Еңбек социологиясы
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Еңбек . адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене еңбегі.
2. Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
3. Еңбек социологиясының категориясы: еңбектің мазмұны, еңбектің сипаты, еңбек жағдайы олардың мәні.
4. Еңбек социологиясы нені зерттейді?
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
1. Еңбек . адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене еңбегі.
2. Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
3. Еңбек социологиясының категориясы: еңбектің мазмұны, еңбектің сипаты, еңбек жағдайы олардың мәні.
4. Еңбек социологиясы нені зерттейді?
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Жоғары да айтылғандай, жалпысоциологиялық теориямен қатар, жекелеген әлеуметтік құбылыстарды және институттарды (қала,ауыл, жастар, мәдениет, білім беру, т.б) зерттейтін арнайы (салалық) социологиялық теориялар бар. Еңбек социологиясы да осылардың бірінен саналады.
Еңбек социологиясының зерттеу нысаны ретіндегі еңбек дегеніміз не? Бұл сұрақты қарастырмастан бұрын еңбектің қоғамдағы орны, рөлі және маңызын анықтайтын бір қатар жалпы теориялық сұрақтарға тоқталу қажет.
Адамның да, қоғамның да пайда болып, қалыптасып, дамуы тек еңбекке байланысты екені баршаға аян. “Адамды адам еткен еңбек” – деп тегін айтылмаған. Еңбек дегеніміз – қызметтің тіршілік әрекетінің басты, шешуші, түбегейлі формасы. Оның барысында адам қажетін өтеуге керекті бүкіл заттар мен игіліктердің жиынтығы жасалады.адам еңбегінің өнімі – адамды қоршайтын екінші табиғат болып табылады. Яғни, адамдардың қолымен және ақылымен жасалған тұтастай бір жасанды әлем.
Еңбектің дәстүрлі анықтамасы К.Маркстің “Капиталында” берілген тұжырымғм сай келеді, ол шынында да өз мәнін сақтап қалды, дегенмен кейбір қосымшалар да қажет. Маркс еңбекті былай деп анықтайды: “Еңбек дегеніміз-адам мен табиғат арасында іске асып отыратын процесс, оның барысында адам өзінің қоғамдық қызметі арқылы өзі мен табиғат арасындағы зат алмасуды ыңғайлап, реттеп, басқарып отырады. Табиғат затына ол өзі табиғат күші ретінде қарсы тұрады. Табиғат затын өзінің өміріне жарайтын халге келтіру үшін ол өзінің бойында бар күштерді: қол, аяқ, бас, саусақтарын іске қосады.”
Еңбек социологиясының зерттеу нысаны ретіндегі еңбек дегеніміз не? Бұл сұрақты қарастырмастан бұрын еңбектің қоғамдағы орны, рөлі және маңызын анықтайтын бір қатар жалпы теориялық сұрақтарға тоқталу қажет.
Адамның да, қоғамның да пайда болып, қалыптасып, дамуы тек еңбекке байланысты екені баршаға аян. “Адамды адам еткен еңбек” – деп тегін айтылмаған. Еңбек дегеніміз – қызметтің тіршілік әрекетінің басты, шешуші, түбегейлі формасы. Оның барысында адам қажетін өтеуге керекті бүкіл заттар мен игіліктердің жиынтығы жасалады.адам еңбегінің өнімі – адамды қоршайтын екінші табиғат болып табылады. Яғни, адамдардың қолымен және ақылымен жасалған тұтастай бір жасанды әлем.
Еңбектің дәстүрлі анықтамасы К.Маркстің “Капиталында” берілген тұжырымғм сай келеді, ол шынында да өз мәнін сақтап қалды, дегенмен кейбір қосымшалар да қажет. Маркс еңбекті былай деп анықтайды: “Еңбек дегеніміз-адам мен табиғат арасында іске асып отыратын процесс, оның барысында адам өзінің қоғамдық қызметі арқылы өзі мен табиғат арасындағы зат алмасуды ыңғайлап, реттеп, басқарып отырады. Табиғат затына ол өзі табиғат күші ретінде қарсы тұрады. Табиғат затын өзінің өміріне жарайтын халге келтіру үшін ол өзінің бойында бар күштерді: қол, аяқ, бас, саусақтарын іске қосады.”
1. Ұ.Е.Сыдықов, Ц.Р.Розенберг. Инженерлік еңбектің социологиясы. Алматы, 2003
2. И.Шәмшатұлы, М.Дәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнқожаев. Әлеуметтану: Оқу құралы – Алматы, 1999.
3. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері.
4. Н.А.Аитов. Основы социологии.. Учебник для студ. техн. вузов. Введение. Гл.4. Алматы, 1997.
5. Социология: Учеб.пособия для студ.техн.вузов /Под ред.проф. К.Г. Габдуллиной.Гл.4. Алматы, 1997.
6. Социология труда: Учебник для студ.техн. и эконом. специальностей /Под ред.проф. И.И. Аитов. Гл.1,2,3,8, 11,19. М., 1998.
7. Д.Маркович. Социология труда. М., 1988.
2. И.Шәмшатұлы, М.Дәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнқожаев. Әлеуметтану: Оқу құралы – Алматы, 1999.
3. М.Тәжин, Б.Аяғанов. Социология негіздері.
4. Н.А.Аитов. Основы социологии.. Учебник для студ. техн. вузов. Введение. Гл.4. Алматы, 1997.
5. Социология: Учеб.пособия для студ.техн.вузов /Под ред.проф. К.Г. Габдуллиной.Гл.4. Алматы, 1997.
6. Социология труда: Учебник для студ.техн. и эконом. специальностей /Под ред.проф. И.И. Аитов. Гл.1,2,3,8, 11,19. М., 1998.
7. Д.Маркович. Социология труда. М., 1988.
ЖОСПАР
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Еңбек – адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене
еңбегі.
2. Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
3. Еңбек социологиясының категориясы: еңбектің мазмұны, еңбектің сипаты,
еңбек жағдайы олардың мәні.
4. Еңбек социологиясы нені зерттейді?
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жоғары да айтылғандай, жалпысоциологиялық теориямен қатар, жекелеген
әлеуметтік құбылыстарды және институттарды (қала,ауыл, жастар, мәдениет,
білім беру, т.б) зерттейтін арнайы (салалық) социологиялық теориялар бар.
Еңбек социологиясы да осылардың бірінен саналады.
Еңбек социологиясының зерттеу нысаны ретіндегі еңбек дегеніміз не?
Бұл сұрақты қарастырмастан бұрын еңбектің қоғамдағы орны, рөлі және маңызын
анықтайтын бір қатар жалпы теориялық сұрақтарға тоқталу қажет.
Адамның да, қоғамның да пайда болып, қалыптасып, дамуы тек еңбекке
байланысты екені баршаға аян. “Адамды адам еткен еңбек” – деп тегін
айтылмаған. Еңбек дегеніміз – қызметтің тіршілік әрекетінің басты, шешуші,
түбегейлі формасы. Оның барысында адам қажетін өтеуге керекті бүкіл заттар
мен игіліктердің жиынтығы жасалады.адам еңбегінің өнімі – адамды қоршайтын
екінші табиғат болып табылады. Яғни, адамдардың қолымен және ақылымен
жасалған тұтастай бір жасанды әлем.
Еңбектің дәстүрлі анықтамасы К.Маркстің “Капиталында” берілген
тұжырымғм сай келеді, ол шынында да өз мәнін сақтап қалды, дегенмен кейбір
қосымшалар да қажет. Маркс еңбекті былай деп анықтайды: “Еңбек дегеніміз-
адам мен табиғат арасында іске асып отыратын процесс, оның барысында адам
өзінің қоғамдық қызметі арқылы өзі мен табиғат арасындағы зат алмасуды
ыңғайлап, реттеп, басқарып отырады. Табиғат затына ол өзі табиғат күші
ретінде қарсы тұрады. Табиғат затын өзінің өміріне жарайтын халге келтіру
үшін ол өзінің бойында бар күштерді: қол, аяқ, бас, саусақтарын іске
қосады.”
Алайда, мұнда дене еңбегі анық көрініп тұр. Адам мен табиғат
тікелей байланысты. Мәселен, жер жыртып жүрген тракторшы жерге (табиғатқа)
сәйкес әрекет етіп жүр. Ол әрекетті өзінің алдына қойған мақсатына орай
жүзеге асырады. Ал станок басында бір бөлшекті жоңып жатқан жұмысшы –
станокшының табиғатқа ешбір қатысы жоқ секілді... Бірақ ол олай емес. Ол
жұмыс істеп жатқан станок кеннен балқытылып алынған металдан жасалған, кен
болса жерден (табиғаттан) алынған. Және кез келген физикалық еңбек
табиғатқа тікелей әсер етпесе де, мұны аралық баспалдақтар арқылы іске
асырады.
“Дәрігер, мұғалім, жазушы, ғалым т.б. ой еңбегі мамандарының еңбегі
не болады?” –деген сұрақ туындайды. Міне, осы жерде Маркстің тұжырымы
жарамсыз. Осы және басқа категориядағы мамандардың еңбегінде табиғат пен
қарым- қатынас жоқ, есесіне басқа адамдармен жалпы қоғаммен қатынас бар
(мұғалімдер оқушылармен, дәрігерлер аурулармен, актер көерменмен, саясат
қоғаммен т.б.).
Осылайша келтірілгшен анықтамада ой еңбегінің ерекшелігі
ескерілмеген. Мұның себебі, Маркс заманында мұндай еңбек түрінің қоғам да
аз орын алғандығында және физикалық еңбектің (адам мен табиғат арасында)
басым болғандығын да екені түсінікті. Осны ескере келе мынадай анықтамаға
тоқталғанымыз жөн “ Еңбек дегеніміз – қоғамға қажетті материалдық және
рухани құндылықтарды жасау жөніндегі адам мен табиғат адам мен қоғам
арасында іске асырылатын саналы және мақсатты процесс”.
Еңбектің қызметі – оның материалдық және рухани сұранымдармен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген мақсатқа бағытталуымен ғана шектеліп
қоймайды. Еңбек – сондай-ақ, адамның басқа да қажеттіліктерін, сұранымдарын
қанағаттандырудың негізі болып табылады. Оларға таным араласу, т.б. жатады.
Қанағаттандырылған қажеттілік уақыт өз кезегінде жаң қажеттіліктер
туындауына алғышарттар жасайтындықтан, мұндағы еңбектің рөлі ерекше зор, ол
бүкіл қоғам байлығын жасауда зор рөл атқарады. Табиғат – қоғам байлығынын
анасы, ал әкесі – еңбек деп бекер айтылмаса керек. Еңбектің маңызды бір
қызметі оның адам тұлғасын дамытуға “үлесі”. Іс жүзінде еңбек дегеніміз –
адам болмысының ерекше әдісі. Адам ең алдымен өзінің қажетті өмірлік
игіліктермен қамтамасыз ету үшін е,ңбек етеді, бірақ осы мақсатқа жету
барысында еңбек адамды түрлендіру мен жетілдіруде маңызды рөл атқарады,
еңбек арқылы ол өзінің болмысын “өзгертеді”.
1.Еңбек – адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене
еңбегі.
Еңбек адамның физикалық және ақылының дұрыс дамуына физиологиялық
тұрғыдан қажетті, ол адамның еркін, назарын, бастамасын басқа да
психологиялық қасиеттерін дамытады, ол сондай –ақ адамгершілікке де
тәрбиелейді, бұдан оның педагогикалық маңызын көреміз. Адам технология
заңдары бойынша ғана емес, әдемілік заңдары бойынша да жасампаздық еңбек
атқарады, еңбек процесі мен оның нәтижелерін әдемілігі еңбекті эстетикалық
жағын құрайды. Білікті токарьдың (металл жонушы) қалай жұмыс істейтіні
көргенде әдемі жұмыс істейді...деп сүйсінеиінімізде содан.
Біз еңбектің кейбір жалпы маңызы бар қызметтерін атап шықтық, әрине
бұл кез келген еңбекте уақыт бірлігінде және қоғамда олардың бәрі немесе
басым көпшілігі көріне береді деген ұғым тудырмайды. Адамға жақсы әсер ету
былай тұрсын, денсаулығына зиянды, тұлғаның рухани құлдилауына да әкелуі
мүмкін еңбек түрлерінің де аз емес екендігінің баршаға аян. Бірақ бұл
еңбектің адам дамуындағы рөлін мойындауға кедергі болмауы тиіс.
Адам қажетін өтеу қоғам байлығын құрастыру, тұлғаның дамуына жол
ашу сияқты басқа да бірқатар маңызды міндеттерді орындай отырып, еңбек
қоғамның даму көзі және қоғамдық дамудың қозғаушы күші болып есептеледі.
Біздің қоғамның қазіргі әлеуметтік дамуының ең басты мақсаттарының
бірі - әлемдегі алдынғы қатарлы мемлекеттердегідей өмір сүру деңгейіне қол
жеткізу екендігі белгілі. Ұзақ мерзімдік “Қазақстан - 2030” стратегиялық
бағдарламада осы мақсатқа жету кезеңдері белгіленген. Бірақ аталған
елдердің осындай деңгейге қалай жеткенін анықтауға тырыссақ,онда олардың
кез келгенінің дамуына үлес қосқан алуан түрлі фактолардың ішінде, жоғары
өнімді еңбек тұрады. Батыс пен Шығыстың көптеген елдерінде (әсіресе
Жапонияда) қазір еңбекке табыну қалыптасты, еңбек ең негізгі құндылық,
барлық ақылға келер материалдық және рухани игіліктердің көзі ретінде зор
беделге ие.
Кеңес Одағында еңбек ар - намыс, ерлік мәселесі деп жарияланды,
бірақ бұл заты жоқ нәрсені барға балау еді. Социолистік құрылыс өзінің
шаруашылық жүргізу әдістерімен жоғары өнімді еңбекке, жоғары сапалы өнім
шығаруға деген қызығушылықты өшіріп отырды. Еңбек барысында шын мәнісінде
беріліп жұмыс істемеу - теңгермешілікке, жұмыс дұрыс ұйымдастырмауға төмен
жалақыға, т.с.с. табиғи жауап еді.
Сол кездерде “жұмысшылар (жорыта) еңбектеніп жатқан сияқты да, ал
билеушілер олардың еңбегіне төлеп жатқандай болды ” деген белгілі
афоризмнің шығуы бекер емес. Еңбекке деген ықылас деңгейі оған төленетін
ақыға сәйкес еді деуге болады. Көп жылдар бойы қалыптасқан осы бір
стериотиптен енді енді ғана арылып келе жатқандаймыз.
Еңбектің қоғамдағы орасан зор, бірінші кезекті маңызы - оның сан-
алуан түрінде, салаларында, формаларында көрініс тапты. Бұл тарихи
кезеңдерде дамыған еңбек барысындағы әр түрлі еңбек құралдары, құрал -
саймандар, т.б. қолданылғандығы – пайда болған қоғаидық еңбек бөлінісінң
нәтижесі болып табылады. Қоғамдық еңбектің әр түрлі сипаттары бойынша
бөлінуіне мына еңбек түрлері куә: индустриалдық, ауыл шаруашылық, кәсіптік
отбасылық т.б әйел, бала еңбегі, шығармашылық және қарадүрсіндік еңбек
өнімді және өнімсіз еңбек, ұйымдастырушылық әне орындаушылық, білікті,
біліксіз еңбек, қол еңбегі, мехникаландырылған, автоматтандырылған еңбек,
кәсіптік және жүздеген мамандықтандырылған еңбек т.б.
Қоғаидық еңбек бөлінісінің ішінде еңбектің дене және ой еңбегі
болып бөлінуіне назар аударамыз. Шын мәнәінде қоғамдық- тарихи процесс
ретіндек бөлінісі “материалдық және рухани еңбек бөлінісі басталған
мезеттен ” жүзеге аса бастады.
Жалпы алғанда, барлық еңбек процесіне бұлшық еттер де, ми да
қатысады, екеуі де адамға тән болған секілді, еңбек операцияларында да дене
күшімен ақыл энергиясы бірлеседі.
Еңбек процесі дене және ақыл күшінің бірігуінсіз іске аспайды,
алайда бұл олардың арасындағы айырмашылықты жоққа шығармайды. Бұл
айырмашылықтар олардың еңбек процесінің негізгі элементтері тұрғысынан алып
қарағанда айқын көрінеді: 1) еңбек заты, 2)еңбек құралы, 3)еңбек нәтижесі
(өнімі).
Еңбек заты дегеніміз – еңбек құралдары әсер ететін табиғат заттары,
еңбек құралдары – еңбек затына әсер ету үшін адамның пайдаланатын түрлі
жабдықтары.
Жоғарыда келтіріген еңбек ерекшеліктері тұрғысынан алғанда дене
және ой еңбегінің арасында қандай айырмашылық бар.
Дене еңбегінің заты- бұл табиғаттың бөлшегі, материалданған формасы
ьар өңделиеген зат немесе бұйым, шала фабрикат (мәселен шахтер үшін өмір
қабаты, тоқыма фабрикасының жұмысшысы үшін, мақта, т.б.). Ой еңбегінің заты
– материалдық немесе заттар да болуы мүмкін. Мәселен, зауыттың ғылыми
лабораториясында жұмыс істеп жатқан инженер үшін жасалып жатқан машина
конструкциясын немесе формулалар теориялық, ойша моделдер, идеалдық заттар
(нысандар).
Дене еңбегінің құралдары – бұл техникалық құралдардың сан алуан
түрлері, олардың негізіг міндеті қол, саусақ, аяқ секілді ежелгі дене
еңбегі мүшелерін күшейту және жетілдіру. Ой еңбегінің құралдары, оның
заттары секілді рухани( теориялар, гипотезалар, кітаптар, сызбалар т.б.)
және материалдық болуы мүмкін (әр түрлі ғылыми приборлар, эксперименталдық
құрылғылар, есеп құралдары- калькуляторлар, компьютерлер т.б.). Олар біздің
миымыздың интеллектуалдық “қуатын” еселеп көбейтуге арналған.
Дене еңбегінің өнімі – адамның алуан түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірілген заттардың кең көлемі. Бірақ, бұл заттарды
жасаған адамдар миларын жұмыс істетпеді деген сөз емес. Ой еңбегінің өнімі
екі түрлі сипатта болуы мүмкін: 1) таза рухани құндылық (кітап, сурет,
симфония т.б.) 2) материалдық өндіріспен тікелей біте қайнасқан өнім, бұл
жағдайда инженердің ой еңбегі завод жұмысшылары материяға айналдырады,
инженер оларға жұмыс бағдарламасын есептеулер сызбалар, схемалар түрінде
беріледі.
Әлеуметтік жоспарда ой еңбегінің дене еңбегінен айырмашылықтарын
ескерген жөн: шығармашылық сипат – басым көпшілігінде дара атқарылады, баға
берілуінің ерекшеліктері, еңбек жиынтығында еңбек үлесінің үлкен болуы т.б.
Дене еңбегі – адамның өндірген өнімі одан бөліп алуға олатын болса, ой
еңбегінде керісінше өнімі әрқашан иесімен қалып, оның интеллектуалдық
қуатын арттыра береді. Ой еңбегімен дене еңбегі арасындағы айырмашылықтарға
назар аудара отырып, адам еңбегінің әу баста пайда болғалы бері дене және
ой қызметтерінің бірлесуі болғанын айту қажет. Сонымен қатар қоғамдық
өндірістің дамуы – еңбектегі интеллектуалдық қызметтердің артуымен
сипатталады. “Екінші табиғаттың” бірде-бір материалдық заты – тек дене
еңбегінің өнімі бола алмайды. Оны жасауға міндетті түрде ой еңбегі де
қатысады. Сондай-ақ, ешбір рухани құндылық, “материяға айналмастан” өмір
сүре алмайды. Тек ой ғана мидың туындысы ретінде айтылмаған, жазылмаған ой
ғана материалдық “қабықсыз өмір сүреді” (оны тудырған материалдық мүше – ми
болсада).
Ғылыми – техникалық ревалюция кезіндегі ой еңбегі дамуыныңжалпы
тенденциясы – оның сипатын мазмұндағы елеулі сапалық, сандық өзгерістердің
пайда болуы және олардың тығыз байланыстылығы. Ой еңбегі көлемінің өсуі
дамытылған, күрделі формалардың арқасында болып отыр. Ал қарапайым түрлері
– қажетсіз болып немесе техникалық құралдарға жүктелінген. Ой еңбегінің
сапалық өзгерістернің басты бағыты - “ғылымиландырумен” байланысты, ой
еңбегі бұрынғыға қарағанда көбінесе шығармашылық болып келеді, ол зерттеу,
іздестіру еңбегімен жақындасуда.
ҒТР – дың ой еңбегінің сипатымен мазмұнына әсерінің басты
бағыттарының бірі – белсенді жүзеге асып жатқан ой еңбегін технизациялау
(компьютерезациялау) болып табылады. Ол жаңа интеллектуалдық – еңбек
міндеттерін жаулай отырып тереңдеп, адам қызметінің жаңа салаларына тарау
арқылы ауқымын кеңейтуде.
Біз ой еңбегінің сипатына кеңінен тоқталып өттік, себебі инженерлік
еңбек, білікті ой еңбегіне жатады. Жаңа саяси-экономиалық құрылымға көшу
кезеңінде еңбек қандайда өзгеріске ұшырамасын, оның жалпы теориялық
қасиеттері, әлеуметтік міндеттерге түрлерге бөлінуі өз күшінде қалады.
Югослав ғалымы Д.Марковичтің анықтамасы бойынша: “Еңбек социолгиясы
дегеніміз – еңбекті оның басқа қоғамдық құбылыстардан ерекшелейтін өзіне
тән ерекшеліктерін ескере отырып қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын
арнайы социолгиялық ғылым”. Еңбек социологиясы – еңбекті саяси, құқықтық
және басқа қатынастармен тығыз байланыстыра отырып, әлеуметтік –
экономикалық процесс ретінде зерттейді. Ол бір мезгілде теориялық және
практикалық ғылым ретінде қызмет етіп, оның ғылыми қорытындылары мен
тұжырымдары кеңінен қолданылатын қолданбалы зерттеу нәтижелеріне сүйенеді.
2.Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
Еңбек социологиясы зерттейтін мәселелер аясы өте кең. Бұл еңбектің
қоғамын өмір сүруімен дамуының басты факторы ретінде көпқырлы болуынан.
Еңбек формалары мен түрлерінің мәселелеріне: ғылыми техникалық прогрестің
еңбек мазмұнына, сипатына және жағдайларына әсері, еңбек ұжымдарының
құрылымдары мен қызметі, еңбектің әлеуметтік психологиялық фаторлары т.б.
жатады.
Еңбек күрделі қоғамдық құбылыс болғандықтан, оның физиология,
экономика, құқық, эргономика, психология медицина секілді бір қатар
жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар зерттейді. Олар еңбек етудің белгілі
бір жақтарын қарастырғанымен жалпы еңбек сипатын бере алмайды. Еңбек
социологиясының адам еңбегін, адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Еңбек – адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене
еңбегі.
2. Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
3. Еңбек социологиясының категориясы: еңбектің мазмұны, еңбектің сипаты,
еңбек жағдайы олардың мәні.
4. Еңбек социологиясы нені зерттейді?
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жоғары да айтылғандай, жалпысоциологиялық теориямен қатар, жекелеген
әлеуметтік құбылыстарды және институттарды (қала,ауыл, жастар, мәдениет,
білім беру, т.б) зерттейтін арнайы (салалық) социологиялық теориялар бар.
Еңбек социологиясы да осылардың бірінен саналады.
Еңбек социологиясының зерттеу нысаны ретіндегі еңбек дегеніміз не?
Бұл сұрақты қарастырмастан бұрын еңбектің қоғамдағы орны, рөлі және маңызын
анықтайтын бір қатар жалпы теориялық сұрақтарға тоқталу қажет.
Адамның да, қоғамның да пайда болып, қалыптасып, дамуы тек еңбекке
байланысты екені баршаға аян. “Адамды адам еткен еңбек” – деп тегін
айтылмаған. Еңбек дегеніміз – қызметтің тіршілік әрекетінің басты, шешуші,
түбегейлі формасы. Оның барысында адам қажетін өтеуге керекті бүкіл заттар
мен игіліктердің жиынтығы жасалады.адам еңбегінің өнімі – адамды қоршайтын
екінші табиғат болып табылады. Яғни, адамдардың қолымен және ақылымен
жасалған тұтастай бір жасанды әлем.
Еңбектің дәстүрлі анықтамасы К.Маркстің “Капиталында” берілген
тұжырымғм сай келеді, ол шынында да өз мәнін сақтап қалды, дегенмен кейбір
қосымшалар да қажет. Маркс еңбекті былай деп анықтайды: “Еңбек дегеніміз-
адам мен табиғат арасында іске асып отыратын процесс, оның барысында адам
өзінің қоғамдық қызметі арқылы өзі мен табиғат арасындағы зат алмасуды
ыңғайлап, реттеп, басқарып отырады. Табиғат затына ол өзі табиғат күші
ретінде қарсы тұрады. Табиғат затын өзінің өміріне жарайтын халге келтіру
үшін ол өзінің бойында бар күштерді: қол, аяқ, бас, саусақтарын іске
қосады.”
Алайда, мұнда дене еңбегі анық көрініп тұр. Адам мен табиғат
тікелей байланысты. Мәселен, жер жыртып жүрген тракторшы жерге (табиғатқа)
сәйкес әрекет етіп жүр. Ол әрекетті өзінің алдына қойған мақсатына орай
жүзеге асырады. Ал станок басында бір бөлшекті жоңып жатқан жұмысшы –
станокшының табиғатқа ешбір қатысы жоқ секілді... Бірақ ол олай емес. Ол
жұмыс істеп жатқан станок кеннен балқытылып алынған металдан жасалған, кен
болса жерден (табиғаттан) алынған. Және кез келген физикалық еңбек
табиғатқа тікелей әсер етпесе де, мұны аралық баспалдақтар арқылы іске
асырады.
“Дәрігер, мұғалім, жазушы, ғалым т.б. ой еңбегі мамандарының еңбегі
не болады?” –деген сұрақ туындайды. Міне, осы жерде Маркстің тұжырымы
жарамсыз. Осы және басқа категориядағы мамандардың еңбегінде табиғат пен
қарым- қатынас жоқ, есесіне басқа адамдармен жалпы қоғаммен қатынас бар
(мұғалімдер оқушылармен, дәрігерлер аурулармен, актер көерменмен, саясат
қоғаммен т.б.).
Осылайша келтірілгшен анықтамада ой еңбегінің ерекшелігі
ескерілмеген. Мұның себебі, Маркс заманында мұндай еңбек түрінің қоғам да
аз орын алғандығында және физикалық еңбектің (адам мен табиғат арасында)
басым болғандығын да екені түсінікті. Осны ескере келе мынадай анықтамаға
тоқталғанымыз жөн “ Еңбек дегеніміз – қоғамға қажетті материалдық және
рухани құндылықтарды жасау жөніндегі адам мен табиғат адам мен қоғам
арасында іске асырылатын саналы және мақсатты процесс”.
Еңбектің қызметі – оның материалдық және рухани сұранымдармен
қажеттіліктерді қанағаттандыруға деген мақсатқа бағытталуымен ғана шектеліп
қоймайды. Еңбек – сондай-ақ, адамның басқа да қажеттіліктерін, сұранымдарын
қанағаттандырудың негізі болып табылады. Оларға таным араласу, т.б. жатады.
Қанағаттандырылған қажеттілік уақыт өз кезегінде жаң қажеттіліктер
туындауына алғышарттар жасайтындықтан, мұндағы еңбектің рөлі ерекше зор, ол
бүкіл қоғам байлығын жасауда зор рөл атқарады. Табиғат – қоғам байлығынын
анасы, ал әкесі – еңбек деп бекер айтылмаса керек. Еңбектің маңызды бір
қызметі оның адам тұлғасын дамытуға “үлесі”. Іс жүзінде еңбек дегеніміз –
адам болмысының ерекше әдісі. Адам ең алдымен өзінің қажетті өмірлік
игіліктермен қамтамасыз ету үшін е,ңбек етеді, бірақ осы мақсатқа жету
барысында еңбек адамды түрлендіру мен жетілдіруде маңызды рөл атқарады,
еңбек арқылы ол өзінің болмысын “өзгертеді”.
1.Еңбек – адам мен қоғам өмір сүруінің табиғи алғышарты. Ой және дене
еңбегі.
Еңбек адамның физикалық және ақылының дұрыс дамуына физиологиялық
тұрғыдан қажетті, ол адамның еркін, назарын, бастамасын басқа да
психологиялық қасиеттерін дамытады, ол сондай –ақ адамгершілікке де
тәрбиелейді, бұдан оның педагогикалық маңызын көреміз. Адам технология
заңдары бойынша ғана емес, әдемілік заңдары бойынша да жасампаздық еңбек
атқарады, еңбек процесі мен оның нәтижелерін әдемілігі еңбекті эстетикалық
жағын құрайды. Білікті токарьдың (металл жонушы) қалай жұмыс істейтіні
көргенде әдемі жұмыс істейді...деп сүйсінеиінімізде содан.
Біз еңбектің кейбір жалпы маңызы бар қызметтерін атап шықтық, әрине
бұл кез келген еңбекте уақыт бірлігінде және қоғамда олардың бәрі немесе
басым көпшілігі көріне береді деген ұғым тудырмайды. Адамға жақсы әсер ету
былай тұрсын, денсаулығына зиянды, тұлғаның рухани құлдилауына да әкелуі
мүмкін еңбек түрлерінің де аз емес екендігінің баршаға аян. Бірақ бұл
еңбектің адам дамуындағы рөлін мойындауға кедергі болмауы тиіс.
Адам қажетін өтеу қоғам байлығын құрастыру, тұлғаның дамуына жол
ашу сияқты басқа да бірқатар маңызды міндеттерді орындай отырып, еңбек
қоғамның даму көзі және қоғамдық дамудың қозғаушы күші болып есептеледі.
Біздің қоғамның қазіргі әлеуметтік дамуының ең басты мақсаттарының
бірі - әлемдегі алдынғы қатарлы мемлекеттердегідей өмір сүру деңгейіне қол
жеткізу екендігі белгілі. Ұзақ мерзімдік “Қазақстан - 2030” стратегиялық
бағдарламада осы мақсатқа жету кезеңдері белгіленген. Бірақ аталған
елдердің осындай деңгейге қалай жеткенін анықтауға тырыссақ,онда олардың
кез келгенінің дамуына үлес қосқан алуан түрлі фактолардың ішінде, жоғары
өнімді еңбек тұрады. Батыс пен Шығыстың көптеген елдерінде (әсіресе
Жапонияда) қазір еңбекке табыну қалыптасты, еңбек ең негізгі құндылық,
барлық ақылға келер материалдық және рухани игіліктердің көзі ретінде зор
беделге ие.
Кеңес Одағында еңбек ар - намыс, ерлік мәселесі деп жарияланды,
бірақ бұл заты жоқ нәрсені барға балау еді. Социолистік құрылыс өзінің
шаруашылық жүргізу әдістерімен жоғары өнімді еңбекке, жоғары сапалы өнім
шығаруға деген қызығушылықты өшіріп отырды. Еңбек барысында шын мәнісінде
беріліп жұмыс істемеу - теңгермешілікке, жұмыс дұрыс ұйымдастырмауға төмен
жалақыға, т.с.с. табиғи жауап еді.
Сол кездерде “жұмысшылар (жорыта) еңбектеніп жатқан сияқты да, ал
билеушілер олардың еңбегіне төлеп жатқандай болды ” деген белгілі
афоризмнің шығуы бекер емес. Еңбекке деген ықылас деңгейі оған төленетін
ақыға сәйкес еді деуге болады. Көп жылдар бойы қалыптасқан осы бір
стериотиптен енді енді ғана арылып келе жатқандаймыз.
Еңбектің қоғамдағы орасан зор, бірінші кезекті маңызы - оның сан-
алуан түрінде, салаларында, формаларында көрініс тапты. Бұл тарихи
кезеңдерде дамыған еңбек барысындағы әр түрлі еңбек құралдары, құрал -
саймандар, т.б. қолданылғандығы – пайда болған қоғаидық еңбек бөлінісінң
нәтижесі болып табылады. Қоғамдық еңбектің әр түрлі сипаттары бойынша
бөлінуіне мына еңбек түрлері куә: индустриалдық, ауыл шаруашылық, кәсіптік
отбасылық т.б әйел, бала еңбегі, шығармашылық және қарадүрсіндік еңбек
өнімді және өнімсіз еңбек, ұйымдастырушылық әне орындаушылық, білікті,
біліксіз еңбек, қол еңбегі, мехникаландырылған, автоматтандырылған еңбек,
кәсіптік және жүздеген мамандықтандырылған еңбек т.б.
Қоғаидық еңбек бөлінісінің ішінде еңбектің дене және ой еңбегі
болып бөлінуіне назар аударамыз. Шын мәнәінде қоғамдық- тарихи процесс
ретіндек бөлінісі “материалдық және рухани еңбек бөлінісі басталған
мезеттен ” жүзеге аса бастады.
Жалпы алғанда, барлық еңбек процесіне бұлшық еттер де, ми да
қатысады, екеуі де адамға тән болған секілді, еңбек операцияларында да дене
күшімен ақыл энергиясы бірлеседі.
Еңбек процесі дене және ақыл күшінің бірігуінсіз іске аспайды,
алайда бұл олардың арасындағы айырмашылықты жоққа шығармайды. Бұл
айырмашылықтар олардың еңбек процесінің негізгі элементтері тұрғысынан алып
қарағанда айқын көрінеді: 1) еңбек заты, 2)еңбек құралы, 3)еңбек нәтижесі
(өнімі).
Еңбек заты дегеніміз – еңбек құралдары әсер ететін табиғат заттары,
еңбек құралдары – еңбек затына әсер ету үшін адамның пайдаланатын түрлі
жабдықтары.
Жоғарыда келтіріген еңбек ерекшеліктері тұрғысынан алғанда дене
және ой еңбегінің арасында қандай айырмашылық бар.
Дене еңбегінің заты- бұл табиғаттың бөлшегі, материалданған формасы
ьар өңделиеген зат немесе бұйым, шала фабрикат (мәселен шахтер үшін өмір
қабаты, тоқыма фабрикасының жұмысшысы үшін, мақта, т.б.). Ой еңбегінің заты
– материалдық немесе заттар да болуы мүмкін. Мәселен, зауыттың ғылыми
лабораториясында жұмыс істеп жатқан инженер үшін жасалып жатқан машина
конструкциясын немесе формулалар теориялық, ойша моделдер, идеалдық заттар
(нысандар).
Дене еңбегінің құралдары – бұл техникалық құралдардың сан алуан
түрлері, олардың негізіг міндеті қол, саусақ, аяқ секілді ежелгі дене
еңбегі мүшелерін күшейту және жетілдіру. Ой еңбегінің құралдары, оның
заттары секілді рухани( теориялар, гипотезалар, кітаптар, сызбалар т.б.)
және материалдық болуы мүмкін (әр түрлі ғылыми приборлар, эксперименталдық
құрылғылар, есеп құралдары- калькуляторлар, компьютерлер т.б.). Олар біздің
миымыздың интеллектуалдық “қуатын” еселеп көбейтуге арналған.
Дене еңбегінің өнімі – адамның алуан түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін өндірілген заттардың кең көлемі. Бірақ, бұл заттарды
жасаған адамдар миларын жұмыс істетпеді деген сөз емес. Ой еңбегінің өнімі
екі түрлі сипатта болуы мүмкін: 1) таза рухани құндылық (кітап, сурет,
симфония т.б.) 2) материалдық өндіріспен тікелей біте қайнасқан өнім, бұл
жағдайда инженердің ой еңбегі завод жұмысшылары материяға айналдырады,
инженер оларға жұмыс бағдарламасын есептеулер сызбалар, схемалар түрінде
беріледі.
Әлеуметтік жоспарда ой еңбегінің дене еңбегінен айырмашылықтарын
ескерген жөн: шығармашылық сипат – басым көпшілігінде дара атқарылады, баға
берілуінің ерекшеліктері, еңбек жиынтығында еңбек үлесінің үлкен болуы т.б.
Дене еңбегі – адамның өндірген өнімі одан бөліп алуға олатын болса, ой
еңбегінде керісінше өнімі әрқашан иесімен қалып, оның интеллектуалдық
қуатын арттыра береді. Ой еңбегімен дене еңбегі арасындағы айырмашылықтарға
назар аудара отырып, адам еңбегінің әу баста пайда болғалы бері дене және
ой қызметтерінің бірлесуі болғанын айту қажет. Сонымен қатар қоғамдық
өндірістің дамуы – еңбектегі интеллектуалдық қызметтердің артуымен
сипатталады. “Екінші табиғаттың” бірде-бір материалдық заты – тек дене
еңбегінің өнімі бола алмайды. Оны жасауға міндетті түрде ой еңбегі де
қатысады. Сондай-ақ, ешбір рухани құндылық, “материяға айналмастан” өмір
сүре алмайды. Тек ой ғана мидың туындысы ретінде айтылмаған, жазылмаған ой
ғана материалдық “қабықсыз өмір сүреді” (оны тудырған материалдық мүше – ми
болсада).
Ғылыми – техникалық ревалюция кезіндегі ой еңбегі дамуыныңжалпы
тенденциясы – оның сипатын мазмұндағы елеулі сапалық, сандық өзгерістердің
пайда болуы және олардың тығыз байланыстылығы. Ой еңбегі көлемінің өсуі
дамытылған, күрделі формалардың арқасында болып отыр. Ал қарапайым түрлері
– қажетсіз болып немесе техникалық құралдарға жүктелінген. Ой еңбегінің
сапалық өзгерістернің басты бағыты - “ғылымиландырумен” байланысты, ой
еңбегі бұрынғыға қарағанда көбінесе шығармашылық болып келеді, ол зерттеу,
іздестіру еңбегімен жақындасуда.
ҒТР – дың ой еңбегінің сипатымен мазмұнына әсерінің басты
бағыттарының бірі – белсенді жүзеге асып жатқан ой еңбегін технизациялау
(компьютерезациялау) болып табылады. Ол жаңа интеллектуалдық – еңбек
міндеттерін жаулай отырып тереңдеп, адам қызметінің жаңа салаларына тарау
арқылы ауқымын кеңейтуде.
Біз ой еңбегінің сипатына кеңінен тоқталып өттік, себебі инженерлік
еңбек, білікті ой еңбегіне жатады. Жаңа саяси-экономиалық құрылымға көшу
кезеңінде еңбек қандайда өзгеріске ұшырамасын, оның жалпы теориялық
қасиеттері, әлеуметтік міндеттерге түрлерге бөлінуі өз күшінде қалады.
Югослав ғалымы Д.Марковичтің анықтамасы бойынша: “Еңбек социолгиясы
дегеніміз – еңбекті оның басқа қоғамдық құбылыстардан ерекшелейтін өзіне
тән ерекшеліктерін ескере отырып қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын
арнайы социолгиялық ғылым”. Еңбек социологиясы – еңбекті саяси, құқықтық
және басқа қатынастармен тығыз байланыстыра отырып, әлеуметтік –
экономикалық процесс ретінде зерттейді. Ол бір мезгілде теориялық және
практикалық ғылым ретінде қызмет етіп, оның ғылыми қорытындылары мен
тұжырымдары кеңінен қолданылатын қолданбалы зерттеу нәтижелеріне сүйенеді.
2.Еңбек социологиясының пәні мен қызметтері.
Еңбек социологиясы зерттейтін мәселелер аясы өте кең. Бұл еңбектің
қоғамын өмір сүруімен дамуының басты факторы ретінде көпқырлы болуынан.
Еңбек формалары мен түрлерінің мәселелеріне: ғылыми техникалық прогрестің
еңбек мазмұнына, сипатына және жағдайларына әсері, еңбек ұжымдарының
құрылымдары мен қызметі, еңбектің әлеуметтік психологиялық фаторлары т.б.
жатады.
Еңбек күрделі қоғамдық құбылыс болғандықтан, оның физиология,
экономика, құқық, эргономика, психология медицина секілді бір қатар
жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар зерттейді. Олар еңбек етудің белгілі
бір жақтарын қарастырғанымен жалпы еңбек сипатын бере алмайды. Еңбек
социологиясының адам еңбегін, адамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz