырлар Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай туралы
жырлар өз алдына бір топқа топталған. (Е.Ысмайылов еңбегі қолға
түспегендіктен, Р.Бердібаевтың еңбегіне сүйендім). [8,26]
Ақындар деген монографиясында Е.Ысмайылов жырды айтушыларына,
сақталуына, дамуына байланысты құнды пікірлер айтқан. [8,27]
Халқымыздың эпикалық жырларын зерттеуде елеулі еңбек еткен
ғалымдардың бірі – академик Ә.Марғұлан. Ол өз мақалаларында эпостық
жырларға тоқталып, эпостағы батыр, оның сүйген жары, жүйрік аты бейнесіне
тоқталған; өзге елдер фольклорынан мысал келтірген.
Қазақ жырларының шығу кезеңін дәуірге бөліп, О характере и
исторической обусловленности казахского эпоса деген еңбегінде эпостың шығу
тегі мен жасалу кезеңін бес дәуірге бөліп қарайды:
1. архайкалық дәуір – оған Ер Төстік, Ақ Кебек, Құламерген,
Шолпан мерген жырларын жатқызады;
2. оғыз-қыпшақ (ХІ-ХІІ) дәуірі (Қорқыт, Қазанбек, Алпамыс, Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Домбаул т.б. аңыздаулар);
3. ХІІІ-ХҮ ғасырлар оқиғасына құрылған эпос жеке сала болып қаралып, өз
ішінен екі топқа бөлінген:
а) Жошы ұлысының құрылуы мен ішкі қайшылығын бейнелейтін жырлар
(Қобыланды, Ер Тарғын);
ә) аталған ұлыстардың ыдырауын және өзара соғыстарын сипаттайтын эпос
(Қамбар, т.б.);
4. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті суреттейтін эпос (ХҮІІ-ХҮІІІ)
(Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай туралы );
5. ХІХ ғасырда патша езушілігіне, хандар зорлығына қарсы күрес
хикаяларын беретін эпос жеке дәуір қорытындысы деп сипатталған. Ғалым
тарихта өмір кешкен Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың
жанрлық өзгешеліктері бар екенін ескерткен. [8,30]
Қазақ эпосы жөнінде еңбек еткен Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық,
хронологиялық жағынан төмендегіше жіктейді:
1. Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Дотан);
2. Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос ( Орхон жазулары,
Күлтегін);
3. Оғыз эпосы ( Кітаби дадам Қорқыт);
4. Тайпалық эпос (Қобыланды, Алпамыс, Қамбар);
5. Ноғай эпосы (ЕрТарғын, М.Сеңгірбаев жырлаған Қырымның қырық
батыры);
6. Тарихи эпос (Бекет, Досан, 1916 жыл поэзиясы);
7. Лиро-эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек);
8. Шығармашылық дастандар (Рүстем дастан, қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген т.б.);
10. Совет эпосы (Амангелді, Мәлік т.б.).
Қазақ ауыз әдебиетінің түрлі жанрларын зерттеп, ойлар айтқан
ғалымдардың бірі – профессор Н.С.Смирнова. Оның еңбегінде эпос генезисі,
даму ерекшелігі, варианттары, тарихилығы, көркемдік кестесі жөнінде
талдаулар берген. Бұл зерттеудің желісі (батырлық жыр жайында, Алпамыс,
Қамбар, ХҮІІІ ғасыр тарихи өлең, аңыз, жыр сандығы), қазақ әдебиетінің
тарихында Абылай, Өтеген батыр атына байланысты туған жыр, аңыздар Қазақ
тарихи жырларының мәселесі кітабында сөз болған. [8,35]
Өз басы асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жыр, аңыздарға
айналған М.Ғабдуллин қазақтың ауыз әдебиетінің, соның ішінде эпостардың
көрнекті маманы еді. Оның Қобыланды батыр жайлы зерттеу монографиясында
жырдың шығуы, басылуы, жиналуы, зерттелу тарихы жайында сөз қозғайды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті оқулығы қазақ фольклорының жайынан көп
мағлұмат береді.
40-50 жылдары эпостық жырлардың варианттарына көңіл бөлініп, жырау,
ақын, жыршы өнеріне назар аудару ерекше жанданды. Атақты М.Сеңгірбаев,
А.Мәзғожаев, И.Байғанин т.б. тамаша саңлақтардың репертуарындағы эпикалық
жырлар қағаз бетіне түсе бастады.
Бұған қоса қазақ эпосының таңдаулы үлгілерін жалпы көпшілікке арнап
та, жеке ғылыми қос тілді басылымын даярлау жұмысы да белең алды. Қозы
Көрпеш-Баян сұлу (1959), Қамбар (1959), Алпамыс (1961), Қыз Жібек
(1963) текстері жарыққа шықты.
Алайда ғылымдағы осындай істің нәтижесі үнемі бақылауда болып, ресми
идеология дүркін-дүркін тізгінді тарта ұстаумен болды. Қазақтың көптеген
жырларына халыққа қарсы, хандық феодалдық дейтін айыптар тағылды,
нәтижесі қаулы-қаралармен тұжырымдалып жатты.
Қазақ эпосының өзге фольклорлық жанрларымен байланысын, эпос пен
ертегінің жанрлық ара қатынасы жөнінде, жалпы ауыз әдебиеті туралы
С.Қасқабасов, эпостың халықтық эстетикалық талғамдарымен, көркемдік дүние
таныммен байланысын С.Садырбаев сөз етті.
Р.Бердібаев Қазақ эпосы еңбегінде эпосты - көне (Құламерген,
Жоямерген т.б.), қаһармандық эпос (Ер Тарғын, Алпамыс т.б.), ғашықтық
эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Жүсіп-Зылиқа т.б.), тарихи эпос
(Қабанбай, Исатай-Махамбет т.б.) деп бөледі. [8,37]
Ал, қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысының зерттелуіне келер
болсақ, әдебиетіміздегі тұтастану құбылысын атап айтпаса, да алғаш
Ш.Уәлиханов аңғарған болатын.
Тұтастану құбылысының негізгі шарттарын белгілеп, сөз қозғаған
С.Садырбаев болса, одан кейін аталған мәселе төңірегінде С.Қасқабасов,
Ш.Ыбыраев, Б.Рахимовтар зерттеу жасады.
Міне, қазақ эпосының жиналу, зерттелу тарихы осындай сатылардан өтіп,
бізге жетті.
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері
Батырлар жыры – халқымыздың ғасырлар бойғы тағдырын, ерлігі мен
елдігін, ой-арманын жинақтаған қаһармандық жырлар.
Батырлар жыры ауыздан-ауызға таралу арқылы сонау ықылым замандардан
бізге ауыздан-ауызға таралу арқылы жетті. Әр айтушы өзінше көркемдік бояу
салып жырлағанмен, жырлардағы негізгі сюжет өзгеріссіз қалып отырды. Әрбір
ақын өздерінің жырын жұрттың жиналған жерінде айтқанда бұрыннан таныс
шумақтарын қайталамауға тырысып, тыңдаушыны жалықтырып алмау үшін, әрі
сүйсіндіріп тыңдату үшін жаңадан тың әңгімелер қосады.
Әрине, жырды ұзағынан айту, бір оқиғадан екіншісін тудыру,
әңгімелеудің жалпы желісін бұзбай молынан қамти жырлау әрбір ақыннан асқан
шеберлікті, ақындық өнерді қажет етеді.
Ертеден келе жатқан жыр сюжеттерін негізге ала отырып, әрбір ақын
өзінше өңдеп, өзінше жырлаған.
Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға
байланысты таралған өлең-жырды алғашқыда бір ақын жинап, басын құрауы,
сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына байланысты негіз қалауы ықтимал. Бір
ақынның аузынан екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап,
молыға түсіп отырған. Эпостық дастанның туып, қалыптасуына ақындармен бірге
халық та қатысқан, кей нұсқаны қабыл алып, кейбір нұсқаны жақтырмаған.
Дастанның бір ақын жырлайтын тұрақты, түбегейлі нұсқасы жасалғанша осылай
болған. [9, 35]
Батырлар жырын айтқан ақындардың қай-қайсысы болса да ерте заманда
туып, ел арасына тараған жырлардың көбіне оқиға желісін пайдаланған. Кей
дарынды ақындар ондай жырлардың мазмұнын ғана алып, сөзін өздері шығарып,
бұрынғы айтылуындағы стилін, сөз саптасын, өлеңдік өлшемін сақтап отырған.
Мұнымен қатар, ондай ірі айтқыш ақындар бір батыр жайында ұзағынан жырлап,
батырдың барлық өмірін, ісін қамтитын көлемді жыр шығару үшін сол батыр
жөнінде әр жерде бұрыннан айтылып жүрген жырларды жинастырып, оларды өңдеп,
мағыналық тұрғыдан қиюластырып пайдаланған. Сөйтіп бір жырдың әр түрлі
варианттары пайда болып, көлемді жыр туған.
Міне, осылайша пайда болған жырларды айтушыларды бірде ақын, бірде
жыршы, ал енді бірде жырау деп атайды. Егер мән беріп, ғылыми тұрғыдан осы
сөздерінің мағынасына үңілер болсақ, бұл сөздердің қолданылу аясы әртүрлі
екенін көреміз.
Қазақ даласы ежелден поэзияның сарқылмайтын дариясы, шалқар теңізі
болғаны мәлім. Ән мен айтыс бір егіз болса, күй мен жыр екінші егіз болды.
Әнші, айтыс ақындары салт жырларының негізін салды десек, айтушы, жыраулар
эпос мектебін жасаған.
Импровизация өнерінің адамдарын жай айтушы, профессионал айтушы
(жыраулар), қисса ақындары деп үшке бөлген. Ертегі, ұсақ салт жырлары көп
ортасында, жай айтушылардан басталса, эпос профессионал айтушылардың
үлесінде болған. Эпосты назира еткендерді қисса ақындары дейміз [10,100]
дейді Ә.Қоңыратбаев.
Ғалым Е.Ысмайловтың айтуынша, қазақтың өлең, жыр айтушыларының
барлығын бірдей суырып салып айтушы ақын дей беру жөнсіз. Қазақ халқы өлең-
жыр шығарып, не жаттап айтушыларды жалғыз ақын ғана демеген, одан басқа
жырау, жыршы, өлеңші, сал, сері деп те атаған. Бұлардың ақыннан немесе
өзара айырмалары қандай? Қазақтың көне ауыз әдебиеті нұсқаларында жырау
қазақта ақындықтың ең көне түрі болғанға ұқсайды. Өйткені, қазақтың
батырлар жырында алғашқы ақынның аттары: Сыпыра жырау, Шалгез жыраулар. Ал
ХҮІІІ ғасырда Бұқар жырау, Тәтіқара жырау, Үмбетей жыраулар аталады. Біздің
дәуірімізде жырау атымен аталып келгендер Мұрын жырау. Жырау – ақын, ол
өлең, жыр, толғау шығарып айтады. Жырауда суырыпсалмалық, шешендік қасиет
бар. Жырау деген сөздің төркіні – жыр (иыр) жырлау дегеннен шыққандығы
сөзсіз. Автор жыраулардың қоғамдағы орнын анықтауға да күш салған.
Ертедегі қазақ жырауларының ақындық қызметіне қарағанда жыраудың қоғамдық
мәні, көне, орта ғасырлардағы жрецке жақын емес пе деген ойға келесің. Жрец
– көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие де
саналған. Бақсылық, болжағыш, балгерлік мәнінде де болған. ...Қазақ
тарихының жағдайындағы жырауларды алатын болсақ, көне шығыс елдеріндегі,
кавказдағы жрецтердің өзі болмағанмен, қоғамдық қызметі жағынан бірқатар
ұқсастығы барлығы байқалады. Потанин Оғыз ханның қасындағы ақылшысы Ерқылы
қожа, шешен кеңесші, жыршының бейнесіне ұқсайды деген пікірді айтады. Ойрат-
Монғолдағы ирен (көне бақсы, шашан), гургульдай (жыршы құстың аты) ақылшы,
сәуегей ақын да саналған. Қазақта әр ханның тұсында бір сұрқылтай дейтіні,
әр ханның заманда өзінің бір ақылшысы, шешені бар деген ойды білдіреді.
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, олар, көбінесе, заман-дәуір
өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар,
қағидалы сөздер айтып отырған. Бұл тақырыптағы толғау сөздерінде сезімге
ұратын лирика болмайды, көбінесе, меңзеу, мақал, мәтелдер ретінде келетін
тақпақтар, термелер болып отырады. Е.Ысмайлов осы жерде жыраулардың
шығармашылығындағы айырмашылықтарды да қарастырып, олардың бірқатарының
өткен өмірге аңсары болса, енді бір тобы халықтың ерлігін, еркіндік
жолындағы арман-тілектерін жырлайтындығына тоқталады. Бұл соңғы топқа
жататындар қазақтың батырлық жырларын жеткізушілер Марабай, Нұрым,
Мергенбай, Мұрын жыраулар. Желілі жырларды дамытып айтатындықтан халық
оларды әрі жыршы, әрі жырау деп те атайтын болған. Бұлардың орындауындағы
жырларда заман, дәуір жайындағы толғаулы тақпақ жырлар жоқ, негізінен ел
есіндегі тарихи, батырлық оқиғаларды өз сындарынан өткізіп дамыта, айта
береді. [4,54]
Ал, С.Садырбаев болса бұл жөнінде : ...Қазақта поэзияға тікелей қатысы
бар творчество адамдарын ақын, жыршы, жырау деп атаған. Әлбетте, бұлар бір
ғана ұғым емес. Рас, кейде бір ғана адамның бойында екі немесе үш өнер
қасиетінің болатындығы да бар. Мысалы, Бұқар әрі ақын, әрі жырау деп
аталғанымен оның жаратылысының негізгі сипатына ақындық тән. Ал, Сыпыра
жырау, Мұрын жырауларды халық ақын деп атамай, жырау деп атаған. Демек,
ақын мен жыршы, жыршы мен жырау деген сөздердің өзара творчествалық
айырмашылықтары бар деген ұғымды аңғартады. Яғни, ақын дегеніміз - өз
жанынан тың, соны шығармаларды тудырушы, жыршы – қысқа сонар, үзік-үзік
шығармаларын жатқа айтушы, жырау – ұзақ дастандарды жатқа жеткізушілер [1,
95] деп түсіндіреді.
Е.Тұрсынов болса өз еңбегінде ақын мен жырау сөздерінің шығу
төркініне үңіле отырып, әрқайсысының атқарған өзіндік міндетін айқындайды:
Қазақтың ақын сөзі парсыдан аударған ахунд сөзінің варианты емес,
ағын, ағылу деген сияқты сөздермен түбірлес сөз де емес, ол ежелгі түркі,
қазіргі түрік, әзірбайжан, ұйғыр тілдерінде шабуылға шығу, барымталау
деген түркі мағыналарын сақтап қалған ақын (ақун, ахын, еқин) деген төл
түркі сөз демекпіз. Жырау деген атау йыр жыр формасы арқылы жасалған
сөз деп айтуымызға болады... Ақын – ырымды рәсімдерді басқарушы міндетін
атқарған. Аса көңіл аударарлық жайт: бұл рәсімдер ең көне рәсімдердің
қатарына жатады. Бұлар: үйлену тойы, кісі өліміне байланысты жасалған ырыми
рәсім.... Ғалым жыраудың да атқарған міндеттерін санамалап, айырып береді:
1. Жеке румен емес, бүкіл тайпалар одағымен, хандықпен байланыста болған.
2. Мемлекет істеріне, соғыс істеріне қатыстылығы. 3. Батырлар жыры мен
тарихи жырларды айтып, жауынгерлердің рухын көтеретіндігі. [11, 103;167]
Жыраулардың жалпы алып қарағанда екі түрлі ерекшелігі бар: біреуі –
импровизатор, олар дастандардың сюжеттік желісін сақтай отырып, кейбір
эпизодтарды өзгертеді, өз бетімен төлеу салады, ал екіншілері – кімнен
жырды қалай естісе, соны өзгертпей, айнытпай жаттауға бейім. [10,95]
Әзірге бізге ХІХ ғасырдан бергі айтушылар ғана мәлім. Эпос жай айтушы
емес, жыраулар үлгісіндегі өнер дедік.[10,106] Бізге аты мәлім ақын-
жыраулардың бірі – Мұрын Сеңгірбаев 1860 жылы туған. 18 жасқа келгенде Адай
ішіндегі Нұрым ақынның қасына еріп, одан Қырымның қырық батырын үйренген.
Сол кездерінде руы Беріш Мұрат ақыннан да батырлар жырын үйренген, одан
кейінірек Адай ішіндегі Қашаған ақынмен бірге жүріп, жыр айтқан, қырық
жасына дейін ел аралап, жыр айтумен болған. Ол бір шеті Бұхар, бір жағы
Хиуа, Мейрам елі жақтарын да аралаған. Астрахань жағына да барып, жыр айтып
жүрген. Мұрынның айтуынан Қобыланды, Ер Тегіс, Ер Көгіс, Телағыс,
Қосай, Көкше батыр, Алау батыр тағы басқалары жазылып алынған.
Нұрпейіс Байғанин 1860 жылы бұрынғы Орал губерниясы, Темір уезі,
Қалмаққырған болысында (қазіргі Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы) кедей
шаруасының отбасында дүниеге келген. Нұрпейіс жастайынан өлең-әнге құмар
болады, он жасында ақын қатарына қосылады. Оның үлгі алған ақындары: Абыл,
Шернияз, Махамбет, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Қазақбай тағы басқалар.
Нұрпейіс – күрделі сюжетке құрылған эпикалық жырлар шығарған ақын.
Оның ішінде ірілері: Қобыланды батыр, Құбығұл, Төрехан, Ақкенже,
Нарғыз, Ақын, Ер туралы жыр тағы басқа.
Келесі бір аты мәлім айтушының бірі – Айса Байтабынов. 1875 жылы
қазіргі Ақтөбе облысындағы Қобда ауданында, Өтешсай ауылында туған. Айсаның
ақындыққа бейімділігі 18 жастан, Сейсенбінің жылқысын бағып жүрген кезде-ақ
байқала бастайды. Сол күндердің өзінде жас Айса халықтың асыл қазынасын
жатқа білетін жыршыларға көп құлақ тігеді. Ол әрі домбырашы, әрі әнші
болады, оған ән-күй сүйгіш жастар еліктейді.
Айса атақты Бітеген ақынға барып, одан көп жыр үйренеді. Содан бастап
жыр айту соңына түседі, халық поэзиясының үлгілері Қобыланды батыр, Хан
Әділ, Құбығұл, Телағыс, Ауаз, Көқрұғлы, Алпамыс, Қыз Жібек
тағы басқа жырларды жырлайды.
Марабай Құлбайұлы 1841 жылдар шамасыда бұрынғы Қарашығанақ болысына
қарасты Көбен көлі деген жерде туған (қазіргі Батыс Қазақстан облысы).
Марабай 18-19 жасында-ақ асқан домбырашы атанады. Ауыл арасында өлең айтып
жүреді және өлеңді өзі де шығарады. Сол кезде ол атақты ақындардың қасына
еріп, олардың жырын тыңдайды, сөз өнерін үйренеді. Кейіннен Марабайдың өзі
ақындар айтысына араласады. Сүгір, Көкі, Қарабура Жұмырбай, Базар, Шернияз
секілді ақындармен айтысқа түседі. Олармен айтыстары сақталмаған.
Марабайдың өзіне ұстаз еткен ақыны Шернияз деседі. Бірақ бұл екі ақынның
қарым-қатынасын көрсететін мәліметтер жоқтың қасы.
Марабайдың ақындық атағы батырлар жырын айтумен шыққан. Ол көптеген
батырлар жырын шығарған. Соның ішінде күрделісі, әрі хатқа түскені –
Қобыланды батыр, Ер Тарғын жырлары. Марабай өзінің жырларын осы күнгі
Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай облыстарының көп жерлеріне барып, ел
аралап жүріп айтқан. Кейде, жырларын сол кездегі шонжарлардың өтінішімен де
айтатын болған. Бір кездері ол Ыбырай Алтынсариннің шақыруы бойынша
Балқожаның ауылына келіп, айлап жатып, көптеген жырлар айтқан екен.
[12,190]
Батырлар жырын шығарушы ақын десек, жырлардың әртүрлі варианттары
болуы да соған байланысты. Жыршы ақындардың қайсысы болса да, батыр жайында
ұзағынан айтылатын, мол сюжетке құрылған көлемді жырды бірден шығарған жоқ.
Фольклордағы әрбір шығарманың әр кезеңде азды-көпті түрліше айтылатын
нұсқаларының мол болатындығы да мұраны сақтаушылар мен айтушылардың
көптігіне байланысты. Бұл әуел баста хатқа түспеген, тек қана жұрттың
ауызша айтуы, бірінен екіншісіне таралуы арқылы ұмытылмай жеткен көркем
ескерткіштердің жалпы ерекшелігі болып табылады.
Қобыланды, Алпамыс батыр, Еділ батыр, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырларының бестеп-ондап варианттарының болуы да олардың халық арасында
мейлінше кең танымал болғандығын көрсетеді. Қысқасы, ауыз әдебиетінде азды-
көпті өзгеріссіз сақталған шығарма кездеспейді десе де болады.
Фольклордың дамуы дегенде бірнеше мәселелерді есте тұту ләзім. Қандай
дарынды айтқыш, жыршы да, мәселен, эпостың барлық тексін әрдайым бұлжытпай
есінде сақтай бермейді. Сондықтан, жекелеген сөздер мен тіркестер ғана
емес, тұтас шумақтың да ұмытылып, оның есесіне жаңаша көркем кесектер
қосылып отыруы түсінікті. Демек, өзгермелілік ауыз әдебиетінің табиғатына
біткен басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Түрлі жанр тексінің жылжымалылық дәрежесі біркелкі емес.
Фольклордың прозалық жанрларында әрбір айтушы қосқан өзгеріс молырақ
кездесетіні көптен бері белгілі. Ал, жыршының, яки айтушының қабілеті мен
көңіл-күйіне, тыңдаушы ортасының тілегі мен аңсарына орай қосылатын
үздіксіз өзгерістер фольклор мұрасының өміршеңдігін, құбылмалылығын,
жетіліп отыруға икемділігін дәлелдейді.Осы айтылып отырғандар фольклор
туындыларының көп варианттылығын (көп нұсқалылығын) белгілейді.
Варианттылық – фольклор жаратылысына тән ерекше сипаттарының бірі.
Халық арасында сақталмаған шығарманы ауыз әдебиеті санатына жатқызу қиын.
Ал варианттардың өзара жақындығы мен алыстығының дәрежесі де түрліше болуы
мүмкін. Олардың бір тобы мазмұн, түр, сақталу жағынан бір-бірінен айырмасы
шамалы ғана нұсқалар. Мұндай жағдайдағы өзгешелік жекелеген сөздер мен
ойлардың сәл басқаша құбылып берілетінінде ғана болмақ. Формасы мен сақталу
дәрежесі біркелкі болғанымен, мазмұнында аз-кем өзгешелігі болатын
варианттар, ел арасында сақталу дәрежесіне қарай біркелкі болмайтын
нұсқалар өз алдына бір шоғыр. Бұл өзгешелік кейде шығармалардың қайсібір
бөлектері ұмытылудан болса, енді бір жағдайда басқа шығармалармен аралас-
құралас келуінен туады. [13, 154]
Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Шора батыр сияқты келелі
жырларды үлкен жыраулар айтқан. Жыраулар дәстүр қуып, өз сөзімен
айтқандықтан, кейбір жағдайларда жазып алушының аты бар да, айтушының аты
жоқ. Мысалы, Алпамыс жыры 1899-1916 жылдар арасында 7 рет басылды,
алғашқы нұсқасы – Жүсіпбек қожаныкі еді. Авторы айтылмаған. Ал Ә.Диваев
бастырған вариант қарақалпақ ақыны Жиемұрат Бекмұхамедұлынан жазылып
алынған. Жыр қазақ нұсқаларымен ұқсас. Қызыл жырау (Шәуілдір), С.Аққожаев,
Ж.Жақыпов, Ә.Байтұрсынов (Түркістан), Қ.Серғазиев (Түлкібас),
А.Нысанов варианттары сондай.
1898 жылы Аханбеков атынан басылған Алты жасар Алпамыс нұсқасы да
осылардан алыс емес. Мектеп хрестоматияларында Жүсіпбек, Диваев, Аханбеков,
Аққожаев нұсқалары еніп жүрді. Жиемұрат нұсқасында Тайшық соғысы,
Аққожаевта Баршынға үйлену сарыны басым. Дұрысында қанша айтушы болса,
сонша вариант бар. Діни қоспалары болмаса, соның бәрін де дербес текст деп
тапқан жөн. ...Қобыланды 29 түрлі нұсқада жазылып алынған. Айтушы мен
варианттың көп болуы – сол жырдың халықтығын білдіретін белгінің бірі.
Вариант дегендерге қисса ақындарының да қатысы бар. Бұл тұста әрбір
айтушының шеберлігі мен көзқарасындағы айырмашылықтар ғана сөз болуы
мүмкін. Қамбар жырының Ә.Диваев, Б.Нұрымжанов, Ш.Қошқарбаев, Н.Баяндин,
Б.Мұқамбайұлы, Қалқай молда нұсқалары бар десек, ондағы айырмашылықтарды
ескісі, жаңасы деп қана бөлген жөн. Батырлық жырларында объектив, ғашықтық
жырларында субъектив (авторлық) басым десек, мұны да ескермей болмайды. Қай
жырдың болсын жеке-жеке варианттарында оқиға, адам аттарында, тілінде
айырма көп. Соның бәрі жыр генезисі мен табиғатын білуге
көмектеседі.[10,106-107]
Сонымен қатар Ер Көкше, Ер Қосай жырларының да бірнеше
варианттары бар. Ер Көкшені алғаш В.В.Радлов Шу, Алатау, Ақмола, Семей
өңіріндегі хат танымайтын адамдардан жазып алған. Ер Қосай жыры да
Қазақстанның көп жерінде таралған.
Қырымның қырық батыры жырын жырлаған атақты Мұрын Сеңгірбаев
болатын. Бұл жырды Мұрын жырау өзінен бұрынғы жырлап келген ұстаздары Мұрат
Мөңкеұлы мен Нұрым Жаршағұлұлы сияқты ақындардан үйренген. [12,192]
Сонымен, батырлық жырлардың ел арасында ауыздан-ауызға таралу арқылы
сақталып, жеткен болса, әр жыршы өз жанынан өңдеп, толықтырып, өз мақамымен
жырлауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1. Батырлар жырының жиналуы мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... .. 6
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу
себептері ... ... ... ... ...15
ІІ БӨЛІМ. Эпостағы дәуір және дәстүр мәселесі
2.1. Эпикалық шығармалардағы тұтастану
құбылысы ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Батырлық эпостағы тұтастану құбылысының ерекшеліктері,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Батырлар жырындағы тұтастанудың көркемдік
жүйесі ... ... ... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Кіріспе
Ауыз әдебиеті ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы десек,
батырлар жыры осы мол мұраның бір бөлігі болып табылады. Сонау аласапыран
замандарда жері мен елін найзаның ұшы, білектің күшімен қорғап қалған
ерлерін дәріптеу мақсатында, әрі арманындағы суға салса батпайтын, отқа
жақса жанбайтын, елі үшін жанын пида ететін ғажайып қаһарманды аңсаудан
батырлар жыры туған. Ауыз әдебиетінің басқа да салалары секілді эпос та
ауызша жасалған мұра. Ол өзінің бастау негізін тұрмыс-салт өлеңдері,
ертегі, аңыздардан алады. Көркемдік табиғатына мұқият үңілсек, эпос бүкіл
ауыз әдебиетін жинақтап тұрған көркем шежіре іспеттес. Алғашында бір ғана
эпизодтан туған үзік жырлар келе-келе дамып, ұзақ жырларға айналған, жырда
батырдың тууы, өсіп жетілуі, ерлік сапарлары, батырдың үйленуі сияқты
оқиғалар да тұтастанған.
Батырлар жырындағы тұтастану құбылысы батырды, оның ұрпағын
дәріптеуге бағытталған. Тұтастану құбылысы түрлі тарихи оқиғаларды,
қаһарманның шым-шытырық өмір жолы мен түрлі іс-әрекеттері, оған қоса
батырдың ұрпағының өсіп, өрбуін сипаттайды.
Өз елін басқыншылардың шабуылынан құтқару үшін, қалмақтарға қарсы
шыққан бір топ батырлар жырының бірі – Мұрын жыраудың репертуарындағы
Қырымның қырық батыры. Бұл жырлардың әдеби, әлеуметтік екі сипаты
бар: бірі – халқын сүйген, оларға адал қызмет істеген батырлардың ерлік
істері бейнеленсе, екіншісі – ертедегі мәдени мұрамыздың даму дәрежесін,
шыққан биігін көрсетеді.
Бірінші кезекте айтатынымыз, Мұрын жырау қазақтың жеке-жеке, үзік-үзік
жырларын топтап, тұтастандыру үшін, өз репертуарын қырыққа дейін жеткізген.
Кезінде Мұрын жырау көршілес қарақалпақ, түрікмен-өзбек жерін көп
аралап, олардың жыраулары мен жырларын жақсы білген. Ол, бір жағынан, қазақ
халқының батырлық жырларын Орта Азия елдеріне айтып, таратумен қатар, өзі
де сол елдердің эпостарының жырлану әдісінен үйренген. Сондықтан Мұрын
жырау өзінің репертуарын қырыққа жеткізуге күш салған. Сөйтіп, қазақ
халқының ертегісін, салт жырларын, эпосын бір ортаға топтап, сол арқылы
қазақтардың шаруашылық, мәдени келбетін тұтас бір шығармаға сиғызбақ
болған.[1,104]
Тұтастану құбылысын зерттеу орыс әдебиетінде Н.А.Добралюбовтан
басталады. Ал қазақ ауыз әдебиетіндегі тұтастану құбылысын атап айтпаса да
белгілерін көрсеткен Ш.Уәлиханов болатын. Шығыс пен Батыс халықтарының
эпосын мейілінше кең, салыстырмалы түрде зерттеп, тұтастануды арнайы
проблема етіп қарастырған В.М.Жирмунский болып табылады.[2,182] Қазақ
фольклорындағы тұтастанудың негізгі шарттарын көрсеткен С.Садырбаев болса,
ғалым С.Қасқабасов Қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысы деген
мақаласында нақты мысалдармен дәлелдер айтады. Одан кейінгі Ш.Ыбыраев,
Б.Рақымовтар тарихи дәуір тұрғысынан, тарихи жырлардағы тұтастану жайлы
зерттеді.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – Батырлар жырындағы тұтастану
құбылысы. Бұл тақырыпты алудағы негізгі мақсатым – батырлық
жырлардағы тұтастану құбылысының мән-мағынасын ашу болып табылады.
Мақсатқа жету жолындағы алдыма қойған міндеттер мыналар болып табылады:
1) батырлық жырлардағы тұтастану құбылысының түрлері мен ерекшеліктерін
көрсету;
2) батырлар жырларындағы тұтастану құбылысының көркемдік жүйесін
анықтау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. Батырлар жырының зерттелу тарихы
1.1 Батырлар жырының жиналуы мен зерттелуі
Батырлар жыры - халық арманынан туып, ел қорғауда жанын пида етуге
даяр, суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын алып тұлғаны аңсаудан
туған асыл мұрамыздың бір саласы. Қаһармандықтың теңдессіз үлгісі болған
батырлар жыры талай ғасырдың жемісі. Осынау мол мұраны халық арасынан
жинап, зерттей бастау ХІХ ғасырдан қолға алына бастады.
ХІХ ғасырда қазақ эпосын жинау, жариялау және ол туралы пікір
айтумен арнайы дайындығы бар ғалымдар мен саяхатшылар да, сондай-ақ басқа
мамандықтың өкілдері де (әскери адамдар, тілмаштар т.б.) айналысты. [2,11]
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қолға алынған эпосты жинау, орыс
тіліне аудару, пікір айтумен айналысқан адамдар А.Левшин, И.Беленицин,
Ф.Костылецкий, Н.М.Карамзин т.б. болды. Оларға жыр нұсқаларын жинап, жазып
алуға Шыңғыс Уәлиханов, Ахмет Жантөрин, Әбдуәлі Жантөрин, Халиулла
Өскенбайұлы тағы басқа қазақтар ат салысты. Қолда бар деректерге қарағанда
осылардың көмегі арқылы Қозы Көрпеш-Баян сұлу эпосының бірнеше нұсқалары,
Тоқтамыс, Едіге, Ер Көкше жырлары жазылып алынған. [2,11]
ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі
аяқталып, барлық салада жаңалықтар бола бастады. Сондай жаңалықтар ауыз
әдебиетінде де белең алып, ауыз әдебиетін зерттеу қолға алына бастады.
Ш.Уәлиханов, В.Радлов, Н.Потанин, Ә.Диваевтар қазақ әдебиетін, эпосын
арнайы зерттеп, сол туралы еңбектерін жариялай бастады. Ғалымдар жинаған
материалдар сол кезеңдегі патша тарапынан шығып тұратын облыстық
ведомстваларда, ірі хабаршыларда және Дала уалаяты, Түркістан уалаяты,
Қазақ газеттерінде жарияланып тұрды.
Қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, зерттеу жөнінде
Ш.Уәлихановтың атқарған еңбегі зор. Қазақтың Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Ер
Көкше, Ер Қосай жырларын, көптеген мақал, аңыз, ертегі, шежірені, Жанақ,
Шөже, Тәтіқара, Арыстанбай, Шал секілді ақындарының шығармаларын жазып
алған. Ғалымның қазақ әдебиетіне қатысты ойлары мен байқаулары Ұлы жүз
қазақтарының аңыздары, ХҮІІІ ғасырдағы батырлар жайындағы тарихи
аңыздар, Қазақ арасындағы бақсылықтың қалдықтары секілді еңбектері бар.
Қазақтың батырлар жыры туралы ғалым халықтың рухы, көзқарасы,
әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі суреттелген. Сондықтан бұл жырлардың
әдебиет жағынан болсын, тарихи жағынан болсын маңызы зор деген пікір
айтады. [3, 191]
Түрлі халықтардың әдебиеті мұрасын салыстыра зерттеу жөнінде
Ш.Уәлиханов игі дәстүр салды. Ол гректің Одиссея эпосындағы сияқты
кейіпкер қазақ ертегілерінде кездесетінін атап көрсетеді. Енді бір ретте
қазақтың халық поэзиясы мен араб поэзиясын салыстыра қарап, тамаша ойлар
түйеді. Дала өмірін жырлаған поэзия болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы
болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы бір-біріне өте ұқсас, екеуінің де
сюжеті дала өмірі тәрізді үнемі біркелкі болып келеді. Екеуінде де көшпенді
тұрмыс, сұлу табиғат, рулардың қарым-қатынасы, талас-тартысы суреттеледі
дейді ғалым. Түрік, монғол тектес халықтардың ауыз әдебиеті өзара ұқсас,
үндес екенін де ескертеді. Орыс халқының фольклорының қазақтікімен кейбір
жақындығын да байқай отырып: ...Көп уақыттан бері қазақтың ертегілерін,
эпикалық жырлары мен аңыздарын жинаумен шұғылдана жүріп, мен олардың Еуропа
халықтарындағы, әсіресе славяндардағы осы тектес шығармалармен бір
сарындастығына таң қалдым дейді. [3, 205]
Қазақ ауыз әдебиетінің мұраларын жинап, жүйелеп, зерттеуде зор еңбек
атқарған ғалымдардың бірі – В.В.Радлов еді. Ол қазақ батырлар жырын да өзге
ауыз әдебиеті үлгілерімен қоса жинай отырып, оларды батырлық ертегілер
деп атаған. Тұңғыш рет фольклорлық мұраларды кітап етіп жариялаған.
Г.Н.Потанин қазақ фольклорымен қатар азияның көптеген халықтарының да
үлгілерін жинап, күрделі пікір білдіруде зор үлес қосқан. Ол Қозы Көрпеш –
Баян сұлу жырының варианттарын, Алдар көсе, Ер Төстік, Алаша хан сияқты
көптеген ертегі, аңыздарын жинаған. Халықтың фольклорлық мұраларын жинап,
зерттеуде үлкен еңбек атқарған Ә.Диваев болды. Жинаған дүниелерін сол
кездегі газет-журнал беттерімен қатар Ә.Диваев кітап етіп бастырған. Ол
әсіресе эпостық шығармаларға көңіл бөліп, ұзақ жылдар бойы жинап,
бастырған. Солардың ішінде Алпамыс, Қобыланды тағы басқалары бар.
Фольклорды ел арасынан жаппай жинап, жазып алу жұмыстары біздің
елімізде өткен ғасырда қызу жүргізілді. Кеңес үкіметі орнағаннан
кейін
20-жылдары Қазақстандағы өлке тану қоғамы бұл іске ұйытқы болды. Сондай-ақ
1933 жылы қазақтың ұлт мәдениетін зерттеу мақсатында Ғылыми - зерттеу
институты құрылады. Осы институт ел ішінен ауыз әдебиетін жинау мақсатында
арнаулы экспедициялар жіберуді қолға алды. Мұндай аса маңызды шараларға
М.Әуезов, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, С.Аманжолов, Ө.Тұрманжанов,
С.Кеңесбаев, Е.Ысмаилов тағы басқалар ат салысады. Мұнымен қоса қазақтардың
ауыз әдебиеті үлгілерін жинауға мемлекеттік деңгейде баса көңіл бөлу
Қазақстанда Ғылым Академиясының филиалы (1946 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым
Академиясы) құрылуымен де тығыз байланысты. [4, 49]
ХХ ғасырда эпостану ғылымы үздіксіз өсті. М.Әуезов, С.Сейфуллин,
Ә.Марғұлан, Х.Досмұхамедов, Қ.Жұмалиев тағы басқа ғалымдар эпостық мұраны
зерттеуде үлкен еңбек етті.
М.Әуезов фольклорды халықтың сан ғасырлық өмір тәжірибесі мен
армандарының жемісі деп қарап, фольклордың әдеби-эстетикалық, танытқыштық
және тәрбиелік мәнін ерекше бағалаған. Ғалым өзінің Әдебиет тарихы
еңбегінде батырлар жырын ұлы батырлар, кіші батырлар деп бөледі. Қазақтағы
батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққандары екінші бір жік болады. Алғашқы
жіктегі ұлы батырлар. Бұлар көшпелі елдің шабынгерлік, жауынгершілік, құба
қалмақ заманында жүргендегі батырлар... Бұдан кейінгі жікке кіретін – кіші
батырлар. Бұлар қазақтың тіршілігі тыныштық дәуіріне қарай ауысып, асау
ханның жуасыған кезінде шыққан батырлар дей келе, ұлы батырларға Едіге,
Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Шора батырларды, кіші батырларға Қамбар,
Алпамыстарды жатқызады. [5, 56]
С.Сейфуллин өзінің Қазақ әдебиеті деген еңбегінде ауыз әдебиетінің
түрлі жанрларына сипаттама жасайды. Қазақтың Қобыланды, ЕрТарғын, Ер
Сайын, Ер Қосай, Қамбар, Ер Көкше, Ер Қосай сияқты жырларының
мазмұнымен таныстырып, тақырыптық талдау жасайды. Сонымен бірге Сейфуллин
қазақ жырларының мол қоры тарихтың көне кезеңі – ноғайлы дәуіріне қатысты
екенін айтады. Ол кейіннен қазақ халқының құрамына енген рулардың бір
заманда ноғайлы, өзбек аталып жүргендерін, демек бұл терминдер белгілі
бір замандарда қазақтарға да қатысты болғанынын атап көрсетеді. Қазақ
жырларының көбінде батырлар ноғайлы елінен болуының түп себебі бір
кездерде қазақ, қарақалпақ, ноғай елдерінің біртұтас ел болып, бауырлас ел
болып келуінде деген пікір айтады. [6, 297-344]
С.Мұқанов та сонау қазақ жырларының тұтас күйде елге толық түрде
мәлім болмаған кезеңде ауыз әдебиеті, эпос туралы пайымдаулар айтып,
талдаған адамдардың қатарында болды. С.Мұқановтың бұл саладағы еңбегін
негізінен екі жүйеге бөліп қарауға болады: бірі – оның эпосты жариялау
жөніндегі, екіншісі – батырлар жырын зерттеудегі еңбегі. Ол өзінің Халық
мұрасы деген зерттеуінде халықтық эпостың жанрлық табиғаты туралы сөз
қозғайды.
Б.Кенжебаев қазақ тарихи жырларын тұңғыш зерттеушілердің бірі болып
табылады. Ол Абылай, Сырым, т.б. тарихи қайраткерлер жайында туған жырлар
мен аңыздарға көңіл бөлген.
Эпос табиғаты және негізгі түрлері жайында өз қозғаған, талдаудар
жасаған ғалым академик Қ.Жұмалиев еді. Батырлар жырының негізі жайлы ғалым:
...Бір батырдың ерлік өмірі туралы, не жалғастыра жырлаған көп батырлардың
күрестері туралы жырлар талай жылдарды, талай шығарушы, жырлаушыларды
бастан өткізіп барып халық қазынасына айналады. Қазақ ғылымы да осыны
аңғарады. Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары ерте замандардағы
патриархалдық-рулық құбылыс кезінде үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ
замандарында әр рудың өз тәуелсіздігін сақтап қалуы үшін күрескен адымнан
істеген ерлікке айналып жыр еткен қысқа көлемді жырлар деп батырлық
жырлардың халық арманынан туатынын айтады.
Сонымен қатар: ...Қай жырдың идеясын алсаңыз да, негізінде ел тілегі
жатады. Елдің елдігін, ерлердің патриоттықтарын тарихқа аты мәлім бір
адамдардың іс амалы арқылы көрсетуге тырысады. Қобыланды, Қамбар, Ер
Тарғын, Алпамыс жырларының негізгі идеясы өз Отанын басқа елдің
шабуылынан қорғау, жау қаншама көп, қаншама күшті болса да халық өз
батырларын үстем етеді. Қандай қиыншылық болсын, батырлар жеңіп шығады,
оларды алмақ болған сыртқы жаулар да, аяғынан шалмақ болған пасық – ішкі
жаулар да апатқа ұшыраған деп эпостың сипатын аша түседі. [7,14]
Батырлық жырлардағы болашақ батырдың ғажайып түрде өмірге келуі, ерте
есейіп, ерлік істерге араласа бастауы, оның үйлену жолындағы ерліктері,
алған жарының өзіне сай ақылды, ажарлы болуы эпоста елеулі орын алатынын
атап көрсетеді.
Е.Ысмайылов 1939 жылы жазып, бірақ жарияланбаған Батырлар жыры
туралы деген зерттеуінде ол эпосты төртке бөледі: ХІҮ ғасырға дейінгі
көне дәуірді шартты түрде қаңлы-қыпшақ заманы деп атап, Ер Төстік,
Құламерген, Аралхан, Көрұғлы, Бозұғлан, Алпамыс жырларын осы
кезеңге тән дейді. Едіге, Қобыланды, Орақ-Мамай, Шора, Ер Тарғын,
Ер Көкше, Қамбар, Бөген батыр, Ер Сайын жырларын ХІҮ-ХҮІ
ғасырдың, ноғайлы заманының оқиғаларын қамтиды деп санап, бұларды жеке
салаға бөлген. Бұдан кейін Қабанбай, Бөгенбай, Есімхан, Олжабай,
Алатай, Қаратай аттарына байланысты жырларды жеке кезең туындысы
ретінде ұсынады. Ал ХІХ ғасырдағы ұлт азаттық күрестің ерлері Исатай,
Махамбет, атақты батырлар Бекет, Жанқожа, Ағыбай, Сұраншы, Сыпатай туралы
жырлар өз алдына бір топқа топталған. (Е.Ысмайылов еңбегі қолға
түспегендіктен, Р.Бердібаевтың еңбегіне сүйендім). [8,26]
Ақындар деген монографиясында Е.Ысмайылов жырды айтушыларына,
сақталуына, дамуына байланысты құнды пікірлер айтқан. [8,27]
Халқымыздың эпикалық жырларын зерттеуде елеулі еңбек еткен
ғалымдардың бірі – академик Ә.Марғұлан. Ол өз мақалаларында эпостық
жырларға тоқталып, эпостағы батыр, оның сүйген жары, жүйрік аты бейнесіне
тоқталған; өзге елдер фольклорынан мысал келтірген.
Қазақ жырларының шығу кезеңін дәуірге бөліп, О характере и
исторической обусловленности казахского эпоса деген еңбегінде эпостың шығу
тегі мен жасалу кезеңін бес дәуірге бөліп қарайды:
1. архайкалық дәуір – оған Ер Төстік, Ақ Кебек, Құламерген,
Шолпан мерген жырларын жатқызады;
2. оғыз-қыпшақ (ХІ-ХІІ) дәуірі (Қорқыт, Қазанбек, Алпамыс, Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Домбаул т.б. аңыздаулар);
3. ХІІІ-ХҮ ғасырлар оқиғасына құрылған эпос жеке сала болып қаралып, өз
ішінен екі топқа бөлінген:
а) Жошы ұлысының құрылуы мен ішкі қайшылығын бейнелейтін жырлар
(Қобыланды, Ер Тарғын);
ә) аталған ұлыстардың ыдырауын және өзара соғыстарын сипаттайтын эпос
(Қамбар, т.б.);
4. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті суреттейтін эпос (ХҮІІ-ХҮІІІ)
(Қабанбай, Бөгенбай, Олжабай туралы );
5. ХІХ ғасырда патша езушілігіне, хандар зорлығына қарсы күрес
хикаяларын беретін эпос жеке дәуір қорытындысы деп сипатталған. Ғалым
тарихта өмір кешкен Исатай, Махамбет, Бекет, Жанқожа туралы шығармалардың
жанрлық өзгешеліктері бар екенін ескерткен. [8,30]
Қазақ эпосы жөнінде еңбек еткен Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық,
хронологиялық жағынан төмендегіше жіктейді:
1. Ертегілік эпос (Ер Төстік, Құламерген, Дотан);
2. Түрік қағанаты дәуірінде туған жылнамалық эпос ( Орхон жазулары,
Күлтегін);
3. Оғыз эпосы ( Кітаби дадам Қорқыт);
4. Тайпалық эпос (Қобыланды, Алпамыс, Қамбар);
5. Ноғай эпосы (ЕрТарғын, М.Сеңгірбаев жырлаған Қырымның қырық
батыры);
6. Тарихи эпос (Бекет, Досан, 1916 жыл поэзиясы);
7. Лиро-эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек);
8. Шығармашылық дастандар (Рүстем дастан, қиссалар);
9. Авторлық эпос (Еспембет, Өтеген т.б.);
10. Совет эпосы (Амангелді, Мәлік т.б.).
Қазақ ауыз әдебиетінің түрлі жанрларын зерттеп, ойлар айтқан
ғалымдардың бірі – профессор Н.С.Смирнова. Оның еңбегінде эпос генезисі,
даму ерекшелігі, варианттары, тарихилығы, көркемдік кестесі жөнінде
талдаулар берген. Бұл зерттеудің желісі (батырлық жыр жайында, Алпамыс,
Қамбар, ХҮІІІ ғасыр тарихи өлең, аңыз, жыр сандығы), қазақ әдебиетінің
тарихында Абылай, Өтеген батыр атына байланысты туған жыр, аңыздар Қазақ
тарихи жырларының мәселесі кітабында сөз болған. [8,35]
Өз басы асқан құрметке бөленген, өмірі мен ерлігі жыр, аңыздарға
айналған М.Ғабдуллин қазақтың ауыз әдебиетінің, соның ішінде эпостардың
көрнекті маманы еді. Оның Қобыланды батыр жайлы зерттеу монографиясында
жырдың шығуы, басылуы, жиналуы, зерттелу тарихы жайында сөз қозғайды.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті оқулығы қазақ фольклорының жайынан көп
мағлұмат береді.
40-50 жылдары эпостық жырлардың варианттарына көңіл бөлініп, жырау,
ақын, жыршы өнеріне назар аудару ерекше жанданды. Атақты М.Сеңгірбаев,
А.Мәзғожаев, И.Байғанин т.б. тамаша саңлақтардың репертуарындағы эпикалық
жырлар қағаз бетіне түсе бастады.
Бұған қоса қазақ эпосының таңдаулы үлгілерін жалпы көпшілікке арнап
та, жеке ғылыми қос тілді басылымын даярлау жұмысы да белең алды. Қозы
Көрпеш-Баян сұлу (1959), Қамбар (1959), Алпамыс (1961), Қыз Жібек
(1963) текстері жарыққа шықты.
Алайда ғылымдағы осындай істің нәтижесі үнемі бақылауда болып, ресми
идеология дүркін-дүркін тізгінді тарта ұстаумен болды. Қазақтың көптеген
жырларына халыққа қарсы, хандық феодалдық дейтін айыптар тағылды,
нәтижесі қаулы-қаралармен тұжырымдалып жатты.
Қазақ эпосының өзге фольклорлық жанрларымен байланысын, эпос пен
ертегінің жанрлық ара қатынасы жөнінде, жалпы ауыз әдебиеті туралы
С.Қасқабасов, эпостың халықтық эстетикалық талғамдарымен, көркемдік дүние
таныммен байланысын С.Садырбаев сөз етті.
Р.Бердібаев Қазақ эпосы еңбегінде эпосты - көне (Құламерген,
Жоямерген т.б.), қаһармандық эпос (Ер Тарғын, Алпамыс т.б.), ғашықтық
эпос (Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Жүсіп-Зылиқа т.б.), тарихи эпос
(Қабанбай, Исатай-Махамбет т.б.) деп бөледі. [8,37]
Ал, қазақ фольклорындағы тұтастану құбылысының зерттелуіне келер
болсақ, әдебиетіміздегі тұтастану құбылысын атап айтпаса, да алғаш
Ш.Уәлиханов аңғарған болатын.
Тұтастану құбылысының негізгі шарттарын белгілеп, сөз қозғаған
С.Садырбаев болса, одан кейін аталған мәселе төңірегінде С.Қасқабасов,
Ш.Ыбыраев, Б.Рахимовтар зерттеу жасады.
Міне, қазақ эпосының жиналу, зерттелу тарихы осындай сатылардан өтіп,
бізге жетті.
1.2. Эпосты айтушылар және көп нұсқалы болу себептері
Батырлар жыры – халқымыздың ғасырлар бойғы тағдырын, ерлігі мен
елдігін, ой-арманын жинақтаған қаһармандық жырлар.
Батырлар жыры ауыздан-ауызға таралу арқылы сонау ықылым замандардан
бізге ауыздан-ауызға таралу арқылы жетті. Әр айтушы өзінше көркемдік бояу
салып жырлағанмен, жырлардағы негізгі сюжет өзгеріссіз қалып отырды. Әрбір
ақын өздерінің жырын жұрттың жиналған жерінде айтқанда бұрыннан таныс
шумақтарын қайталамауға тырысып, тыңдаушыны жалықтырып алмау үшін, әрі
сүйсіндіріп тыңдату үшін жаңадан тың әңгімелер қосады.
Әрине, жырды ұзағынан айту, бір оқиғадан екіншісін тудыру,
әңгімелеудің жалпы желісін бұзбай молынан қамти жырлау әрбір ақыннан асқан
шеберлікті, ақындық өнерді қажет етеді.
Ертеден келе жатқан жыр сюжеттерін негізге ала отырып, әрбір ақын
өзінше өңдеп, өзінше жырлаған.
Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға
байланысты таралған өлең-жырды алғашқыда бір ақын жинап, басын құрауы,
сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына байланысты негіз қалауы ықтимал. Бір
ақынның аузынан екінші ақынға көшкенде дастан толысып, оқиғасы қалыңдап,
молыға түсіп отырған. Эпостық дастанның туып, қалыптасуына ақындармен бірге
халық та қатысқан, кей нұсқаны қабыл алып, кейбір нұсқаны жақтырмаған.
Дастанның бір ақын жырлайтын тұрақты, түбегейлі нұсқасы жасалғанша осылай
болған. [9, 35]
Батырлар жырын айтқан ақындардың қай-қайсысы болса да ерте заманда
туып, ел арасына тараған жырлардың көбіне оқиға желісін пайдаланған. Кей
дарынды ақындар ондай жырлардың мазмұнын ғана алып, сөзін өздері шығарып,
бұрынғы айтылуындағы стилін, сөз саптасын, өлеңдік өлшемін сақтап отырған.
Мұнымен қатар, ондай ірі айтқыш ақындар бір батыр жайында ұзағынан жырлап,
батырдың барлық өмірін, ісін қамтитын көлемді жыр шығару үшін сол батыр
жөнінде әр жерде бұрыннан айтылып жүрген жырларды жинастырып, оларды өңдеп,
мағыналық тұрғыдан қиюластырып пайдаланған. Сөйтіп бір жырдың әр түрлі
варианттары пайда болып, көлемді жыр туған.
Міне, осылайша пайда болған жырларды айтушыларды бірде ақын, бірде
жыршы, ал енді бірде жырау деп атайды. Егер мән беріп, ғылыми тұрғыдан осы
сөздерінің мағынасына үңілер болсақ, бұл сөздердің қолданылу аясы әртүрлі
екенін көреміз.
Қазақ даласы ежелден поэзияның сарқылмайтын дариясы, шалқар теңізі
болғаны мәлім. Ән мен айтыс бір егіз болса, күй мен жыр екінші егіз болды.
Әнші, айтыс ақындары салт жырларының негізін салды десек, айтушы, жыраулар
эпос мектебін жасаған.
Импровизация өнерінің адамдарын жай айтушы, профессионал айтушы
(жыраулар), қисса ақындары деп үшке бөлген. Ертегі, ұсақ салт жырлары көп
ортасында, жай айтушылардан басталса, эпос профессионал айтушылардың
үлесінде болған. Эпосты назира еткендерді қисса ақындары дейміз [10,100]
дейді Ә.Қоңыратбаев.
Ғалым Е.Ысмайловтың айтуынша, қазақтың өлең, жыр айтушыларының
барлығын бірдей суырып салып айтушы ақын дей беру жөнсіз. Қазақ халқы өлең-
жыр шығарып, не жаттап айтушыларды жалғыз ақын ғана демеген, одан басқа
жырау, жыршы, өлеңші, сал, сері деп те атаған. Бұлардың ақыннан немесе
өзара айырмалары қандай? Қазақтың көне ауыз әдебиеті нұсқаларында жырау
қазақта ақындықтың ең көне түрі болғанға ұқсайды. Өйткені, қазақтың
батырлар жырында алғашқы ақынның аттары: Сыпыра жырау, Шалгез жыраулар. Ал
ХҮІІІ ғасырда Бұқар жырау, Тәтіқара жырау, Үмбетей жыраулар аталады. Біздің
дәуірімізде жырау атымен аталып келгендер Мұрын жырау. Жырау – ақын, ол
өлең, жыр, толғау шығарып айтады. Жырауда суырыпсалмалық, шешендік қасиет
бар. Жырау деген сөздің төркіні – жыр (иыр) жырлау дегеннен шыққандығы
сөзсіз. Автор жыраулардың қоғамдағы орнын анықтауға да күш салған.
Ертедегі қазақ жырауларының ақындық қызметіне қарағанда жыраудың қоғамдық
мәні, көне, орта ғасырлардағы жрецке жақын емес пе деген ойға келесің. Жрец
– көне шығыс елдерінде құдай мен адам арасын жалғастырушы әулие де
саналған. Бақсылық, болжағыш, балгерлік мәнінде де болған. ...Қазақ
тарихының жағдайындағы жырауларды алатын болсақ, көне шығыс елдеріндегі,
кавказдағы жрецтердің өзі болмағанмен, қоғамдық қызметі жағынан бірқатар
ұқсастығы барлығы байқалады. Потанин Оғыз ханның қасындағы ақылшысы Ерқылы
қожа, шешен кеңесші, жыршының бейнесіне ұқсайды деген пікірді айтады. Ойрат-
Монғолдағы ирен (көне бақсы, шашан), гургульдай (жыршы құстың аты) ақылшы,
сәуегей ақын да саналған. Қазақта әр ханның тұсында бір сұрқылтай дейтіні,
әр ханның заманда өзінің бір ақылшысы, шешені бар деген ойды білдіреді.
Жыраулар өмірдің ұсақ мәселесіне аз араласып, олар, көбінесе, заман-дәуір
өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар,
қағидалы сөздер айтып отырған. Бұл тақырыптағы толғау сөздерінде сезімге
ұратын лирика болмайды, көбінесе, меңзеу, мақал, мәтелдер ретінде келетін
тақпақтар, термелер болып отырады. Е.Ысмайлов осы жерде жыраулардың
шығармашылығындағы айырмашылықтарды да қарастырып, олардың бірқатарының
өткен өмірге аңсары болса, енді бір тобы халықтың ерлігін, еркіндік
жолындағы арман-тілектерін жырлайтындығына тоқталады. Бұл соңғы топқа
жататындар қазақтың батырлық жырларын жеткізушілер Марабай, Нұрым,
Мергенбай, Мұрын жыраулар. Желілі жырларды дамытып айтатындықтан халық
оларды әрі жыршы, әрі жырау деп те атайтын болған. Бұлардың орындауындағы
жырларда заман, дәуір жайындағы толғаулы тақпақ жырлар жоқ, негізінен ел
есіндегі тарихи, батырлық оқиғаларды өз сындарынан өткізіп дамыта, айта
береді. [4,54]
Ал, С.Садырбаев болса бұл жөнінде : ...Қазақта поэзияға тікелей қатысы
бар творчество адамдарын ақын, жыршы, жырау деп атаған. Әлбетте, бұлар бір
ғана ұғым емес. Рас, кейде бір ғана адамның бойында екі немесе үш өнер
қасиетінің болатындығы да бар. Мысалы, Бұқар әрі ақын, әрі жырау деп
аталғанымен оның жаратылысының негізгі сипатына ақындық тән. Ал, Сыпыра
жырау, Мұрын жырауларды халық ақын деп атамай, жырау деп атаған. Демек,
ақын мен жыршы, жыршы мен жырау деген сөздердің өзара творчествалық
айырмашылықтары бар деген ұғымды аңғартады. Яғни, ақын дегеніміз - өз
жанынан тың, соны шығармаларды тудырушы, жыршы – қысқа сонар, үзік-үзік
шығармаларын жатқа айтушы, жырау – ұзақ дастандарды жатқа жеткізушілер [1,
95] деп түсіндіреді.
Е.Тұрсынов болса өз еңбегінде ақын мен жырау сөздерінің шығу
төркініне үңіле отырып, әрқайсысының атқарған өзіндік міндетін айқындайды:
Қазақтың ақын сөзі парсыдан аударған ахунд сөзінің варианты емес,
ағын, ағылу деген сияқты сөздермен түбірлес сөз де емес, ол ежелгі түркі,
қазіргі түрік, әзірбайжан, ұйғыр тілдерінде шабуылға шығу, барымталау
деген түркі мағыналарын сақтап қалған ақын (ақун, ахын, еқин) деген төл
түркі сөз демекпіз. Жырау деген атау йыр жыр формасы арқылы жасалған
сөз деп айтуымызға болады... Ақын – ырымды рәсімдерді басқарушы міндетін
атқарған. Аса көңіл аударарлық жайт: бұл рәсімдер ең көне рәсімдердің
қатарына жатады. Бұлар: үйлену тойы, кісі өліміне байланысты жасалған ырыми
рәсім.... Ғалым жыраудың да атқарған міндеттерін санамалап, айырып береді:
1. Жеке румен емес, бүкіл тайпалар одағымен, хандықпен байланыста болған.
2. Мемлекет істеріне, соғыс істеріне қатыстылығы. 3. Батырлар жыры мен
тарихи жырларды айтып, жауынгерлердің рухын көтеретіндігі. [11, 103;167]
Жыраулардың жалпы алып қарағанда екі түрлі ерекшелігі бар: біреуі –
импровизатор, олар дастандардың сюжеттік желісін сақтай отырып, кейбір
эпизодтарды өзгертеді, өз бетімен төлеу салады, ал екіншілері – кімнен
жырды қалай естісе, соны өзгертпей, айнытпай жаттауға бейім. [10,95]
Әзірге бізге ХІХ ғасырдан бергі айтушылар ғана мәлім. Эпос жай айтушы
емес, жыраулар үлгісіндегі өнер дедік.[10,106] Бізге аты мәлім ақын-
жыраулардың бірі – Мұрын Сеңгірбаев 1860 жылы туған. 18 жасқа келгенде Адай
ішіндегі Нұрым ақынның қасына еріп, одан Қырымның қырық батырын үйренген.
Сол кездерінде руы Беріш Мұрат ақыннан да батырлар жырын үйренген, одан
кейінірек Адай ішіндегі Қашаған ақынмен бірге жүріп, жыр айтқан, қырық
жасына дейін ел аралап, жыр айтумен болған. Ол бір шеті Бұхар, бір жағы
Хиуа, Мейрам елі жақтарын да аралаған. Астрахань жағына да барып, жыр айтып
жүрген. Мұрынның айтуынан Қобыланды, Ер Тегіс, Ер Көгіс, Телағыс,
Қосай, Көкше батыр, Алау батыр тағы басқалары жазылып алынған.
Нұрпейіс Байғанин 1860 жылы бұрынғы Орал губерниясы, Темір уезі,
Қалмаққырған болысында (қазіргі Ақтөбе облысы, Байғанин ауданы) кедей
шаруасының отбасында дүниеге келген. Нұрпейіс жастайынан өлең-әнге құмар
болады, он жасында ақын қатарына қосылады. Оның үлгі алған ақындары: Абыл,
Шернияз, Махамбет, Нұрым, Қашаған, Ақтан, Қазақбай тағы басқалар.
Нұрпейіс – күрделі сюжетке құрылған эпикалық жырлар шығарған ақын.
Оның ішінде ірілері: Қобыланды батыр, Құбығұл, Төрехан, Ақкенже,
Нарғыз, Ақын, Ер туралы жыр тағы басқа.
Келесі бір аты мәлім айтушының бірі – Айса Байтабынов. 1875 жылы
қазіргі Ақтөбе облысындағы Қобда ауданында, Өтешсай ауылында туған. Айсаның
ақындыққа бейімділігі 18 жастан, Сейсенбінің жылқысын бағып жүрген кезде-ақ
байқала бастайды. Сол күндердің өзінде жас Айса халықтың асыл қазынасын
жатқа білетін жыршыларға көп құлақ тігеді. Ол әрі домбырашы, әрі әнші
болады, оған ән-күй сүйгіш жастар еліктейді.
Айса атақты Бітеген ақынға барып, одан көп жыр үйренеді. Содан бастап
жыр айту соңына түседі, халық поэзиясының үлгілері Қобыланды батыр, Хан
Әділ, Құбығұл, Телағыс, Ауаз, Көқрұғлы, Алпамыс, Қыз Жібек
тағы басқа жырларды жырлайды.
Марабай Құлбайұлы 1841 жылдар шамасыда бұрынғы Қарашығанақ болысына
қарасты Көбен көлі деген жерде туған (қазіргі Батыс Қазақстан облысы).
Марабай 18-19 жасында-ақ асқан домбырашы атанады. Ауыл арасында өлең айтып
жүреді және өлеңді өзі де шығарады. Сол кезде ол атақты ақындардың қасына
еріп, олардың жырын тыңдайды, сөз өнерін үйренеді. Кейіннен Марабайдың өзі
ақындар айтысына араласады. Сүгір, Көкі, Қарабура Жұмырбай, Базар, Шернияз
секілді ақындармен айтысқа түседі. Олармен айтыстары сақталмаған.
Марабайдың өзіне ұстаз еткен ақыны Шернияз деседі. Бірақ бұл екі ақынның
қарым-қатынасын көрсететін мәліметтер жоқтың қасы.
Марабайдың ақындық атағы батырлар жырын айтумен шыққан. Ол көптеген
батырлар жырын шығарған. Соның ішінде күрделісі, әрі хатқа түскені –
Қобыланды батыр, Ер Тарғын жырлары. Марабай өзінің жырларын осы күнгі
Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай облыстарының көп жерлеріне барып, ел
аралап жүріп айтқан. Кейде, жырларын сол кездегі шонжарлардың өтінішімен де
айтатын болған. Бір кездері ол Ыбырай Алтынсариннің шақыруы бойынша
Балқожаның ауылына келіп, айлап жатып, көптеген жырлар айтқан екен.
[12,190]
Батырлар жырын шығарушы ақын десек, жырлардың әртүрлі варианттары
болуы да соған байланысты. Жыршы ақындардың қайсысы болса да, батыр жайында
ұзағынан айтылатын, мол сюжетке құрылған көлемді жырды бірден шығарған жоқ.
Фольклордағы әрбір шығарманың әр кезеңде азды-көпті түрліше айтылатын
нұсқаларының мол болатындығы да мұраны сақтаушылар мен айтушылардың
көптігіне байланысты. Бұл әуел баста хатқа түспеген, тек қана жұрттың
ауызша айтуы, бірінен екіншісіне таралуы арқылы ұмытылмай жеткен көркем
ескерткіштердің жалпы ерекшелігі болып табылады.
Қобыланды, Алпамыс батыр, Еділ батыр, Қозы Көрпеш-Баян сұлу
жырларының бестеп-ондап варианттарының болуы да олардың халық арасында
мейлінше кең танымал болғандығын көрсетеді. Қысқасы, ауыз әдебиетінде азды-
көпті өзгеріссіз сақталған шығарма кездеспейді десе де болады.
Фольклордың дамуы дегенде бірнеше мәселелерді есте тұту ләзім. Қандай
дарынды айтқыш, жыршы да, мәселен, эпостың барлық тексін әрдайым бұлжытпай
есінде сақтай бермейді. Сондықтан, жекелеген сөздер мен тіркестер ғана
емес, тұтас шумақтың да ұмытылып, оның есесіне жаңаша көркем кесектер
қосылып отыруы түсінікті. Демек, өзгермелілік ауыз әдебиетінің табиғатына
біткен басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады.
Түрлі жанр тексінің жылжымалылық дәрежесі біркелкі емес.
Фольклордың прозалық жанрларында әрбір айтушы қосқан өзгеріс молырақ
кездесетіні көптен бері белгілі. Ал, жыршының, яки айтушының қабілеті мен
көңіл-күйіне, тыңдаушы ортасының тілегі мен аңсарына орай қосылатын
үздіксіз өзгерістер фольклор мұрасының өміршеңдігін, құбылмалылығын,
жетіліп отыруға икемділігін дәлелдейді.Осы айтылып отырғандар фольклор
туындыларының көп варианттылығын (көп нұсқалылығын) белгілейді.
Варианттылық – фольклор жаратылысына тән ерекше сипаттарының бірі.
Халық арасында сақталмаған шығарманы ауыз әдебиеті санатына жатқызу қиын.
Ал варианттардың өзара жақындығы мен алыстығының дәрежесі де түрліше болуы
мүмкін. Олардың бір тобы мазмұн, түр, сақталу жағынан бір-бірінен айырмасы
шамалы ғана нұсқалар. Мұндай жағдайдағы өзгешелік жекелеген сөздер мен
ойлардың сәл басқаша құбылып берілетінінде ғана болмақ. Формасы мен сақталу
дәрежесі біркелкі болғанымен, мазмұнында аз-кем өзгешелігі болатын
варианттар, ел арасында сақталу дәрежесіне қарай біркелкі болмайтын
нұсқалар өз алдына бір шоғыр. Бұл өзгешелік кейде шығармалардың қайсібір
бөлектері ұмытылудан болса, енді бір жағдайда басқа шығармалармен аралас-
құралас келуінен туады. [13, 154]
Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Шора батыр сияқты келелі
жырларды үлкен жыраулар айтқан. Жыраулар дәстүр қуып, өз сөзімен
айтқандықтан, кейбір жағдайларда жазып алушының аты бар да, айтушының аты
жоқ. Мысалы, Алпамыс жыры 1899-1916 жылдар арасында 7 рет басылды,
алғашқы нұсқасы – Жүсіпбек қожаныкі еді. Авторы айтылмаған. Ал Ә.Диваев
бастырған вариант қарақалпақ ақыны Жиемұрат Бекмұхамедұлынан жазылып
алынған. Жыр қазақ нұсқаларымен ұқсас. Қызыл жырау (Шәуілдір), С.Аққожаев,
Ж.Жақыпов, Ә.Байтұрсынов (Түркістан), Қ.Серғазиев (Түлкібас),
А.Нысанов варианттары сондай.
1898 жылы Аханбеков атынан басылған Алты жасар Алпамыс нұсқасы да
осылардан алыс емес. Мектеп хрестоматияларында Жүсіпбек, Диваев, Аханбеков,
Аққожаев нұсқалары еніп жүрді. Жиемұрат нұсқасында Тайшық соғысы,
Аққожаевта Баршынға үйлену сарыны басым. Дұрысында қанша айтушы болса,
сонша вариант бар. Діни қоспалары болмаса, соның бәрін де дербес текст деп
тапқан жөн. ...Қобыланды 29 түрлі нұсқада жазылып алынған. Айтушы мен
варианттың көп болуы – сол жырдың халықтығын білдіретін белгінің бірі.
Вариант дегендерге қисса ақындарының да қатысы бар. Бұл тұста әрбір
айтушының шеберлігі мен көзқарасындағы айырмашылықтар ғана сөз болуы
мүмкін. Қамбар жырының Ә.Диваев, Б.Нұрымжанов, Ш.Қошқарбаев, Н.Баяндин,
Б.Мұқамбайұлы, Қалқай молда нұсқалары бар десек, ондағы айырмашылықтарды
ескісі, жаңасы деп қана бөлген жөн. Батырлық жырларында объектив, ғашықтық
жырларында субъектив (авторлық) басым десек, мұны да ескермей болмайды. Қай
жырдың болсын жеке-жеке варианттарында оқиға, адам аттарында, тілінде
айырма көп. Соның бәрі жыр генезисі мен табиғатын білуге
көмектеседі.[10,106-107]
Сонымен қатар Ер Көкше, Ер Қосай жырларының да бірнеше
варианттары бар. Ер Көкшені алғаш В.В.Радлов Шу, Алатау, Ақмола, Семей
өңіріндегі хат танымайтын адамдардан жазып алған. Ер Қосай жыры да
Қазақстанның көп жерінде таралған.
Қырымның қырық батыры жырын жырлаған атақты Мұрын Сеңгірбаев
болатын. Бұл жырды Мұрын жырау өзінен бұрынғы жырлап келген ұстаздары Мұрат
Мөңкеұлы мен Нұрым Жаршағұлұлы сияқты ақындардан үйренген. [12,192]
Сонымен, батырлық жырлардың ел арасында ауыздан-ауызға таралу арқылы
сақталып, жеткен болса, әр жыршы өз жанынан өңдеп, толықтырып, өз мақамымен
жырлауының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz