Мектеп оқушыларында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері
Кіріспе.
І Тарау. Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми .теориялық негіздері.
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және құрылымы
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың педагогикалық мәні.
ІІ .Тарау. Оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері
2.1 Мектеп оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері.
2.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастырудың әдіс тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
І Тарау. Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми .теориялық негіздері.
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және құрылымы
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың педагогикалық мәні.
ІІ .Тарау. Оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері
2.1 Мектеп оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың бүгінгі күнгі ерекшеліктері.
2.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастырудың әдіс тәсілдері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша А
Қосымша Б
Қосымша В
Зерттеу көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір – қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауатты дағдыларын -ұнамды мінез -құлық нормалары мен рухани адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру қажет екені, Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» жолдауында жан -жақты негізделген.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, «Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында»... жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау» -міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзетілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу -тәрбие жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынандай бағыттарда дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы -педагогтар ой -пікірлері мен көзқарастары (Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А. Ясауи, А. Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х. Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, «Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында»... жеке адамның рухани және күш қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау» -міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзетілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу -тәрбие жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігін айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынандай бағыттарда дамып келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы -педагогтар ой -пікірлері мен көзқарастары (Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А. Ясауи, А. Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х. Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы». Егемен Қазақстан №194, 1994.
2. Қазақстан Республикасының « Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы ».
Егемен Қазақстан. №151, 1997.
3. Балтер.К. Шейнберг Л. Здоровый образ жизни/Пер. с.ан. яз. М., 1997.
4. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни. -М., 1999.
5. Куховицкий Л.М. Помощь своей судьбе. -М., 1999.
6. Малахов Г.П. Создание собственной системы оздоровления СБП., 1995.
7. Педагогика здоровья. -М., 1991.
8. Петрушин В.И. Психологические аспекты деятельности учителя и
класного руководителя. М., 2000.
9. Прихожан А.М. Психология неудачника. Тренинг уверенности в себе.
М., 1999.
10. Система образования П.С. Брегга. М., 1994.
11. Амантурин Ш. Мұғалім және оқу тәрбие жұмысы А., 1978.
12. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі. А., 2004.
13. Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. А., 2004.
14. Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелілік деңгейін бағалаудың
өлшемдері. -А., 2006.
15. Каплиева А.Қ. Оқушылардың бойында рухани -адамгершілік
құндылықтар негізінде салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастыру
Автореферат. А., 2002.
16. А. Жамбылова Формирование 30Ж подрастающего поколения в
условиях целюстного педагогического процесса школы. А., 2002
17. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақтың ой -пікірі антологиясы. А., 1995.
18. Салауатты өмір салтын қалыптастыру негіздері (оқу- әдістемелік құрал)
А., 2000.
19. Мектеп жүйесіне салауатты өмір салтын енгізу әдістемесі. /
Республикалық әдістемелік кеңес жинағы. А., 2002.
20. Жатқанбаев Ж. Валеология. Оқулық. А., 2004.
21. Агаджаиян Н.А. “Ритмы жизни и здоровья”.
22. Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңы. Қаз. мұғалімі.
1992. 18 қаңтар.
23. Қазақстан Республикасының Орта білімді вдамыту тұжырымдамасы
Алматы, 1997.
24. Қазақстан Республикасының Гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы. А., 1994.
25. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. А., 2000.
26. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие тұжырымдамасы. А., 1993.
27. Қазақстан Республикасының Үздіксіз білім беру жүйесінде салауатты
өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасы. А., 2002.
28. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының ролі. А., 2002.
29. Теория и практика воспитательних систем / Ред. кол. Л.И. Новикова и
др. М., 1993.
30. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика А., 1980.
31. Болдырев Н.И. Тәрбие методикасы. А., 1980.
32. Усманов Ә.Ә. Педагогика. А., 2005.
33. Машанов А., Әл -Фараби және Абай. А., 1994.
34. Бержанов Қ., Мусин С., Педагогика тарихы. А., 1984.
35. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
36. Айтмамбетова Б.Р., Керилов Л.К. Төлеубекова Р.К. Тәрбие процесінің
мәні мен мазмұны. А., 1991.
37. Мұхамбетова С.Қ. Педагогика. негізгі ұғымдар, анықтамалар, сызбалар
мен кестелер, ықшам сызықтар. А., 2002.
38. Ілиясова А.К. Класс жетекшісінің жүргізілетін тәрбие жұмысының
жүйесі. А., 1991.
39. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы. А., 1991.
40. Хрепкова А.Г. Колесов Д.В. Жаманнан жирен.
41. Хрепкова А.Г. Колесов Д.В. “Ұл өссе ұяға, қыз өссе қияға” А., 1987.
42. Нурғалиев Х. Мектеп оқушыларының гигиенасы. А., 1980.
Жолдауы». Егемен Қазақстан №194, 1994.
2. Қазақстан Республикасының « Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы ».
Егемен Қазақстан. №151, 1997.
3. Балтер.К. Шейнберг Л. Здоровый образ жизни/Пер. с.ан. яз. М., 1997.
4. Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни. -М., 1999.
5. Куховицкий Л.М. Помощь своей судьбе. -М., 1999.
6. Малахов Г.П. Создание собственной системы оздоровления СБП., 1995.
7. Педагогика здоровья. -М., 1991.
8. Петрушин В.И. Психологические аспекты деятельности учителя и
класного руководителя. М., 2000.
9. Прихожан А.М. Психология неудачника. Тренинг уверенности в себе.
М., 1999.
10. Система образования П.С. Брегга. М., 1994.
11. Амантурин Ш. Мұғалім және оқу тәрбие жұмысы А., 1978.
12. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі. А., 2004.
13. Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. А., 2004.
14. Тәрбие үрдісі мен оқушылардың тәрбиелілік деңгейін бағалаудың
өлшемдері. -А., 2006.
15. Каплиева А.Қ. Оқушылардың бойында рухани -адамгершілік
құндылықтар негізінде салауатты өмір сүру дағдыларын қалыптастыру
Автореферат. А., 2002.
16. А. Жамбылова Формирование 30Ж подрастающего поколения в
условиях целюстного педагогического процесса школы. А., 2002
17. Жарықбаев Қ. Қалиев С. Қазақтың ой -пікірі антологиясы. А., 1995.
18. Салауатты өмір салтын қалыптастыру негіздері (оқу- әдістемелік құрал)
А., 2000.
19. Мектеп жүйесіне салауатты өмір салтын енгізу әдістемесі. /
Республикалық әдістемелік кеңес жинағы. А., 2002.
20. Жатқанбаев Ж. Валеология. Оқулық. А., 2004.
21. Агаджаиян Н.А. “Ритмы жизни и здоровья”.
22. Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңы. Қаз. мұғалімі.
1992. 18 қаңтар.
23. Қазақстан Республикасының Орта білімді вдамыту тұжырымдамасы
Алматы, 1997.
24. Қазақстан Республикасының Гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы. А., 1994.
25. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. А., 2000.
26. Қазақстан Республикасының тәлім – тәрбие тұжырымдамасы. А., 1993.
27. Қазақстан Республикасының Үздіксіз білім беру жүйесінде салауатты
өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасы. А., 2002.
28. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының ролі. А., 2002.
29. Теория и практика воспитательних систем / Ред. кол. Л.И. Новикова и
др. М., 1993.
30. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика А., 1980.
31. Болдырев Н.И. Тәрбие методикасы. А., 1980.
32. Усманов Ә.Ә. Педагогика. А., 2005.
33. Машанов А., Әл -Фараби және Абай. А., 1994.
34. Бержанов Қ., Мусин С., Педагогика тарихы. А., 1984.
35. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
36. Айтмамбетова Б.Р., Керилов Л.К. Төлеубекова Р.К. Тәрбие процесінің
мәні мен мазмұны. А., 1991.
37. Мұхамбетова С.Қ. Педагогика. негізгі ұғымдар, анықтамалар, сызбалар
мен кестелер, ықшам сызықтар. А., 2002.
38. Ілиясова А.К. Класс жетекшісінің жүргізілетін тәрбие жұмысының
жүйесі. А., 1991.
39. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы. А., 1991.
40. Хрепкова А.Г. Колесов Д.В. Жаманнан жирен.
41. Хрепкова А.Г. Колесов Д.В. “Ұл өссе ұяға, қыз өссе қияға” А., 1987.
42. Нурғалиев Х. Мектеп оқушыларының гигиенасы. А., 1980.
Кіріспе.
Зерттеу көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің
бірі: олардың отан сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір – қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауатты дағдыларын -ұнамды мінез -құлық
нормалары мен рухани адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру қажет
екені, Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 жолдауында жан
-жақты негізделген.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және
адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған
білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім
мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында... жеке адамның рухани және күш
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау
-міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзетілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу -тәрбие
жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігін
айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынандай бағыттарда дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы -педагогтар ой -пікірлері мен көзқарастары
(Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А. Ясауи, А.
Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х. Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
- Оқу тәрбие процесінде оқушылар мен студент жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелері (Ж. Ембергенова, Б.Қ. Мұхаммеджанов,
Қ.М. Рахымғали, Ю.В. Салов, Г.Ж. Нұрышиева, Б.Қ. Игенбаева, Ж.З.
Торыбаева, Е.Ю. Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық мәселелері (А.С.
Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж. Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру
тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К. Сатпаева, А.С. Әділханов, Л.З. Тель,
Е.Д. Дәленов, А.А. Ақанов, К.Ә. Жанабердиева, З.Г. Брусенко, С.Р.
Рахметова және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушыларды салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей
тұрғанымен, мектеп қабырғасында оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп
және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қолбалылық орын алып отырғандығы байқалады.
Сондықтан, біздің зерттеу мәселеміз оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыдан негіздеу болып табылады. Бұл
мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап тақырыбын Мектеп
оқушыларында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері деп таңдауға
мүмкіндік берді (5-9 сынып).
Зерттеу объектісі - негізгі мектептің оқу – тәрбие үрдісі;
Зерттеу пәні - оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу мақсат міндеттері:
1. Салауатты өмір салты, Салауаттану , өмір салты ұғымдарының
анықтамаларын нақтылау;
2. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың теориялық
негіздерін айқындау;
3. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың өлшемдерін,
көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
4. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың әдістемесін жасау,
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу базасы: Эксперимент Шымкент қаласындағы № 65 гимназия
мектебінде өткізілді. Экспериментке 90 оқушы, оның ішінде 30 эксперимент
тобында 60 бақылау тобында өтті.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
І Тарау. Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми -теориялық негіздері.
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және құрылымы
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн
тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан сүйгіштік
сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық
пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын,
салауаттылық дағдыларын ұнамды мінез құлық нормалар мен адамгершілік
құндылықтар арқылы қалыптастыру қажеттілік екені, Ел президенті
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан -2030 жолдауында жан жақты
негізделген.
Соның айқын дәлелі ретінде Салауатты өмір салтын қалыптастыру атты
бағдарламасы жұмыс жүргізілуде. Осы іс – шараларды нақты іс -тәжірибеге
жүзеге асыру барысында мектеп оқушылары арасында денсаулықты күте
білудің негізгі мықтап қалатыны белгілі. Сонымен қатар, бұл, мұғалімдер
ғалымдар мен ата -аналардың да бір -бірімен үйлесімді жұмыс жүргізуін
қажет етеді.
Адам болмысының өзегі -тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, әрі
қарай адамның күрделі табиғатына, өмір сүрудің түпкі себептерін қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін қарайтын рухани адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізгі болады. Адам өзінің бойында нағыз адам қасиеттерді
дамытып, өзімен өзі қоршаған дүние туралы ақыл -ой көмегімен жиналған
білімдерін адамгершілікпен ұйымдастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Сондықтан, білім мен тәрбие барысында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдысын рухани – адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастырудың тиімді
жолдарын іздестіру қажет.
Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М. Дулатов,
Х. Досмұхамедов, Н. Құлжанова, Ш. Құдайбердиев т.б.)
еңбектеріндегі салауатты өмір сүрудің дана жолын адам тәрбиесінде
пайдалану туралы айтқан ақыл -өнеге, өсиет сөздерінен басты идеаларынан
көруге болады.
Мәселен, Әл -Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп өз
қабілетін шыңдап, өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады- десе, Қ.А. Ясауи
Адамның жетілуінің нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының Қырық бірге жұғыспау, Жетіге тиіспеу,
Он екіден айрылмау, Тазалықты сақтау деген еңбектерінде салауатты
өмір салтының мағыналы ережелерін ұсынады.
Қазақтың ұлттық ғалымы Ш.Уалиханов салауатты өмір салты адаммен
табиғат құндылығының үйлесімділігінен деп айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде салауаттылыққа тәрбиелеуде, иман, әділдік,
адалдық -ақ көңілділік, сыпайылық – шын берілгендік, адал -ниет, өсиет,
жомарттық- кеңпейілділік, үнемді – орынды жұмсау мәселелерімен
байланыстырды.
Абайдың тәлім – тәрбиесінің маңыздылығы оның қара сөздері арқылы
салауаттылыққа, парасаттылыққа, рухани тазалыққа, адамның санасын
салауатты өмір сүруге қажетті екеніне уағыздаған қағидаларынан білуге
болады. Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы
салауаттылыққа бастаған қағидалары қазіргі таңда мәнін жойған жоқ.
Одан кейінгі ұлттық тәлім тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым -педагогтар
еңбектерінде адамгершілік, парасаттылық идеаларын кеңінен уағыздап,
денсаулық, салауаттық туралы көптеген мәдени деректер қалдырды. Мәселен,
Ш.Құдайбердиевтың Үш анық шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын
көрсете отырып, ақылдылыққа, мейрімділікке, парасаттылыққа шақырады. Х.
Досмұхамедовтың Салауатты өмірге тәрбиелеудегі Оқушылардың саулығын
сақтау , Адамның тән тіршілігі еңбектері салауатты өмір сүрудің
алғашқы әліппесі болып саналады. Салауаттылыққа тәрбиелеу саласы мол,
мазмұны өте бай. Салауаттылық бір жағынан, халықтың тұрмыс тіршілігі
болса, екінші жағынан, тәрбие өзегі мен өмір сүру жолын қалыптастыратын
жиынтық. Салауаттылық пробелмасына ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап
назар аударылып, бұл мәселелермен көптеген ғылым салалары: философия,
әлеуметтану, медицина, педагогика, психология, валеология
айналысқандығын олардың осы мәселе ішінара зерттеу нысанасы болғандығын
көптеген ғылыми еңбектер айқындайды. Мәселен, психология ғылымы
салауаттылыққа жан дүниенің қалыптасу ерекшеліктерін зерттесе, философия
ғылымы – өмір сүру дүниетанымын, медицина ғылымы – денсаулық сақтау,
валеология ғылымы - салауатты өмір салтын қалыптастыруды зерттейді.
Салауаттылық ұғымын педагогикалық тұрғыда, өзінің өмір сүрудегі орны,
негізгі өзегі мен мән мағынасында түсінуі (К.Оразбекова), салауаттылық -
адам өмірінің құндылықтары (өмір, денсаулық, тұрмыс, төзімділік, күш қуат
т.б.) негізінде жүзеге асатын болмыс (Қ.М. Рақымғали) және т.б. өмір
сүруге ұмтылған мақсатты айқындайтын рухани күш деп қабылдауға
мүмкіндік береді.
Салауаттану - денсаулық сақтау тұжырымдамасының өзекті мәселесі
бірегей тұтастық ұғымы болып табылады, яғни денсаулықты өзара байланысты
бөліктерден құралатын бүтін дүние ретінде түсінуге тура келеді. Адам
денсаулығы негізінен үш қасиеттерден (құрылымдық -функционалдық,
физикалық -химиялық және психикалық – эмоциялық рухтық) құралып
қалыптасады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының негізгі мақсаты
ҚР білім беру ұйымдарына салауаттану білімі жөнінде кешенді ғылыми
зерттеулер жүргізіп, салауатты өмір салтын қалыптастырудың
тұжырымдамалық негізін жасау болып табылады.
Бұл мақсат мына төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
- білім беру ұйымдарында салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналған білім бағдарламасын ендірудегі дүниежүзілік тәрбиені зерттеу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған қазіргі
бағдарламаларды таңдау;
Салауаттану тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық,
имандылық -адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құрамының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез -келген
өзара әсер, әрекет етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама -қайшылықтардың шиеленісуіне
байланысты - салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін
қоршаған тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кекілжіңнің
көзін жою болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні -адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялық негіздері бейімделу тетіктері, қолдану тосқауылдары
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді.
Салауаттану – адамның термодинамикалық, денелік химиялық,
антропологиялық, экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның
қарапайым мүшесі.
Этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде
қаратырылады.
Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті – денсаулығын сақтауға
мүмкіндік береді.
Адам денсаулығы ең алдымен өмірін сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Дүниежүзі денсаулық
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз – бұл аурудың
немесе дене кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық
және әлеуметтік тұрғыдан ойдағыдай толыққан күй.
Академик Н.М. Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет
сапасы толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін
бағалауға болатын мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И. Брехман денсаулықты сезімталдық ауызша айту және құрылымдық
үш түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің
әртүрлі өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты
сақтау қабілеті ретінде анықтайды.
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы- бұл денсаулық
дегеніміз – физиологиялық қызметтерді сақтап, дамыту процесі, психологиялық
-әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық және әлеуметтік
белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары мен
ішкі факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді негізгі түрлері бар. Ал рухани
түрі оларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі - организмдегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр - тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр – өзін тұлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр – адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін
қоғамның рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1- Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар
ағзаның бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2- Соматикалық денсаулық -ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3- Психикалық денсаулық -ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттеуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4- Рухани денсаулық – ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі
мен мотивациялық іс -әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың
сипаттамасын көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің
қоғамдағы орны мен мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл
күйін анықтайды. Өйткені рухани денсаулық жалпы адамдардың
жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді:
Денсаулық – баға жетпейтін жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін
не күш жігерді, не еңбекті, тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек:
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық – адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние.
Өмірдің шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты –
денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді
жүреді. Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды.
Көңілді күйімен неше түрлі қиыншылықтарды жеңіп тіршілік ете береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен
тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін.
Міне осыған байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы
болады.
1. Салауатты өмір сүру деңгейі
2. Салауатты өмір сүру сапасы
3. Салауатты өмір сүру стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
4. Дене шынықтыру;
5. Жеке бас гигиенасы;
6. Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей -тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі бағыттары мыналар:
- тұлғалық және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- Организмді жаратылыс – табиғи факторлармен су, су булау, күн
жарығымен және т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- тамақтандыруды толық теңдестіру;
- жұқпалы аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкаголь, есірткілік улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
- жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты – әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты - балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық - еріктеріне сәйкес салауатты өмір
салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бұдан мынандай міндеттер туындайды:
– оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
– өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
– оқушыларды негізгі гинетикалық дағдыларға төселдіру;
– осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына № 1 схема арқылы көрсетуге болады.
Салауатты өмір сүру салтының негізгі биологиялық және әәлеуметтік
принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі.
ә) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
б) салауатты өмір салты эстетикалық қызметке;
в) салауатты өмір салты ритмикалық үрдістер;
г) салауатты өмір салты денсаулықты арттыруға байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) салауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі.
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын
қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама -қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Салауатты өмірді бұзатын факторлар.
Салауатты өмір сүру салтын бұзатын факторлардың бірі дұрыс және
жүйелі түрде өз мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы
өсіп, шектен тыс семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады.
Кейіннен өмірімен қоштасуға себепші болады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден
бойын алыс ұстау арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен қазіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға,
ауруларды емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және
шұғылданып отырған ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды
және оның денсаулығын арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап кетпеу керек, үнемі денсаулықтың
қорын көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау
дұрыс. Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты
сақтаудың жолын үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда Валеология – денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым.
Салауатты өмір сүру Валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гр. және латын тілінен алғанда Валео - денсаулық,
logos ғылым.
Валеология – денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И. И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы
ол Валеология ғылымын медицинаға, биология және педагогика
ғылымдарына енгізген.
Валеология – И.И. Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы
деп айту керек.
Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруларды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және биологиялық
белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне аударған кезде ол
кітаптың алғы сөзінде Валеология – денсаулық сақтау ғылымы -деп жазды.
Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара ғылым ретінде қалыптаса
бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз ететін ғылым. Бұл ғылымның
негізгі адам денсаулығы мен дені сау адам құрайды дейді профессор И.И.
Брехман.
Валеология – айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырады. Сондай -ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерін де анықтайды
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары
шұғылданады. Ұлы физиолог И.П. Павлов өзінің еңбегінде былай деп
жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі -
денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ... Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. ХХ ғ әртүрлі себептер әсерінен
медицина емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Сондықтан да осы уақытта медицинаны аурулар ғылымы деп атай
бастайды. Мұндай сипаттама медициналық энциклопедиядан тиісті орын алған.
Бұл ғылыми жинақта денсаулық туралы толық түрде анықтама берілген.
Медицина -көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға
зер салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып
отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1. адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2. актуалдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
3. денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай -ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың ирерхиялық қажеттілігін анықтап барып,
барлық мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология – биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны
анықтау ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Валеологияның интегративтігі ғылымдардың бірімен – бірінің
байланыстығында. Ғылымның байланысытылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология – айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым –
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-
ағзада өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын
алады. Осыған орай медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай -ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие
туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін
қосады. Жас адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір
тіршілік стилін тауып өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік
етуге әрқашанда дайын болуы керек.
Валеология -И.И. Брехманның айтуына қарағанда, оны адамтану ғылымы
деп тану керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру,
ауруларды болғызбау, аурулардың алдын алу. Денсаулықты сақтау – адам үшін
ең маңызы зор. Валеологияның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі
жағдайы адамзат баласының мәдениеті мен білімінің өсуіне байланысты
валеология ғылымына үлкен сұраныстар көбейіп отыр. Космос кеңістігін
игеруге байланысты валеология ғылымына сұраныс көбейді. Неге десеңіз?
Валеология қазіргі заман ғылымы. Денсаулық сақтау ғылымы.
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа
дейін адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып
келді. Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты
болуына да дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір
жақты дамуы- деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және шетел
ғалымдары адамдар ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан кірісе
бастады. Ағзаның өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер байқады.
Ағзаның қорғаныс қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады. Міне,
осыған байланысты 1960 ж бастап санология ғылымы пайда болып, дами
түсті. Саналогия - дегеніміз жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы тұру
күші. Оның негізін санагенез құрайды. Санагенез – ағзалардың айналаны
қоршаған сыртқы орта факторларына бейімделуі, бейімділік механизмдерінің
динамика комплексі. Ол төтенше қоздырғыш факторлардың әсерінен пайда
болады. Бұл бағытты дамытқан С.М. Павленко мен С.Ф. Олейник еді.
Ал И.И. Брехманның айтуына қарағанда саналогия – ағзалардың
дерттерден айығуы туралы ғылым дейді.
Сондықтан да валеология медицина ғылымының негізінде пайда болған,
бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі кезде дәлелдене түсті.
Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін биология, экология,
медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар интегративті түрде
болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді.
Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді.
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру ғылымы. И.И. Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш
рет қолданған болатын.
Бұл ғылым негізінен адамденсаулығы мен дені сау адамды құрайды деп
тұжырымдайды И.И. Брехман Валеология айналаны қоршаған сыртқы ортаның
факторлары адам денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырды.
Санитарлық гигиеналық сауаттылық деңгейін жоғарылатуда, адамдардың
денсаулығын сақтап, нығайтуда, жастар арасында руханилықты көтеруде
тиімділікпен жалпы табыстарға қол жеткізу үшін салауатты өмір салтын
қалыптастыруға түбірлі өзгерістер жасау Қазақстан Республикасы білім
беру ұйымдарының жоспарына салауаттану негіздерін енгізу керек. Бұл
оқушылардың өз денсаулығын сақтауға, жауапкершілігін едәуір дәрежеде
арттырады.
Академик Н.М. Амосов айтқандай: Денсаулығы мықты болу үшін тұрақты
да, мәнді өз күшінің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды
-дейді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары – қозғалыс күшінің кему
салдарынан қимылдың кешуі (гиподинамия) дене массасының артуы, жүйесіз
тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты заттар
мен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар,
зиянды әдеттердің (шылым шегу, алкаголь пайдалану, нашақорлық) кең
таралуы болып табылады.
Зерттеушілердің Салауатты өмір салты, Салауаттылық, Салауатты өмір
сүру дағдысы, Рухани адамгершілік құндылық ұғымдарының мағыналарын
негізге ала отырып, өз анықтамамызды беруге ұмтылдық.
Құндылық - ұғымы адам бола білу, қадір қасиетін сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез -құлық білімі мен білігі) мен өмір сүру
жолын білу деп түсінеміз.
Салауатты өмір сүру дағдысы- дегеніміз өмір сүру қажетті іс
-әрекетімен мінез -құлқын көрсететін нормалар мен өмір сүру тәсілінің
жүйесі.
Рухани – адамгершілік құндылықтар - дегеніміз адамның ішкі жан
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын сипаттайтын
оның тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі -деп білеміз.
Олай болса рухани адамгершілік құндылықтың салауатты өмір сүруге
қатысы, адамның ортамен қарым -қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен
тәжірибесі, өмір сүру салты, санасы, сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын
жүйе. Бұл жүйе сапасының оқушыларға тигізетін ықпалын және салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мүмкіндіктерін келесі бөлімде қарастырамыз.
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың педагогикалық мәні.
ХХІ ғасырдағы әлеуметтік – экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына әсіресе мектеп оқушыларына теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық – рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауын және өз
денсаулығына жауапсыз қарағанынан болып табылады. Оқушыларды барлық
деңгейде оқытып, тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде салауаттануды
оқытуға салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру болмағандықтан,
үйлесімді мінез -құлық дағдылары кеміген.
Мектеп оқушылары арасында аурушаңдық деңгейінің жоғары болуы
салауаттанудан алатын білімді жетілдіру жөніндегі шараларды, денсаулыққа
мұқтаждық жағдайларына төсілдіруді кідіртпеуді талап етеді. Осыған
байланысты Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Жалпы білім
беру институты, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының
Ұлттық орталығы, Ақмола мемлекеттік медицина академиясы, Қазақ мемлекеттік
медицина университеті Абай атындағы Алматы мемлекеттік универститеті
және басқа да білім беру ұйымдарының бір топ ғалымдары мен ұстаздары
(Х.К. Сатпаева, А.С. Әділханов, Л.З. Тель, Е.Д. Дәменов, А.А. Аханов,
К.Ә. Жанабердиева, З.Г. Брусенко, С.Р. Рахметова және т.б.) Қазақстан
Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының
жобасын жасады.
Аталған тұжырымдамада осы бағытта ғылыми зерттеулер жүргізіліп оны
одан әрі дамытуға қажетті салауатты өмір салтын қалыптастырудың
философиялық негіздемесі қамтылып көрсетілген.
Әлем ғалымдары бүгінгі таңда адам денсаулығына кері әсер тигізетін
маңызды биологиялық, әлеуметтік факторларға қам жасап, қоғамды
сауықтырудың тиімді жолдарын іздестірумен шұғылдануда. Бұл салада
салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларын жетілдіре, ос
саладағы басымдықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту,
тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді ұсынатын білім де қомақты үлес
қоса алады.
"Бақытты болу жағдайы біздің денемізге жасаған қамқорлыққа байланысты
болады. Дене үйлесімдігі арқылы салтанатты рух пайда болады. Ақыл-ойдағы
айқындық өте-мөте күш-қайратқа негізделеді" (П. С. Брегг) - дегендей,
оқушылардың бақытты болуы, өмір қуанышын қызықтауы, олардағы әрекеттің
барлық түрінің жоғары нәтижелі болуы өзін-өзі жақсы сезінуі және дене
мүшелерінің ең жоғары деңгейде қызмет етуімен тығыз байланысты. Осы бағытта
жас жеткіншектерді тәрбиелеу әрі тартымды және онша қиындықты туғызбайды.
Себебі, дені сау бала барлық бастамалар мен істерге қанағаттанарлық
сезіммен, көтеріңкі көңіл күймен қатыса алады. Дүниеге сеніммен шаттана
қарайды. Мұндай жағдай тұлғаның барлық жағынан дамуына бірден-бір кепіл
болады. Бұл, тәрбиенің мақсаты ретінде баланың әлеуметтену жағдайына
нәтижелі ықпал етеді. Сондықтан да, біз оқушылардың салауатты өмір салтын
ынталандыру - тәрбиешілердің және мектептің тәрбие жұмысының негізгі бір
бағыты болу керектігіне айрықша маңыз береміз.
Платон "мемлекет туралы" өзінің философиялық трактатында жазған пікірі
бойынша біздің назарымызды екі жағдайға аударады: "адамның денесі үшін
гимнастика, жаны үшін музыка" қажет. Онда айтайын деген ойы, біздің
көзқарасымыз бойынша, "гимнастика" тек денені жаттықтыру үшін ғана емес, ол
адамды "әдемілік заңы" бойынша дене мүшелерін үйлесімділік пен
көтеріңкілікке тәрбиелеудің, ал "музыка" - тар мағынасында біздің тек
музыка жайында ғана біліміміз деп түсінбеуімізді, керісінше барлық музаға
(көркем өнер мен ғылымның қамқоршы құдайы) қызмет көрсету деп түсіну
керектігін көрсетеді.
"Салауаттылық", яғни "деннің саулығы" -Бүкіләлемдік денсаулықты сақтау
ұйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық және әлеуметтік
саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы. "Деннің саулығы" -
адамның қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын білдіретін дене
мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның дене, интеллектуальдық және еңбек әрекетін;
тұрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныққан мінез-құлық тәртібін,
өмір сүру қарқынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін “салауатты өмір сүру” ұғымын білдіреді.
Қазіргі таңда педагогика ғылымында “салауатты өмір салтын”
қалыптастырудағы
- ең жақсы үйлесімді тәртіп;
- иммунитетті және денені шынықтыру;
- дұрыс тамақтану;
- орнықты өмір сүру әдеті;
- зиянды әдеттің болмауы ("ауыру қалса да - әдет қалмайды");
- жоғары дәрігерлік белсенділік - деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, оқушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, қуаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлыгын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті ұйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, құрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге
тәрбиелеу қажет. Оған жету, шалдықбай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Ондай
еңбек -деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың
жадына, зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-
аналардың мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көніл күйі тек оларды
қоршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен бірге сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мумкін. Табиғат адам баласын бақытты
және қуанышты өмір суруге жаратса, ол оны тайсалмай және төзімділікпен
қарсы ала білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғаныңдай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы - жанның саулығы", " Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі ". "Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері немесе түнгі аспан - өзінің
айы мен жарқыраған жұлдыздары - осының бәрі айналып келгенде мектеп
оқушыларының санасына жетерлік пе, әсірссе қала жағдайында ол қалай? Міне,
көріп отырғанымыздай "Салауатты өмір сүру" мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның санында емес. Мәселе,
оның түпкі нәтижесінде! Мектеп өмірінде оның қолданысында!
Біздің көзқарасымызша, "Салауатты өмір сүру салтына" 3 идея негіз бола
алады.. дене үйлесімділігі, жан тазалығы, ақыл-ойдың айқындылығы. Бұл үшеуі
тәрбие жұмысының мақсатын анықтау мен оны ұйымдастырудың негізгі қазығы,
діңгел және баланың өзін-өзі тәрбиелеуінің жекелеу бағыты болуы тиіс. Ол
үшін мұғалімнің өзі осы идеяның маңызды жетекшісіне айналуы тиіс. Ол өзінің
педагогикалық әрекетін "АҚИҚАТ, ЖАҚСЫЛЫҚ, ӘДЕМІЛІК" заңына байланысты
атқаруы және соған сай өзі де өмір сүре білуі тиіс. Сонда ғана ол ақиқат
дүниеге айнала алады.
Салауатты өмір сүру идеясы және әдістемесі бүкіл тәрбие жұмысының
өзегіне айналуы міндетті. Ол тәрбие процесінің нәтижесін жоғары көтереді.
Ол үшін тәрбиешілер салауатты өмір сүруды ынталандыру және оның жүйесін
құруы қажет. Ең алдымен, оның ұстанымын (принциптерін) немесе басшылыкқа
алатын әдістемелік ережелерін анықтағаны жөн. Олар, мысалы, төмендегідей
болып құрылуы мүмкін:
- ''Мен ең жоғары құндылық қатарындамын". Адамның өзін-өзі
сүюі - өзінің өмір сүру ақиқаттығына қуануы және өзіне өмір берген
табиғатқа жоғары ризашылық сезімінің болуы. Өзін-өзі сүю, яғни
өзіне тұлға ретіңде құрметпен қарау.
- "Басқа белгісіз адам және барлық адамзат - ол да жоғары құндылық
қашан адамды басқадай көруге үйренсең, сонда ғана сен адам боласың"
(А. Н. Радищев) Қайсы бір адамды немесе оқушыны - "жақсы"
болсын, "жаман" болсын, - оның барлық жағынан қандай екеніне қарамастан
қабылдау. Содан кейін өз мүмкіншілігіне сай оны жақсылыққа бағыттауға,
оның дара ерекшелігін оятуға -қамкор болуға тырысу.
- "Мені коршаған өмір жағдайы әртүрлі болып келуі мүмкін: жақсы немесе
жаман, бірақта менің өзімнің тікелей оған қатынасыма орай, оны өзімнің
пайдама асыруға тырысамын". Қиыншылықты жеңу барысында дене мүшелері
шыңдалады, рух қатаяды, ақыл-ой жетіледі. Қандай да болмасын өмір
құбылысының, заттың, адамның, өнер туындыларының жетістігі мен кемшілігі
болады. Дегенмен де, олардың әр кайсысын өзімнің жетілуіме пайдалануыма
болады. т.с.с.
Жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға сәйкес, әрбір адамның өзіндік
бағдарламасы болуы мүмкін. Мысалы, "Сила жизни" (Варшава, 1988) атты
кітаптың авторы Мартин Грей өмірінде көп қиыншылықты бастан кешті: фашистік
конслагерде тұтқын болды, басқыншылық кезде ата -анасынан, соғыстан кейін
өрт салдарынан әйелінен және төрт баласынан айырылды. Ойлап қараған адамға,
оған осыдан кейін өмір сүру, болмаса жүрекке түсксн ауыр жарадан айығып,
көтерілуі мүмкін емес секілді болып көрінеді. Дегенмен де, ол кітап жазып,
сол арқылы басқа адамдарға тірек болуға, өмірден өздерінің бақыттарын
табуға көмектесуге тырысады. Оның төменде берген бірнеше кеңесін ұсынамыз:
- ең алдымен, өзіңді ойлауға тырыс, нақтылы қажеттілікті бос әуре
сарсаңнан бөліп қара,
- адамдарға зер сал: олардың өзіндік ерекшеліктерін көруге тырыс;
- өмірге зер сала қара: әрбір минут сайын біздің айналамыз өзгеріске
ұшырайды;
- қоршаған ортаға қызығушылықты сақта: жылдар өткен сайын біздің әр
қайсымызда кездесетін шаршау, жалығу күйге қарамастан, оларды артқа сырғыт.
Мұндай әрекет біздің жасаруымызға, көңіл-күйімізді көтеруге мүмкіндік
береді;
- өзіңнің денеңмен жұмыс істеуге үйрен: ол жалқаулықтан сақтануға күш
береді;
-өзіңе сен! Сенімнен айрылу ауруға әкеледі, қайсы бір бастамаға кері
әсерін тигізеді. Адамның мүмкіншілігін жүзеге асыруға, оның дамуы мен
бақытты болуына кедергі болады;
- дұрыс ұйықтауға үйрен.. Ұйқыдағы қиындық - жүйке жүйесіндегі
зорланушылық, шиеленісушілік және әлсіреушіліктің белгісі. Оған дененің
толыққанды босаңсуы көмектеседі.
Оқушылардың жеке басының салауатты өмір сүруі мен оны ынталандыру
бағдарламасының болуы - бүгінгі өмір талабы. Ол үшін, мұғалімдерде көптеген
ғылым саласынан жинақтаған білімдердің болуы шарт: философия, психология,
анатомия және физиология, медицина, гигиена, валеологая, педагогика, этика,
эстетика, экология т.б.
Салауатты өмір салтын құруға қатысты дәрігерлердің берген кеңесін
ұсынамыз:
1. Күн сәулесін пайдалану.
- мүмкіндігіне орай күннің көзінде жиі болуға тырысыңыз. Денеңізді
күнге жеңіл қыздыру үшін, оның сәулесімен шомылыңыз. Ол үшін, демалыс
кезіңде 2-3 апта мөлшерінце күннің көзінде болуды әдетке айналдырыныз;
- күннің жарығын пайдаланып өсірген бақша өсімдіктері
және жеміс-жидектермен көптеп қоректеніңіз. Әсіресе, күннің
көзінде өсетін хлорофильді көптеп пайдаланыңыз. Ол үлкендер
үшін де және балалар үшін де өте қажет тамақ болып есептелінеді;
- үлкендердің және балалардың әрекетінде көбінесе күнді бейнелеу әдетке
айналсын: сурет салу, бөлмені немесе интерьерді безендіру, қабырғаға сурет,
картиналарды ілу, өлең, тақпақ, ән тыңдау т.с.с.
- серуен құру барысында күннің адам өміріне, құстарға, өсімдіктер мен
жан-жануарларға, жалпы тіршілік болмысына тигізер өте маңызды қызметі
туралы әңгіме құруды ұмытпаңыз. Одан кімде болмасын үлкен әсер алады.
- балалармен қарым-қатынаста күнге қатысты сөздерді жиі қолдануға
дағдыланыңыз. Мысалы, “Күнім менің”, "Сен бүгін күн сәулесі секілді
әдемісің немесе жарқырайсың" т.с.с.
2. Таза ауамен демалу.
- таза ауа, ең алдымен, ол адамның организміне - тек береді, суық ауа -
оның денесін шынықтырады, соққан жылы әрі нәзік жел - қуаныш сезімін
шашқандай болады. Сол үшін де таза ауада жиі болуға тырысу керек: серуен
құру, жұмысқа жаяу бару немесе одан жаяу қайту, сенбі-жексенбі күндері қала
немесе ауыл сыртында демалу. Яғни, тәуліктің 24 сағат таза ауада болуға
немесе онымен демалуға тырысу қажет;
- үйде терезенің ашық көзінде ұйықтауды, таза ауада дене шынықтыруды
әдетке айналдыр;
- киіміңіз денеңізге ауа өткізуді қамтамасыз етсін, ешбір жағдайда
синтетикалық материалдан тігілген киімді кимеңіз. Әуе былауын қабылдауды
ұмытпаңыз;
- емдік оттек коктейлін қабылауды да ұмытпаңыз;
- тыныс алу жолдарын жаттықтыруды үнемі пайдаланып
отырыңыз (Мүмкін П. С. Брегг бойынша "терең тыныс алу", Г. П. Малахов
бойынша "әр түрлі тыныс алу", К. П. Бутейко бойынша "терең тыныс алу
барысында ауаны жібермей басқаша өзгертіп отыру т.с.с;
-Өзіңнің организімінді темекі түтінімен улама!. Өзіннің ортанда
темекінің адам өміріне зияны жайында белсенді үгіт-насихат жүргізуді
ұмытпа. Ол сенің коғам алдындағы борышың.
3. Таза суды пайдалану.
- құрамында суы бар бақша өсімдіктерін, жеміс-жидектерін және шырын
сөлін пайдалануды ұмытпа! Бұлақ, күмістелген, магниттелген, тазаланған
суларды ғана пайдалан. Оны 15-30 минут шамасындай уақытта ас ішер алдында,
шөлдеген жағдайда және полиэтилен бөтелкесін пайдаланған сусын, шырынмен,
сонымен қатар сапасы төмен қызал шараппен қосып ішкін.
- міндетті түрде денеңе суды пайдаланғың: күнделіқгі. - таңертеңгілік
суық сумен шайыну, кешкілік ыстық сумен былау қабылдау, содан кейін таза
әрі жұмсақ орамалмен дененді ысқылау, денеге суды ақтарып, төгіп құю,
табиғи ашық су суаттары мен көлдерде, өзендерде шомылуға әдеттен және су
асты массаж алуды да ұмытпа.
- су тақырыбына арналған сурет, өлең, тақпақ, әнді пайдаланып отыру
жүйке тамырларының шаршауын бәсеңдетуде және оған ем жасау үшін
пайдаланудың маңызы зор.
4. Табиғи тамақтану.
-егерде М. Киммелдін сөзіне сенсек "дұрыс тамақтану - бұл ғылым және
көркем өнер". Ашу, ыза, қорқу, сенімсіздік, алаңдаушылық -
тамақты қалыпты бірден-бір жауы. Демалыс, тыныштық өмірге
сүйіспеншілікпен қарау немесе өмірді сүю - тамақтың дұрыс қорытуының ең
маңызды жағдайы. Тамақ қабылдау барысында ұрсу, дауыс көтеру, жүйкені
шаршату, реніш білдіру т.с.с. денсаулықтың ең қауіпті жауы.
Сынып жетекшісінің "Салауатгы өмір сүру салты" жұмысының бағытында, ата-
аналармен, балалармен әртүрлі тәрбие жұмысының формаларында және олармен
практикалық әрекеттер барысында: мәдени жорық, саяхаттарда ол негізгі
тақырыпқа айналуы тиіс.
5. Ашығу.
П. С. Брегг бойынша ашығудың мақсаты - адамның барлық организмін толық
сауығу жағдайына жеткізуді, оның барлық қызметін жандандыру, жаңартуды
көздейді. Себебі, ашығу процесінен кейін қан айналым жақсарады, өмір суру
"ұзарады, тамақ жақсы қорытылады, ақыл-ой күші мен дене күші қиыңдыққа
төтеп беруге шыңдалады. Яғни, ашығу -адамның ішкі жан тазалығына апарар
жол. Сондықтан, ашығу әдістемесі мен технологиясы жайында жазылған
кітаптарды әркім өзінің сауықтыру бағдарламаларын жасауда алып қолдануы
мүмкін (мысалы, "Чудо голодания").
6. Дене жаттығулары.
Ол көпжақты болып келеді. Бізге дене жаттығуларының емдік касиеті
бұрыннан мәлім және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу көкейкестілігі: Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың
өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің
бірі: олардың отан сүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен
шеберлігін, асқақ адамшылдық пен адамгершілік қадір – қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын, салауатты дағдыларын -ұнамды мінез -құлық
нормалары мен рухани адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру қажет
екені, Ел президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан – 2030 жолдауында жан
-жақты негізделген.
Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім
беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының бұл заңында ұлттық және
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде және
адамдарды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған
білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау жолдары белгіленген.
Ал, Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептері білім
мазмұнын ізгілендіру тұжырымдамасында... жеке адамның рухани және күш
қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауаттылықтың берік
негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау
-міндеті ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзетілігін дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу -тәрбие
жұмысында оқушыларда салауатты өмір салтын қалыптастыру қажеттілігін
айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынандай бағыттарда дамып
келе жатқанын атап көрсетуге болады:
Салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ ғұламалары, қоғам
қайраткерлері мен ағартушы -педагогтар ой -пікірлері мен көзқарастары
(Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А. Ясауи, А.
Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х. Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
- Оқу тәрбие процесінде оқушылар мен студент жастардың салауатты өмір
салтын қалыптастыру мәселелері (Ж. Ембергенова, Б.Қ. Мұхаммеджанов,
Қ.М. Рахымғали, Ю.В. Салов, Г.Ж. Нұрышиева, Б.Қ. Игенбаева, Ж.З.
Торыбаева, Е.Ю. Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық мәселелері (А.С.
Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж. Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру
тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К. Сатпаева, А.С. Әділханов, Л.З. Тель,
Е.Д. Дәленов, А.А. Ақанов, К.Ә. Жанабердиева, З.Г. Брусенко, С.Р.
Рахметова және т.б.).
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушыларды салауатты өмір салтын
қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Дей
тұрғанымен, мектеп қабырғасында оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп
және ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қолбалылық орын алып отырғандығы байқалады.
Сондықтан, біздің зерттеу мәселеміз оқушылардың салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыдан негіздеу болып табылады. Бұл
мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап тақырыбын Мектеп
оқушыларында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері деп таңдауға
мүмкіндік берді (5-9 сынып).
Зерттеу объектісі - негізгі мектептің оқу – тәрбие үрдісі;
Зерттеу пәні - оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастыру үрдісі.
Зерттеу мақсат міндеттері:
1. Салауатты өмір салты, Салауаттану , өмір салты ұғымдарының
анықтамаларын нақтылау;
2. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың теориялық
негіздерін айқындау;
3. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың өлшемдерін,
көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
4. Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың әдістемесін жасау,
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеу базасы: Эксперимент Шымкент қаласындағы № 65 гимназия
мектебінде өткізілді. Экспериментке 90 оқушы, оның ішінде 30 эксперимент
тобында 60 бақылау тобында өтті.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
І Тарау. Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың ғылыми -теориялық негіздері.
1.1 Салауатты өмір салтының мәні, мазмұны және құрылымы
Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тәрбиесі бүгінгі күн
тәртібінде тұрған маңызды мәселелердің бірі: олардың отан сүйгіштік
сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылдық
пен адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын,
салауаттылық дағдыларын ұнамды мінез құлық нормалар мен адамгершілік
құндылықтар арқылы қалыптастыру қажеттілік екені, Ел президенті
Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан -2030 жолдауында жан жақты
негізделген.
Соның айқын дәлелі ретінде Салауатты өмір салтын қалыптастыру атты
бағдарламасы жұмыс жүргізілуде. Осы іс – шараларды нақты іс -тәжірибеге
жүзеге асыру барысында мектеп оқушылары арасында денсаулықты күте
білудің негізгі мықтап қалатыны белгілі. Сонымен қатар, бұл, мұғалімдер
ғалымдар мен ата -аналардың да бір -бірімен үйлесімді жұмыс жүргізуін
қажет етеді.
Адам болмысының өзегі -тек қана материалдық игіліктермен,
сұраныстармен, мұқтаждықтармен және қажеттіліктермен шектелмейді, әрі
қарай адамның күрделі табиғатына, өмір сүрудің түпкі себептерін қозғайтын
күш пен өмірдің өзіндік мәнін қарайтын рухани адамгершілік қасиеттерден
тұратын негізгі болады. Адам өзінің бойында нағыз адам қасиеттерді
дамытып, өзімен өзі қоршаған дүние туралы ақыл -ой көмегімен жиналған
білімдерін адамгершілікпен ұйымдастырғанда ғана руханилыққа жетеді,
өйткені адамгершілік – адамның рухани арқауы.
Сондықтан, білім мен тәрбие барысында оқушылардың салауатты өмір сүру
дағдысын рухани – адамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастырудың тиімді
жолдарын іздестіру қажет.
Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М. Дулатов,
Х. Досмұхамедов, Н. Құлжанова, Ш. Құдайбердиев т.б.)
еңбектеріндегі салауатты өмір сүрудің дана жолын адам тәрбиесінде
пайдалану туралы айтқан ақыл -өнеге, өсиет сөздерінен басты идеаларынан
көруге болады.
Мәселен, Әл -Фараби адам көп нәрсеге мұқтаж болғандықтан, өзіне
керегін қоғамдасқан ортадан табады. Осы қоғам арқасында жетіліп өз
қабілетін шыңдап, өзіндік өмір сүру мәні қалыптасады- десе, Қ.А. Ясауи
Адамның жетілуінің нәтижесі – оның ақылдылығы, ал анықтаушысы -
адамгершілік кемелінде - дейді.
Өтеубойдақ Тілеуқабылұлының Қырық бірге жұғыспау, Жетіге тиіспеу,
Он екіден айрылмау, Тазалықты сақтау деген еңбектерінде салауатты
өмір салтының мағыналы ережелерін ұсынады.
Қазақтың ұлттық ғалымы Ш.Уалиханов салауатты өмір салты адаммен
табиғат құндылығының үйлесімділігінен деп айқындады.
Ы.Алтынсарин еңбектерінде салауаттылыққа тәрбиелеуде, иман, әділдік,
адалдық -ақ көңілділік, сыпайылық – шын берілгендік, адал -ниет, өсиет,
жомарттық- кеңпейілділік, үнемді – орынды жұмсау мәселелерімен
байланыстырды.
Абайдың тәлім – тәрбиесінің маңыздылығы оның қара сөздері арқылы
салауаттылыққа, парасаттылыққа, рухани тазалыққа, адамның санасын
салауатты өмір сүруге қажетті екеніне уағыздаған қағидаларынан білуге
болады. Ұлы ойшылдардың және ағартушылардың шығармаларындағы
салауаттылыққа бастаған қағидалары қазіргі таңда мәнін жойған жоқ.
Одан кейінгі ұлттық тәлім тәрбиенің көрнекті өкілдері ғалым -педагогтар
еңбектерінде адамгершілік, парасаттылық идеаларын кеңінен уағыздап,
денсаулық, салауаттық туралы көптеген мәдени деректер қалдырды. Мәселен,
Ш.Құдайбердиевтың Үш анық шығармасы жан мен тәннің өзара байланысын
көрсете отырып, ақылдылыққа, мейрімділікке, парасаттылыққа шақырады. Х.
Досмұхамедовтың Салауатты өмірге тәрбиелеудегі Оқушылардың саулығын
сақтау , Адамның тән тіршілігі еңбектері салауатты өмір сүрудің
алғашқы әліппесі болып саналады. Салауаттылыққа тәрбиелеу саласы мол,
мазмұны өте бай. Салауаттылық бір жағынан, халықтың тұрмыс тіршілігі
болса, екінші жағынан, тәрбие өзегі мен өмір сүру жолын қалыптастыратын
жиынтық. Салауаттылық пробелмасына ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап
назар аударылып, бұл мәселелермен көптеген ғылым салалары: философия,
әлеуметтану, медицина, педагогика, психология, валеология
айналысқандығын олардың осы мәселе ішінара зерттеу нысанасы болғандығын
көптеген ғылыми еңбектер айқындайды. Мәселен, психология ғылымы
салауаттылыққа жан дүниенің қалыптасу ерекшеліктерін зерттесе, философия
ғылымы – өмір сүру дүниетанымын, медицина ғылымы – денсаулық сақтау,
валеология ғылымы - салауатты өмір салтын қалыптастыруды зерттейді.
Салауаттылық ұғымын педагогикалық тұрғыда, өзінің өмір сүрудегі орны,
негізгі өзегі мен мән мағынасында түсінуі (К.Оразбекова), салауаттылық -
адам өмірінің құндылықтары (өмір, денсаулық, тұрмыс, төзімділік, күш қуат
т.б.) негізінде жүзеге асатын болмыс (Қ.М. Рақымғали) және т.б. өмір
сүруге ұмтылған мақсатты айқындайтын рухани күш деп қабылдауға
мүмкіндік береді.
Салауаттану - денсаулық сақтау тұжырымдамасының өзекті мәселесі
бірегей тұтастық ұғымы болып табылады, яғни денсаулықты өзара байланысты
бөліктерден құралатын бүтін дүние ретінде түсінуге тура келеді. Адам
денсаулығы негізінен үш қасиеттерден (құрылымдық -функционалдық,
физикалық -химиялық және психикалық – эмоциялық рухтық) құралып
қалыптасады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының негізгі мақсаты
ҚР білім беру ұйымдарына салауаттану білімі жөнінде кешенді ғылыми
зерттеулер жүргізіп, салауатты өмір салтын қалыптастырудың
тұжырымдамалық негізін жасау болып табылады.
Бұл мақсат мына төмендегідей міндеттерді шешуді көздейді:
- білім беру ұйымдарында салауатты өмір салтын қалыптастыруға
арналған білім бағдарламасын ендірудегі дүниежүзілік тәрбиені зерттеу;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға арналған қазіргі
бағдарламаларды таңдау;
Салауаттану тұтасымен алғанда жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың
денсаулығы туралы ғылым. Адам денсаулығы тән, дене, психологиялық,
имандылық -адамгершілік және әлеуметтік денсаулықтар құрамының өзара
байланысы мен өзара үйлесімді әрекеттерінен қалыптасады. Кез -келген
өзара әсер, әрекет етуші ретінде де, жауап беруші ретінде де анықталады.
Әлеумет себепші болған аурулар санының өсуіне, адамның әлеуметтік
биологиялық мәні арасындағы қарама -қайшылықтардың шиеленісуіне
байланысты - салауаттанудың пайда болуы заңдылық.
Салауаттану ғылымы аурудың алғашқы алдын алу әдіснамасын, денсаулықты
сақтау және нығайту амалдары мен әдістерін зерттейтін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың ғылыми негізі болып табылады.
Салауаттанудың ролі – адамның ішкі биологиялық табиғатымен, өзін
қоршаған тірі және өлі табиғатпен өзара әсері сапасын өзгерту, кекілжіңнің
көзін жою болып табылады.
Салауаттанудың зерттеу пәні -адам. Зерттеуге организмнің анатомиялық,
физиологиялық негіздері бейімделу тетіктері, қолдану тосқауылдары
организмнің сыртқы ортаға бейімделуі туралы білімдері енеді.
Салауаттану – адамның термодинамикалық, денелік химиялық,
антропологиялық, экологиялық құбылыстарын қамтиды. Адам қоғамның
қарапайым мүшесі.
Этикалық және эстетикалық ұстанымдарын жеткізуші жеке тұлға ретінде
қаратырылады.
Тек осындай кешенді тәсіл оның негізгі қасиеті – денсаулығын сақтауға
мүмкіндік береді.
Адам денсаулығы ең алдымен өмірін сара жолға тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктер бойынша анықталады.
Денсаулық ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Дүниежүзі денсаулық
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз – бұл аурудың
немесе дене кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық
және әлеуметтік тұрғыдан ойдағыдай толыққан күй.
Академик Н.М. Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет
сапасы толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім беретінін
бағалауға болатын мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И. Брехман денсаулықты сезімталдық ауызша айту және құрылымдық
үш түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық көрсеткіштерінің
әртүрлі өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты
сақтау қабілеті ретінде анықтайды.
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық анықтамасы- бұл денсаулық
дегеніміз – физиологиялық қызметтерді сақтап, дамыту процесі, психологиялық
-әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық және әлеуметтік
белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу процесі.
Келтірілген денсаулық анықтамалары негізінен алғанда денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары мен
ішкі факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді негізгі түрлері бар. Ал рухани
түрі оларды бірегей тұтастыққа -денсаулыққа біріктіреді.
Денсаулықтың физиологиялық түрі - организмдегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін
морфологиялық және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр - тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға қажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр – өзін тұлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр – адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін
қоғамның рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1- Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі.
Оның негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар
ағзаның бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2- Соматикалық денсаулық -ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3- Психикалық денсаулық -ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттеуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4- Рухани денсаулық – ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі
мен мотивациялық іс -әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың
сипаттамасын көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің
қоғамдағы орны мен мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл
күйін анықтайды. Өйткені рухани денсаулық жалпы адамдардың
жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді:
Денсаулық – баға жетпейтін жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін
не күш жігерді, не еңбекті, тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек:
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық – адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние.
Өмірдің шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты –
денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді
жүреді. Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды.
Көңілді күйімен неше түрлі қиыншылықтарды жеңіп тіршілік ете береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен
тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін.
Міне осыған байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы
болады.
1. Салауатты өмір сүру деңгейі
2. Салауатты өмір сүру сапасы
3. Салауатты өмір сүру стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
4. Дене шынықтыру;
5. Жеке бас гигиенасы;
6. Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану – денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей -тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі бағыттары мыналар:
- тұлғалық және қоғамдық гигиена;
- дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
- Организмді жаратылыс – табиғи факторлармен су, су булау, күн
жарығымен және т.б. шыңдау;
- күн тәртібін тиімді пайдалану;
- тамақтандыруды толық теңдестіру;
- жұқпалы аурулардың алдын алу;
- тән ауруларынан сақтандыру;
- жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
- зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкаголь, есірткілік улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
- жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
- экология және денсаулық.
Салауаттанудың негізгі мақсаты – әрбір жеке адамның және тұтастай
қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың
негізгі мақсаты - балалар мен жастарда жас ерекшеліктеріне, құндылық
бағдарларына және имандылық - еріктеріне сәйкес салауатты өмір
салтының ұғымдарын, дағдыларын және уәждерін қалыптастыру.
Бұдан мынандай міндеттер туындайды:
– оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
– өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
– оқушыларды негізгі гинетикалық дағдыларға төселдіру;
– осы заманғы ауру түрлерімен және оларды алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына № 1 схема арқылы көрсетуге болады.
Салауатты өмір сүру салтының негізгі биологиялық және әәлеуметтік
принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) салауатты өмір сүру салты адамдардың жас ерекшелігі.
ә) салауатты өмір сүру салты энергетикалық принциптері;
б) салауатты өмір салты эстетикалық қызметке;
в) салауатты өмір салты ритмикалық үрдістер;
г) салауатты өмір салты денсаулықты арттыруға байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) салауатты өмір сүру салты және эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) салауатты өмір сүрудің рухани түрде жеткіліктілігі.
в) салауатты өмір сүруде адамның үшінші жағдайда болмауын
қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама -қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Салауатты өмірді бұзатын факторлар.
Салауатты өмір сүру салтын бұзатын факторлардың бірі дұрыс және
жүйелі түрде өз мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы
өсіп, шектен тыс семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады.
Кейіннен өмірімен қоштасуға себепші болады.
Салауатты өмір сүру салтын сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден
бойын алыс ұстау арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен қазіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға,
ауруларды емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және
шұғылданып отырған ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды
және оның денсаулығын арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап кетпеу керек, үнемі денсаулықтың
қорын көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау
дұрыс. Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты
сақтаудың жолын үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда Валеология – денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым.
Салауатты өмір сүру Валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гр. және латын тілінен алғанда Валео - денсаулық,
logos ғылым.
Валеология – денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И. И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы
ол Валеология ғылымын медицинаға, биология және педагогика
ғылымдарына енгізген.
Валеология – И.И. Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы
деп айту керек.
Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруларды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және биологиялық
белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне аударған кезде ол
кітаптың алғы сөзінде Валеология – денсаулық сақтау ғылымы -деп жазды.
Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара ғылым ретінде қалыптаса
бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз ететін ғылым. Бұл ғылымның
негізгі адам денсаулығы мен дені сау адам құрайды дейді профессор И.И.
Брехман.
Валеология – айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырады. Сондай -ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулыққа тигізетін әсерін де анықтайды
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары
шұғылданады. Ұлы физиолог И.П. Павлов өзінің еңбегінде былай деп
жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі -
денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ... Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен,
денсаулық туралы анықтама бере алмайды. ХХ ғ әртүрлі себептер әсерінен
медицина емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Сондықтан да осы уақытта медицинаны аурулар ғылымы деп атай
бастайды. Мұндай сипаттама медициналық энциклопедиядан тиісті орын алған.
Бұл ғылыми жинақта денсаулық туралы толық түрде анықтама берілген.
Медицина -көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға
зер салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып
отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
1. адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
2. актуалдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
3. денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай -ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың ирерхиялық қажеттілігін анықтап барып,
барлық мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология – биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны
анықтау ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Валеологияның интегративтігі ғылымдардың бірімен – бірінің
байланыстығында. Ғылымның байланысытылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология – айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым –
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-
ағзада өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын
анықтайды. Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын
алады. Осыған орай медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай -ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие
туралы ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін
қосады. Жас адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір
тіршілік стилін тауып өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік
етуге әрқашанда дайын болуы керек.
Валеология -И.И. Брехманның айтуына қарағанда, оны адамтану ғылымы
деп тану керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру,
ауруларды болғызбау, аурулардың алдын алу. Денсаулықты сақтау – адам үшін
ең маңызы зор. Валеологияның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі
жағдайы адамзат баласының мәдениеті мен білімінің өсуіне байланысты
валеология ғылымына үлкен сұраныстар көбейіп отыр. Космос кеңістігін
игеруге байланысты валеология ғылымына сұраныс көбейді. Неге десеңіз?
Валеология қазіргі заман ғылымы. Денсаулық сақтау ғылымы.
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа
дейін адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып
келді. Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты
болуына да дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір
жақты дамуы- деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және шетел
ғалымдары адамдар ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан кірісе
бастады. Ағзаның өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер байқады.
Ағзаның қорғаныс қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады. Міне,
осыған байланысты 1960 ж бастап санология ғылымы пайда болып, дами
түсті. Саналогия - дегеніміз жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы тұру
күші. Оның негізін санагенез құрайды. Санагенез – ағзалардың айналаны
қоршаған сыртқы орта факторларына бейімделуі, бейімділік механизмдерінің
динамика комплексі. Ол төтенше қоздырғыш факторлардың әсерінен пайда
болады. Бұл бағытты дамытқан С.М. Павленко мен С.Ф. Олейник еді.
Ал И.И. Брехманның айтуына қарағанда саналогия – ағзалардың
дерттерден айығуы туралы ғылым дейді.
Сондықтан да валеология медицина ғылымының негізінде пайда болған,
бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі кезде дәлелдене түсті.
Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін биология, экология,
медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар интегративті түрде
болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді.
Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді.
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір
сүру ғылымы. И.И. Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш
рет қолданған болатын.
Бұл ғылым негізінен адамденсаулығы мен дені сау адамды құрайды деп
тұжырымдайды И.И. Брехман Валеология айналаны қоршаған сыртқы ортаның
факторлары адам денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырды.
Санитарлық гигиеналық сауаттылық деңгейін жоғарылатуда, адамдардың
денсаулығын сақтап, нығайтуда, жастар арасында руханилықты көтеруде
тиімділікпен жалпы табыстарға қол жеткізу үшін салауатты өмір салтын
қалыптастыруға түбірлі өзгерістер жасау Қазақстан Республикасы білім
беру ұйымдарының жоспарына салауаттану негіздерін енгізу керек. Бұл
оқушылардың өз денсаулығын сақтауға, жауапкершілігін едәуір дәрежеде
арттырады.
Академик Н.М. Амосов айтқандай: Денсаулығы мықты болу үшін тұрақты
да, мәнді өз күшінің болу қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды
-дейді.
Денсаулық қатерінің негізгі факторлары – қозғалыс күшінің кему
салдарынан қимылдың кешуі (гиподинамия) дене массасының артуы, жүйесіз
тамақтану, қоршаған орта нысандарының барлығының көптеген уытты заттар
мен ластануы, өндірісте және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар,
зиянды әдеттердің (шылым шегу, алкаголь пайдалану, нашақорлық) кең
таралуы болып табылады.
Зерттеушілердің Салауатты өмір салты, Салауаттылық, Салауатты өмір
сүру дағдысы, Рухани адамгершілік құндылық ұғымдарының мағыналарын
негізге ала отырып, өз анықтамамызды беруге ұмтылдық.
Құндылық - ұғымы адам бола білу, қадір қасиетін сезіну, өмірдегі
өз орны (кәсібі, тәртібі, мінез -құлық білімі мен білігі) мен өмір сүру
жолын білу деп түсінеміз.
Салауатты өмір сүру дағдысы- дегеніміз өмір сүру қажетті іс
-әрекетімен мінез -құлқын көрсететін нормалар мен өмір сүру тәсілінің
жүйесі.
Рухани – адамгершілік құндылықтар - дегеніміз адамның ішкі жан
дүниесінің даму жағдайын көрсететін, адамдық деңгейін ашатын сипаттайтын
оның тұлғаның ішкі ең мәнді құрылымдық элементі -деп білеміз.
Олай болса рухани адамгершілік құндылықтың салауатты өмір сүруге
қатысы, адамның ортамен қарым -қатынасы, айналысатын ісі, білімі мен
тәжірибесі, өмір сүру салты, санасы, сезімі, сенімі мен сапасынан тұратын
жүйе. Бұл жүйе сапасының оқушыларға тигізетін ықпалын және салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мүмкіндіктерін келесі бөлімде қарастырамыз.
1.2 Оқушылардың бойында салауатты өмір салтын
қалыптастырудың педагогикалық мәні.
ХХІ ғасырдағы әлеуметтік – экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына әсіресе мектеп оқушыларына теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық – рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауын және өз
денсаулығына жауапсыз қарағанынан болып табылады. Оқушыларды барлық
деңгейде оқытып, тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде салауаттануды
оқытуға салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру болмағандықтан,
үйлесімді мінез -құлық дағдылары кеміген.
Мектеп оқушылары арасында аурушаңдық деңгейінің жоғары болуы
салауаттанудан алатын білімді жетілдіру жөніндегі шараларды, денсаулыққа
мұқтаждық жағдайларына төсілдіруді кідіртпеуді талап етеді. Осыған
байланысты Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Жалпы білім
беру институты, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының
Ұлттық орталығы, Ақмола мемлекеттік медицина академиясы, Қазақ мемлекеттік
медицина университеті Абай атындағы Алматы мемлекеттік универститеті
және басқа да білім беру ұйымдарының бір топ ғалымдары мен ұстаздары
(Х.К. Сатпаева, А.С. Әділханов, Л.З. Тель, Е.Д. Дәменов, А.А. Аханов,
К.Ә. Жанабердиева, З.Г. Брусенко, С.Р. Рахметова және т.б.) Қазақстан
Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын қалыптастыру тұжырымдамасының
жобасын жасады.
Аталған тұжырымдамада осы бағытта ғылыми зерттеулер жүргізіліп оны
одан әрі дамытуға қажетті салауатты өмір салтын қалыптастырудың
философиялық негіздемесі қамтылып көрсетілген.
Әлем ғалымдары бүгінгі таңда адам денсаулығына кері әсер тигізетін
маңызды биологиялық, әлеуметтік факторларға қам жасап, қоғамды
сауықтырудың тиімді жолдарын іздестірумен шұғылдануда. Бұл салада
салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларын жетілдіре, ос
саладағы басымдықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту,
тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді ұсынатын білім де қомақты үлес
қоса алады.
"Бақытты болу жағдайы біздің денемізге жасаған қамқорлыққа байланысты
болады. Дене үйлесімдігі арқылы салтанатты рух пайда болады. Ақыл-ойдағы
айқындық өте-мөте күш-қайратқа негізделеді" (П. С. Брегг) - дегендей,
оқушылардың бақытты болуы, өмір қуанышын қызықтауы, олардағы әрекеттің
барлық түрінің жоғары нәтижелі болуы өзін-өзі жақсы сезінуі және дене
мүшелерінің ең жоғары деңгейде қызмет етуімен тығыз байланысты. Осы бағытта
жас жеткіншектерді тәрбиелеу әрі тартымды және онша қиындықты туғызбайды.
Себебі, дені сау бала барлық бастамалар мен істерге қанағаттанарлық
сезіммен, көтеріңкі көңіл күймен қатыса алады. Дүниеге сеніммен шаттана
қарайды. Мұндай жағдай тұлғаның барлық жағынан дамуына бірден-бір кепіл
болады. Бұл, тәрбиенің мақсаты ретінде баланың әлеуметтену жағдайына
нәтижелі ықпал етеді. Сондықтан да, біз оқушылардың салауатты өмір салтын
ынталандыру - тәрбиешілердің және мектептің тәрбие жұмысының негізгі бір
бағыты болу керектігіне айрықша маңыз береміз.
Платон "мемлекет туралы" өзінің философиялық трактатында жазған пікірі
бойынша біздің назарымызды екі жағдайға аударады: "адамның денесі үшін
гимнастика, жаны үшін музыка" қажет. Онда айтайын деген ойы, біздің
көзқарасымыз бойынша, "гимнастика" тек денені жаттықтыру үшін ғана емес, ол
адамды "әдемілік заңы" бойынша дене мүшелерін үйлесімділік пен
көтеріңкілікке тәрбиелеудің, ал "музыка" - тар мағынасында біздің тек
музыка жайында ғана біліміміз деп түсінбеуімізді, керісінше барлық музаға
(көркем өнер мен ғылымның қамқоршы құдайы) қызмет көрсету деп түсіну
керектігін көрсетеді.
"Салауаттылық", яғни "деннің саулығы" -Бүкіләлемдік денсаулықты сақтау
ұйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық және әлеуметтік
саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы. "Деннің саулығы" -
адамның қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын білдіретін дене
мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның дене, интеллектуальдық және еңбек әрекетін;
тұрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныққан мінез-құлық тәртібін,
өмір сүру қарқынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін “салауатты өмір сүру” ұғымын білдіреді.
Қазіргі таңда педагогика ғылымында “салауатты өмір салтын”
қалыптастырудағы
- ең жақсы үйлесімді тәртіп;
- иммунитетті және денені шынықтыру;
- дұрыс тамақтану;
- орнықты өмір сүру әдеті;
- зиянды әдеттің болмауы ("ауыру қалса да - әдет қалмайды");
- жоғары дәрігерлік белсенділік - деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, оқушылардың салауатты өмір сүруін
қалыптастыру - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
құндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, қуаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлыгын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті ұйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, құрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя білуге
тәрбиелеу қажет. Оған жету, шалдықбай үлкен еңбек етуді қажет етеді. Ондай
еңбек -деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында оқушылардың
санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін темекі
түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол ертеңгі
күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың
жадына, зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-
аналардың мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көніл күйі тек оларды
қоршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен бірге сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мумкін. Табиғат адам баласын бақытты
және қуанышты өмір суруге жаратса, ол оны тайсалмай және төзімділікпен
қарсы ала білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғаныңдай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы - жанның саулығы", " Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі ". "Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай қарастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері немесе түнгі аспан - өзінің
айы мен жарқыраған жұлдыздары - осының бәрі айналып келгенде мектеп
оқушыларының санасына жетерлік пе, әсірссе қала жағдайында ол қалай? Міне,
көріп отырғанымыздай "Салауатты өмір сүру" мәселесіне қатысты мұндай
мысалдарды шексіз келтіре беруге болады. Мәселе, оның санында емес. Мәселе,
оның түпкі нәтижесінде! Мектеп өмірінде оның қолданысында!
Біздің көзқарасымызша, "Салауатты өмір сүру салтына" 3 идея негіз бола
алады.. дене үйлесімділігі, жан тазалығы, ақыл-ойдың айқындылығы. Бұл үшеуі
тәрбие жұмысының мақсатын анықтау мен оны ұйымдастырудың негізгі қазығы,
діңгел және баланың өзін-өзі тәрбиелеуінің жекелеу бағыты болуы тиіс. Ол
үшін мұғалімнің өзі осы идеяның маңызды жетекшісіне айналуы тиіс. Ол өзінің
педагогикалық әрекетін "АҚИҚАТ, ЖАҚСЫЛЫҚ, ӘДЕМІЛІК" заңына байланысты
атқаруы және соған сай өзі де өмір сүре білуі тиіс. Сонда ғана ол ақиқат
дүниеге айнала алады.
Салауатты өмір сүру идеясы және әдістемесі бүкіл тәрбие жұмысының
өзегіне айналуы міндетті. Ол тәрбие процесінің нәтижесін жоғары көтереді.
Ол үшін тәрбиешілер салауатты өмір сүруды ынталандыру және оның жүйесін
құруы қажет. Ең алдымен, оның ұстанымын (принциптерін) немесе басшылыкқа
алатын әдістемелік ережелерін анықтағаны жөн. Олар, мысалы, төмендегідей
болып құрылуы мүмкін:
- ''Мен ең жоғары құндылық қатарындамын". Адамның өзін-өзі
сүюі - өзінің өмір сүру ақиқаттығына қуануы және өзіне өмір берген
табиғатқа жоғары ризашылық сезімінің болуы. Өзін-өзі сүю, яғни
өзіне тұлға ретіңде құрметпен қарау.
- "Басқа белгісіз адам және барлық адамзат - ол да жоғары құндылық
қашан адамды басқадай көруге үйренсең, сонда ғана сен адам боласың"
(А. Н. Радищев) Қайсы бір адамды немесе оқушыны - "жақсы"
болсын, "жаман" болсын, - оның барлық жағынан қандай екеніне қарамастан
қабылдау. Содан кейін өз мүмкіншілігіне сай оны жақсылыққа бағыттауға,
оның дара ерекшелігін оятуға -қамкор болуға тырысу.
- "Мені коршаған өмір жағдайы әртүрлі болып келуі мүмкін: жақсы немесе
жаман, бірақта менің өзімнің тікелей оған қатынасыма орай, оны өзімнің
пайдама асыруға тырысамын". Қиыншылықты жеңу барысында дене мүшелері
шыңдалады, рух қатаяды, ақыл-ой жетіледі. Қандай да болмасын өмір
құбылысының, заттың, адамның, өнер туындыларының жетістігі мен кемшілігі
болады. Дегенмен де, олардың әр кайсысын өзімнің жетілуіме пайдалануыма
болады. т.с.с.
Жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға сәйкес, әрбір адамның өзіндік
бағдарламасы болуы мүмкін. Мысалы, "Сила жизни" (Варшава, 1988) атты
кітаптың авторы Мартин Грей өмірінде көп қиыншылықты бастан кешті: фашистік
конслагерде тұтқын болды, басқыншылық кезде ата -анасынан, соғыстан кейін
өрт салдарынан әйелінен және төрт баласынан айырылды. Ойлап қараған адамға,
оған осыдан кейін өмір сүру, болмаса жүрекке түсксн ауыр жарадан айығып,
көтерілуі мүмкін емес секілді болып көрінеді. Дегенмен де, ол кітап жазып,
сол арқылы басқа адамдарға тірек болуға, өмірден өздерінің бақыттарын
табуға көмектесуге тырысады. Оның төменде берген бірнеше кеңесін ұсынамыз:
- ең алдымен, өзіңді ойлауға тырыс, нақтылы қажеттілікті бос әуре
сарсаңнан бөліп қара,
- адамдарға зер сал: олардың өзіндік ерекшеліктерін көруге тырыс;
- өмірге зер сала қара: әрбір минут сайын біздің айналамыз өзгеріске
ұшырайды;
- қоршаған ортаға қызығушылықты сақта: жылдар өткен сайын біздің әр
қайсымызда кездесетін шаршау, жалығу күйге қарамастан, оларды артқа сырғыт.
Мұндай әрекет біздің жасаруымызға, көңіл-күйімізді көтеруге мүмкіндік
береді;
- өзіңнің денеңмен жұмыс істеуге үйрен: ол жалқаулықтан сақтануға күш
береді;
-өзіңе сен! Сенімнен айрылу ауруға әкеледі, қайсы бір бастамаға кері
әсерін тигізеді. Адамның мүмкіншілігін жүзеге асыруға, оның дамуы мен
бақытты болуына кедергі болады;
- дұрыс ұйықтауға үйрен.. Ұйқыдағы қиындық - жүйке жүйесіндегі
зорланушылық, шиеленісушілік және әлсіреушіліктің белгісі. Оған дененің
толыққанды босаңсуы көмектеседі.
Оқушылардың жеке басының салауатты өмір сүруі мен оны ынталандыру
бағдарламасының болуы - бүгінгі өмір талабы. Ол үшін, мұғалімдерде көптеген
ғылым саласынан жинақтаған білімдердің болуы шарт: философия, психология,
анатомия және физиология, медицина, гигиена, валеологая, педагогика, этика,
эстетика, экология т.б.
Салауатты өмір салтын құруға қатысты дәрігерлердің берген кеңесін
ұсынамыз:
1. Күн сәулесін пайдалану.
- мүмкіндігіне орай күннің көзінде жиі болуға тырысыңыз. Денеңізді
күнге жеңіл қыздыру үшін, оның сәулесімен шомылыңыз. Ол үшін, демалыс
кезіңде 2-3 апта мөлшерінце күннің көзінде болуды әдетке айналдырыныз;
- күннің жарығын пайдаланып өсірген бақша өсімдіктері
және жеміс-жидектермен көптеп қоректеніңіз. Әсіресе, күннің
көзінде өсетін хлорофильді көптеп пайдаланыңыз. Ол үлкендер
үшін де және балалар үшін де өте қажет тамақ болып есептелінеді;
- үлкендердің және балалардың әрекетінде көбінесе күнді бейнелеу әдетке
айналсын: сурет салу, бөлмені немесе интерьерді безендіру, қабырғаға сурет,
картиналарды ілу, өлең, тақпақ, ән тыңдау т.с.с.
- серуен құру барысында күннің адам өміріне, құстарға, өсімдіктер мен
жан-жануарларға, жалпы тіршілік болмысына тигізер өте маңызды қызметі
туралы әңгіме құруды ұмытпаңыз. Одан кімде болмасын үлкен әсер алады.
- балалармен қарым-қатынаста күнге қатысты сөздерді жиі қолдануға
дағдыланыңыз. Мысалы, “Күнім менің”, "Сен бүгін күн сәулесі секілді
әдемісің немесе жарқырайсың" т.с.с.
2. Таза ауамен демалу.
- таза ауа, ең алдымен, ол адамның организміне - тек береді, суық ауа -
оның денесін шынықтырады, соққан жылы әрі нәзік жел - қуаныш сезімін
шашқандай болады. Сол үшін де таза ауада жиі болуға тырысу керек: серуен
құру, жұмысқа жаяу бару немесе одан жаяу қайту, сенбі-жексенбі күндері қала
немесе ауыл сыртында демалу. Яғни, тәуліктің 24 сағат таза ауада болуға
немесе онымен демалуға тырысу қажет;
- үйде терезенің ашық көзінде ұйықтауды, таза ауада дене шынықтыруды
әдетке айналдыр;
- киіміңіз денеңізге ауа өткізуді қамтамасыз етсін, ешбір жағдайда
синтетикалық материалдан тігілген киімді кимеңіз. Әуе былауын қабылдауды
ұмытпаңыз;
- емдік оттек коктейлін қабылауды да ұмытпаңыз;
- тыныс алу жолдарын жаттықтыруды үнемі пайдаланып
отырыңыз (Мүмкін П. С. Брегг бойынша "терең тыныс алу", Г. П. Малахов
бойынша "әр түрлі тыныс алу", К. П. Бутейко бойынша "терең тыныс алу
барысында ауаны жібермей басқаша өзгертіп отыру т.с.с;
-Өзіңнің организімінді темекі түтінімен улама!. Өзіннің ортанда
темекінің адам өміріне зияны жайында белсенді үгіт-насихат жүргізуді
ұмытпа. Ол сенің коғам алдындағы борышың.
3. Таза суды пайдалану.
- құрамында суы бар бақша өсімдіктерін, жеміс-жидектерін және шырын
сөлін пайдалануды ұмытпа! Бұлақ, күмістелген, магниттелген, тазаланған
суларды ғана пайдалан. Оны 15-30 минут шамасындай уақытта ас ішер алдында,
шөлдеген жағдайда және полиэтилен бөтелкесін пайдаланған сусын, шырынмен,
сонымен қатар сапасы төмен қызал шараппен қосып ішкін.
- міндетті түрде денеңе суды пайдаланғың: күнделіқгі. - таңертеңгілік
суық сумен шайыну, кешкілік ыстық сумен былау қабылдау, содан кейін таза
әрі жұмсақ орамалмен дененді ысқылау, денеге суды ақтарып, төгіп құю,
табиғи ашық су суаттары мен көлдерде, өзендерде шомылуға әдеттен және су
асты массаж алуды да ұмытпа.
- су тақырыбына арналған сурет, өлең, тақпақ, әнді пайдаланып отыру
жүйке тамырларының шаршауын бәсеңдетуде және оған ем жасау үшін
пайдаланудың маңызы зор.
4. Табиғи тамақтану.
-егерде М. Киммелдін сөзіне сенсек "дұрыс тамақтану - бұл ғылым және
көркем өнер". Ашу, ыза, қорқу, сенімсіздік, алаңдаушылық -
тамақты қалыпты бірден-бір жауы. Демалыс, тыныштық өмірге
сүйіспеншілікпен қарау немесе өмірді сүю - тамақтың дұрыс қорытуының ең
маңызды жағдайы. Тамақ қабылдау барысында ұрсу, дауыс көтеру, жүйкені
шаршату, реніш білдіру т.с.с. денсаулықтың ең қауіпті жауы.
Сынып жетекшісінің "Салауатгы өмір сүру салты" жұмысының бағытында, ата-
аналармен, балалармен әртүрлі тәрбие жұмысының формаларында және олармен
практикалық әрекеттер барысында: мәдени жорық, саяхаттарда ол негізгі
тақырыпқа айналуы тиіс.
5. Ашығу.
П. С. Брегг бойынша ашығудың мақсаты - адамның барлық организмін толық
сауығу жағдайына жеткізуді, оның барлық қызметін жандандыру, жаңартуды
көздейді. Себебі, ашығу процесінен кейін қан айналым жақсарады, өмір суру
"ұзарады, тамақ жақсы қорытылады, ақыл-ой күші мен дене күші қиыңдыққа
төтеп беруге шыңдалады. Яғни, ашығу -адамның ішкі жан тазалығына апарар
жол. Сондықтан, ашығу әдістемесі мен технологиясы жайында жазылған
кітаптарды әркім өзінің сауықтыру бағдарламаларын жасауда алып қолдануы
мүмкін (мысалы, "Чудо голодания").
6. Дене жаттығулары.
Ол көпжақты болып келеді. Бізге дене жаттығуларының емдік касиеті
бұрыннан мәлім және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz