Салықтар және салық жүйесінің теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ..5 . 19
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны
құру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуына талдау ... 14
II. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері ... ... .18 . 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық негіздері ... ... ... ... ..5 . 19
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны
құру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуына талдау ... 14
II. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері ... ... .18 . 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге жүреді. Мемлекеттің құрылуының алғашқы кездерінде салық салу формасы ретінде «құрбандық ету» қарастыруға болады. Құрбандық ерікті түрде қалыптасқан деп санауға болмайды, ол заңмен жазылған, сондықтан міндетті төлемдер мен алымдар болып саналады. Сонымен бірге алымдардың пайыздық ставкасы белгіленген болатын. Моисейдің пятикнижиінде айтылған: «и всякая десятина на земле из семени земли и из плодов дерева принадлежит Господу», яғни алдыңғы салық ставкасы барлық алынған пайданың 10 пайызын құраған.
Мемлекеттің дамуына байланысты «светская десятина» сияқты салық түрлері пайда бола бастады. Осылай б.э.д. VII – VI ғ.ғ. ежелгі Грецияда ақсүйектердің өкілдері мемлекеттің негізін қалағанда, пайданың бір ондығын немесе бір жиырма бөлік көлемінде салық енгізген болатын. Бұл жалдамалы әскерлерді ұстауда қаржыларды жұмсауға, мемлекет қалаларының айналасына бекеттер салуға, мешіттер құрылысына, су желілері, жол, мейрамдар жасауда, ақша мен азық – түліктерді кедейлерге таратуға және т.б. қоғамдық мақсаттарға жұмсалған.
Сонымен қатар Ежелгі Римде салық жұйесі болған,бірақ бейбітшілік күндері салықтар салынбаған. Қалалар мен мемлекеттерді басқарудағы шығындар минималды болды. Салықты тағайындалған магистраттар жинады, олар өздерінің міндеттерін бұлжытпай орындады, кейде өздерінің қаржыларында салған. Шығындардың бастысы қоғамдық ғимараттар салудан құралды. Мұндай шығындарды негізінен қоғамдық жерлерді жалға беру орнын жауып отырған. Бірақ соғыс уақыттары Рим азаматтары өздерінің жетістіктеріне байланысты салық салынған. Белгіленген салық сомасы 5 жыл сайын таңдалған чиновниктер – цензорлармен жүргізілген. Рим азаматтары өздерінің мүліктік жағдайын және жанұя деңгейі жайында цензорларға көрсетіліп отырға, яғни сол кездерден бастап пайда туралы декларацияның негізі қаланған.
IV – III ғ.ғ. Рим мемлекеті өсе бастады, жаңа қалалар – колониялар жаулап алынды. Салық жүйесінде өзгерістер де пайда болды. Колонияларда жергілікті салықтар және жауапқа тарту салықтары енгізілді. Салық сомасын белгілеу әр 5 жыл сайын жүргізіліп отырды. Рим азаматтары мемлекеттен тыс жерлерде тұратын болса да мемлекеттік және жергілікті салықтарды төледі. Ал соғыстарда жеңіске жеткен уақыттары салықтар төмендетілді, кей кездері тіпті алынып тасталды.
Мемлекеттің дамуына байланысты «светская десятина» сияқты салық түрлері пайда бола бастады. Осылай б.э.д. VII – VI ғ.ғ. ежелгі Грецияда ақсүйектердің өкілдері мемлекеттің негізін қалағанда, пайданың бір ондығын немесе бір жиырма бөлік көлемінде салық енгізген болатын. Бұл жалдамалы әскерлерді ұстауда қаржыларды жұмсауға, мемлекет қалаларының айналасына бекеттер салуға, мешіттер құрылысына, су желілері, жол, мейрамдар жасауда, ақша мен азық – түліктерді кедейлерге таратуға және т.б. қоғамдық мақсаттарға жұмсалған.
Сонымен қатар Ежелгі Римде салық жұйесі болған,бірақ бейбітшілік күндері салықтар салынбаған. Қалалар мен мемлекеттерді басқарудағы шығындар минималды болды. Салықты тағайындалған магистраттар жинады, олар өздерінің міндеттерін бұлжытпай орындады, кейде өздерінің қаржыларында салған. Шығындардың бастысы қоғамдық ғимараттар салудан құралды. Мұндай шығындарды негізінен қоғамдық жерлерді жалға беру орнын жауып отырған. Бірақ соғыс уақыттары Рим азаматтары өздерінің жетістіктеріне байланысты салық салынған. Белгіленген салық сомасы 5 жыл сайын таңдалған чиновниктер – цензорлармен жүргізілген. Рим азаматтары өздерінің мүліктік жағдайын және жанұя деңгейі жайында цензорларға көрсетіліп отырға, яғни сол кездерден бастап пайда туралы декларацияның негізі қаланған.
IV – III ғ.ғ. Рим мемлекеті өсе бастады, жаңа қалалар – колониялар жаулап алынды. Салық жүйесінде өзгерістер де пайда болды. Колонияларда жергілікті салықтар және жауапқа тарту салықтары енгізілді. Салық сомасын белгілеу әр 5 жыл сайын жүргізіліп отырды. Рим азаматтары мемлекеттен тыс жерлерде тұратын болса да мемлекеттік және жергілікті салықтарды төледі. Ал соғыстарда жеңіске жеткен уақыттары салықтар төмендетілді, кей кездері тіпті алынып тасталды.
1. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер» кодексі 2006 ж.
2. «Қазақстан Республикасының Бюджет» кодексі 2006 ж.
3. Доробозина Л.А. «Финансы» А - 2003
4. Жакипбеков С.Т. «Налоговый контроль и пути его совершенствования» А – 2004 г.
5. Белобжецкий И.А. «Финансовый контроль и новый хозяйственный механизм» - М: Финансы и статистика 1999 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. «салықтар және салық салу» А -2003ж
7. Ермекбаева Б.Ж. Арзаева М.Ж. «Шет ел мемлекеттерінің салықтары»
8. Құлпыбаев «Қаржы» А – 2004 ж.
9. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы» А- 1997 г.
10. Журналы «Мир Финансов»
11. Журнал «Аналитический обзор экономики Казахстана» № 2 (07)
2. «Қазақстан Республикасының Бюджет» кодексі 2006 ж.
3. Доробозина Л.А. «Финансы» А - 2003
4. Жакипбеков С.Т. «Налоговый контроль и пути его совершенствования» А – 2004 г.
5. Белобжецкий И.А. «Финансовый контроль и новый хозяйственный механизм» - М: Финансы и статистика 1999 г.
6. Ермекбаева Б.Ж. «салықтар және салық салу» А -2003ж
7. Ермекбаева Б.Ж. Арзаева М.Ж. «Шет ел мемлекеттерінің салықтары»
8. Құлпыбаев «Қаржы» А – 2004 ж.
9. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы» А- 1997 г.
10. Журналы «Мир Финансов»
11. Журнал «Аналитический обзор экономики Казахстана» № 2 (07)
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ..5 - 19
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны
құру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуына талдау ... 14
II. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері ... ... .18 - 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..24
Кіріспе
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге жүреді. Мемлекеттің құрылуының алғашқы кездерінде салық
салу формасы ретінде құрбандық ету қарастыруға болады. Құрбандық ерікті
түрде қалыптасқан деп санауға болмайды, ол заңмен жазылған, сондықтан
міндетті төлемдер мен алымдар болып саналады. Сонымен бірге алымдардың
пайыздық ставкасы белгіленген болатын. Моисейдің пятикнижиінде айтылған: и
всякая десятина на земле из семени земли и из плодов дерева принадлежит
Господу, яғни алдыңғы салық ставкасы барлық алынған пайданың 10 пайызын
құраған.
Мемлекеттің дамуына байланысты светская десятина сияқты салық
түрлері пайда бола бастады. Осылай б.э.д. VII – VI ғ.ғ. ежелгі Грецияда
ақсүйектердің өкілдері мемлекеттің негізін қалағанда, пайданың бір ондығын
немесе бір жиырма бөлік көлемінде салық енгізген болатын. Бұл жалдамалы
әскерлерді ұстауда қаржыларды жұмсауға, мемлекет қалаларының айналасына
бекеттер салуға, мешіттер құрылысына, су желілері, жол, мейрамдар жасауда,
ақша мен азық – түліктерді кедейлерге таратуға және т.б. қоғамдық
мақсаттарға жұмсалған.
Сонымен қатар Ежелгі Римде салық жұйесі болған,бірақ бейбітшілік
күндері салықтар салынбаған. Қалалар мен мемлекеттерді басқарудағы шығындар
минималды болды. Салықты тағайындалған магистраттар жинады, олар өздерінің
міндеттерін бұлжытпай орындады, кейде өздерінің қаржыларында салған.
Шығындардың бастысы қоғамдық ғимараттар салудан құралды. Мұндай шығындарды
негізінен қоғамдық жерлерді жалға беру орнын жауып отырған. Бірақ соғыс
уақыттары Рим азаматтары өздерінің жетістіктеріне байланысты салық
салынған. Белгіленген салық сомасы 5 жыл сайын таңдалған чиновниктер –
цензорлармен жүргізілген. Рим азаматтары өздерінің мүліктік жағдайын және
жанұя деңгейі жайында цензорларға көрсетіліп отырға, яғни сол кездерден
бастап пайда туралы декларацияның негізі қаланған.
IV – III ғ.ғ. Рим мемлекеті өсе бастады, жаңа қалалар – колониялар
жаулап алынды. Салық жүйесінде өзгерістер де пайда болды. Колонияларда
жергілікті салықтар және жауапқа тарту салықтары енгізілді. Салық сомасын
белгілеу әр 5 жыл сайын жүргізіліп отырды. Рим азаматтары мемлекеттен тыс
жерлерде тұратын болса да мемлекеттік және жергілікті салықтарды төледі. Ал
соғыстарда жеңіске жеткен уақыттары салықтар төмендетілді, кей кездері
тіпті алынып тасталды.
Қажетті қаржылар жаулап алынған жерлерімен қамтамасыз етілді. Римнен тыс
жерлерде тұратын халықтардан жергілікті салық жиі алынып отырды. Ұзақ
уақыттары бойы Рим провинцияларында салық салу және алудың проффесионалды
жүргізілетін қаржылық органдары болмады. Римнің қаржылық шаруашылығын қайта
құру басты мәселелерінің бірі болды. Бұл мәселені император Август Октавиан
(63 ж. б.э.д. – 14) бірінші болып қолға алды. Барлық провинцияларда ол
салық салуды бақылайтын қаржылық ұйымдар құрды. Салық салуды дұрыс бөлу
провинциялардың салық потенциялының бағалауы қайта жүргізілді. Ол үшін жер
қойнаулары өлшеніп, халықтың мүліктік санағы жүргізілді. Мұны наместниктер
прокурорлармен бірге жүргізді. Әр азамат белгіліенген күнде үкметке өзінің
декларациясын ұсынуы тиіс болды. Рим провинциясында басты пайда жер
салығынан түсті. Орташа ставка пайданың оннан бір бөлігін құрады. Сонымен
қатар басқада формалары қолданылды: жеміс – жидектер ағашының санына жүзім
лозаларын қоса, жылжымайтын мүлік, малмен қоса құлдар, бағалықтар салығы
салынды.
Тікелей салықтармен қатар Рим империясында жанама салықтарда болған.
Осыдан біз тікелей және жанама салықтар ежелден келе жатқанын білеміз.
Ұйымдық – құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетенетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.
Аквинский салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықтаса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А. Смит салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
Бұл курстық жұмыстың өзіндік ерекшелігі – ғалымдар мен салық
қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау нәтижесінде
салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық салу ісінің
қазіргі кездегі жағдайын ашып нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне
сүйене отырып жазылғандығымен сипатталады.
Мен бұл курстық жұмыста салық салу жүйесін тек теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай – ақ оладың практикалық жақтарын да қамтып
жаздым.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен екі бөлімнен және кіріспе,
қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде, салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан – жақты
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері және оны құру қағидалары.
көрсетілген.
Екінші бөлімде, ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері салық заңдарына
байланысты салық жүйесін басқару, салық жүйесінің прблемасы және даму
тенденциясы, оны жетілдіру жолдары, айтылған.
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны құру
қағидалары
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс – бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарды мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функциялармен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндетті болып табылады – деп жазылған.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А. Смит
ұсынған еді. Олар мыныған саяды:
▪ салық салық төлеушінің әрқасысының табысына сәйкес алынуы тиіс -
әділеттілік қағидаты;
▪ салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек – анықтылық қағидаты;
▪ әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс – қолайлылық қағидаты;
▪ салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс – үнемділік қағидаты.
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық – зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және А. Смитке салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны - деп,
қорытынды жасауға қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі
даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді.
Қазақстаннның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіліенген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндегін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік – құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттіліктерге кейін иесіз пайдалануы болап табылады.
Осысымен салықтардың мемлекет, сондай – ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтарды толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:
▪ фискалдық;
▪ реттеушілік;
▪ бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер –
салықтар. Қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұрады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттің бюджеттің кіріс көзі
ұлғайған сайын салықтық түсімдерд де өсіп отырады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Реттеушілік қызмет салық механизмі арқылы іке асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтатылуына, өндірушінің өз ісіне деген
ынтасын жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде
тұжырымдалып дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының
деңгейі 35 – 40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизімін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдамалары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеушінің табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45 – 50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35 – 40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизімінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы
салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін
салықтары мен алымдарын толық және уақыттылы бюджетке төлеп отыруы
қамтамсыз етіледі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы,
әділдігі, салық жүйесінің бір тұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
Салық салудың міндеттілігі принципі
Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы принципі
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің
салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігі білдіреді.
Салық салудың әділдігі пинципі
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті
болып табылады. Жеке ситпаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы принципі
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы принципі
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен
жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
салықтарды құру мен салудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті
элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді. Салық механизмінің
элементтері 1 – суретте сызба түрінде көрсетілген.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
төлеуші, салық объектісі, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салықты төлеу мерзімі, салық төлеу
тәртібі, салық төлеушінің және салық қызмет органдарының құқықтары мен
міндеттері, салық төлеуді бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидентемес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ азаматтар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа көптеген
тауарлы – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіденеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді.
Прогрессивтік салық ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыө тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз біріңғай
сома түрінде белгілінеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушінің біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету,салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалары жатады.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектісінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінеде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
▪ табысқа салынатын салық, бұған корпорациялық табыс салығы мен
жеке табыс салығы жатады;
▪ тауарларға салынатын салықтар, оларға қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын жатқызуға болады;
▪ капиталға салынатын салық, оған жер салығы, мүлікке салынатын
салық және басқалары жатады.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық
қызметі органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай – күйі туралы көшірме алу;
- Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушілердің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай – ақ қызметтік
міндеттерін атқару кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау –
касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына
бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақыттылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады: салық
төлеушілерді тіркеу есебі, салық салу объектілері мен салық салумен
байланысты объектілерді есепке алу, бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу,
қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу, салық
тексерістері, коммерциялық бақылау, салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық
қызметінің мониторингі, фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын
қолдану ережелері, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу, мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті
есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру, уәкілетті
органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегіндегі Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты
төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және
кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі: салық салу объектілері бойынша, қолдануына
қарай, салық салу органына байланысты, экономикалық ерекшелігіне
байланысты, салық салу объектісін бағалау дәрежеміне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынатын салықтар.
Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтар ға жіктеледі. Нақты салықтар
салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай
капитал және т.с.с.) салынады. Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін
де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен тікелей байланысты емес салықтар, яғни
тұтынушы төлейтін салықтар. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Жанама салықтарға сондай – ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалдық мүделерін білдіреді. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар
бағасына қосылатындығында, кіріктірілетіндегінде. Бұл жағдайда салықты
тауар дың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады, яғни
тиісті деңгейлердің бюджетінде шоғырландырылады және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б жатады. Арнайы салықтар
бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
(мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік
салық, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады).
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысына алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алынатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салық алудың мынадай
төрт әдісі қолданылады: кадастырлық, салық төлеушінің мағлымдамасы, табысты
алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер, мүлік
салықтары) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағұлымдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктер,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді. Олар салықтардың
түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып
отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын көлік
құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер салық органынолар
бойынша сағлұмдама есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 – наурызына
дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер: төлем
көзінен салық салынбайтын табыстары барлар, тұрғын үй салумен осындай
құрылыс құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар, ҚР
шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар, ҚР шегінен тыс
жерлердегі шетел банктернідегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар, ҚР
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес малұма
беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар, ҚР Парламентінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ..5 - 19
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны
құру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуына талдау ... 14
II. ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері ... ... .18 - 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..24
Кіріспе
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар – ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге жүреді. Мемлекеттің құрылуының алғашқы кездерінде салық
салу формасы ретінде құрбандық ету қарастыруға болады. Құрбандық ерікті
түрде қалыптасқан деп санауға болмайды, ол заңмен жазылған, сондықтан
міндетті төлемдер мен алымдар болып саналады. Сонымен бірге алымдардың
пайыздық ставкасы белгіленген болатын. Моисейдің пятикнижиінде айтылған: и
всякая десятина на земле из семени земли и из плодов дерева принадлежит
Господу, яғни алдыңғы салық ставкасы барлық алынған пайданың 10 пайызын
құраған.
Мемлекеттің дамуына байланысты светская десятина сияқты салық
түрлері пайда бола бастады. Осылай б.э.д. VII – VI ғ.ғ. ежелгі Грецияда
ақсүйектердің өкілдері мемлекеттің негізін қалағанда, пайданың бір ондығын
немесе бір жиырма бөлік көлемінде салық енгізген болатын. Бұл жалдамалы
әскерлерді ұстауда қаржыларды жұмсауға, мемлекет қалаларының айналасына
бекеттер салуға, мешіттер құрылысына, су желілері, жол, мейрамдар жасауда,
ақша мен азық – түліктерді кедейлерге таратуға және т.б. қоғамдық
мақсаттарға жұмсалған.
Сонымен қатар Ежелгі Римде салық жұйесі болған,бірақ бейбітшілік
күндері салықтар салынбаған. Қалалар мен мемлекеттерді басқарудағы шығындар
минималды болды. Салықты тағайындалған магистраттар жинады, олар өздерінің
міндеттерін бұлжытпай орындады, кейде өздерінің қаржыларында салған.
Шығындардың бастысы қоғамдық ғимараттар салудан құралды. Мұндай шығындарды
негізінен қоғамдық жерлерді жалға беру орнын жауып отырған. Бірақ соғыс
уақыттары Рим азаматтары өздерінің жетістіктеріне байланысты салық
салынған. Белгіленген салық сомасы 5 жыл сайын таңдалған чиновниктер –
цензорлармен жүргізілген. Рим азаматтары өздерінің мүліктік жағдайын және
жанұя деңгейі жайында цензорларға көрсетіліп отырға, яғни сол кездерден
бастап пайда туралы декларацияның негізі қаланған.
IV – III ғ.ғ. Рим мемлекеті өсе бастады, жаңа қалалар – колониялар
жаулап алынды. Салық жүйесінде өзгерістер де пайда болды. Колонияларда
жергілікті салықтар және жауапқа тарту салықтары енгізілді. Салық сомасын
белгілеу әр 5 жыл сайын жүргізіліп отырды. Рим азаматтары мемлекеттен тыс
жерлерде тұратын болса да мемлекеттік және жергілікті салықтарды төледі. Ал
соғыстарда жеңіске жеткен уақыттары салықтар төмендетілді, кей кездері
тіпті алынып тасталды.
Қажетті қаржылар жаулап алынған жерлерімен қамтамасыз етілді. Римнен тыс
жерлерде тұратын халықтардан жергілікті салық жиі алынып отырды. Ұзақ
уақыттары бойы Рим провинцияларында салық салу және алудың проффесионалды
жүргізілетін қаржылық органдары болмады. Римнің қаржылық шаруашылығын қайта
құру басты мәселелерінің бірі болды. Бұл мәселені император Август Октавиан
(63 ж. б.э.д. – 14) бірінші болып қолға алды. Барлық провинцияларда ол
салық салуды бақылайтын қаржылық ұйымдар құрды. Салық салуды дұрыс бөлу
провинциялардың салық потенциялының бағалауы қайта жүргізілді. Ол үшін жер
қойнаулары өлшеніп, халықтың мүліктік санағы жүргізілді. Мұны наместниктер
прокурорлармен бірге жүргізді. Әр азамат белгіліенген күнде үкметке өзінің
декларациясын ұсынуы тиіс болды. Рим провинциясында басты пайда жер
салығынан түсті. Орташа ставка пайданың оннан бір бөлігін құрады. Сонымен
қатар басқада формалары қолданылды: жеміс – жидектер ағашының санына жүзім
лозаларын қоса, жылжымайтын мүлік, малмен қоса құлдар, бағалықтар салығы
салынды.
Тікелей салықтармен қатар Рим империясында жанама салықтарда болған.
Осыдан біз тікелей және жанама салықтар ежелден келе жатқанын білеміз.
Ұйымдық – құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетенетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтар экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Осы салық салуға байланысты әр дәуірлерде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Мысалы, Ф.
Аквинский салықтарды ұрлаудың рұқсат етілген нысаны ретінде анықтаса,
салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А. Смит салық төлеушілер
үшін құлшылықтың белгісі емес, бостандықтың белгісі деп тұжырымдаған.
Бұл курстық жұмыстың өзіндік ерекшелігі – ғалымдар мен салық
қызметкерлерінің жариялаған еңбектерін талдау және тұжырымдау нәтижесінде
салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық салу ісінің
қазіргі кездегі жағдайын ашып нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне
сүйене отырып жазылғандығымен сипатталады.
Мен бұл курстық жұмыста салық салу жүйесін тек теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай – ақ оладың практикалық жақтарын да қамтып
жаздым.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен екі бөлімнен және кіріспе,
қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімде, салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны жан – жақты
ашылып, салықтардың атқаратын негізгі қызметтері және оны құру қағидалары.
көрсетілген.
Екінші бөлімде, ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да міндетті
төлемдерді алуды ұйымдастыру және алыну ерекшеліктері салық заңдарына
байланысты салық жүйесін басқару, салық жүйесінің прблемасы және даму
тенденциясы, оны жетілдіру жолдары, айтылған.
I. Салықтар және салық жүйесінің теориялық негіздері
1.1. Салықтардың экономикалық мәні мен функциялары және оны құру
қағидалары
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен
саяси іс – бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарды мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функциялармен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндетті болып табылады – деп жазылған.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А. Смит
ұсынған еді. Олар мыныған саяды:
▪ салық салық төлеушінің әрқасысының табысына сәйкес алынуы тиіс -
әділеттілік қағидаты;
▪ салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек – анықтылық қағидаты;
▪ әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және
әдіспен алынуы тиіс – қолайлылық қағидаты;
▪ салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс – үнемділік қағидаты.
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық – зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және А. Смитке салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны - деп,
қорытынды жасауға қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі
даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді.
Қазақстаннның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіліенген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндегін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік – құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттіліктерге кейін иесіз пайдалануы болап табылады.
Осысымен салықтардың мемлекет, сондай – ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтарды толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:
▪ фискалдық;
▪ реттеушілік;
▪ бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін
топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер –
салықтар. Қазіргі кезде еліміздің бюджетінің кіріс көзінің 90 пайызы
салықтардан тұрады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттің бюджеттің кіріс көзі
ұлғайған сайын салықтық түсімдерд де өсіп отырады. Себебі салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Реттеушілік қызмет салық механизмі арқылы іке асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтатылуына, өндірушінің өз ісіне деген
ынтасын жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде
тұжырымдалып дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының
деңгейі 35 – 40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизімін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген
ғалымдардың тұжырымдамалары мынаны дәлелдейді:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеушінің табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45 – 50 пайызы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35 – 40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизімінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы
салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін
салықтары мен алымдарын толық және уақыттылы бюджетке төлеп отыруы
қамтамсыз етіледі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы,
әділдігі, салық жүйесінің бір тұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
принциптеріне негізделеді.
Салық салудың міндеттілігі принципі
Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы принципі
Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің
салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігі білдіреді.
Салық салудың әділдігі пинципі
Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті
болып табылады. Жеке ситпаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы принципі
Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы принципі
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру. Салық салудың әдістері мен
жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизміне жатады. Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
салықтарды құру мен салудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті
элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді. Салық механизмінің
элементтері 1 – суретте сызба түрінде көрсетілген.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
төлеуші, салық объектісі, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салықты төлеу мерзімі, салық төлеу
тәртібі, салық төлеушінің және салық қызмет органдарының құқықтары мен
міндеттері, салық төлеуді бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидентемес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және
азаматтығы жоқ азаматтар болып жіктеледі.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа көптеген
тауарлы – материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіденеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді.
Прогрессивтік салық ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыө тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз біріңғай
сома түрінде белгілінеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушінің біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету,салық төлеу мерзімін ұзарту, тағы басқалары жатады.
Салықты төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектісінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінеде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
▪ табысқа салынатын салық, бұған корпорациялық табыс салығы мен
жеке табыс салығы жатады;
▪ тауарларға салынатын салықтар, оларға қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын жатқызуға болады;
▪ капиталға салынатын салық, оған жер салығы, мүлікке салынатын
салық және басқалары жатады.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық
қызметі органдарына түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен
есеп айырысудың жай – күйі туралы көшірме алу;
- Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
әрекетіне шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушілердің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай – ақ қызметтік
міндеттерін атқару кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының
салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып
табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау –
касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына
бақылау чегін бере отырып жүргізу.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақыттылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады: салық
төлеушілерді тіркеу есебі, салық салу объектілері мен салық салумен
байланысты объектілерді есепке алу, бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу,
қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу, салық
тексерістері, коммерциялық бақылау, салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық
қызметінің мониторингі, фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын
қолдану ережелері, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу, мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті
есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру, уәкілетті
органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегіндегі Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты
төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және
кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі: салық салу объектілері бойынша, қолдануына
қарай, салық салу органына байланысты, экономикалық ерекшелігіне
байланысты, салық салу объектісін бағалау дәрежеміне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынатын салықтар.
Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтар ға жіктеледі. Нақты салықтар
салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай
капитал және т.с.с.) салынады. Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін
де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен тікелей байланысты емес салықтар, яғни
тұтынушы төлейтін салықтар. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Жанама салықтарға сондай – ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалдық мүделерін білдіреді. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар
бағасына қосылатындығында, кіріктірілетіндегінде. Бұл жағдайда салықты
тауар дың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады, яғни
тиісті деңгейлердің бюджетінде шоғырландырылады және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б жатады. Арнайы салықтар
бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
(мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік
салық, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады).
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысына алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алынатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке
табыс салығы жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салық алудың мынадай
төрт әдісі қолданылады: кадастырлық, салық төлеушінің мағлымдамасы, табысты
алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер, мүлік
салықтары) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағұлымдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктер,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді. Олар салықтардың
түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып
отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын көлік
құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер салық органынолар
бойынша сағлұмдама есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 – наурызына
дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер: төлем
көзінен салық салынбайтын табыстары барлар, тұрғын үй салумен осындай
құрылыс құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар, ҚР
шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар, ҚР шегінен тыс
жерлердегі шетел банктернідегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар, ҚР
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес малұма
беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар, ҚР Парламентінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz