Қазақ аңшылығы жайындағы мақалалар жинағы

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

Берікбол Балапанұлы

Қазақ құсбегілігі

(этнографиялық мақала)

Бағзы заманда көшпенші мал шаруашылығы мен шұғылданған ата - бабаларымыз қара қазан, сары баланың қамы үшін қиыр қонып шет жайлап, шөқбі шүйгін суы мол жерді тұрақ етіп, дархан дала сұлу табиғатпен туыстас болып кеткені баршаға мәлім. Бұл күнде ұлтымызда ұрпақтан - ұрпаққа мирас болып кешедлен бүгінге жеткен асыл мұралары да ауыз толтырып айтарлықтай десек болмас. Соның бірі қазақ құсбегілігі.

Ұлтымыз құсбегілікті қорасына мал салудың нышаны етсе, біреулер қыранды серуен құрып, көңіл көтеру, жүйке жазып, дене шынықтыру (спорттық түс алған қимылы) мақсатында пайдаланса, енді біреулер тірлігіне бола пайдаланған. Халық аузында:

Мылтық ұстаған мергендігіне сүйеніп атып алады,

Ит жүгірткен сілесіні қатып алады.

Бүркіт салған қызыққа батып алады, -

деп бекер айтылмаған. Мылтық ату, қақпан құру, індету, тазы жүзірірту, құс салу, қатарлы аң аулаудың түрлі тәсілдердің ішінде ұлтымыздың құсбегіліктің тетігін тауып, осы бір түз тағысы мақұлықтың ерекшелікігін дәп басып танып, бабын тауып, тілін біліп, ырқына көрдіріп орынды пайдалана білген. Ата - бабаларымыз құс бегілікпен айналысқан ұзақ тарихта жапалақ, құладын, тұйғын, қаршыға, үкі, қырғиларды - тоқал қанаттылар; сұңқар, лашын, бидайық, тұрымтай, жағалтай, күйкентай, ителгі және т. б. - ұшқыр қанаттылар; таз қара, құмай, көкдегей, тоғыс ай және т. б. құстармен қатар (көк серісі) атанған бүркітті - жалпақ қанаттыларға жатқызып, құсбегілер күнделікті тұрмыстағы сұранысына қарай, түз тағысы болған аңдарды алғызып, кәдеге жаратып, қажетін қанағаттандырған.

Бүркіт және бүркіттің дене мүшелері.

Түр тұлғасы жағына бүркітке ұқсайтын үлкен-кішілі талай құстар бар. Десе де басқа құстарға қарағанда бүркіт сұлу, сыптымыр, сымбатты келеді. Өңі қара қоңыр, тұмсығы көкшіл, шұғыл имек, көзі шүңіректеу. Көз қабағының алдына қарағанда алды сәл биіктеу көзі қара (ақ шегір, көк шегір, сары шегір, алтын шегір, қызыл шегір, қан шегірлер де кездеседі) . Биік қабақ, бақа басты, жұмыр төбе, отты көз (құмды көз, қанды көз, қара көз, қызыл көздер кездеседі) болса, қағылездігі қалт еткенді жібермейтін қырағы болады.

Екі топшы иығы кең, жауырыны жалпақ, жемсауы төмен, жұмыр қанат, құйрық тарағы мен шалғысы 14-18 тарақты болады. Шалғылы келеді.

Бүркіттің ұзын қанат, орта қанат, қысқа қанаты бір - бірімен қабаттасып тұрады. Жел өткізбейді. Оң жақ қанат астында 10 тал қауырсын бар. Ұшқанда ызыңдаған дыбыс шығарады. Иық жүні аққудың мамығындай үлпілдеп тұрады. Бүркіттің екі жілік бұлшық етінің арасы алыс, аяғы көкшіл, бау тағар жілігі қысқа, жіліншік қыры жылан қабыршақты бедерлі келеді. Төрт саусағы салалы. Тұяғы ілгек, үсті жұмыр, асты жыланның бауыры тәрізді, әр саусағының 9-7 тал маржан бедері болады. Мұны «тас» дейді (жеті тасты бүркіттен қыран көп шығады) . Бүркіттің жүні (мамық) негізінен екі түрлі болады: қауырсындарының формасы дөңгелектеу келгені «торамды жапырақты, ұзыншақтау келгені «тал жапырақты» деп аталады (жеті тасты бүркіттің көбі тал жапырақты болады) .

«Үшті теуіп өлтіріп, бірін жейтін» құстың қасқыры аталған, атқан оқтай тенбіні бар ителгіні ауызға алмағанддда, бүркіт басқап жануарлардан жасқанбайды. Ыстық, суыққа төзімді алған бетінен қайтпайтын төзімді келеді. Бүркіт бір тойып алса онда ол 15 күндік аштыққа шыдайды. Жаз күндері шөлдеуік келеді. Бүркіттің денсаулығына көңіл бөліп дерт - дербезден аман сақтаса, 30-40 жасайды.

Еркек құстың үстінгі еріндегі томпақты азу дейді.

Ұрғашы құста бұл белгі байқалмайды. Аталық құс денесі кішкене, аналық құс мелжемді үлкен болды. Ұлтымыз «бүркітті аспан серісі, киелі құс» деп біліп шошыған баланың бесігіне қондырып, пәле - қазадан аластап отырған. Бүркіттің қадір-қасиетін әр қандай қазақ жоғары бағалайды.

Бүркіттің жаратылыстық ортаға қарай бөлінуі:негізінен ұлы тауларды мекендейтін бүркіт, жаратысытық экологиялық ортаның ұқсамауы мен ауа-райының ықпалына қарай, әр қайсы жерде мекендеген бүркіттің өң - түсі бір - біріне ұқсамайды.

Алтай тауы үстірт, суық, қарлы, ызғарлы, биік, таулы район болғандықтан суық орында түлеген балапанның денесіндегі ақ мамық жүндері мол болып, тірнек, тас түлек кезіне дейін денесінен айырылып кетпейтіндіктен бұл жерді мекендеген бүркітті - Алтайдың ақиығы дейді.

Барлық тауында, сар тауда, ойпат райондарда жасаған бүркіттердің өқауырсын жүні мол. Мамық жүні азырақ болып, қауырсындарының түсі жасаған тауының реңіне ұқөсап, сарғыш келгендіктен мұны Барлықтың ала қанаты және Сары таудың «көбік сарысы» (бұл жердің бүркіттерінің денесі кесек тұлғалы келеді) десе, Қобда, Бәйтік, Шыңғыс, Боғда тауларының бүркіттерінің түсі көбінесе көмір қара келетіндіктен Қобаданың «қол бауыр қарасы», «Боғаданың қара керісі», Шыңғыстың «Кезбе қарасы» деп сұңғыла құс бегі халқымыз бүркіттің жасаған жаратылыстық ортасына қарай алуан түрлі ат қойып, оларды бір - бірінен парықтаған.

Құс бегілердің құсты сынауы мен жас шамасын айыруыжүйрік аттың шашасын танығандай, қазақ құбегілері де құсты болмыс бітімінен таниды. Көшкен елдей әр жэайсаңға бір дамылтап, «атан өлсе сойлыр, атам өлсе қойлар, қансор қайдан табылар» деп аңшылықтың қызығымен қытымыр қысты серуендеп өткізетін кәнігі көз құсбегі бабаларымыз бүркітті болмысынан, түр тұлғасынан сынып, зерделеп «алса бүркіт, алмаса ләумінген шоршыт» деп бүркіт біткеннің қыран бола бермейтіндігін айтқан (алайда қыранның белогісі түрлі - түрлі айтылып жүр) .

Құс бегілер құстың тұғылда, қолда отырысына көз жіберіп, тұмсығынан тегеуріне дейін көз салып, қанат - құйрығын жайғыздырып, сан етімен құйрығын сипап, күйін біліп, адамға үйірсектігін байқаған соң, көз таразысымен бүркіттің дене формасына, басына тұмсығына, танауына, маңдайына, ехуіне, тіліне, құйрық тарағы мен шалғысына, санына, ғ саусақ маржан бередіне дейін зер салып, бүркіттің әр қайсы дене мүшелерінде қырандық қасиеттердің бар жоқтығын білген.

Нағыз қыран бүркіттің дене формасы дөңгелек келеді. Құстың ең мықты қаруларының бірі тұмсығы болғандықтан, құсбегілер назарынан еш уақытта қалыс қалдырмайды. «Қылыш тұмсықты» бүркіттерді көргенін құтқармайтын қырандар қатарына жатқызып, тұмсық мүйізі дөңес, қошқар тұмсықтау келген бүркітті «орақ тұмсық» деп бабы қаттылау, оңайлыққа қайыру бермейттін қыфрандар қатарына жатқызса, мүйіз тұмысғы ұзын, сүйірлеу келгенін «кешкіл тұмсық» ұшқыш, шүйіліп шабыттағыш келеді десе, тұмсық мүйіз, көбелелерімен тұяқ мүйіз көбелерінің өңіне қарай «көк тұмсық» аталған бүркіттерді «көк перісі» бар көк тұмсық дейді.

Бүркіт танауының тесігі кең болса, тынысты болып, арпалыста көп шашамайтын болады. Құс бегілер бүркіттің жарғақ маңдайының көтеріңкі келгенін жақсылық нышаны деп, аузының езу жырығы көзінің артына жетер болса, «жыртық езу, кер ауыз» дескен.

Құсбегілер бүркіттің кішкене тілінің ұшындағы реңге байланысты бүркіттің тілін - қара тіл, қызыл тіл, боз тіл деп бөледі.

Көп бапқа қарамайтын, күту талғамайтын бүркіттің тілі қара болғандықтан «қанға тоймас, қара тіл», бабын таппаса зар күйіне түспейтін, шабыты оңайлықпен келмейтін бүркіттің тілін - боз тіл, бап сүймейтін бүркіттің тілін- қызыл дейді. Нағыз қыран бүркіттің көзінің алдынан арты сәл биіктеу, қабақсоқтылау келеді. Темір қанат, шоқпар сан, жуан сіңір, талтақ бұтты, саусағындағы маржан бедері 9- ға толса, тоғыз тасты құстан қыран көп шығады. Бес тасты құстарды түлкілік құс деп атайды. Басқа құстарға қарағанда қыран бүркіт шалғын келеді. Тұғырға отырып, қонданғанда 3-4 шалғысына дейін айқасып тұрса, ұшымды болады. Мұндай құстар ұшса биіктемей, жер бауырлап ұшады. Биіктен түйіліп түсетін құстардың ұшымы баяу, еті әлсіз болады. Шалғысының ұшы бір - біріне әрең тигенімен, шалғысы айқаспайтын құсытың ұшымы шабан келеді. Құйрық тарағы 18-20 тарақты қыран бүркіт өте қарымды болады.

Құсбегілер бүркіттің кеудесін айналдырып өлшегендегі ұзындығы бас құйрығының аралық ұзындығымен бірдей болса қыран деп білген (әлсіз бүркіттің кеуде айналым ұзындығынан бас-құйрық аралық ұзындығы қысқа болады) .

Қыран бүркіттерде «жел өкпе», «дала құйын», «мақташақ», «қызғаншақ» мінезділер де кейде сыр бермес, бір тоға, сабырлы, қайсарлыларда аразма аңқылдақтары да кезігеді. Мұндай бүркіттердің тілін біліп, бабына келтіру құсбегілердің бабына байланысты. Сайып келгенде әл - қуатына тездігіне сай жүректі, қырағы құсты қыран дейді. Құсбегі бабаларымыз құс табиғатына туа біткен қасиеттерді жете танып, қыранның қырағылығын көрегендікпен көріп білген.

Бүркіт 20-30 жыл жасағанымен қазақ құсбегілері аузында бүркіттің жасы туралы атаулар түрліше айтылады. Бүркіттің жасы 12 тал құйрығымен 8 тал шалғысына қарап межелейді. Төменде 20 жылдық құс бегілік барысындағы тәжіибеме сүйеніп, бүркіттің жасын айырмақпын (менің бұл жас айыруым жүйелі деуден аулақпын) .

1) . Бір жастағы балапан: сары ауыз, сары аяқ, құйрығының үсті ақ, шалғыдан сынық сүйес артық тұрады. Бұл мезгілде түсі қара ала болады. Жыл сайын бүлеп шалғысынан төртеуін, құйрығынан алтауын тастап жаңалайды. Қалғанын келер жылғы түлеуде тастап, екі жылда бір құйрық шалғысын жаңалап отырады. Бүркіт құйрық шалғысын жаңалаған сайын екі түлегенде құйрығы шалғысынан бір елі қысқарып отырады.

2) . Екі жастағы тірнек кезінде екі түлейді. Шалғысынан артып тұрған құйрығы бір елі қысқарады.

3) . Үш жастағы тас түлек. Құйрығы екі елі қысқарады.

4) . Төрт жастағы құм түлек. Төрт түлейді, құйрығы үш елі қысқарады.

5) . Бес жастағы қана. Бес түлейді. Құйрығы төрт елі қысқарады.

6) . Алты жастағы жана кезін. Алтыншы рет түлеп, құрығы бес елі қысқарып, шалғысымен құйрығы теңеледі. Осы мезгілден бастап балапан басады.

7) . Жеті жастағы құм түлектің шалғысы құйрығынан ұзын тұрады.

8) . Сегіз жастағы барыштың құйрығы қысқарады. Ағарғаны азайады (бұл мезгілде құйрығы шалғысын санап, бүркіттің түлеуіне ақарай жасын айырады) .

Бұдан былайғы жас атауларды: тоғыз жасты - қоңыр түлек; он жасты - кері түлек; он бір жасты - ақ түлек; он екі жасты - ақырғы жасты түлек деп атайды.

Бүркіттің өсіп жетілуі мен құсбегілердің бүркітті ұстау амалы.

Аналық бүркіт пен аталық бүркіт аспанда шарықтап жүріп, шағылысып нәсіл қалтырады. Қолда өскен қолбала бүркіт нәсіл қалтырғысы келгенде, иесіне қыр көрсетіп, көзі жасаурап, салған аңға түспейді (жағдайды білген құсбегі бүркітті қоябереді) .

Бүркіт жана түлек жасынан бастап, балапан басады, ұясын қаңтарда бітіріп, ақпанның орта мезгілінде жұмыртқалап (жұмыртқасын айлар бойы аязға тастап), мамырда шайқап, маусым соңында (шілденің басында) ұшырады. Бұл мезгіл ұядан алуға қолайлы кез. Балапандардың ұшуға әл шамасы жеткен-жетпегендігін шалғысының айқасу-айқаспауынан анықтаймыз.

Балапан шыққаннан кейін ұяға салған, ата қыран жем тасиды. Жем тасып жүріп, бүркіт өз күшіне өзі сүйеніп өмір сүруді балапандарына үйретеді. Балапан алғаш ұядан ұшқанда, ана бүркіт қанатының асты-үстіне алып, көтеріп әкетеді. Бала бүркіт шабыттанғандығынан шабыттап ұша береді. Балапан ұядан қияға самғағаннан кейін қазан даулында анасынан «қанжығада көрісейік» - деп бөлініп кетеді. өз тамағын өзі тауып жейді, ана бүркітке қайта қосылмайды. Тамағын тауып жей алмаса анасын қайта іздеп табады.

Қазақ құсбегілерінің бүркіт ұстау жолы екі түрлі: бірі -ұядан балапан алу, енді бірі - түс қырандарын түрлі айла-шарғы арқылы ұстау.

Ұядан балапан алу, бүркіт балапанның амандығы үшін, бөгде жан-жануарлардың қастық сайлауынан сақтанып, ұясын құз қияға, жалама-жартас беттеріне, биік ағаш басына салатындықтан жалғыз жарым адамның ұядан балапан алу қиынға түседі.

Балапан алушы құсбегі, бүркіттің қай құз басында айналып ұшып жүргенін байқаған соң ұясын межелеп, балапан алуға жолдас-жораларымен сақадай сайланып, аттанысқа келу керек (бұл мезгілде аналық бүркітке қарағанда аталық бүркіттің көзіне шалынып қалсаңыз, шабуылға төтеп берерлік шарт әзірлеу керек) .

Көбінесе құсбегілер жалғыз жұмыртқадан қыран шығады деп балапанның жалқы болуын тілейді.

Түз қырандарын ұстау: Қолбала бүркітке қарағанда, түзде өскен бүркіт әдепті, ұшқыш, мөлшерлегіш, сергек табиғаттың ыстық-суығына шыдамды келеді. Албаты шақырмайды, жан-жануарларға албаты түспейді. Қазақ құсбегілері өзіндік айла-тәсілдеріне қарай, түз бүркітін ұстаудың түрлі әдістерін тапқырлаған.

Бірінші, тор құрып ұстау. Тор екі түрлі болады. Тор көзі үлкен келгені бүркіт торы, кішкене келген қаршыға торы делінеді. Жіңішке ширатылған жіппен дөңгелек шеңберлі тор жасап, торды жайғандағы биіктігі 2 м 30см мөлшерінде болады. Тордың қабырғаларын тордың биіктігіндей шыбықпен іліп көтеріп қояды, шыбықтың ұшын ұштап, жерге шаншиды, бір-екі жерден қазық қағып, тордың жібін байлайды. Тордың ішіне қоян т. б. жануарлардың (салмағы 5-6 кг) етін шырға етіп байлайды. Бүркіт торға тік шаншылып түседі, бірақ қайта ұшқанда көлбеу ұшатындықтан кереге көз торға ілініп қалады.

Екінші қақпан құрып ұстау: құсбегілер бүркіттің жиі отыратын жерін тауып, (жеп отырған жемтігінің үстіне қақпан құратындар бар) қақпан бойлайтындай қазып, қақпанның қандауырының екі жақтауына бүркіттің аяғын зақымдамау үшін киіз орап, қақпанды тиектеп, қазылған жерге қойып, қақөпанның бетін жазда топырақпен, қыста тезекпен жабады, мұны қазақ «Басар» дейді.

Үшінші бүркітті тояттатып ұстау: аң құстың етіне сылқия тойған бүркіттің салмағы ауырлап, өзін-өзі көтере алмай, жер бауырлап далбақтап ұша алмай қалады. Мұндай орайға кез-келген адамдар ұшқыр атпен бастыртып жүріп қолға түсіреді.

Бүркітті қолға бағуда (қолбала бүркітке) істетілетін саймандар.

Ұлтымыз құсбегілікпен айналысқан ұзақ тарихта, қырандарды баптауға, алып жүруге қолайлық тудыру үшін көптеген саймандар жасап істеткен, әрі бұл саймандар бүгінгі таңда мәдени мұра болып ұрпақтан-ұрпаққа қалып отыр.

Төменде жиі қолданылатын, құсбегілекте кем болса болмайтын аспаптарды атап өтпекпін.

Томаға - бүркіттің басының үлкен-кішілігіне қарай ұлтаннан тігілген, бүркіттің көзін басын тұратын, төбесі үшкір, тұмсық шығарып ойма бас киім. Шебер адамдар күмістеп, сәндеп тігеді.

Пиала - құстарды ат үстінде қолға қондырып алып жүруде істетіледі. Еліктің басқа да аңдардың мойын терісін бітеу сойып, бүркіттің тұяғы өтпейтіндей илеп, қолғап жасап, құсбегі қолына киіп ат үстінде бүркітті алып жүреді.

Балдақ - құстарды ат үстінде алып жүретін негізгі аспап, ағаштан немесе таутекенің мүйізін отқа салып балқытып, мүйіздің ұшынан аша шығарып, сыртын жезбен орайды. Балдақтың ашасын, бүркіттің алған қолдың астынан тірейді. Енді бір жағын ердің алдыңғы қанжығасына бекітеді.

Тұғыр - орындық тәрізді үш пұтты ағаштан шабылған құс отыратын аспап.

Бүркітті қолға көндірудің тәсілі.

Құсты қол қанат етуде алдымен қолға үйрету қажет. Ұясынан алған балапанды (қолбаланы) еркін түлетіп адамға үйір қылу үшін кең шарбақ үйшік ішіне балапанды бос қояды. Сырттан жас ет әкеліп береді. Үлкен ыдысқа су құйып алмастырып тұрады, суды ішпеген күнде де бауырын төсеп шомылады. Қанат құйрығының сынбауының алдын алып тұғыр орнатып, аяқбау тағып, «топ қанат» болмасын деп шыжымдап ұшырып тұру керек. Қолға үйренген соң өзі-ақ қайтып келеді (түрлі ат қойып, мысалы алтын шоқпат т. б. шақырып үйретуге болады) .

Даладан ұстаған түз бүркітін қолға үйрету оңайға түспейді. Олар тағылығын істетіп, мүйіз сүйек (иығының үстінде түймедей екі сүйек томпиып тұрады) . Тегеуірін, тұмсық қатарлы қаруларын істетіп, қанатын сабалап, айбар қып қарсылық көрсетеді. Құсбегілер бүркіттің аяғына білезік формасында аяқбау жасап (құс аяғының қажалуының алдын-алуы шығады) . Оған шыжым тарғып, тегеурінін іске қосуын тежейді. Құсбегілер қолбала болсын, түз бүркіті болсын барлығын адамға үйірсек ету үшін, атпен алып жүргенде тегеурінімен қолды қыспайтын, атпен шапқанда өз денесін өзі билеп, меңгеріп отыра алу үшін ырғаққа отырғызады.

Кең үйдің ішіндегі діңгекке (мәтшаға) арқанды, жіпті алтыбақан тәрізді шумақтап байлап, (бүркіт алысып-арпалысқанда қанаты жерге тимейтіндей етіп) оған бүркітті отырғызып, 2-3 күн тыным алдырмай әлпеншек тептіргендей тербелтеді. Міне бұл ырғаққа отырғызу делінеді.

Тербеліс барысында (ырғаққа отырған мезгілде) бүркітке тамақ берілмейді, көз шырымын алшдырмайды, жіпті тербегенде құлап кетудің алдын алған бүркіт шалқайғанда артқы саусағымен, еңкейгенде алдыңғы саусағымен жіпті шеңбектеп өзін теңшеп отырады. Мұндай қинау уақыты ұзағанда бүркіттің бұлшық еті босап, қол-аяқ тарамыс таратылып, талықсып, ырғақтан салбырап түскенге дейін болады. Осылай қинау бүркітті қайсарлыққа, сергектікке баулиды.

Бүркітке томаға кигізу ырғаққа отырғызған мезгілде істетіледі, өйтпегенде аяғымен томағасын қағып түсіріп жібереді (ырғаққа аяғын көтерсе құлап кету қауіпі бар) . Егер бүркіт шалқалап томаға салдырмаса, ыдысқа су құйып арт жағына қояды. Бүркіт томаға салдырмай шалқалағанда, басы суға малтырылып, шалқалағанын қояды.

Міне мұндай тынышсыздық, ұйқысыздық (құс тез ұйықтап, тез оянады құс ұйқы дейтініміз осы), ашаршылық бүркіттің тағылығын басып адамға үйірсектігін, қолға қондырғандағы орнықтылығын қалыптастырады.

Бүркіт адамға үйірсек болып, қолға көндігіп, жуасығаннан кейін, тұяғын, тұмсығын жетілдіру үшін су бойынан шымды жұмсақ жерден орын жасап, екі аяғын алмастырып тұруға қолайлы, сирақ жүні жетілуге ақаусыз болу үшін, бір аяғының артқы жілігінің, енді бір аяғының артқы саусағынан байлап, желге қарсы ұшып, өзін-өзі серпіліп тұратындай етіп, ұзын шыжыммен сазға байлайды.

Бұл мезгілде жемді тастап береді. Қолдан берсе адам көрсе болды тамақ іздеп алысып тұратын, әрі кейін қайырған (аңға салған) кезде адамға түсетін әдет қалыптастырады. Сондықтан бүркітті үркек етіп баулыған жөн.

Бүркітті баулып, бабына келтіріп, қайыру әдісі.

Түз бүркітімен қолбаланы баулу құсбегілердің күтімі мен тәрбиесінде, құсбегілер бүркітті ашықтырып, етке дәмдендірген соң, етті пиалайдың бармағына қыстырып, шоқтыртып, қолдан жұлдырып үйретеді. Алыстан кал-кал (алғыр, алтын, шоқпар, мұзбалақ) деп шақырып, құлағына дауысты сіңісті етеді.

Иесіне әбден үйренген соң бүркіт иесінің дауысын жазбай таниды. Қолбаланың топқанат, түзден ұстаған бүркіттің шауы болып қаламау үшін, оны жиі-жиі ұшырып тұруы қажет.

Құсбегілер бүркітті аяқ баулау, томағалау, жем шоқыту, ұшырып қолға қайта қондыру т. б. шарттар табысты түрде орындалған соң шырға тартқызады. Шырға дегеніміз - түлкі, қоян қатарлы ұсақ аңдардың терісін сүйретіп, бүркітті тамсандыру, шабыттандыру.

Бүркіт сүйреген теріге іркілмей түсіп, қайта қолға қонса, баулудың өнімі болғаны (қолдан етті алып қашып, иесінен үріксе, қайта баулуға тура келеді) . Мейлі түз бүркіті яғни қолбала болсын, шырға тартудан сәтті өтсе кіл бабында түлкі немесе қояндарға (күйі жетерлік аңға) салады.

Қолбала алғашқы аң қуғанын пыштақтап мақтаныш етеді. Бұны халқымыз - бауашар дейді. Тұңғыш алған олжаны құсбегі тырнақ алды деп ырымдап, өз қанжығасына байлайды.

Халқымызда «ат бапқа шабады, баққа шаппайды» деген тәмсіл бар. Құста жүйрік ат тектес. Жүйрік ат бабына келмесе шаппайды, бабы келмесе құста аңңң алмайды, сондықтан құсты зар күйіне келтіріп, аңға салу керек.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.