Қазақстан Республикасы парламентінің имиджі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І. Конституциялық реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ. Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ.пен байланысы ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
І. Конституциялық реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ. Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ.пен байланысы ... ... ... ...31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Сілтемелер көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Тәуелсіздіктің еңселі биігіне көтерілу бізге оңайға түскен жоқ. С.Датов, И. Тайманов, М. Өтемісұлы, Ж. Тіленшиев, С. Қасымов, Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыстары, Ә. Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай бастаған қазақ ұлттық-демократиялық интеллегенцияның тәуелсіздікті саяси және рухани тұрғыдан жеңіп алу жолындағы белсенді қоғамдық-саяси қызметі, қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1929-1931 жылдардағы тоталитарлық тәртіп жүгенсізігіне наразылық, 1986 жылғы қазақ жастарының демократиялық бас көтеруі – міне, осылайша, алғаш Ресей, кейіннен КСРО деп аталған аталған алпауыт империялардың отарлау саясатына қарсы қозғалыстар жалғасып кете барады. Азаттыққа деген талпыныстарды үздіксіз айқындау, тіптен қанға бояп, аяусыз жаныштау тәрізді сорақылықтар тәуелсіздік үмітін алыстата түскендей болды. М.Горбачевтың қайта құру мен жариялылық ахуалы да еліміздің тәуелсіздігін жақындата қойған жоқ. 1990 жылы 24 сәуірде республикада Президент қызметі белгіленіп, Н.Ә. Назарбаев Президент болып сайланса да, бұрынғыша Мәскеуге көгенделдік. Дәл сол жылдың 25 қазанында “Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы” декларация республиканың егемен мемлекет екендігін атап көрсете тұрса да, оның басқа республикалар мен егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде бірігетінін және өзара қатынастарын шарт негізінде құратындығын ескертті. Сонымен бірге бұл құжат еліміздің аталған Одақтан еркін шығу құқығын растайтындығын да айтты.
Декларация тәуелсіздікке заңдық бастау, саяси-қоғамдық өтпелі көпір болды деп айтуға да негіз бар. Олардың ең бастысы, республиканың өзінің ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту бағытындағы шараларды бұрынғыдай Одақтық органдар арқылы емес, дербес, өз бетінше жүзеге асыруға мүмкіндіктер алуы еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі республика халқы атынан іс-қимылдар жасауға құқылы болды. Декларация қоғамдық, саяси, діни ұйымдарға мемлекет пен қоғам өміріне қатысу кепілдіктерін бере отырып, қоғамды демократияландыруға негіз қалады. Онда республика аумағында өзінің Конституциясы мен заңдарының үстемдігі орнатылатындығы атап көрсетілді. Мұның өзі Қазақстанның шын егемендік жолын ұстанғанын дәлелдеп берді.
Декларация тәуелсіздікке заңдық бастау, саяси-қоғамдық өтпелі көпір болды деп айтуға да негіз бар. Олардың ең бастысы, республиканың өзінің ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту бағытындағы шараларды бұрынғыдай Одақтық органдар арқылы емес, дербес, өз бетінше жүзеге асыруға мүмкіндіктер алуы еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі республика халқы атынан іс-қимылдар жасауға құқылы болды. Декларация қоғамдық, саяси, діни ұйымдарға мемлекет пен қоғам өміріне қатысу кепілдіктерін бере отырып, қоғамды демократияландыруға негіз қалады. Онда республика аумағында өзінің Конституциясы мен заңдарының үстемдігі орнатылатындығы атап көрсетілді. Мұның өзі Қазақстанның шын егемендік жолын ұстанғанын дәлелдеп берді.
1. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. Алматы, 1978.
2. Барманкулов М.К. Телевидение: Деньги или власть. –Алматы: Санат. 1997.
3. Қожакеев Т. Журналист және өмір, Алматы, 1967.
4. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы көркемдік кепілі. Алматы, 1989.
5. Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. Алматы, 1984.
6. Омашұлы Н. Жол үстінде журналист. Алматы: Атамұра, 1999.
7. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы: Қазақ университеті. 2004. 64 б.
8. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы: Қазақ Университеті. 1998. 78 б.
9. Бурсов Б.И. Мастерство Чернишевского – Критика. Москва: Советский писатель. 1956.
10. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы: Жазушы, 1993.
11. Аллаберген Қ. Нұсқабайұлы Ж., Оразаев Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. Алматы, 1996.
12. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі, Алматы, 1999
13. Исабаев Б. БАҚ және Қазақстандағы этносаяси процестер. Автореферат., Алматы, 1998.
14. Шамақайұлы Қ. Журналистикалық ақпарат: теориялық, практикалық мәселелер. Қарағанды, 1996.
15. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика, Алматы, 1978.
16. Бақаев Л. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі, Алматы, 1999.
17. «Ақиқат» журналы, 2002-2007 жж.
18. «Егемен Қазақстан» газеті, 2005-2007 жж.
19. «Жас алаш» газеті 2005-2007 жж.
2. Барманкулов М.К. Телевидение: Деньги или власть. –Алматы: Санат. 1997.
3. Қожакеев Т. Журналист және өмір, Алматы, 1967.
4. Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы көркемдік кепілі. Алматы, 1989.
5. Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. Алматы, 1984.
6. Омашұлы Н. Жол үстінде журналист. Алматы: Атамұра, 1999.
7. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы: Қазақ университеті. 2004. 64 б.
8. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы: Қазақ Университеті. 1998. 78 б.
9. Бурсов Б.И. Мастерство Чернишевского – Критика. Москва: Советский писатель. 1956.
10. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. Алматы: Жазушы, 1993.
11. Аллаберген Қ. Нұсқабайұлы Ж., Оразаев Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. Алматы, 1996.
12. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі, Алматы, 1999
13. Исабаев Б. БАҚ және Қазақстандағы этносаяси процестер. Автореферат., Алматы, 1998.
14. Шамақайұлы Қ. Журналистикалық ақпарат: теориялық, практикалық мәселелер. Қарағанды, 1996.
15. Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика, Алматы, 1978.
16. Бақаев Л. Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі, Алматы, 1999.
17. «Ақиқат» журналы, 2002-2007 жж.
18. «Егемен Қазақстан» газеті, 2005-2007 жж.
19. «Жас алаш» газеті 2005-2007 жж.
Қазақстан Республикасы Парламентінің имиджі
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Конституциялық реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІІ. Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ-пен
байланысы ... ... ... ...31
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Сілтемелер
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің еңселі биігіне көтерілу бізге оңайға түскен жоқ.
С.Датов, И. Тайманов, М. Өтемісұлы, Ж. Тіленшиев, С. Қасымов, Кенесары хан
бастаған ұлт-азаттық қозғалыстары, Ә. Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Шоқай бастаған қазақ ұлттық-демократиялық интеллегенцияның
тәуелсіздікті саяси және рухани тұрғыдан жеңіп алу жолындағы белсенді
қоғамдық-саяси қызметі, қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1929-
1931 жылдардағы тоталитарлық тәртіп жүгенсізігіне наразылық, 1986 жылғы
қазақ жастарының демократиялық бас көтеруі – міне, осылайша, алғаш Ресей,
кейіннен КСРО деп аталған аталған алпауыт империялардың отарлау саясатына
қарсы қозғалыстар жалғасып кете барады. Азаттыққа деген талпыныстарды
үздіксіз айқындау, тіптен қанға бояп, аяусыз жаныштау тәрізді сорақылықтар
тәуелсіздік үмітін алыстата түскендей болды. М.Горбачевтың қайта құру мен
жариялылық ахуалы да еліміздің тәуелсіздігін жақындата қойған жоқ. 1990
жылы 24 сәуірде республикада Президент қызметі белгіленіп, Н.Ә. Назарбаев
Президент болып сайланса да, бұрынғыша Мәскеуге көгенделдік. Дәл сол жылдың
25 қазанында “Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы” декларация
республиканың егемен мемлекет екендігін атап көрсете тұрса да, оның басқа
республикалар мен егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде бірігетінін
және өзара қатынастарын шарт негізінде құратындығын ескертті. Сонымен бірге
бұл құжат еліміздің аталған Одақтан еркін шығу құқығын растайтындығын да
айтты.
Декларация тәуелсіздікке заңдық бастау, саяси-қоғамдық өтпелі көпір
болды деп айтуға да негіз бар. Олардың ең бастысы, республиканың өзінің
ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту бағытындағы шараларды
бұрынғыдай Одақтық органдар арқылы емес, дербес, өз бетінше жүзеге асыруға
мүмкіндіктер алуы еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі республика халқы атынан іс-
қимылдар жасауға құқылы болды. Декларация қоғамдық, саяси, діни ұйымдарға
мемлекет пен қоғам өміріне қатысу кепілдіктерін бере отырып, қоғамды
демократияландыруға негіз қалады. Онда республика аумағында өзінің
Конституциясы мен заңдарының үстемдігі орнатылатындығы атап көрсетілді.
Мұның өзі Қазақстанның шын егемендік жолын ұстанғанын дәлелдеп берді.
1991 жылы 1 желтоқсанда болған жалпыхалықтық сайлау Н.Ә.Назарбаевты
республика Президенті етіп сайлады. Бұл шара еліміздің егемендікке
ұмтылысының шынайы көрінісі еді. 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР-інің
атауы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді. 16 желтоқсанда Республика
Парламентінің “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы”
Заңды қабылдауы қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы ұзақ жылдарға созылған
күресінің заңды қорытындысы болды. Қазақстан өмірлік маңызы бар қадамдар
мен шешімдерді жүзеге асыра отырып, 1991 жылдың 16 желтоқсанында “Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық Заңын
қабылдағаннан кейін өз тәуелсіздігін заңдық тұрғыдан ресімдеп алды. Сөйтіп,
республика өзін өз аумағының толық шегінде билік құратын тәуелсіз,
демократиялық әрі құқықтық мемлекет деп жариялады. Республика өз аумағында
үкімет билігін толық иеленетін, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес
белгілеп, жүргізетін болды.
Еліміздің тәуелсіздік алуы, дамудың демократиялық зайырлы, ашық қоғам
құру жолын таңдауы сөз бостандығының толғақты мәселелерін көтеруімізге
толық мүмкіндік берді. Демократиялық қоғам азаматтарға өзінің саяси
көзқарасы мен ой-пікірлерін еш бүкпесіз білдіру бостандығымен қатар ақпарат
алу және оны тарату еркіндігін де сыйлайтындығымен ерекшеленеді. Осылайша
қоғам өмірінде сөз бостандығы мен демократияның негізгі тірегі – бұқаралық
ақпарат құралдары ықпалды күш ретінде алға шықты. Бұрынғыдай әміршіл-
әкімгерлік жүйенің айтқанымен жүріп, айдағанына көнетін қасаң идеологияның
қаруы емес, қоғамдық пікірдің қожасына айналды. Мұндай жағдайда саясат,
қоғамдық сана, мемлекеттік және ұлттық мүдде, рухани, мәдени, әлеуметтік
өмірдің қай саласы болсын, қоғамдық пікірге бағынып, БАҚ шын мәнінде
“төртінші” билікке айналары белгілі. Мемлекеттік билік, атқарушы үкімет те
өздерінің саяси имидждерін қаласа да, қаламаса да БАҚ арқылы ғана
қалыптастыруға мәжбүр.
Осы ретте бітіру жұмысының тақырыбын “Қазақстан Республикасы
Парламентінің имиджі” деп алдық. Бітіру жұмысы кіріспеден, “Конституциялық
реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы” және “Қазақстан
Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы жауапкершілігі”, “Қазақстан
Республикасы Парламентінің БАҚ-пен байланысы” атты үш тараудан,
қорытындыдан және сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының “Конституциялық реформа және қазақстандық
парламентаризмнің дамуы” атты бірінші тарауында 1993 жылдың қаңтарында
тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясының қабылдануы тәуелсіздік
эволюциясында жаңа кезеңге жол ашқандығын басты назарға ұстана отырып, 1995
жылы тамызда Қазақстан Республикасының екінші Конституциясының қабылдануын
жан-жақты талдап, таразыладық. Осы тарауда 1995 жылдың желтоқсанында
Қазақстанның екі палаталы Парламентіне сайлаулар өткізілгендігі,
Конституциялық Заңның нақты қағидалары басшылыққа алынып, еліміздің шын
мәнінде Президенттік республика жолына түскендігі барынша айқындалды.
Сондықтан да тәуелсіздіктің алғашқы Заңын құрметтеу, оның тарихи рөлін
дұрыс ұғыну әрбір қазақстандық азаматтың қасиетті борышы.
Бітіру жұмысының “Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі
қалыптасуындағы жауапкершілігі” атты екінші тарауында Қазақстан
Республикасы Парламентінің заңдық жауапкершілігіндегі азаматтық-құқықтық,
қылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және тәртіптік құқықтық мәселелері
маңызды нысана көзіне айналды. Парламенттің өз жауапкершілігінің саяси,
заңдық негіздері сараланады.
“Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ-пен байланысы” атты үшінші
тарауда бұқаралық ақпарат құралдарында Парламент мәселесінің жазылу
ерекшеліктері мен негізгі сипаттары айтылады.
Қорытындыда Қазақстан Республикасы Парламентінің өткені мен бүгініне баға
беріліп, ұсыныс, пікірлер айтылды.
І. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ РЕФОРМА ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ДАМУЫ
Қазақстанның кәсіби парламентаризмге келер жолы күрделі де қайшылықты,
саяси шиеленісті, бұралаңды болды. Осы қиян асу, қиын жолда республика
Жоғарғы Кеңесінің екі құрамы таратылды. Елімізде парламенттік демократия,
парламентаризм біртіндеп қалыптасты. Парламентаризм мен шынайы демократия
жолында соңғы он бес жылға жуық уақыт бойы еліміздің бүкіл саяси жүйесі
белгілі бір эволюциядан, маңызды өзгерістер кезеңінен өтті.
1995 жылғы Конституцияда өз бейнеленуін, конституциялық шешімін тауып,
билік тармақтары түпкілікті түзіліп, онда парламентаризм идеясының
негіздері мен принциптерінің құқықтық тұғыры қаланды. Парламентаризмнің
қалыптасып, нығайып, орнығуы оның демократиялық режимдердегі өзінің
бастапқы, тума табиғатына толық сай болуы әр елдің тарихи-ұлттық, рухани,
саяси-демократиялық дәстүрлеріне саяси-құқықтық мәдениеті деңгейіне
байланысты екендігі тарихтан белгілі.
Парламентаризмнің мағынасын әр қырынан түсіндіретін бірқатар ұғымдар
бар. Кейбіреулер парламентаризмді үстемдік жағдайында атқарушылық пен заң
шығарушылық функцияларын бөлісуді білдіретін ұйымдардың жүйесі және жоғарғы
билікті жүргізуші ретінде таниды. Айтылған анықтама мемлекеттік билік пен
басқару жүйесінде сайланбалы заң шығарушы органды алдыңғы орынға қояды.
Басқалары парламентаризмді – “бұл өкілетті заң шығарушы органның формальді
түрдегі үстемдігі жағдайында атқарушылық және заң шығарушылық функцияларын
нақты тарқатып беруді білдіретін басқару жүйесі – Парламенттің мемлекеттік
биліктің өзге органдарына” Парламенттің Үкіметті жасақтауын және соңғысының
жоғарғы заң шығарушы орган алдындағы жауапкершілігі жүктейді. Үшіншілерінің
пікірінше, парламентаризм – “бұл халықтық пікірдегі беделділер мойындайтын
органдар және сол органдар мен Үкімет арасындағы толық ынтымақтастықтың
режимі” 1.
Сондай-ақ, парламентаризмді тамыры тереңде жатқан сонау ортағасырлық
дәуірдегі мемлекеттік құрылым мен нақты билік жүйесінің шеңберіндегі
шешімдерді қабылдау кезінде тиісті құзірет пен құқықтарға ие сайланатын
жиынның халықтық өкілі ретінде көретіндер де жоқ емес. Біздіңше
парламентаризм өзге мемлекеттік билік тармақтарынан Парламенттің барынша
тәуелсіз болуымен айғақталады. Парламентаризм – Парламенттің үстемдік
жағдайында атқарушылық және заң шығарушылық функцияларын бөлісумен
ерекшеленетін демократиялық мемлекеттердегі жоғары мемлекеттік биліктің
жұмыс істеуі және ұйымдар жүйесі.
Қазақстан Парламенті демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді
сақтай отырып, бүкіл халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, заңнамалық
қызметі арқылы елдің мүддесін білдіруші және қорғаушы коллегиялық органға
айналды. Парламентаризм жоғарғы өкілді органдағы заң шығарушылық қызметі
арқылы заңдардың күрделі архитектоникасын анықтап, жүйе таратушылық, жүйе
құраушылық рөл атқарып, саяси жүйенің аса маңызды саяси институты болды.
Тармақталған, жақсы ұйымдастырылған әрі тиімді жұмыс істейтін
республикалық, сонымен бірге жергілікті деңгейдегі өкілеттік құрылымдар
демократиялық қоғамды, өркениеттілікті және құқықтық мемлекетті құру жолына
түсуі қажет екені өзінен өзі белгілі нәрсе. Парламент қана азаматтық
қоғамды құрайтын құрылымдар мен топтардың мүддесін білдіруші және жинаушы
ретінде танылып, бұл мүдделерді мемлекет еркіне қоя береді. Нарықтық
экономика жағдайында тиімді мемлекеттік басқару парламентаризмді тек
шығарып қана қоймай, керісінше жетілдіру мен дамытуды көздейді. Тек осындай
кезде ғана жаңа жағдайға бейімделген заң шығарушылық базаның тиімді
құрылымына жүгінуге болады. Әрине, осындай база болмаса, экономика, қаржы,
әлеуметтік, саяси және өзге де салалардағы реформаларды ары қарай жүргізу
мүмкін емес.
Сенат пен Мәжілістен тұратын Қазақстан Республикасының кәсіби
Парламенті 1995 жылы қабылданған Конституцияға сәйкес құрылды. Ол шын
мәнінде, кеңестік кезеңнен өз құрылымын және функциясын сақтаған бір
Палаталы Жоғарғы кеңестің орнына келді. Содан бері бүкіл заңшығарушылық
қызметті көбіне шартты, хронологиялық түрде екі депутаттық сайланымның
өкілеттіктерімен тұтас келген екі кезеңге бөлуге болады. Жинақтап айтсақ,
алғашқы кезеңнің ерекшелігі кеңестік заңнаманы өзгерту, мемлекеттілікті
қалыптастыру, экономиканы ырықтандыру, дағдарысты әлеуметтік-экономикалық
құбылыстарды еңсеру, саяси тұрақтылықты және азаматтық татулықты сақтау
мақсаттарында бастапқы құқықтық негіз құру болды.
Шамамен, 1999 жылдан, екінші сайланымдағы депутаттардың жұмысының
басталуымен республикада біртіндеп экономикалық өсу, әлеуметтік ахуалдың
жақсару кезеңі басталды. Тиісінше, елдің орнықты дамуы үшін берік негіз
болуға қабілетті неғұрлым іргелі және стратегиялық қарымды заңдарға деген
қажеттілік пайда болды. Осындай маңызды заңдардың қабылдануы коммуналдық
саланың, әсіресе, ТМД-да алғаш рет жинақтаушы зейнетақы жүйесі қызметінің
негізін қалаған зейнетақы реформасы заң жүзінде қамтамасз етілген 90-шы
жылдардың екінші жартысынан бастау алғанын айтуға болады.
ХХІ ғасыр шебі электр энергиясы кешенін тиімді ырықтандырумен
бедерленді, банк секторының реформасы аяқталып, ол халықтың отандық
банктерге сенімінің қалпына келуі негізінде жеткілікті пәрменді несие-қаржы
жүйесін жасауға мүмкіндік берді. Өткен жылдар мұнай өндіру, көлік және
коммуникация кешені, ауыл шаруашылығы саласындағы заңнамамен белсенді
жұмыс істеумен, акционерлік қоғамдардың, табиғи монополиялардың қызметін
реттеудің ең үздік жолдарын іздестірумен ерекшеленеді. Ұлттық сақтандыру
рыногын дамыту үшін құқықтық негіздер құрылуын соңғы жетістіктер қатарына
жатқызуға болады. Парламенттің заң шығару жұмысының осы және басқа да
көптеген нәтижелеріне сүйене отырып, Қазақстанның нарықтық экономикасы
аяғынан тұрып, ішкі және сыртқы рыноктарды сенімді игеруге кірісті. Қазір
экономиканың 90 пайыздан көбі жеке меншікте, ал соңғы төрт жылда
экономикалық өсудің орташа көрсеткіші 10 пайызға жуықтағанын атасақ та
жеткілікті.
Бұл жағдайларда, тұтастай алғанда, нарықтық жаңаруларды заң жүзінде
тиянақтау кезеңінің аяқталғаны туралы, жаңа экономикалық қатынастарды
құқықтық реттеу жүйесінің құрылғаны туралы айтуға болады. Соңғы жылдары
мейлінше жоғары деңгейде жүйеленген актілердің қабылдануы осы саладағы
істердің заңды нүктесі болды. Олар – Салық, Кеден, Жер, Су, Орман, Бюджет
кодекстері. Қазір Парламент Еңбек, Экология және Көлік кодекстерінің
жобаларымен жұмыс істеуде.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы және әкімшілік-әміршілдік жүйеден
нарықтық қатынастарға өту еңбек қатынастары мақсаттарын, реттеу қағидалары
мен әдістерін түбегейлі өзгертуді қажет етті. Нарыққа өтудің бастапқы
кезеңінде “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы” Қазақстан Республикасы
Заңын қабылдау жолымен еңбек заңнамасын дәйекті реформалау басталды.
Аталған Заң белгілі бір кезеңде еңбек қатынастары үдерісінде туындайтын
негізгі мәселелерді реттеуге мүмкіндік берген өтпелі кезең үлгісі болып
табылады. Бүгінгі күні Қазақстан қоғамының даму деңгейі еңбек қатынастарын
сапалы жаңа деңгейге шығаруды қажет етуде.
Еңбек кодексі жобасының негізгі қағидалары мен мақсаттары: тікелей
еңбекпен байланысты еңбек қатынастарын және өзге де қатынастарды құқықтық
реттеу, адамның еңбек құқықтары мен бостандығының ең төменгі кепілдіктерін
белгілеу, еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңдестігіне,
экономикалық өсуге, өндіріс тиімділігін және адамдардың әл-ауқатын
арттыруға қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдайлар жасау болып
айқындалған.
Президенттің 2006 жылғы 1 наурыздағы “Қазақстанның әлемнің бәсекеге
барынша қабілетті 50 елінің қатарына ену стратегиясы” атты Қазақстан
халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі Жалпыұлттық іс-шаралар жоспарына
сәйкес Экологиялық кодекс жобасы әзірленді. Қазіргі кезде қоршаған ортаны
қорғаудың іс жүзіндегі жүйесі қоршаған ортаның сапасын кезең-кезеңімен
жақсарту мақсатында түбірлі реформалар жүргізуді қажет етеді. Экологиялық
кодекстің жобасында қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларға арналған
қаражат жинау мен жұмсаудың жаңа тәсілдері айқындалған көрсеткіштері бар.
Экологиялық нормалау, қоршаған ортаға әсерді бағалау, экологиялық сараптама
мен кешенді экологиялық шешім Экологиялық кодекстің жобасында қолайлы
қоршаған ортаны қамтамасыз етуге үндеген бірыңғай жүйенің элементтері
ретінде қаралады. Алғаш рет экологиялық талаптарды заңнамалық акт
деңгейінде еуропалық директивалардың талаптарына мейлінше жақындастырып,
егжей-тегжейлі реттеу ұсынылды. Бұл Экологиялық кодекстің көптеген
ережелері заңға тәуелді нормативтік-құқықтық актілерге сілтемесіз тікелей
қолданыс сипатында болады.
Көлік кодексі жобасының мақсаты көлік және коммуникация саласындағы
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жүйелеу, көлік-
коммуникация кешенін реттеуді жетілдіру, барлық шаруашылық жүргізу
нысандарын тең құқықты дамытуға арналған жағдайлар жасау, көлік қызметтері
нарығын дамыту, сондай-ақ көлік қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту
болып табылады. Заң жобасын қабылдау республикада қабылданған Қазақстан
Республикасының 2008 жылға дейінгі мемлекеттік көлік саясаты тұжырымдамасын
және 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясын іске асыруға ықпал етеді.
Жалпы алғанда, қос Палаталы Қазақстан Республикасының Парламенті үш
сайланым ішінде экономиканы және қоғамдық-саяси жүйені нығайтуға әрі
тұрақты дамытуға бағытталған мыңнан астам заң қабылдады. Бұл ретте, біздің
ойымызша, ең бастысы – осы заңнамалық актілер бүгінгі таңдағы әлемдік
тәжірибе мен қазақстандық заңнамалық ізденістердің оңтайлы ұштасуы болып
табылады. Соған сәйкес, егер кеңес дәуірінен кейінгі кеңістіктегі елдердің
мейлінше ұқсас жағдайларда дамығанын ескерсек, осы заңдардың көпшілігі
ұлттық заңнамаларды жақындату жөніндегі ЕурАзЭҚ Парламентарлық Ассамблеясы
саясатының шеңберінде аз пайда келтірмесі әбден анық. Атап айтқанда, бұл
Парламентаралық Ассамблея шеңберінде соғұрлым сұранысқа ие техникалық
реттеудің негіздері, көлік және инновациялық қызмет, электрондық құжат
айналымы, терроризмге, есірткі бизнесіне және заңсыз көші-қонға қарсы күрес
сияқты үлгі заңдарға қатысты.
Заңнамаларды үйлестіру туралы айтқан кезде ТМД елдерінің Парламентарлық
Ассамблеясының жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып, “Ғылыми-техникалық
ынтымақтастықтың негізгі қағидалары туралы” “Өңірлік шекара маңындағы
ынтымақтастық туралы”, “Еңбекті қорғауды құқықтық реттеу туралы” және басқа
да модельдік заңдар әзірледі.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясын Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылдады. Бұл егемен мемлекеттің Ата
Заңын әзірлеп, қабылдаудың алғашқы тәжірибесі еді. Сол кездегі жағдайды
ескеру керек, ол – ұлттық сана-сезімнің күрт оянуы, халықтың саясатқа
барынша құлақ түруі, елдің әлемдік қоғамдастыққа кірудегі алғашқы
тәжірибесі, саяси және экономикалық реформалар жүргізудегі алғашқы
қадамдар, олардың көбіне нобайлап жүргізілуі, үзіліп қалған экономикалық
және шаруашылық байланыстар.
Екі жыл бойы Конституцияның Қазақстан мемлекеттігін сипаттайтын,
азаматтық және мемлекеттік тіл мәселелерін реттейтін кейбір ережелерінің
төңірегіндегі даулар мен пікірсайыстар толастамады. Заңгерлер,
саясаткерлер, қоғамтанушылар осы мәселелер жөніндегі ұсыныстарын жасап
жатты. Республика Президенті өз позициясын бірнеше рет білдірді. Соңында
Президент Парламенттің ағымдағы сессиясының күн тәртібіне азаматтық,
мемлекеттік тіл, жерге жеке меншік мәселелерін қарауға енгізу жөнінде
Жоғарғы Кеңесте дауыс беруді ұсынды. Алайда рейтингтік дауыс беру
нәтижесінде бұл ұсыныс қолдау таппады. Сонымен жаңа болмысты, дамудың
жинақталған тәжірибесін ескере отырып, реформа бағытын жеделдету мақсатында
елдің жаңа Конституциясын әзірлеп, қабылдау көкейтесті қажеттілікке
айналды.
Республиканың бұқаралық ақпарат құралдарында 1995 жылы 4 шілдеде
жарияланған жаңа Конституция жобасына сәйкес Қазақстан – президенттік
басқару түрін таңдаған біртұтас мемлекет, мұның өзі –Президент, Парламент
және Үкімет өкілеттіктерінің ара- қатынастарының барынша анық болуын талап
ететін объективті факторлардың әмірі. Бұл орайда Президент Конституцияның
сақталу кепілі, сондай-ақ, өкіметтің барлық салаларының өзара іс-әрекеті
мен олардың халық алдындағы жауапкершілігінің ұйымдастырушысы және төрешісі
болады.
Екі палата – Сенат пен Мәжілістен құралатын Парламент – Қазақстанның ең
жоғары өкілдікті органы, ол заң шығару қызметін атқарады. Үкіметтің де
статусы жаңарады, жобада оның негізгі қызмет бағыттары, нәтижелері үшін
жауапкершілігі белгіленген. Сот жүйесін қалыптастыру тәртібі де түбірінен
өзгереді, бірақ Конституцияны сот арқылы қорғаудың дербес институты
Конституциялық кеңес ретінде сақталып қалады. “Жаңа Конституция жобасын
талқылауға 3 миллиондай қазақстандық қатысты, 33 мыңға жуық ұжымдық
талқылау болды. Оларда азаматтар, ұжымдар, тұрғылықты жерлердегі жиындар,
мәслихаттар, қоғамдық бірлестіктер жалпы саны 30 мыңдай ұсыныстар мен
ескертпелер енгізді”2.
Ұсыныстар мен ескертпелерді Сараптық-Конституциялық кеңес мұқият
зерттеді, өйткені олардың жарамдысын құжатқа түзету ретінде енгізу қажет
еді. Әрине, олардың бәрін бірдей жобаға енгізудің мүмкіндігі болған жоқ.
Алайда, ел азаматтарының көпшілігінің пікірін бейнелейтін, Қазақстанның көп
ұлтты халқының түпкілікті мүдделеріне сай келетін ұсыныстар сөзсіз
ескеріліп отырды. Жалпы алғанда жобаның идеологиясы мен негізгі жобасы
сақталғанымен, іс жүзінде оның барлық бөлімдері азды-көпті өзгерістерге
ұшырады, баптардың жартысынан астамына, дәл айтқанда 95 баптың 55-іне
түзетулер мен толықтырулар енгізілді.
Ең алдымен, қазақстандықтардың толып жатқан тілектері ескеріле отырып,
мемлекеттің қазіргі Қазақстан Республикасы деген ұстанымы сақталды (алғашқы
нұсқада – Қазақ Республикасы). Бұл орайда ел осы ұстаныммен әлемдік
қоғамдастыққа мүше болғаны, халықаралық шарттар жасағаны, заңдардың тұтас
бір жүйесін қалыптастырғаны ескерілді. Мәселенің техника-экономикалық жағы
да назарға алынды. Мемлекеттің құрылым мәселелеріне арналған тараулар
бәрінен де көп өзгеріске ұшырады. Жобаға Конституциялық соттың орнына құру
көзделген Конституциялық кеңеске арналып жаңа тарау енгізілді. Ұзақ
талқылаудан кейін Парламент Мәжілісінің сан құрамын 67 депутатқа дейін
ұлғайту туралы шешім қабылданды (алғашқы жобада 55 депутат ұсынылған
болатын).
Бүкілхалықтық талқылау барысында Парламентті тарату негіздерінің
ұсынылған міндеттеріне байланысты көп сын айтылды. Осы ұсыныстар ескеріле
отырып жобаның түпкілікті нұсқасында Парламент өкілеттіктерін мерзімінен
бұрын тоқтатудың жаңа тәртібі белгіленді, ол мемлекет мүддесін барынша
қорғап қалуға мүмкіндік береді және сонымен бірге жиі-жиі сайлау
науқандарының зардабынан елдің заң шығарушы органдарының беделі түсуіне жол
бермейді.
Денсаулық сақтау және азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру саласында
Парламенттің заң шығару құзырын кеңейту туралы ереже қабылданды. Бұл шешім
адам құқықтары мен бостандықтарын заң бойынша қамтамасыз ету
тұжырымдамасынан туындайды, аталған мәселелерді шешудің қалыптасқан
тәжірибесіне сай келеді.
Жаңа Конституция елдің ұлтаралық татулық және азаматтық тыныштық, саяси
және экономикалық реформаларды дәйекті жүйеге асыру жағдайында тұрақты
дамуына мүмкіндік жасайды. Ата Заң халықаралық нормаларға сәйкес ұлтына,
жынысына, діни сеніміне, саяси сенімдеріне қарамастан азаматтардың
құқықтары мен бостанықтарына кепілдік береді. Жоба сондай-ақ соңғы жылдары
Қазақстан халқын толғандырған аса маңызды қоғамдық мәселелердің ішінде
мемлекеттілік, тіл, меншік, азаматтық мәселелері де бар.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен 1995 жылғы 1 тамызда Қазақстан
Республикасы Конституциясы жобасының түпкілікті нұсқасы баспасөзге
жарияланып 3, кейіннен бүкілхалықтық референдумға шығарылды. 1995 жылдың
5 қыркүйегінде Референдум өткізудің Орталық комиссиясы оның ресми
нәтижелерін жариялады. Басты нәтиже: “Дауыс берудің қорытындысы бойынша
Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды деп саналды” 4. Заңға
сәйкес нақ сол сәттен бастап Конституция күшіне енді.
1995 жылы 6 қыркүйекте Республика Президентінің резиденциясында
Қазақстанның жаңа Конституциясын мемлекет басшысына ресми табыстаудың
рәсімі болды. Президент Н.Ә. Назарбаев Конституцияны қабылдаудың басты
инициаторы және жобаның авторы ретінде оның мәтінінің түпнұсқасына қолын
қойып, оны сақтауға қабылдап алды. Президенттің “Қазақстан Республикасының
Конституциясы туралы” жарлығы жария етілді. Қазақстанның 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған бұрынғы Конституциясының түпнұсқасы Мемлекеттік
мұрағатқа мәңгілік сақтауға берілді.
Қазақстанның жаңадан қабылданған Конституциясының принципті жаңалықтары
қандай? Ең алдымен бұл – айдан анық жазылған президенттік басқару пошымы,
жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті мойындау, шағын, екі
палаталы кәсіптік Парламент. Парламент 4 жылға сайланады. Ол екі палата –
Сенат пен Мәжілістен құралып, тұрақты негізде жұмыс істейді. Сенат 49
депутаттан құралады, оның 7-ін Президент тағайындайды, басқалары әр
облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және астанадан 2 депутаттан
сайланады. Мәжіліс 67 депутаттан құралады, олар бір мандатты округтерден
тікелей сайлау барысында сайланады. Парламенттің кезекті сессиялары жылына
бір рет қыркүйектен шілдеге дейін өткізіледі. Парламент шын мәніндегі
кәсіптік органға айналады. Бұл болашақ депутаттар үшін белгіленген білім
деңгейімен, жас мөлшерімен айқындалады. Сенат депутаты болып отыз жасқа
жеткен, жоғары білімі бар, кемінде бес жыл жұмыс істеген Қазақстан азаматы
сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып жиырма бес жасқа жеткен республика
азаматы сайланады (51-бап, 4-тармақ). Сондай-ақ Парламенттің денсаулық
сақтау мен азаматтардың әлеуметтік қамсыздандырылуы салаларындағы заң
шығару құзырын кеңейту көзделген.
Республиканың жаңа Парламентін сайлау конституциялық реформаның жалғасы
болды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған
“Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімшілік басшыларына
қосымша өкілеттіктерді уақытша беру” туралы заңының 1-бабына сәйкес және
Қазақстан Республикасы Конституциясының Президентті, Парламентті,
мәслихаттарды, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
туралы ережелерін іске асыру мақсатында Президент Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы
28 қыркүйекте “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” заң күші бар
жарлық жариялады. Ол Президент, Сенат және Мәжіліс депутаттары, мәслихаттар
және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелері сайлауын даярлау мен
өткізу кезінде туындайтын қатынастарды реттеуге, сондай-ақ республика
азаматтарының еркін білдіру бостандығын қамтамасыз ететін кепілдіктерді
белгілеуге бағытталған.
Сайлау құқығының мынадай міндеттері белгіленді: Президентті, Парламент
Мәжілісінің және мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде жасырын дауыс беру жолымен өткізіледі. Парламент Сенатының
депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
жолымен өткізіледі.
Қазақстанның егеменденуі көп қырлы феномен десек, оны құраған аса
маңызды мәселелерді – конституциялық реформа барысын, парламенттік
процесті, президенттік басқару пошымының орнығуын талдағанда мынаны атап
өтпеуге болмайды: осы жолда туындаған күрделі жайттар мен проблемалар өз
көріністерінде көп жағынан кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттердің саяси
өміріне ұқсас.
Қазақстанның саяси тарихының талданылып отырған кезеңі үш Парламенттің
қызметімен сипатталады. Бұл елдегі демократиялық процестің
жартыкештілігінің айғағы емес, қайта өтпелі кезеңдегі қоғамдық-саяси
дамудың қарама-қайшылықты екенін белгілейді. Қазақстандағы
парламентаризмнің дамуын дәйекті де жүйелі талдау ұзақ уақыт бойы нақты
парламенттік дәстүрі болмаған мемлекеттердің ең жоғары өкілдікті
органдарының ауысуының объективті де сөзсіз себептері болады деген
тұжырымға жетелейді.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған “бір
буынды” өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкілді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай
билігінің мәні, міне, осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей
болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары
өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін
жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға қарай
маңызды бір қадам жасалды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден-бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілеттілік
бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем
болған жоқ. Сонымен бірге тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де
орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің
қайшылықты құқықтық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес,
әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жоғарғы Кеңес қызметінің
дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар еді. Жаңа ұлттық құқықтық саясатты
негізіне алған заңдарды 12-ші шақырылған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және
Қазақстанда парламенттік ресрублика орныққан жоқ. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін Парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда: “...Парламентаризмнің дәстүрі мен
мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы,
мұның бәрін халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда
ол жоқ” 5. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі елді
басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді
демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана емес,
Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да болып
табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығарушы орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып
есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап
айтқан жөн. Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана
Президент заң қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай
алмайтындай болса Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі
жағдайдың екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта
болады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке
өзгерістер толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің бағдарламасын
мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік
білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрлымын бекітті 6. Мәжіліс Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарының тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс
депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатқа депутаттардың бір бөлігі
жанама сайлау арқылы сайланады, енді бір бөлігін Президент тағайындайды.
Сенат депутаттары әкімшілік-аумақтық бірліктердің мүдделерін, жергілікті
пікірлерді білдіреді. Сонымен бірге Сенат– бүкіл республика органы.
Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне
енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша
өкілеттіліктер берілген, олар өз құзыретіндегі мәселелерді дербес шеше
алады. Конституция Парламент Палаталарының бірлескен отырысының
құзыретіндегі мәселелерді қарастырған (53-бап). Қазақстан Республикасы
Парламент Палаталары бірлескен отырыстарында мемлекеттің айтарлықтай кең
көлемді мәселелерін қарап, шеше алады. Турасын айтқанда, Қазақстан
Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің бірі осында болса керек. Бұл
Парламенттің құзыретіне ықпал етеді. Парламент Палаталарының бірлескен
отырыстарының қарауына жатқызылатын мәселелер тізбесі белгіленген.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің құзыреті ұғымы туралы
ойларды тұтастай жинақтайды.
Жоғарыда көрінгендей, 1. Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен
және жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті; 2. Сенаттың қатаң
құзыреті; 3. Мәжілістің қатаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып, Конституция
Парламент қызметінің тежемелік және тепе-теңдік жүйесін құрады. Атқарушы
биліктің болуы мүмкін қарама-қарсы тұрудың, даурықпалыққа әуестенуінің
жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжіліске қатысты шектеушілік мүмкіндік
берілген. Мұны белгілі бір деңгейде түсінуге болады, өйткені өкілді
органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін жалғасып
келеді. Заң жобалары негізінен Үкіметтің бастамасы бойынша енгізілгендіктен
Мәжіліс оны зор ынтамен қабылдап, оған сын тұрғысынан қарайды. Тәжірибе
көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты тежемелік жүйесін мемлекеттік билік
тармақтары арасындағы қарама-қарсылыққа жол бермеу мақсатына пайдалануға
тырысады. Сонымен бірге, Парламентке ауыр жұмыс жүктелген. Ол бұрын
қалыптасқан белгілі бір сенімсіздікті еңсеруге ұмтылатынын, халықтың
қазіргі көкейкесті міндеттерін шешуге, өзінің заң шығарушылық қызметінде
қоғамның прогрессивті дамуының құқықтық базасын жасауға ынталы екендігін
көрсетуі тиіс. Қазақстанда бұрын болмаған парламенттік дәстүрдің қалыптасуы
Парламентке, оның жемісті заң шығару қызметіне байланысты. Бұған
мемлекетті, қоғамды нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы келетін
барлық саяси күштер мүдделі болуы тиіс. Айналып келгенде, Парламент
мемлекеттік билік тармақтарының бірі ретінде демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құруда маңызды орын алады.
Парламент палаталарының депутаттарына келер болсақ. Сенат екі тәсілмен
қалыптасады: 1. Депутаттардың бір бөлігі әр облыстан, республикалық маңызы
бар қаладан және республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше
облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және республика
астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында
сайланған депутаттардан тұрады; 2. Сенаттың жеті депутатын Республика
Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат мүшелігіне
тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған жағдайда
Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент өкілеттігінің қалған
мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды. Азаматтығына кем дегенде бес жыл
болған, отыз жасқа толған, жоғары білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс
тәжірибесі бар, тиісті облыс, республикалық маңызы бар қала не республика
астанасы аумағында кем дегенде үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты
бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпыұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос Палатаға бірдей мүше бола алмайды: басқа өкілетті органға депутат
болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруге
құқығы жоқ. Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп
соқтырады. Парламент депутатының өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе
өкілеттік мерзімінің өтуі бойынша оның бұрынғы қызметінің сақталуына
кепілдік берілмейді.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Президенттің “Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы” Конституциялық Заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Парламент депутатының
өкілеттігі республиканың Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты
етіп тіркеген кезден басталады.
Парламент депутаттарының өкілеттігін қолданылу ауқымына қарай екі топқа
бөлуге болады: 1. Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2. басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары
мен мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырысына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өз жүзеге
асырады. Депутаттық сұрау салу. Парламент Палаталарының бірлескен және
бөлек отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды
тұлғаларының Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның
құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген
түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы
болып табылады. Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы
мүмкін және лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Лауазымды адам қойылған
сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы отырысында жауап беруге
міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және оны талқылаудың нәтижесі
бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.
“Фракция – белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы; ол
Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің
мүддесін білдіру мақсатында құрылады. Депутаттық топ – сайлау
округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің өкілеттігін жүзеге асыру
мақсатында депутаттардың бірлесуі. Қайсыбір фракцияның қатарында болу
депутаттық топқа кіруге кедергі келтірмейді” 7.
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық
бірлігі партиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның Демократиялық
партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция және “Ауыл”,
“Тұрақты даму”, “Инженерлік топ” және “Қазақстан Республикасының
реформаларын тереңдету жолында” атты төрт депутаттық топ бар.
Қазіргі еліміз Парламентінің тарихи дамуы 1995 жылдың 30 тамызындағы
республикалық референдумда қабылданған Конституциядан бастау алады. Ата
Заңымыздың 49-бабына сәйкес Парламент “Республиканың заңшығарушылық
функциясын жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті орган” болып табылады. 1995
жылы қабылданған Конституция Парламенттің өкілеттік табиғатына ден қоя
отырып, яғни оның Қазақстан халқының мүддесін қорғаушы мемлекеттік биліктің
функционалдық лайықты жүйесінің – заң шығаруды жүзеге асыру органы етіп
бекітті. Осымен бірге Парламенттің тұрақты жұмыс істейтін орган ретіндегі
заңшығарушылық функциясы: заңдарды қабылдау, оларға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу; заңдардың күшін жою және тоқтата тұру; халықаралық
келісім-шарттарды ратификациялау және күшін жою үдерістері үзіліссіз жүзеге
асып келеді. Жоғарғы заң шығарушы орган еліміз өміріндегі қалыптар мен
қағидаттардың негізін қалайтын және маңызды қоғамдық қарым-қатынастарды
реттейтін заңдарды шығаруға құқық берілсе, олар: заңды және жеке
тұлғалардың нысандық құқығы; жеке режімді меншіктік және өзге де мүліктік
құқығы; әскери және мемлекеттік қызмет, өзін-өзі басқару органдары мен
мемлекеттік органдар жұмысы және ұйымның негізі; салық салу, алымдар жинау
және өзге де міндетті төлемдер; республикалық бюджет; соттылық пен сот
жүргізу мәселелері; білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік
қамсыздандыру; кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіру; қоршаған
ортаны қорғау; әкімшілік аумақтық құрылым; мемлекеттің қауіпсіздігі мен
қорғанысы болып келеді. Сонымен қатар, Парламент ел Президентімен
конституциялық процессуалдық өзара жақын ықпалдастыққа белгілі бір деңгейде
құрылтайшылық билікке ие. Парламент рөлін көтеру мақсатында Президент 2005
жылдың наурызында “Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін ары
қарай пайдалану шаралары туралы” Жарлыққа қол қойды. Сөйтіп, Парламентке
әлеуметтік-экономикалық блоктың министрлерін; Мемлекет басшысы
тағайындайтын Республикалық бюджеттің атқарылуын қадағалау жөніндегі есеп
комитетінің мүшелері мен басшысын, дипломатиялық өкілдіктер басшыларын;
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы мүшелерін, төраға
орынбасары мен төрағасын және Конституциялық Кеңес мүшелерін тағайындау
мәселелерін шешуге қатысуға құзыр берілді.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Парламенті елімізде нақты көппартиялыққа кең
өріс ашып, саяси партиялардың мәртебесін көтерудің, партиялық құрылысты
жандандырып, оларды парламентаризмді тереңдетіп, дамытып, пәрменді етудің,
демократия мен саяси әр алуандылықтың жанды факторына айналдырудың құқықтық-
ұйымдық, заңнамалық сындарлы негізін жасады.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
Қоғамдық дамудың қай кезеңіне көз салсаңыз, азат күштердің жеңіліске
ұшырып, әділетсіздіктің үстемдік құрған шақтарын тарих парағы айғақтап бере
алады. Қазіргі таңда журналистер тарихи ақиқатты тануда, қоғамдық
позициясын таңдауда айтарлықтай көп ілгері қадам басты, кәсіби қабілеттері
артты, білім деңгейлері өсті, таным көкжиектері кеңейді. Нәтижесінде, масс-
медиа жүйесіндегі еркін іс қызметке даңғыл жол ашылды. Демократиялық саяси
биік мәдениетке жету үшін оның басты мінбері болып табылатын масс-медиа
қызметіне “қоғамдық жауапкершілікке негізделген журналистика” атты жаңа
саяси мәдениеттің үлгісі талап етіліп отыр. Президент Н.Ә. Назарбаев 2005
жылғы кезекті жолдауында: “Сөз бостандығын, ақпарат алу мен таратуды
қамтамасыз ететін барлық қажетті құқықтық және басқа да шарттар алдағы
уақытта да дәйекті түрде жасалады әрі қорғалатын болады. Сонымен қатар сөз
бостандығын пайдаланудағы шектен шығушылыққа қатар тосқауыл қойылуы шарт”,
- 8 деп атап көрсеткен еді. Бұл жерде Президенттің “тосқауыл қойылуы
шарт” деген сөзі қоғамдық жауапкершілік мәселесін меңзеп тұрса керек.
Қоғамдық жауапкершілік дегеніміз – белгілі дәрежеде құқық иеленетін,
тағы сол мөлшерде өзіне жүктелген міндетті де атқаратын және екеуінің де
салмағы тең өлшенетін ұғым. Демек, қоғамдық жауапкершілікті сезінетін
журналистика – демократияны мінсіз, кіршіксіз таза ұстауды БАҚ жүйесі өз
мойнына алады, өз қызметтерін осы өлшем бойынша бағалатады дегенге саяды.
Заңдық, құқықтық актілер жүйесіне негіздеп іс қызмет жүргізетін мемлекет
бар кезде қоғамдағы барлық әрекет заңмен реттелетіні белгілі. Одан қоғамдық-
шығармашылық және экономикалық бостандықтың барлық формалары, критерийі,
сипаттары да тыс қалмайды. Ағылшын саясаткері Ж.Мильтон Парламентте
сөйлеген сөзінде: “Мүмкіндігі бар күллі көзқарастардың самалы еркін ессін.
Көзқарастар еркін рыногы пайда болған кезде ғана шындық жалғанды жеңе
алады. Шындық бәрінен де күшті. Сондықтан адамдарға өтірікке, алдауға,
қарсы еркін және ашық күресулеріне мүмкіндік беру керек. Әділетсіздікке
қарсы күресудің ең сенімді жалғыз дұрыс жолы осы”, - деген 9.
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік
нысанасында көріне алады. Осы жауапкершілік түрлерінің барлығы – Қазақстан
Республикасының Парламентіне тән. Бұл тұста Парламенттік жауапкершілік пен
Парламенттің жауапкершілігін ажырата білу керек. Парламенттік жауапкершілік
– Парламенттің жауапкершілігіне қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс.
Парламенттік жауапкершілікті біз Парламенттің, Парламент депутаттарының,
Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің, басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің
Парламенттің алдындағы жауапкершілігі деп түсінеміз. Парламенттің
жауапкершілігіне жалпы Парламенттің, Парламент Палаталарының, Парламент
Палаталары Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат топтарының
жауапкершілігі кіреді. Демек, Парламенттің жауапкершілігі Парламенттің өз
шеңберінде орын алады және дербес тұлға немесе ұйымдасқан топ ретінде заң
шығарушылық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қатысты.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер болып табылады: 1. жеке
депутат; 2. депутаттар тобы; 3. Палаталардың Төрағалары; 4. жалпы
Парламент. Аталмыш субъектілердің жауапкершілігінің түрлері мен негіздері
әр түрлі және олардың Парламенттегі орнына және рөліне байланысты. Алайда,
біздің пікірімізше аталған субъектілер қатарын толық деп санауға болмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің жеке Палатасын –
Сенатты немесе Мәжілісті дербес жауапкершілік субъектісі ретінде бөлмейді.
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жақты регламенттеудің
мемлекеттің, қоғам мен халықтың тағдыры үшін айрықша маңызды мәні бар.
Осындай регламенттеудің қажеттілігі Парламенттің мемлекеттік билікті бөлу
жүйесіндегі заң шығарушы орган ретінде алатын орнынан туындайды.
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне
жатқызғанымен, Конституцияның өзінің қағидаларына сәйкес, ол мемлекеттік
тетікте ерекше орын алады. Біріншіден, барлық жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдардың мәртебесі, құзыреті Парламент қабылдайтын заңдармен
белгіленеді. Демек, Конституцияға және уақыт талаптарына сәйкес заңдар
қабылдау үшін жауапкершілік негізінен Парламентке жүктеледі. Екіншіден,
Парламент жоғары өкілді орган ретінде халықтың еркін білдіреді және оның
атынан бой көрсетеді. Сондықтан да Парламент қабылдайтын заңдарда халықтың
дара мемлекеттік билік көзі ретінде объективті шарттардан туындайтын еркі
көрініс табуға тиіс. Осыған байланысты конституциялық құқық ғылымның
алдында да Парламенттің жауапкершілігі проблемаларын зерттеу міндеттері
тұр.
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық
заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның
төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саяси
жауапкершілік; 2) құқықтық жауапкершілік.
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң
шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Парламенттің саяси
жауапкершілігінің негізі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ Парламенттің
саяси жауапкершілігінің негізгі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ
Парламенттің саяси сипаттағы әрекеттер жасайды.
Құқықтық жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Конституциясы
төмендегілердің: 1. депутаттың; 2. Палаталардың төрағаларының; 3. жалпы
Парламенттің құқықтық жауапкершілігін көздейді.
Конституцияда заңи жауапкершіліктің басқа түрлері де көзделген. Олардың
негіздерін екі топқа бөлуге болады: 1. депутаттың міндеттерін атқаруына
байланысты; 2. депутаттың Парламенттің шектен тыс жүріс-тұрысына
байланысты. Депутат бірінші топқа жататын әрекеттерді жасағаны үшін
депутатқа парламенттік тәртіптік жаза шаралары қолданылады. Алайда депутат
депутаттық мандатынан айырылмайды. Депутат екінші топқа жататын әрекеттерді
жасаған жағдайда, депутат депутаттық мандатынан айырылады. Бұл шара, біздің
пкірімізше, саяси-құқықтық сипатқа ие.
Парламент Палаталары төрағаларының құқықтық жауапкершілігі Қазақстан
Республикасының Конституциясында, сондай-ақ “ҚР-ның Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы” Конституциялық заңда, Мәжіліс пен Сенаттың
регламенттерінде көзделген. Парламент Палаталарының 1996 жылғы 20 мамырдағы
бірлескен отырысында қабылданған Қазақстан Республикасы Парламентінің
Регламенті Палаталарының бірлескен отырыстарын өткізудің шарты мен
тәртібін, Сенат және Мәжіліс регламенттерімен реттелмеген мәселелерді қарау
кезінде олардың өзара қарым-қатынасының, Палаталардың бірлескен органдарын
қалыптастыру және оның қызметін ұйымдастыру механизмін белгілейді 10.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессиялық тәртіппен
жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар Бюроларының,
тұрақты комитеттерінің және Палаталардың бірлескен комиссияларының
бірлескен және жеке отырыстарынан тұрады. Парламент сессиясы Сенат пен
Мәжілістің бірлескен отырысымен ашылады және жабылады.
Парламент Конституциялық заңдар қабылдайды, оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы
“конституциялық заң” деген атауды қабылдап, оған белгілі бр сипат берді. Ол
мынадан көрінеді, біріншіден, Конституция конституциялық заңдардың
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейтіндігін айқын белгіледі;
екіншіден, бұрын да айтылғандай, Конституция мен конституциялық заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізудің рәсімдік белгілерін нақтылады.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында республикалық бюджет,
Үкіметтің және республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитетінің есептері бекітіледі. Бюджет пен есеп алдымен Мәжілісте, содан
соң Сенатта талқыланады. Республикалық бюджеттің Үкімет енгізген жобасы
қабылданбаған жағдайда Премьер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға
құқылы.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Президенттің қабылданған
заңға наразылығы талқыланады. Президенттің наразылығы бір айдың ішінде
қаралмаса наразылық қабылданған болып есептеледі. Наразылық алдымен
Мәжілісте талқыланады, содан кейін қорытындысымен бірге зерделеу үшін
Сенатқа жіберіледі. Содан соң олар Палаталардың бірлескен отырысында
қарайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке Парламенттің заң
шығару өкілеттігін беру туралы бастамашы болу құқығын береді. Президенттің
бастамасы Парламент палаталарының бірлескен отырысында қаралады. Қос
Палатаның бірлескен отырысында Премьер-Министр мен Ұлттық Банктің Төрағасын
тағайындауға келісім беру туралы мәселе қаралады. Осы мәселе бойынша
Президент жазбаша ұсыныспен Парламентке жүгінеді. Келісім беру рәсімі
Парламент Регламентімен қарастырылады және мәселе егжей-тегжейлі
талқыланады.
Конституцияға сәйкес Палаталардың бірлескен отырыстарында Үкіметтің
бағдарламасы қаралады. Премьер-Министр өзін Президент тағайындауынан
кейінгі бір айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы
баяндамасын ұсынады. Баяндаманы депутаттар талқылайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясы Парламенттің республикалық референдум тағайындау
туралы бастама көтеру құқығын қарастырған. Бастама Парламент Палаталарының
бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының жалпы санының жай көпшілік
даусымен білдіріледі және қаулымен рәсімделіп, Президентке жіберіледі.
Парламенттің бастамасы Президент үшін міндетті болып есептелмейді, ол
мәселені жеке өзі шешеді, бастаманы қолдауы да, қабылдамай тастауы да
мүмкін.
Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында республиканың
Конституциялық Кеңесінің конституциялық жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауы
тыңдалады. Конституциялық заңдылық – Қазақстан Республикасының
Конституциясы үшін де, Конституция теориясы үшін де жаңа ұғым. Қазақстан
Республикасы Парламенті Мәжілісінің құзыреті құрама екі бөліктен: 1.
Мәжілістің ерекше қарауына жататын өкілеттілік, 2. кезегімен қарау арқылы
әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Конституциялық реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІІ. Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ-пен
байланысы ... ... ... ...31
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Сілтемелер
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
КІРІСПЕ
Тәуелсіздіктің еңселі биігіне көтерілу бізге оңайға түскен жоқ.
С.Датов, И. Тайманов, М. Өтемісұлы, Ж. Тіленшиев, С. Қасымов, Кенесары хан
бастаған ұлт-азаттық қозғалыстары, Ә. Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Шоқай бастаған қазақ ұлттық-демократиялық интеллегенцияның
тәуелсіздікті саяси және рухани тұрғыдан жеңіп алу жолындағы белсенді
қоғамдық-саяси қызметі, қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, 1929-
1931 жылдардағы тоталитарлық тәртіп жүгенсізігіне наразылық, 1986 жылғы
қазақ жастарының демократиялық бас көтеруі – міне, осылайша, алғаш Ресей,
кейіннен КСРО деп аталған аталған алпауыт империялардың отарлау саясатына
қарсы қозғалыстар жалғасып кете барады. Азаттыққа деген талпыныстарды
үздіксіз айқындау, тіптен қанға бояп, аяусыз жаныштау тәрізді сорақылықтар
тәуелсіздік үмітін алыстата түскендей болды. М.Горбачевтың қайта құру мен
жариялылық ахуалы да еліміздің тәуелсіздігін жақындата қойған жоқ. 1990
жылы 24 сәуірде республикада Президент қызметі белгіленіп, Н.Ә. Назарбаев
Президент болып сайланса да, бұрынғыша Мәскеуге көгенделдік. Дәл сол жылдың
25 қазанында “Қазақ КСР-ның Мемлекеттік егемендігі туралы” декларация
республиканың егемен мемлекет екендігін атап көрсете тұрса да, оның басқа
республикалар мен егеменді Республикалар Одағына ерікті түрде бірігетінін
және өзара қатынастарын шарт негізінде құратындығын ескертті. Сонымен бірге
бұл құжат еліміздің аталған Одақтан еркін шығу құқығын растайтындығын да
айтты.
Декларация тәуелсіздікке заңдық бастау, саяси-қоғамдық өтпелі көпір
болды деп айтуға да негіз бар. Олардың ең бастысы, республиканың өзінің
ұлттық мемлекеттігін сақтау, қорғау және нығайту бағытындағы шараларды
бұрынғыдай Одақтық органдар арқылы емес, дербес, өз бетінше жүзеге асыруға
мүмкіндіктер алуы еді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі республика халқы атынан іс-
қимылдар жасауға құқылы болды. Декларация қоғамдық, саяси, діни ұйымдарға
мемлекет пен қоғам өміріне қатысу кепілдіктерін бере отырып, қоғамды
демократияландыруға негіз қалады. Онда республика аумағында өзінің
Конституциясы мен заңдарының үстемдігі орнатылатындығы атап көрсетілді.
Мұның өзі Қазақстанның шын егемендік жолын ұстанғанын дәлелдеп берді.
1991 жылы 1 желтоқсанда болған жалпыхалықтық сайлау Н.Ә.Назарбаевты
республика Президенті етіп сайлады. Бұл шара еліміздің егемендікке
ұмтылысының шынайы көрінісі еді. 1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақ КСР-інің
атауы Қазақстан Республикасы болып өзгертілді. 16 желтоқсанда Республика
Парламентінің “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы”
Заңды қабылдауы қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы ұзақ жылдарға созылған
күресінің заңды қорытындысы болды. Қазақстан өмірлік маңызы бар қадамдар
мен шешімдерді жүзеге асыра отырып, 1991 жылдың 16 желтоқсанында “Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық Заңын
қабылдағаннан кейін өз тәуелсіздігін заңдық тұрғыдан ресімдеп алды. Сөйтіп,
республика өзін өз аумағының толық шегінде билік құратын тәуелсіз,
демократиялық әрі құқықтық мемлекет деп жариялады. Республика өз аумағында
үкімет билігін толық иеленетін, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес
белгілеп, жүргізетін болды.
Еліміздің тәуелсіздік алуы, дамудың демократиялық зайырлы, ашық қоғам
құру жолын таңдауы сөз бостандығының толғақты мәселелерін көтеруімізге
толық мүмкіндік берді. Демократиялық қоғам азаматтарға өзінің саяси
көзқарасы мен ой-пікірлерін еш бүкпесіз білдіру бостандығымен қатар ақпарат
алу және оны тарату еркіндігін де сыйлайтындығымен ерекшеленеді. Осылайша
қоғам өмірінде сөз бостандығы мен демократияның негізгі тірегі – бұқаралық
ақпарат құралдары ықпалды күш ретінде алға шықты. Бұрынғыдай әміршіл-
әкімгерлік жүйенің айтқанымен жүріп, айдағанына көнетін қасаң идеологияның
қаруы емес, қоғамдық пікірдің қожасына айналды. Мұндай жағдайда саясат,
қоғамдық сана, мемлекеттік және ұлттық мүдде, рухани, мәдени, әлеуметтік
өмірдің қай саласы болсын, қоғамдық пікірге бағынып, БАҚ шын мәнінде
“төртінші” билікке айналары белгілі. Мемлекеттік билік, атқарушы үкімет те
өздерінің саяси имидждерін қаласа да, қаламаса да БАҚ арқылы ғана
қалыптастыруға мәжбүр.
Осы ретте бітіру жұмысының тақырыбын “Қазақстан Республикасы
Парламентінің имиджі” деп алдық. Бітіру жұмысы кіріспеден, “Конституциялық
реформа және қазақстандық парламентаризмнің дамуы” және “Қазақстан
Республикасы Парламенті имиджі қалыптасуындағы жауапкершілігі”, “Қазақстан
Республикасы Парламентінің БАҚ-пен байланысы” атты үш тараудан,
қорытындыдан және сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының “Конституциялық реформа және қазақстандық
парламентаризмнің дамуы” атты бірінші тарауында 1993 жылдың қаңтарында
тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясының қабылдануы тәуелсіздік
эволюциясында жаңа кезеңге жол ашқандығын басты назарға ұстана отырып, 1995
жылы тамызда Қазақстан Республикасының екінші Конституциясының қабылдануын
жан-жақты талдап, таразыладық. Осы тарауда 1995 жылдың желтоқсанында
Қазақстанның екі палаталы Парламентіне сайлаулар өткізілгендігі,
Конституциялық Заңның нақты қағидалары басшылыққа алынып, еліміздің шын
мәнінде Президенттік республика жолына түскендігі барынша айқындалды.
Сондықтан да тәуелсіздіктің алғашқы Заңын құрметтеу, оның тарихи рөлін
дұрыс ұғыну әрбір қазақстандық азаматтың қасиетті борышы.
Бітіру жұмысының “Қазақстан Республикасы Парламенті имиджі
қалыптасуындағы жауапкершілігі” атты екінші тарауында Қазақстан
Республикасы Парламентінің заңдық жауапкершілігіндегі азаматтық-құқықтық,
қылмыстық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және тәртіптік құқықтық мәселелері
маңызды нысана көзіне айналды. Парламенттің өз жауапкершілігінің саяси,
заңдық негіздері сараланады.
“Қазақстан Республикасы Парламентінің БАҚ-пен байланысы” атты үшінші
тарауда бұқаралық ақпарат құралдарында Парламент мәселесінің жазылу
ерекшеліктері мен негізгі сипаттары айтылады.
Қорытындыда Қазақстан Республикасы Парламентінің өткені мен бүгініне баға
беріліп, ұсыныс, пікірлер айтылды.
І. КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ РЕФОРМА ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАРЛАМЕНТАРИЗМНІҢ ДАМУЫ
Қазақстанның кәсіби парламентаризмге келер жолы күрделі де қайшылықты,
саяси шиеленісті, бұралаңды болды. Осы қиян асу, қиын жолда республика
Жоғарғы Кеңесінің екі құрамы таратылды. Елімізде парламенттік демократия,
парламентаризм біртіндеп қалыптасты. Парламентаризм мен шынайы демократия
жолында соңғы он бес жылға жуық уақыт бойы еліміздің бүкіл саяси жүйесі
белгілі бір эволюциядан, маңызды өзгерістер кезеңінен өтті.
1995 жылғы Конституцияда өз бейнеленуін, конституциялық шешімін тауып,
билік тармақтары түпкілікті түзіліп, онда парламентаризм идеясының
негіздері мен принциптерінің құқықтық тұғыры қаланды. Парламентаризмнің
қалыптасып, нығайып, орнығуы оның демократиялық режимдердегі өзінің
бастапқы, тума табиғатына толық сай болуы әр елдің тарихи-ұлттық, рухани,
саяси-демократиялық дәстүрлеріне саяси-құқықтық мәдениеті деңгейіне
байланысты екендігі тарихтан белгілі.
Парламентаризмнің мағынасын әр қырынан түсіндіретін бірқатар ұғымдар
бар. Кейбіреулер парламентаризмді үстемдік жағдайында атқарушылық пен заң
шығарушылық функцияларын бөлісуді білдіретін ұйымдардың жүйесі және жоғарғы
билікті жүргізуші ретінде таниды. Айтылған анықтама мемлекеттік билік пен
басқару жүйесінде сайланбалы заң шығарушы органды алдыңғы орынға қояды.
Басқалары парламентаризмді – “бұл өкілетті заң шығарушы органның формальді
түрдегі үстемдігі жағдайында атқарушылық және заң шығарушылық функцияларын
нақты тарқатып беруді білдіретін басқару жүйесі – Парламенттің мемлекеттік
биліктің өзге органдарына” Парламенттің Үкіметті жасақтауын және соңғысының
жоғарғы заң шығарушы орган алдындағы жауапкершілігі жүктейді. Үшіншілерінің
пікірінше, парламентаризм – “бұл халықтық пікірдегі беделділер мойындайтын
органдар және сол органдар мен Үкімет арасындағы толық ынтымақтастықтың
режимі” 1.
Сондай-ақ, парламентаризмді тамыры тереңде жатқан сонау ортағасырлық
дәуірдегі мемлекеттік құрылым мен нақты билік жүйесінің шеңберіндегі
шешімдерді қабылдау кезінде тиісті құзірет пен құқықтарға ие сайланатын
жиынның халықтық өкілі ретінде көретіндер де жоқ емес. Біздіңше
парламентаризм өзге мемлекеттік билік тармақтарынан Парламенттің барынша
тәуелсіз болуымен айғақталады. Парламентаризм – Парламенттің үстемдік
жағдайында атқарушылық және заң шығарушылық функцияларын бөлісумен
ерекшеленетін демократиялық мемлекеттердегі жоғары мемлекеттік биліктің
жұмыс істеуі және ұйымдар жүйесі.
Қазақстан Парламенті демократиялық құқықтар мен нормаларды, рәсімдерді
сақтай отырып, бүкіл халық тікелей сайлаған өкілдер енетін, заңнамалық
қызметі арқылы елдің мүддесін білдіруші және қорғаушы коллегиялық органға
айналды. Парламентаризм жоғарғы өкілді органдағы заң шығарушылық қызметі
арқылы заңдардың күрделі архитектоникасын анықтап, жүйе таратушылық, жүйе
құраушылық рөл атқарып, саяси жүйенің аса маңызды саяси институты болды.
Тармақталған, жақсы ұйымдастырылған әрі тиімді жұмыс істейтін
республикалық, сонымен бірге жергілікті деңгейдегі өкілеттік құрылымдар
демократиялық қоғамды, өркениеттілікті және құқықтық мемлекетті құру жолына
түсуі қажет екені өзінен өзі белгілі нәрсе. Парламент қана азаматтық
қоғамды құрайтын құрылымдар мен топтардың мүддесін білдіруші және жинаушы
ретінде танылып, бұл мүдделерді мемлекет еркіне қоя береді. Нарықтық
экономика жағдайында тиімді мемлекеттік басқару парламентаризмді тек
шығарып қана қоймай, керісінше жетілдіру мен дамытуды көздейді. Тек осындай
кезде ғана жаңа жағдайға бейімделген заң шығарушылық базаның тиімді
құрылымына жүгінуге болады. Әрине, осындай база болмаса, экономика, қаржы,
әлеуметтік, саяси және өзге де салалардағы реформаларды ары қарай жүргізу
мүмкін емес.
Сенат пен Мәжілістен тұратын Қазақстан Республикасының кәсіби
Парламенті 1995 жылы қабылданған Конституцияға сәйкес құрылды. Ол шын
мәнінде, кеңестік кезеңнен өз құрылымын және функциясын сақтаған бір
Палаталы Жоғарғы кеңестің орнына келді. Содан бері бүкіл заңшығарушылық
қызметті көбіне шартты, хронологиялық түрде екі депутаттық сайланымның
өкілеттіктерімен тұтас келген екі кезеңге бөлуге болады. Жинақтап айтсақ,
алғашқы кезеңнің ерекшелігі кеңестік заңнаманы өзгерту, мемлекеттілікті
қалыптастыру, экономиканы ырықтандыру, дағдарысты әлеуметтік-экономикалық
құбылыстарды еңсеру, саяси тұрақтылықты және азаматтық татулықты сақтау
мақсаттарында бастапқы құқықтық негіз құру болды.
Шамамен, 1999 жылдан, екінші сайланымдағы депутаттардың жұмысының
басталуымен республикада біртіндеп экономикалық өсу, әлеуметтік ахуалдың
жақсару кезеңі басталды. Тиісінше, елдің орнықты дамуы үшін берік негіз
болуға қабілетті неғұрлым іргелі және стратегиялық қарымды заңдарға деген
қажеттілік пайда болды. Осындай маңызды заңдардың қабылдануы коммуналдық
саланың, әсіресе, ТМД-да алғаш рет жинақтаушы зейнетақы жүйесі қызметінің
негізін қалаған зейнетақы реформасы заң жүзінде қамтамасз етілген 90-шы
жылдардың екінші жартысынан бастау алғанын айтуға болады.
ХХІ ғасыр шебі электр энергиясы кешенін тиімді ырықтандырумен
бедерленді, банк секторының реформасы аяқталып, ол халықтың отандық
банктерге сенімінің қалпына келуі негізінде жеткілікті пәрменді несие-қаржы
жүйесін жасауға мүмкіндік берді. Өткен жылдар мұнай өндіру, көлік және
коммуникация кешені, ауыл шаруашылығы саласындағы заңнамамен белсенді
жұмыс істеумен, акционерлік қоғамдардың, табиғи монополиялардың қызметін
реттеудің ең үздік жолдарын іздестірумен ерекшеленеді. Ұлттық сақтандыру
рыногын дамыту үшін құқықтық негіздер құрылуын соңғы жетістіктер қатарына
жатқызуға болады. Парламенттің заң шығару жұмысының осы және басқа да
көптеген нәтижелеріне сүйене отырып, Қазақстанның нарықтық экономикасы
аяғынан тұрып, ішкі және сыртқы рыноктарды сенімді игеруге кірісті. Қазір
экономиканың 90 пайыздан көбі жеке меншікте, ал соңғы төрт жылда
экономикалық өсудің орташа көрсеткіші 10 пайызға жуықтағанын атасақ та
жеткілікті.
Бұл жағдайларда, тұтастай алғанда, нарықтық жаңаруларды заң жүзінде
тиянақтау кезеңінің аяқталғаны туралы, жаңа экономикалық қатынастарды
құқықтық реттеу жүйесінің құрылғаны туралы айтуға болады. Соңғы жылдары
мейлінше жоғары деңгейде жүйеленген актілердің қабылдануы осы саладағы
істердің заңды нүктесі болды. Олар – Салық, Кеден, Жер, Су, Орман, Бюджет
кодекстері. Қазір Парламент Еңбек, Экология және Көлік кодекстерінің
жобаларымен жұмыс істеуде.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы және әкімшілік-әміршілдік жүйеден
нарықтық қатынастарға өту еңбек қатынастары мақсаттарын, реттеу қағидалары
мен әдістерін түбегейлі өзгертуді қажет етті. Нарыққа өтудің бастапқы
кезеңінде “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы” Қазақстан Республикасы
Заңын қабылдау жолымен еңбек заңнамасын дәйекті реформалау басталды.
Аталған Заң белгілі бір кезеңде еңбек қатынастары үдерісінде туындайтын
негізгі мәселелерді реттеуге мүмкіндік берген өтпелі кезең үлгісі болып
табылады. Бүгінгі күні Қазақстан қоғамының даму деңгейі еңбек қатынастарын
сапалы жаңа деңгейге шығаруды қажет етуде.
Еңбек кодексі жобасының негізгі қағидалары мен мақсаттары: тікелей
еңбекпен байланысты еңбек қатынастарын және өзге де қатынастарды құқықтық
реттеу, адамның еңбек құқықтары мен бостандығының ең төменгі кепілдіктерін
белгілеу, еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңдестігіне,
экономикалық өсуге, өндіріс тиімділігін және адамдардың әл-ауқатын
арттыруға қол жеткізуге бағытталған қажетті құқықтық жағдайлар жасау болып
айқындалған.
Президенттің 2006 жылғы 1 наурыздағы “Қазақстанның әлемнің бәсекеге
барынша қабілетті 50 елінің қатарына ену стратегиясы” атты Қазақстан
халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі Жалпыұлттық іс-шаралар жоспарына
сәйкес Экологиялық кодекс жобасы әзірленді. Қазіргі кезде қоршаған ортаны
қорғаудың іс жүзіндегі жүйесі қоршаған ортаның сапасын кезең-кезеңімен
жақсарту мақсатында түбірлі реформалар жүргізуді қажет етеді. Экологиялық
кодекстің жобасында қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларға арналған
қаражат жинау мен жұмсаудың жаңа тәсілдері айқындалған көрсеткіштері бар.
Экологиялық нормалау, қоршаған ортаға әсерді бағалау, экологиялық сараптама
мен кешенді экологиялық шешім Экологиялық кодекстің жобасында қолайлы
қоршаған ортаны қамтамасыз етуге үндеген бірыңғай жүйенің элементтері
ретінде қаралады. Алғаш рет экологиялық талаптарды заңнамалық акт
деңгейінде еуропалық директивалардың талаптарына мейлінше жақындастырып,
егжей-тегжейлі реттеу ұсынылды. Бұл Экологиялық кодекстің көптеген
ережелері заңға тәуелді нормативтік-құқықтық актілерге сілтемесіз тікелей
қолданыс сипатында болады.
Көлік кодексі жобасының мақсаты көлік және коммуникация саласындағы
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын жүйелеу, көлік-
коммуникация кешенін реттеуді жетілдіру, барлық шаруашылық жүргізу
нысандарын тең құқықты дамытуға арналған жағдайлар жасау, көлік қызметтері
нарығын дамыту, сондай-ақ көлік қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту
болып табылады. Заң жобасын қабылдау республикада қабылданған Қазақстан
Республикасының 2008 жылға дейінгі мемлекеттік көлік саясаты тұжырымдамасын
және 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясын іске асыруға ықпал етеді.
Жалпы алғанда, қос Палаталы Қазақстан Республикасының Парламенті үш
сайланым ішінде экономиканы және қоғамдық-саяси жүйені нығайтуға әрі
тұрақты дамытуға бағытталған мыңнан астам заң қабылдады. Бұл ретте, біздің
ойымызша, ең бастысы – осы заңнамалық актілер бүгінгі таңдағы әлемдік
тәжірибе мен қазақстандық заңнамалық ізденістердің оңтайлы ұштасуы болып
табылады. Соған сәйкес, егер кеңес дәуірінен кейінгі кеңістіктегі елдердің
мейлінше ұқсас жағдайларда дамығанын ескерсек, осы заңдардың көпшілігі
ұлттық заңнамаларды жақындату жөніндегі ЕурАзЭҚ Парламентарлық Ассамблеясы
саясатының шеңберінде аз пайда келтірмесі әбден анық. Атап айтқанда, бұл
Парламентаралық Ассамблея шеңберінде соғұрлым сұранысқа ие техникалық
реттеудің негіздері, көлік және инновациялық қызмет, электрондық құжат
айналымы, терроризмге, есірткі бизнесіне және заңсыз көші-қонға қарсы күрес
сияқты үлгі заңдарға қатысты.
Заңнамаларды үйлестіру туралы айтқан кезде ТМД елдерінің Парламентарлық
Ассамблеясының жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып, “Ғылыми-техникалық
ынтымақтастықтың негізгі қағидалары туралы” “Өңірлік шекара маңындағы
ынтымақтастық туралы”, “Еңбекті қорғауды құқықтық реттеу туралы” және басқа
да модельдік заңдар әзірледі.
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясын Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылдады. Бұл егемен мемлекеттің Ата
Заңын әзірлеп, қабылдаудың алғашқы тәжірибесі еді. Сол кездегі жағдайды
ескеру керек, ол – ұлттық сана-сезімнің күрт оянуы, халықтың саясатқа
барынша құлақ түруі, елдің әлемдік қоғамдастыққа кірудегі алғашқы
тәжірибесі, саяси және экономикалық реформалар жүргізудегі алғашқы
қадамдар, олардың көбіне нобайлап жүргізілуі, үзіліп қалған экономикалық
және шаруашылық байланыстар.
Екі жыл бойы Конституцияның Қазақстан мемлекеттігін сипаттайтын,
азаматтық және мемлекеттік тіл мәселелерін реттейтін кейбір ережелерінің
төңірегіндегі даулар мен пікірсайыстар толастамады. Заңгерлер,
саясаткерлер, қоғамтанушылар осы мәселелер жөніндегі ұсыныстарын жасап
жатты. Республика Президенті өз позициясын бірнеше рет білдірді. Соңында
Президент Парламенттің ағымдағы сессиясының күн тәртібіне азаматтық,
мемлекеттік тіл, жерге жеке меншік мәселелерін қарауға енгізу жөнінде
Жоғарғы Кеңесте дауыс беруді ұсынды. Алайда рейтингтік дауыс беру
нәтижесінде бұл ұсыныс қолдау таппады. Сонымен жаңа болмысты, дамудың
жинақталған тәжірибесін ескере отырып, реформа бағытын жеделдету мақсатында
елдің жаңа Конституциясын әзірлеп, қабылдау көкейтесті қажеттілікке
айналды.
Республиканың бұқаралық ақпарат құралдарында 1995 жылы 4 шілдеде
жарияланған жаңа Конституция жобасына сәйкес Қазақстан – президенттік
басқару түрін таңдаған біртұтас мемлекет, мұның өзі –Президент, Парламент
және Үкімет өкілеттіктерінің ара- қатынастарының барынша анық болуын талап
ететін объективті факторлардың әмірі. Бұл орайда Президент Конституцияның
сақталу кепілі, сондай-ақ, өкіметтің барлық салаларының өзара іс-әрекеті
мен олардың халық алдындағы жауапкершілігінің ұйымдастырушысы және төрешісі
болады.
Екі палата – Сенат пен Мәжілістен құралатын Парламент – Қазақстанның ең
жоғары өкілдікті органы, ол заң шығару қызметін атқарады. Үкіметтің де
статусы жаңарады, жобада оның негізгі қызмет бағыттары, нәтижелері үшін
жауапкершілігі белгіленген. Сот жүйесін қалыптастыру тәртібі де түбірінен
өзгереді, бірақ Конституцияны сот арқылы қорғаудың дербес институты
Конституциялық кеңес ретінде сақталып қалады. “Жаңа Конституция жобасын
талқылауға 3 миллиондай қазақстандық қатысты, 33 мыңға жуық ұжымдық
талқылау болды. Оларда азаматтар, ұжымдар, тұрғылықты жерлердегі жиындар,
мәслихаттар, қоғамдық бірлестіктер жалпы саны 30 мыңдай ұсыныстар мен
ескертпелер енгізді”2.
Ұсыныстар мен ескертпелерді Сараптық-Конституциялық кеңес мұқият
зерттеді, өйткені олардың жарамдысын құжатқа түзету ретінде енгізу қажет
еді. Әрине, олардың бәрін бірдей жобаға енгізудің мүмкіндігі болған жоқ.
Алайда, ел азаматтарының көпшілігінің пікірін бейнелейтін, Қазақстанның көп
ұлтты халқының түпкілікті мүдделеріне сай келетін ұсыныстар сөзсіз
ескеріліп отырды. Жалпы алғанда жобаның идеологиясы мен негізгі жобасы
сақталғанымен, іс жүзінде оның барлық бөлімдері азды-көпті өзгерістерге
ұшырады, баптардың жартысынан астамына, дәл айтқанда 95 баптың 55-іне
түзетулер мен толықтырулар енгізілді.
Ең алдымен, қазақстандықтардың толып жатқан тілектері ескеріле отырып,
мемлекеттің қазіргі Қазақстан Республикасы деген ұстанымы сақталды (алғашқы
нұсқада – Қазақ Республикасы). Бұл орайда ел осы ұстаныммен әлемдік
қоғамдастыққа мүше болғаны, халықаралық шарттар жасағаны, заңдардың тұтас
бір жүйесін қалыптастырғаны ескерілді. Мәселенің техника-экономикалық жағы
да назарға алынды. Мемлекеттің құрылым мәселелеріне арналған тараулар
бәрінен де көп өзгеріске ұшырады. Жобаға Конституциялық соттың орнына құру
көзделген Конституциялық кеңеске арналып жаңа тарау енгізілді. Ұзақ
талқылаудан кейін Парламент Мәжілісінің сан құрамын 67 депутатқа дейін
ұлғайту туралы шешім қабылданды (алғашқы жобада 55 депутат ұсынылған
болатын).
Бүкілхалықтық талқылау барысында Парламентті тарату негіздерінің
ұсынылған міндеттеріне байланысты көп сын айтылды. Осы ұсыныстар ескеріле
отырып жобаның түпкілікті нұсқасында Парламент өкілеттіктерін мерзімінен
бұрын тоқтатудың жаңа тәртібі белгіленді, ол мемлекет мүддесін барынша
қорғап қалуға мүмкіндік береді және сонымен бірге жиі-жиі сайлау
науқандарының зардабынан елдің заң шығарушы органдарының беделі түсуіне жол
бермейді.
Денсаулық сақтау және азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру саласында
Парламенттің заң шығару құзырын кеңейту туралы ереже қабылданды. Бұл шешім
адам құқықтары мен бостандықтарын заң бойынша қамтамасыз ету
тұжырымдамасынан туындайды, аталған мәселелерді шешудің қалыптасқан
тәжірибесіне сай келеді.
Жаңа Конституция елдің ұлтаралық татулық және азаматтық тыныштық, саяси
және экономикалық реформаларды дәйекті жүйеге асыру жағдайында тұрақты
дамуына мүмкіндік жасайды. Ата Заң халықаралық нормаларға сәйкес ұлтына,
жынысына, діни сеніміне, саяси сенімдеріне қарамастан азаматтардың
құқықтары мен бостанықтарына кепілдік береді. Жоба сондай-ақ соңғы жылдары
Қазақстан халқын толғандырған аса маңызды қоғамдық мәселелердің ішінде
мемлекеттілік, тіл, меншік, азаматтық мәселелері де бар.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен 1995 жылғы 1 тамызда Қазақстан
Республикасы Конституциясы жобасының түпкілікті нұсқасы баспасөзге
жарияланып 3, кейіннен бүкілхалықтық референдумға шығарылды. 1995 жылдың
5 қыркүйегінде Референдум өткізудің Орталық комиссиясы оның ресми
нәтижелерін жариялады. Басты нәтиже: “Дауыс берудің қорытындысы бойынша
Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды деп саналды” 4. Заңға
сәйкес нақ сол сәттен бастап Конституция күшіне енді.
1995 жылы 6 қыркүйекте Республика Президентінің резиденциясында
Қазақстанның жаңа Конституциясын мемлекет басшысына ресми табыстаудың
рәсімі болды. Президент Н.Ә. Назарбаев Конституцияны қабылдаудың басты
инициаторы және жобаның авторы ретінде оның мәтінінің түпнұсқасына қолын
қойып, оны сақтауға қабылдап алды. Президенттің “Қазақстан Республикасының
Конституциясы туралы” жарлығы жария етілді. Қазақстанның 1993 жылы 28
қаңтарда қабылданған бұрынғы Конституциясының түпнұсқасы Мемлекеттік
мұрағатқа мәңгілік сақтауға берілді.
Қазақстанның жаңадан қабылданған Конституциясының принципті жаңалықтары
қандай? Ең алдымен бұл – айдан анық жазылған президенттік басқару пошымы,
жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті мойындау, шағын, екі
палаталы кәсіптік Парламент. Парламент 4 жылға сайланады. Ол екі палата –
Сенат пен Мәжілістен құралып, тұрақты негізде жұмыс істейді. Сенат 49
депутаттан құралады, оның 7-ін Президент тағайындайды, басқалары әр
облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және астанадан 2 депутаттан
сайланады. Мәжіліс 67 депутаттан құралады, олар бір мандатты округтерден
тікелей сайлау барысында сайланады. Парламенттің кезекті сессиялары жылына
бір рет қыркүйектен шілдеге дейін өткізіледі. Парламент шын мәніндегі
кәсіптік органға айналады. Бұл болашақ депутаттар үшін белгіленген білім
деңгейімен, жас мөлшерімен айқындалады. Сенат депутаты болып отыз жасқа
жеткен, жоғары білімі бар, кемінде бес жыл жұмыс істеген Қазақстан азаматы
сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып жиырма бес жасқа жеткен республика
азаматы сайланады (51-бап, 4-тармақ). Сондай-ақ Парламенттің денсаулық
сақтау мен азаматтардың әлеуметтік қамсыздандырылуы салаларындағы заң
шығару құзырын кеңейту көзделген.
Республиканың жаңа Парламентін сайлау конституциялық реформаның жалғасы
болды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған
“Қазақстан Республикасының Президенті мен жергілікті әкімшілік басшыларына
қосымша өкілеттіктерді уақытша беру” туралы заңының 1-бабына сәйкес және
Қазақстан Республикасы Конституциясының Президентті, Парламентті,
мәслихаттарды, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
туралы ережелерін іске асыру мақсатында Президент Н.Ә. Назарбаев 1995 жылы
28 қыркүйекте “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” заң күші бар
жарлық жариялады. Ол Президент, Сенат және Мәжіліс депутаттары, мәслихаттар
және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелері сайлауын даярлау мен
өткізу кезінде туындайтын қатынастарды реттеуге, сондай-ақ республика
азаматтарының еркін білдіру бостандығын қамтамасыз ететін кепілдіктерді
белгілеуге бағытталған.
Сайлау құқығының мынадай міндеттері белгіленді: Президентті, Парламент
Мәжілісінің және мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы
негізінде жасырын дауыс беру жолымен өткізіледі. Парламент Сенатының
депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру
жолымен өткізіледі.
Қазақстанның егеменденуі көп қырлы феномен десек, оны құраған аса
маңызды мәселелерді – конституциялық реформа барысын, парламенттік
процесті, президенттік басқару пошымының орнығуын талдағанда мынаны атап
өтпеуге болмайды: осы жолда туындаған күрделі жайттар мен проблемалар өз
көріністерінде көп жағынан кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттердің саяси
өміріне ұқсас.
Қазақстанның саяси тарихының талданылып отырған кезеңі үш Парламенттің
қызметімен сипатталады. Бұл елдегі демократиялық процестің
жартыкештілігінің айғағы емес, қайта өтпелі кезеңдегі қоғамдық-саяси
дамудың қарама-қайшылықты екенін белгілейді. Қазақстандағы
парламентаризмнің дамуын дәйекті де жүйелі талдау ұзақ уақыт бойы нақты
парламенттік дәстүрі болмаған мемлекеттердің ең жоғары өкілдікті
органдарының ауысуының объективті де сөзсіз себептері болады деген
тұжырымға жетелейді.
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған “бір
буынды” өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкілді орган
ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-ның 1978
жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғары органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге құқылы болды.
Басқаша айтқанда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық
мәселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай
билігінің мәні, міне, осында. Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі Парламенттей
болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұрақты жұмыс істейтін жоғары
өкілді органдар болған жоқ.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу принципін
жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм құруға қарай
маңызды бір қадам жасалды. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясы Жоғарғы Кеңесті республиканың бірден-бір заң шығарушы және
өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілеттілік
бергендігі сондай, мемлекеттік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем
болған жоқ. Сонымен бірге тежемелік және тепе-теңдік жүйесі де
орнықтырылмады. Сөйтіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің
қайшылықты құқықтық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес,
әрине, өз қызметін толық атқара алмады. Жоғарғы Кеңес қызметінің
дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар еді. Жаңа ұлттық құқықтық саясатты
негізіне алған заңдарды 12-ші шақырылған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және
Қазақстанда парламенттік ресрублика орныққан жоқ. Президент Н.Ә.
Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін Парламенттік республиканың
орнықтырылмағанының себебі, онда: “...Парламентаризмнің дәстүрі мен
мәдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы,
мұның бәрін халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі таңда
ол жоқ” 5. Бұл үшін уақыт керек. Президенттік басқару жүйесі елді
басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде де, өкілді
демократия органы ретінде де өмірге келді. Халық тікелей ғана емес,
Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да болып
табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығарушы орган ретіндегі
сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы
Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып
есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару
қызметін атқара алады. Сонымен бірге Президенттің заң шығарушылық
қызметінің өкілеттік берілген және тәуелділік сипатта болатындығын да атап
айтқан жөн. Парламент өзінің заң шығару өкілеттігін берген жағдайда ғана
Президент заң қабылдай алады. Егер Парламент зәру заңдарды шұғыл қабылдай
алмайтындай болса Президент заң күші бар Жарлық шығаруға құқылы. Екі
жағдайдың екеуінде де Президенттің заң шығару өкілеттігі уақытша сипатта
болады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін заң шығару органы болып табылады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да,
атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент республиканың
бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің
атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке
өзгерістер толықтырулар енгізеді. Парламент Үкіметтің бағдарламасын
мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік
білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрлымын бекітті 6. Мәжіліс Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарының тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс
депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатқа депутаттардың бір бөлігі
жанама сайлау арқылы сайланады, енді бір бөлігін Президент тағайындайды.
Сенат депутаттары әкімшілік-аумақтық бірліктердің мүдделерін, жергілікті
пікірлерді білдіреді. Сонымен бірге Сенат– бүкіл республика органы.
Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне
енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша
өкілеттіліктер берілген, олар өз құзыретіндегі мәселелерді дербес шеше
алады. Конституция Парламент Палаталарының бірлескен отырысының
құзыретіндегі мәселелерді қарастырған (53-бап). Қазақстан Республикасы
Парламент Палаталары бірлескен отырыстарында мемлекеттің айтарлықтай кең
көлемді мәселелерін қарап, шеше алады. Турасын айтқанда, Қазақстан
Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің бірі осында болса керек. Бұл
Парламенттің құзыретіне ықпал етеді. Парламент Палаталарының бірлескен
отырыстарының қарауына жатқызылатын мәселелер тізбесі белгіленген.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің құзыреті ұғымы туралы
ойларды тұтастай жинақтайды.
Жоғарыда көрінгендей, 1. Парламенттің Сенат пен Мәжілістің бірлескен
және жеке отырыстарында жүзеге асырылатын құзыреті; 2. Сенаттың қатаң
құзыреті; 3. Мәжілістің қатаң құзыреті бар.
Мәжіліс пен Сенат үшін әр түрлі құзыретті белгілей отырып, Конституция
Парламент қызметінің тежемелік және тепе-теңдік жүйесін құрады. Атқарушы
биліктің болуы мүмкін қарама-қарсы тұрудың, даурықпалыққа әуестенуінің
жолын кесу мақсатында Сенатқа Мәжіліске қатысты шектеушілік мүмкіндік
берілген. Мұны белгілі бір деңгейде түсінуге болады, өйткені өкілді
органдарға бұрынғы кездері қалыптасқан сенімсіздік әлі күнге дейін жалғасып
келеді. Заң жобалары негізінен Үкіметтің бастамасы бойынша енгізілгендіктен
Мәжіліс оны зор ынтамен қабылдап, оған сын тұрғысынан қарайды. Тәжірибе
көрсеткендей, Сенат Мәжіліске қатысты тежемелік жүйесін мемлекеттік билік
тармақтары арасындағы қарама-қарсылыққа жол бермеу мақсатына пайдалануға
тырысады. Сонымен бірге, Парламентке ауыр жұмыс жүктелген. Ол бұрын
қалыптасқан белгілі бір сенімсіздікті еңсеруге ұмтылатынын, халықтың
қазіргі көкейкесті міндеттерін шешуге, өзінің заң шығарушылық қызметінде
қоғамның прогрессивті дамуының құқықтық базасын жасауға ынталы екендігін
көрсетуі тиіс. Қазақстанда бұрын болмаған парламенттік дәстүрдің қалыптасуы
Парламентке, оның жемісті заң шығару қызметіне байланысты. Бұған
мемлекетті, қоғамды нығайтқысы, адамдардың өмірін жақсартқысы келетін
барлық саяси күштер мүдделі болуы тиіс. Айналып келгенде, Парламент
мемлекеттік билік тармақтарының бірі ретінде демократиялық, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет құруда маңызды орын алады.
Парламент палаталарының депутаттарына келер болсақ. Сенат екі тәсілмен
қалыптасады: 1. Депутаттардың бір бөлігі әр облыстан, республикалық маңызы
бар қаладан және республиканың астанасынан екі адамнан, тиісінше
облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және республика
астанасынан барлық өкілетті органдары депутаттарының бірлескен отырысында
сайланған депутаттардан тұрады; 2. Сенаттың жеті депутатын Республика
Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат мүшелігіне
тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған жағдайда
Президент 10 күндік мерзімде олардың орнына Парламент өкілеттігінің қалған
мерзіміне Сенат депутаттарын тағайындайды. Азаматтығына кем дегенде бес жыл
болған, отыз жасқа толған, жоғары білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс
тәжірибесі бар, тиісті облыс, республикалық маңызы бар қала не республика
астанасы аумағында кем дегенде үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты
бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутаттан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпыұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос Палатаға бірдей мүше бола алмайды: басқа өкілетті органға депутат
болуға, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа
органның немесе коммерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруге
құқығы жоқ. Осы ережені бұзу депутаттың өкілеттігін тоқтатуына әкеліп
соқтырады. Парламент депутатының өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе
өкілеттік мерзімінің өтуі бойынша оның бұрынғы қызметінің сақталуына
кепілдік берілмейді.
Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Президенттің “Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы” Конституциялық Заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Парламент депутатының
өкілеттігі республиканың Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты
етіп тіркеген кезден басталады.
Парламент депутаттарының өкілеттігін қолданылу ауқымына қарай екі топқа
бөлуге болады: 1. Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2. басқа мемлекеттердің лауазымды адамдары
мен мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Депутаттардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырысына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өз жүзеге
асырады. Депутаттық сұрау салу. Парламент Палаталарының бірлескен және
бөлек отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды
тұлғаларының Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның
құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген
түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы
болып табылады. Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы
мүмкін және лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Лауазымды адам қойылған
сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы отырысында жауап беруге
міндетті. Депутаттық сауалға берілген жауап және оны талқылаудың нәтижесі
бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.
“Фракция – белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе
өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутаттардың ұйымдасқан тобы; ол
Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің
мүддесін білдіру мақсатында құрылады. Депутаттық топ – сайлау
округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің өкілеттігін жүзеге асыру
мақсатында депутаттардың бірлесуі. Қайсыбір фракцияның қатарында болу
депутаттық топқа кіруге кедергі келтірмейді” 7.
Қазір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан Халық
бірлігі партиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның Демократиялық
партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция және “Ауыл”,
“Тұрақты даму”, “Инженерлік топ” және “Қазақстан Республикасының
реформаларын тереңдету жолында” атты төрт депутаттық топ бар.
Қазіргі еліміз Парламентінің тарихи дамуы 1995 жылдың 30 тамызындағы
республикалық референдумда қабылданған Конституциядан бастау алады. Ата
Заңымыздың 49-бабына сәйкес Парламент “Республиканың заңшығарушылық
функциясын жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті орган” болып табылады. 1995
жылы қабылданған Конституция Парламенттің өкілеттік табиғатына ден қоя
отырып, яғни оның Қазақстан халқының мүддесін қорғаушы мемлекеттік биліктің
функционалдық лайықты жүйесінің – заң шығаруды жүзеге асыру органы етіп
бекітті. Осымен бірге Парламенттің тұрақты жұмыс істейтін орган ретіндегі
заңшығарушылық функциясы: заңдарды қабылдау, оларға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу; заңдардың күшін жою және тоқтата тұру; халықаралық
келісім-шарттарды ратификациялау және күшін жою үдерістері үзіліссіз жүзеге
асып келеді. Жоғарғы заң шығарушы орган еліміз өміріндегі қалыптар мен
қағидаттардың негізін қалайтын және маңызды қоғамдық қарым-қатынастарды
реттейтін заңдарды шығаруға құқық берілсе, олар: заңды және жеке
тұлғалардың нысандық құқығы; жеке режімді меншіктік және өзге де мүліктік
құқығы; әскери және мемлекеттік қызмет, өзін-өзі басқару органдары мен
мемлекеттік органдар жұмысы және ұйымның негізі; салық салу, алымдар жинау
және өзге де міндетті төлемдер; республикалық бюджет; соттылық пен сот
жүргізу мәселелері; білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік
қамсыздандыру; кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіру; қоршаған
ортаны қорғау; әкімшілік аумақтық құрылым; мемлекеттің қауіпсіздігі мен
қорғанысы болып келеді. Сонымен қатар, Парламент ел Президентімен
конституциялық процессуалдық өзара жақын ықпалдастыққа белгілі бір деңгейде
құрылтайшылық билікке ие. Парламент рөлін көтеру мақсатында Президент 2005
жылдың наурызында “Қазақстан Республикасы Конституциясының әлеуетін ары
қарай пайдалану шаралары туралы” Жарлыққа қол қойды. Сөйтіп, Парламентке
әлеуметтік-экономикалық блоктың министрлерін; Мемлекет басшысы
тағайындайтын Республикалық бюджеттің атқарылуын қадағалау жөніндегі есеп
комитетінің мүшелері мен басшысын, дипломатиялық өкілдіктер басшыларын;
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы мүшелерін, төраға
орынбасары мен төрағасын және Конституциялық Кеңес мүшелерін тағайындау
мәселелерін шешуге қатысуға құзыр берілді.
Қорыта айтқанда, Қазақстан Парламенті елімізде нақты көппартиялыққа кең
өріс ашып, саяси партиялардың мәртебесін көтерудің, партиялық құрылысты
жандандырып, оларды парламентаризмді тереңдетіп, дамытып, пәрменді етудің,
демократия мен саяси әр алуандылықтың жанды факторына айналдырудың құқықтық-
ұйымдық, заңнамалық сындарлы негізін жасады.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
Қоғамдық дамудың қай кезеңіне көз салсаңыз, азат күштердің жеңіліске
ұшырып, әділетсіздіктің үстемдік құрған шақтарын тарих парағы айғақтап бере
алады. Қазіргі таңда журналистер тарихи ақиқатты тануда, қоғамдық
позициясын таңдауда айтарлықтай көп ілгері қадам басты, кәсіби қабілеттері
артты, білім деңгейлері өсті, таным көкжиектері кеңейді. Нәтижесінде, масс-
медиа жүйесіндегі еркін іс қызметке даңғыл жол ашылды. Демократиялық саяси
биік мәдениетке жету үшін оның басты мінбері болып табылатын масс-медиа
қызметіне “қоғамдық жауапкершілікке негізделген журналистика” атты жаңа
саяси мәдениеттің үлгісі талап етіліп отыр. Президент Н.Ә. Назарбаев 2005
жылғы кезекті жолдауында: “Сөз бостандығын, ақпарат алу мен таратуды
қамтамасыз ететін барлық қажетті құқықтық және басқа да шарттар алдағы
уақытта да дәйекті түрде жасалады әрі қорғалатын болады. Сонымен қатар сөз
бостандығын пайдаланудағы шектен шығушылыққа қатар тосқауыл қойылуы шарт”,
- 8 деп атап көрсеткен еді. Бұл жерде Президенттің “тосқауыл қойылуы
шарт” деген сөзі қоғамдық жауапкершілік мәселесін меңзеп тұрса керек.
Қоғамдық жауапкершілік дегеніміз – белгілі дәрежеде құқық иеленетін,
тағы сол мөлшерде өзіне жүктелген міндетті де атқаратын және екеуінің де
салмағы тең өлшенетін ұғым. Демек, қоғамдық жауапкершілікті сезінетін
журналистика – демократияны мінсіз, кіршіксіз таза ұстауды БАҚ жүйесі өз
мойнына алады, өз қызметтерін осы өлшем бойынша бағалатады дегенге саяды.
Заңдық, құқықтық актілер жүйесіне негіздеп іс қызмет жүргізетін мемлекет
бар кезде қоғамдағы барлық әрекет заңмен реттелетіні белгілі. Одан қоғамдық-
шығармашылық және экономикалық бостандықтың барлық формалары, критерийі,
сипаттары да тыс қалмайды. Ағылшын саясаткері Ж.Мильтон Парламентте
сөйлеген сөзінде: “Мүмкіндігі бар күллі көзқарастардың самалы еркін ессін.
Көзқарастар еркін рыногы пайда болған кезде ғана шындық жалғанды жеңе
алады. Шындық бәрінен де күшті. Сондықтан адамдарға өтірікке, алдауға,
қарсы еркін және ашық күресулеріне мүмкіндік беру керек. Әділетсіздікке
қарсы күресудің ең сенімді жалғыз дұрыс жолы осы”, - деген 9.
Конституциялық жауапкершілік заңи, саяси және моральдық жауапкершілік
нысанасында көріне алады. Осы жауапкершілік түрлерінің барлығы – Қазақстан
Республикасының Парламентіне тән. Бұл тұста Парламенттік жауапкершілік пен
Парламенттің жауапкершілігін ажырата білу керек. Парламенттік жауапкершілік
– Парламенттің жауапкершілігіне қарағанда анағұрлым күрделі құбылыс.
Парламенттік жауапкершілікті біз Парламенттің, Парламент депутаттарының,
Үкіметтің, Үкімет мүшелерінің, басқа жоғарғы санаттағы саяси қызметшілердің
Парламенттің алдындағы жауапкершілігі деп түсінеміз. Парламенттің
жауапкершілігіне жалпы Парламенттің, Парламент Палаталарының, Парламент
Палаталары Төрағаларының, жеке депутаттың, депутат топтарының
жауапкершілігі кіреді. Демек, Парламенттің жауапкершілігі Парламенттің өз
шеңберінде орын алады және дербес тұлға немесе ұйымдасқан топ ретінде заң
шығарушылық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қатысты.
Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Парламент
жауапкершілігінің субъектілері төмендегілер болып табылады: 1. жеке
депутат; 2. депутаттар тобы; 3. Палаталардың Төрағалары; 4. жалпы
Парламент. Аталмыш субъектілердің жауапкершілігінің түрлері мен негіздері
әр түрлі және олардың Парламенттегі орнына және рөліне байланысты. Алайда,
біздің пікірімізше аталған субъектілер қатарын толық деп санауға болмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Парламенттің жеке Палатасын –
Сенатты немесе Мәжілісті дербес жауапкершілік субъектісі ретінде бөлмейді.
Парламенттің жауапкершілігі мәселелерін жан-жақты регламенттеудің
мемлекеттің, қоғам мен халықтың тағдыры үшін айрықша маңызды мәні бар.
Осындай регламенттеудің қажеттілігі Парламенттің мемлекеттік билікті бөлу
жүйесіндегі заң шығарушы орган ретінде алатын орнынан туындайды.
Конституция Парламентті мемлекеттік билік тармақтарының біріне
жатқызғанымен, Конституцияның өзінің қағидаларына сәйкес, ол мемлекеттік
тетікте ерекше орын алады. Біріншіден, барлық жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдардың мәртебесі, құзыреті Парламент қабылдайтын заңдармен
белгіленеді. Демек, Конституцияға және уақыт талаптарына сәйкес заңдар
қабылдау үшін жауапкершілік негізінен Парламентке жүктеледі. Екіншіден,
Парламент жоғары өкілді орган ретінде халықтың еркін білдіреді және оның
атынан бой көрсетеді. Сондықтан да Парламент қабылдайтын заңдарда халықтың
дара мемлекеттік билік көзі ретінде объективті шарттардан туындайтын еркі
көрініс табуға тиіс. Осыған байланысты конституциялық құқық ғылымның
алдында да Парламенттің жауапкершілігі проблемаларын зерттеу міндеттері
тұр.
Қазақстан Республикасының Конституциясын, өзге конституциялық
заңнамасын, сондай-ақ Парламенттің қызмет практикасын талдау оның
төмендегідей жауапкершілік түрлерін бөліп шығаруға негіз береді: 1) саяси
жауапкершілік; 2) құқықтық жауапкершілік.
Саяси жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Парламенті заң
шығарушылық функцияларды жүзеге асырады. Парламенттің саяси
жауапкершілігінің негізі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ Парламенттің
саяси жауапкершілігінің негізгі заң шығарушылық қызмет, сондай-ақ
Парламенттің саяси сипаттағы әрекеттер жасайды.
Құқықтық жауапкершілік. Қазақстан Республикасының Конституциясы
төмендегілердің: 1. депутаттың; 2. Палаталардың төрағаларының; 3. жалпы
Парламенттің құқықтық жауапкершілігін көздейді.
Конституцияда заңи жауапкершіліктің басқа түрлері де көзделген. Олардың
негіздерін екі топқа бөлуге болады: 1. депутаттың міндеттерін атқаруына
байланысты; 2. депутаттың Парламенттің шектен тыс жүріс-тұрысына
байланысты. Депутат бірінші топқа жататын әрекеттерді жасағаны үшін
депутатқа парламенттік тәртіптік жаза шаралары қолданылады. Алайда депутат
депутаттық мандатынан айырылмайды. Депутат екінші топқа жататын әрекеттерді
жасаған жағдайда, депутат депутаттық мандатынан айырылады. Бұл шара, біздің
пкірімізше, саяси-құқықтық сипатқа ие.
Парламент Палаталары төрағаларының құқықтық жауапкершілігі Қазақстан
Республикасының Конституциясында, сондай-ақ “ҚР-ның Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы” Конституциялық заңда, Мәжіліс пен Сенаттың
регламенттерінде көзделген. Парламент Палаталарының 1996 жылғы 20 мамырдағы
бірлескен отырысында қабылданған Қазақстан Республикасы Парламентінің
Регламенті Палаталарының бірлескен отырыстарын өткізудің шарты мен
тәртібін, Сенат және Мәжіліс регламенттерімен реттелмеген мәселелерді қарау
кезінде олардың өзара қарым-қатынасының, Палаталардың бірлескен органдарын
қалыптастыру және оның қызметін ұйымдастыру механизмін белгілейді 10.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессиялық тәртіппен
жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар Бюроларының,
тұрақты комитеттерінің және Палаталардың бірлескен комиссияларының
бірлескен және жеке отырыстарынан тұрады. Парламент сессиясы Сенат пен
Мәжілістің бірлескен отырысымен ашылады және жабылады.
Парламент Конституциялық заңдар қабылдайды, оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы
“конституциялық заң” деген атауды қабылдап, оған белгілі бр сипат берді. Ол
мынадан көрінеді, біріншіден, Конституция конституциялық заңдардың
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізбейтіндігін айқын белгіледі;
екіншіден, бұрын да айтылғандай, Конституция мен конституциялық заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізудің рәсімдік белгілерін нақтылады.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында республикалық бюджет,
Үкіметтің және республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп
комитетінің есептері бекітіледі. Бюджет пен есеп алдымен Мәжілісте, содан
соң Сенатта талқыланады. Республикалық бюджеттің Үкімет енгізген жобасы
қабылданбаған жағдайда Премьер-Министр Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға
құқылы.
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында Президенттің қабылданған
заңға наразылығы талқыланады. Президенттің наразылығы бір айдың ішінде
қаралмаса наразылық қабылданған болып есептеледі. Наразылық алдымен
Мәжілісте талқыланады, содан кейін қорытындысымен бірге зерделеу үшін
Сенатқа жіберіледі. Содан соң олар Палаталардың бірлескен отырысында
қарайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Президентке Парламенттің заң
шығару өкілеттігін беру туралы бастамашы болу құқығын береді. Президенттің
бастамасы Парламент палаталарының бірлескен отырысында қаралады. Қос
Палатаның бірлескен отырысында Премьер-Министр мен Ұлттық Банктің Төрағасын
тағайындауға келісім беру туралы мәселе қаралады. Осы мәселе бойынша
Президент жазбаша ұсыныспен Парламентке жүгінеді. Келісім беру рәсімі
Парламент Регламентімен қарастырылады және мәселе егжей-тегжейлі
талқыланады.
Конституцияға сәйкес Палаталардың бірлескен отырыстарында Үкіметтің
бағдарламасы қаралады. Премьер-Министр өзін Президент тағайындауынан
кейінгі бір айдың ішінде Парламентке Үкіметтің Бағдарламасы туралы
баяндамасын ұсынады. Баяндаманы депутаттар талқылайды. Қазақстан
Республикасы Конституциясы Парламенттің республикалық референдум тағайындау
туралы бастама көтеру құқығын қарастырған. Бастама Парламент Палаталарының
бірлескен отырысында әр Палата депутаттарының жалпы санының жай көпшілік
даусымен білдіріледі және қаулымен рәсімделіп, Президентке жіберіледі.
Парламенттің бастамасы Президент үшін міндетті болып есептелмейді, ол
мәселені жеке өзі шешеді, бастаманы қолдауы да, қабылдамай тастауы да
мүмкін.
Парламенттің қос Палатасының бірлескен отырысында республиканың
Конституциялық Кеңесінің конституциялық жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауы
тыңдалады. Конституциялық заңдылық – Қазақстан Республикасының
Конституциясы үшін де, Конституция теориясы үшін де жаңа ұғым. Қазақстан
Республикасы Парламенті Мәжілісінің құзыреті құрама екі бөліктен: 1.
Мәжілістің ерекше қарауына жататын өкілеттілік, 2. кезегімен қарау арқылы
әуелі Мәжілісте, содан кейін Сенатта жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz