Қазақтың ХІХ ғасырдағы мал шаруашылығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.11
1 . ТАРАУ.
1.1 ХІХ ғасырдағы қазақтың мал шаруашылық жағдайының даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.23
1.2. Қазақ жеріндегі жер ерекшеліктеріне байалнысты ХIХ ғасырдағы мал шруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.30
2. ТАРАУ.
2.1 XIX ғасырдың екiншi жартысындағы мал шаруашылық дамуының кеңеюi, әлеуметтiк.шаруашылық жiктелiсiнiң тереңдеуi ... ... ... ... ... 31.43
2.2 Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылықтарының ерекшеліктері мен типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
1 . ТАРАУ.
1.1 ХІХ ғасырдағы қазақтың мал шаруашылық жағдайының даму барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.23
1.2. Қазақ жеріндегі жер ерекшеліктеріне байалнысты ХIХ ғасырдағы мал шруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.30
2. ТАРАУ.
2.1 XIX ғасырдың екiншi жартысындағы мал шаруашылық дамуының кеңеюi, әлеуметтiк.шаруашылық жiктелiсiнiң тереңдеуi ... ... ... ... ... 31.43
2.2 Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылықтарының ерекшеліктері мен типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44.50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51.53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Диплом жұмысының өзектiлiгi. Бүriнгi Отандық тарих ғылымының алдында тұрған мәселенiн, бiрi XIX ғасырдағы қазақ халқының шаруашылық жағдайы мен дамуыньң ерекшелiктерiн жан-жақты зерттеу. Тарихымыздың тағылымдық тарауына баса назар аударылып /1/ отырған қазiргi кезеңде қазақтың дәстүрлi мал шаруашылық салаларының XIX ғасырдағы даму эвалюциясы ғылыми тұрғыдан зерделеудi қажетсiнуде, XIX ғасырдағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтiк дамуындағы өзгерiстер - осы шаруашылық экономикалық жағдайға негiзделiп, бастау алатындығын ескерсек, бұл мәселенi зерттеудiң өзектiлiгi тереңдей түседi. Қазақтың дәстүрлi шаруашылығы туралы қарапайым да, тұрпайы түсiнiктердiң уақыты өтiп, қазақтың дәстүрлi шаруашылық қызметiнiң өте eптi де, икемдi, уақыт белесiне шыдамды келуiнiң жан-жақты сырлары ашыла бастады. Бiрақ, шаруашылық саласы ғылымдағы әлi терең зерттелмеген мәселенiң бiрi.
Замана талабы Қазақстан тарихына деген жаңаша көзқарас қалыптастырып, қоғамның қызығушылығын арттырды. Соның жолында бұрын жазылды деген тарихымыз қайтадан сараланып, өзара салыстырылып, жаңа мұрағат деректері, фольклорлық мұралары негізінде зерттелу үстінде. Кешегі патшалық ресей, Кеңестер Одағы құрамында болған кезеңде Ресейдің қазақтарға “қамқорлығы”, орыс халқының “ағалық” ықпалы асыра дәріптеліп жатты. Сайып келгенде мұның өзі тарихымыздағы ақтаңдақ беттерді қалыптастырды. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “қазақ тарихының осынау ең бір этникалық ұзақ ғұмырын бажайлағанда біз қаптаған қасаң қалыптардан бас тарта отырып, ұлттың бүгінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктері “ізін қалдырып” отыр және сол сан ғасырлық әсер ықпалдың ерекшелігі неде деген мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек. Сонымен бірге отаршылдық пен кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық ресей ғана емес халықтардың түрмесі болып қалған жоқ еді, сонымен бірге КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы деп келетін балаң тұжырымды көлденең тартып, белгілі шындықты сарындата беруге болмаса керек.”
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ғасырлар бойы талпынып, аңсап келген асыл арманы – еркіндік, бостандық, тәуелсіздік, бірлік екенін әрбір саналы азамат жақсы біледі. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: “Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы” [1] екендігі гуманистік, демократиалық құндылықтар ретінде халқымыздың абыройын арттыратындығы даусыз. Тәуелсіздік барысында ұзақ жылдар бойы айтылмай келген жайларды ашық айтуға, өткен оқиғаларды ұлттық тарихи көзқарас арқылы баға беруге мүмкіндік туды. Осындай жаңа көзқарас тұрғысында зерттелуге қажет мәселенің бірі – қазақтардың ХІХ ғасырдағы мал шаруашылығы.
Замана талабы Қазақстан тарихына деген жаңаша көзқарас қалыптастырып, қоғамның қызығушылығын арттырды. Соның жолында бұрын жазылды деген тарихымыз қайтадан сараланып, өзара салыстырылып, жаңа мұрағат деректері, фольклорлық мұралары негізінде зерттелу үстінде. Кешегі патшалық ресей, Кеңестер Одағы құрамында болған кезеңде Ресейдің қазақтарға “қамқорлығы”, орыс халқының “ағалық” ықпалы асыра дәріптеліп жатты. Сайып келгенде мұның өзі тарихымыздағы ақтаңдақ беттерді қалыптастырды. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың “қазақ тарихының осынау ең бір этникалық ұзақ ғұмырын бажайлағанда біз қаптаған қасаң қалыптардан бас тарта отырып, ұлттың бүгінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктері “ізін қалдырып” отыр және сол сан ғасырлық әсер ықпалдың ерекшелігі неде деген мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек. Сонымен бірге отаршылдық пен кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық ресей ғана емес халықтардың түрмесі болып қалған жоқ еді, сонымен бірге КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы деп келетін балаң тұжырымды көлденең тартып, белгілі шындықты сарындата беруге болмаса керек.”
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ғасырлар бойы талпынып, аңсап келген асыл арманы – еркіндік, бостандық, тәуелсіздік, бірлік екенін әрбір саналы азамат жақсы біледі. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: “Қазақ тарихында қазақ ұялатын ештеңе жоқ. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы” [1] екендігі гуманистік, демократиалық құндылықтар ретінде халқымыздың абыройын арттыратындығы даусыз. Тәуелсіздік барысында ұзақ жылдар бойы айтылмай келген жайларды ашық айтуға, өткен оқиғаларды ұлттық тарихи көзқарас арқылы баға беруге мүмкіндік туды. Осындай жаңа көзқарас тұрғысында зерттелуге қажет мәселенің бірі – қазақтардың ХІХ ғасырдағы мал шаруашылығы.
1. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2002
2. Қазақтың көне тарихы. – Алматы, 1993.
3. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы, 1994.
4. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы, 1969.
5. Аспендияров С. Қазақстанның тарихының очерктері. – Алматы, 1994.
6. Таймағамбетов Ж.К. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. – Алматы, 1994.
7. Пален К.К. Материалы к характеристике народного хозяйства Туркестанского края. – СПб., 1911.
8. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХУІІІ-ХХ вв. – Алматы, 1981.
9. Джордж Демно. Орыстардың Қазақстанды отарлауы 1896-1916 жж.- Алма-Ата, 1997
10. Галузо П.Г. Очерк Советской историографии аграрных отношений в Казахстане. – Алма-Ата, 1971.
11. Төлебаев Т.Ә. Қазақстанда копитализм енуінің тарихнамасы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы): Автореферат ... тарих ғылымының докторы ғыл. дәрежесін алу үшін. – Алматы, 2002.
12. Төлеубаев Ә.Т. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері // Қазақ ССР ҒА хабаршысы, 1981. №8
13. Төлеубаев А.Т. Қазақтың әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлері. – Алматы, 2002.
14. Толеубаев А.Т. Домусульманские верования и обряды казахов связанные со скотоводством // Вестник АН Каз ССР. 1984. №12
15. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Материалы для географии и статистики.... – СПб., Ч.1. – 1865.
16. Бекмаханов Е. Присоеденение Казахстана к России. – М., 1967.
17. Қарасаев А., Сатқанов Э., Ахметов К. Т.б. Батыс Қазақстанның мал шаруашылығы. Алматы, «Қайнар», 1973.
18. Токтабай Ахмет. Культ коня у казахов. – Алматы, 2004.
19. Ділдәбеков С. Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылығы. Алматы, «Қайнар», 1968.
20. Жиеналина И. 19 ғасырдың екінші жартысы 1917 ж. Аралығында патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлауы: тарихнамалық зерттеу. Автореферат, Алматы, 2006.
21. Биқұмар Кәмалашұлы Монғолиядағы қазақтардың дастүрлі шаруашылығы (Х1Хғ. соңғы жартысы – ХХғ) автореферат. Алматы, 1998 ж.
22. Чермак Л. Форми киргизсеого землепользованиия. «Сибирские вопросы», 1908.
23. Материалы для статистики Туркестанского края, вып 1., Спб., 1872.
24. Добросмыслов. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург, 1895.
25. Мейер Л. Киргизская степ Оренбургского Ведомства. Спб., 1865.
26. Диваев А Из облости киргизского скотоводческого хозяйства. «Туркестанские ведомости», 1905, 6 январь. Кемеров П. Киргизские пастухи, Туркестанские сборники Ташкент 1946.
27. Россия. 19-том., Киргизский край. СПб, 1913
2. Қазақтың көне тарихы. – Алматы, 1993.
3. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы, 1994.
4. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. – Алматы, 1969.
5. Аспендияров С. Қазақстанның тарихының очерктері. – Алматы, 1994.
6. Таймағамбетов Ж.К. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. – Алматы, 1994.
7. Пален К.К. Материалы к характеристике народного хозяйства Туркестанского края. – СПб., 1911.
8. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХУІІІ-ХХ вв. – Алматы, 1981.
9. Джордж Демно. Орыстардың Қазақстанды отарлауы 1896-1916 жж.- Алма-Ата, 1997
10. Галузо П.Г. Очерк Советской историографии аграрных отношений в Казахстане. – Алма-Ата, 1971.
11. Төлебаев Т.Ә. Қазақстанда копитализм енуінің тарихнамасы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басы): Автореферат ... тарих ғылымының докторы ғыл. дәрежесін алу үшін. – Алматы, 2002.
12. Төлеубаев Ә.Т. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері // Қазақ ССР ҒА хабаршысы, 1981. №8
13. Төлеубаев А.Т. Қазақтың әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлері. – Алматы, 2002.
14. Толеубаев А.Т. Домусульманские верования и обряды казахов связанные со скотоводством // Вестник АН Каз ССР. 1984. №12
15. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Материалы для географии и статистики.... – СПб., Ч.1. – 1865.
16. Бекмаханов Е. Присоеденение Казахстана к России. – М., 1967.
17. Қарасаев А., Сатқанов Э., Ахметов К. Т.б. Батыс Қазақстанның мал шаруашылығы. Алматы, «Қайнар», 1973.
18. Токтабай Ахмет. Культ коня у казахов. – Алматы, 2004.
19. Ділдәбеков С. Батыс Қазақстанның ауыл шаруашылығы. Алматы, «Қайнар», 1968.
20. Жиеналина И. 19 ғасырдың екінші жартысы 1917 ж. Аралығында патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлауы: тарихнамалық зерттеу. Автореферат, Алматы, 2006.
21. Биқұмар Кәмалашұлы Монғолиядағы қазақтардың дастүрлі шаруашылығы (Х1Хғ. соңғы жартысы – ХХғ) автореферат. Алматы, 1998 ж.
22. Чермак Л. Форми киргизсеого землепользованиия. «Сибирские вопросы», 1908.
23. Материалы для статистики Туркестанского края, вып 1., Спб., 1872.
24. Добросмыслов. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург, 1895.
25. Мейер Л. Киргизская степ Оренбургского Ведомства. Спб., 1865.
26. Диваев А Из облости киргизского скотоводческого хозяйства. «Туркестанские ведомости», 1905, 6 январь. Кемеров П. Киргизские пастухи, Туркестанские сборники Ташкент 1946.
27. Россия. 19-том., Киргизский край. СПб, 1913
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ:
т.ғ.д., профессор Төлеубаев Ә.Т.
ОРЫНДАҒАН: сырттай бөлімнің
5 курс студенті Байсов А.
Қорғауға жіберілді:
___ _________________ 2007 жыл
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
______________________Төлебаев Т.Ә.
АЛМАТЫ 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-11
1 - ТАРАУ.
1.1 ХІХ ғасырдағы қазақтың мал шаруашылық жағдайының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2-23
1.2. Қазақ жеріндегі жер ерекшеліктеріне байалнысты ХIХ ғасырдағы мал
шруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...24-30
2- ТАРАУ.
2.1 XIX ғасырдың екiншi жартысындағы мал шаруашылық дамуының кеңеюi,
әлеуметтiк-шаруашылық жiктелiсiнiң тереңдеуi ... ... ... ... ... 31-43
2.2 Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылықтарының ерекшеліктері мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектiлiгi. Бүriнгi Отандық тарих ғылымының алдында
тұрған мәселенiн, бiрi XIX ғасырдағы қазақ халқының шаруашылық жағдайы мен
дамуыньң ерекшелiктерiн жан-жақты зерттеу. Тарихымыздың тағылымдық тарауына
баса назар аударылып 1 отырған қазiргi кезеңде қазақтың дәстүрлi мал
шаруашылық салаларының XIX ғасырдағы даму эвалюциясы ғылыми тұрғыдан
зерделеудi қажетсiнуде, XIX ғасырдағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтiк
дамуындағы өзгерiстер - осы шаруашылық экономикалық жағдайға негiзделiп,
бастау алатындығын ескерсек, бұл мәселенi зерттеудiң өзектiлiгi тереңдей
түседi. Қазақтың дәстүрлi шаруашылығы туралы қарапайым да, тұрпайы
түсiнiктердiң уақыты өтiп, қазақтың дәстүрлi шаруашылық қызметiнiң өте eптi
де, икемдi, уақыт белесiне шыдамды келуiнiң жан-жақты сырлары ашыла
бастады. Бiрақ, шаруашылық саласы ғылымдағы әлi терең зерттелмеген
мәселенiң бiрi.
Замана талабы Қазақстан тарихына деген жаңаша көзқарас қалыптастырып,
қоғамның қызығушылығын арттырды. Соның жолында бұрын жазылды деген
тарихымыз қайтадан сараланып, өзара салыстырылып, жаңа мұрағат деректері,
фольклорлық мұралары негізінде зерттелу үстінде. Кешегі патшалық ресей,
Кеңестер Одағы құрамында болған кезеңде Ресейдің қазақтарға “қамқорлығы”,
орыс халқының “ағалық” ықпалы асыра дәріптеліп жатты. Сайып келгенде мұның
өзі тарихымыздағы ақтаңдақ беттерді қалыптастырды. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың “қазақ тарихының осынау ең бір этникалық ұзақ ғұмырын
бажайлағанда біз қаптаған қасаң қалыптардан бас тарта отырып, ұлттың
бүгінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктері “ізін
қалдырып” отыр және сол сан ғасырлық әсер ықпалдың ерекшелігі неде деген
мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек. Сонымен бірге отаршылдық пен
кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер
де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық
ресей ғана емес халықтардың түрмесі болып қалған жоқ еді, сонымен бірге
КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы деп келетін балаң тұжырымды
көлденең тартып, белгілі шындықты сарындата беруге болмаса керек.”
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ғасырлар бойы талпынып, аңсап
келген асыл арманы – еркіндік, бостандық, тәуелсіздік, бірлік екенін әрбір
саналы азамат жақсы біледі. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: “Қазақ тарихында қазақ ұялатын
ештеңе жоқ. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы” [1]
екендігі гуманистік, демократиалық құндылықтар ретінде халқымыздың абыройын
арттыратындығы даусыз. Тәуелсіздік барысында ұзақ жылдар бойы айтылмай
келген жайларды ашық айтуға, өткен оқиғаларды ұлттық тарихи көзқарас арқылы
баға беруге мүмкіндік туды. Осындай жаңа көзқарас тұрғысында зерттелуге
қажет мәселенің бірі – қазақтардың ХІХ ғасырдағы мал шаруашылығы.
Тарихымыздың кеңестік кезеңінде Қазақстанның Ресейге қосылу мәселесі
біржақты, дәлірек айтсақ, қазақтар мен Қазақстанға тек жаңалық әкелген
құбылыс ретінде бағаланып келді. Міне осы зерттеліп отырған қазақтардың ХІХ
ғасырдағы мал шаруашылығына байланысты зерттеу жұмысы осы кезеңге дәл
келеді.
Қанша жылдар бойы тәуелді болу халықтың санасына әсер етті. Біртіндеп
ресей отаршылығы туралы жағымды пікір қалыртасты. Ғалымдар саясат
қаталдығынан ойларын ашық айтудан қорықты. Олардың еркін ойлап, белсенді
қимыл көрсетуіне кедергі жасалды. Осылардың барлығы халқымыздың өзіне тән
ғасырлар бойы қалыптасып, өркендеген дәстүр салтынан, ұлттық болмысынан
айрылып қалуына дейін әкелді. Нәтижесінде қазақтар ғасырлар бойы ата-
бабаларының мұрасы болған құнарлы, шұрайлы жерлерінен айрылып, тау-тасты,
құнарсыз шөлейт жерлерге ығыстырылды.
ХІХ ғасырдың 60- жылдарының басында қоқандықтар оған өздерінің еркімен
қосылған қазақ руларына адам төзбестік ауыр салықтар салып, төлей
алмағандарға қатаң жаза қолданды. Сонымен қоқандықтардың қазақтарды шектен
тыс қанауы кей жерде қазақтың Ресей құрамына өз еріктерімен барып енуіне
жағдай жасады. Кіші жүз бен Орта жүзді отарлап алған соң Қоқан-Ресей
арасындағы Қазақстанға байланысты қарама-қайшылық шиеленісе түсті де.
Шаруашылық, бiрiншiден - қарастырып отырған кезеңдегi қоғамдық
укладтың өндiрiс тәсiлi, өндiрiстiк қатынастар жиынтығы болса, екiншіден,
сол қоғам мүшелерiнiң тiршiлiк тәсiлiн, өмip сүру жағдайын жақсартып, өтеру
үшiн адамдар қолданатын табиғи, әрi адам қолымен жасалған құралдар
жиынтығы. Шаруашылық құрылымының дамуын жүйелi зерттеу оның өткен тарихынан
маңызды және сенiмдi жауап алу қажеттiлiгiнен туындайды.
Шаруашылық қызметi құрылымын және оның заңдылықтарын бiлудiң - ғылыми
iзденiстi нәтижелi жүргiзiп, болашақты объективтi түрде көрсету үшiн де
орны айрықша. Соның бiрi қазақтардың мал шаруашылығының дамуы. Қазақтардың
шаруашылық-экономикалық өмiрiндегi негiзгi мәндi өзгерiстер XIX ғасырда
жүзеге асуы және·оның зерттеу жұмысымыздың атауынан көрініс табуы қажеттi
де, табиғи зaңдылық.
Бүгiнгi таңдағы тарихи бiлiмiмiздiң негiзгi тiperi: қазiргi жерiмiз -
қазақ жерi 2 десек, Қазақстанның барлық тұрғыдағы заңды дамуының басты
кепiлi - оның территориясының тұтастығы. XIX ғасырдағы қазақтар осы заңды
құбылыстарды бойына жинақтауымен тарихымыз үшiн қажет. Қазақтың этникалық
территориясын қалпына келтiрiп, оны заңдастырып, сақтауда ешқандай талас
тудырмайды.
XIX ғасырдағы қазақтар тарихында шаруашылық дамуы ғылыми қызығушылық
туғызады. Өйткенi, жалпы қазақтың көшпелі мал шаруашылығы дамуындағы
кедергiлi қиындықтар мен қайшылықты дағдарыс кұбылыстарының сыры Кiшi жүз
жерiн Ресейдің "өз жерi" деп жариялауынан бастау алады. ХУІІІ ғасырда-ақ
Ресей Едiл-Жайық аралығын "қазына жерi" деп, әpкімге үлестіріп, отарлық
езгіні шығарған. Оған қоса қазақтардың шапқыншылығы, сұлтан, байлардың
орыс офицерлерiмен бiрiгiп елдi талауы, Кiшi жүзді әлсірету мақсатында
феодалдардың өзара қырқысына тиым caлынбауы, хан өкiметiнің дәрменсiздiгi,
қоныс, егiн салуға тиым жасалуы 3, сұлтан, байлардың малы өcyiнe
байланысты жердiң тарылуы, т.б. қазақтардың өз ішінде, өз күшiне,
мүмкiндiгiне сенбестiктi туғызды. Бұл көзқарас шаруашылықты қалпына
келтiрiп, дaмытуға зиянын тигiзді. Егiншiлiкпен, балық аулаумен айналысушы
қазақтар жазаланып 3, қыстау салып, шөп шабуға тиым салынды.
XIX ғасырдағы қазақтар арасында жер мәселесi өте шиеленiстi болды.
Жарамды жерлер помещиктер және сұлтан, билердiң қолында бoлды. Оған қоса
қазақтарды отырықшылықты және шаруашылықпен тұрақты айналысуды бiлмейтiн
халық деп есептеп, Энгель, Генс, т.б. қазақтарды өздерiнше
отырыкшыландыруды көздеген. Бiрақ, қазақтар отырықшылықты, мал бағып, егiн
салып, шаруашылықты жургiзудi өз тәжiрибесiне сүйенiп дамытуға ұмтылған.
XIX ғасырдағы қазақтардың бұл тәжiрибесiн зерттеп, жинақтап, пайымдаған
еңбектер болмады. Сондықтан, шаруашылықтың даму барысындағы өзгерiстер
мұнда өзiндiк жолымен жүрді.
Қазақтардың шаруашылығын отырықшы дүниемен байланыстырған зерттеу
жалпы қазақтардың XIX ғасырдағы қоғамдық өмірін түсiнуге әкелетiн бiрден-
бiр жол. Сондықтан, бұл тақырыпты терең игеру қазақтардың шаруашылық
өмiрiнiң ерекшелiгiн анықтауға жол ашады.
Қазақтардың революцияға дейін бiртұтас әкiмшiлiк-территориялық
бiрлестiк ретiнде қала отырып, дамуының барлық саласында ұлттық
ерекшелiктерiн сақтап, өркениет дамуының түрлi жетiстiктерiн тиiмдi
қабылдап, бойына сiңiруi - ғылыми тұрғыдан қызығушылықты үзбедi. Бiрак,
барлық зерттеулер қажеттi тaлаптар деңгейiнен шықпады XIX ғасырдың
қазақтардың жалпы шаруашылық өмipiн анықтау, тұтас осы аумақтың таихын жаңа
көзқарас тұрғысынан таразылауға мүмкіндік ашады.
XIX ғасырдағы қазақтардың шаруашылық қызметiнiң кеңеюi барысындағы
қиындығын, қасіретті де, қажырлы еңбегi барысында ғана жүзеге асқанын нақты
деректер неriзiнде жаңаша тариxи тұрғыдан, сонымен 6iрге ғылми дәлелденген
жолмен түсiндiрудiң маңызы зор. Бұл практикалық жағынан бүгiнгi таңда
қазақтың тарихи түciнiгін қалыпқа келтiрiп, шаруашылық жүргiзу бағытын
нақтылап, сабақтастығын сақтау, кажеттiгiне сәйкес жаңғырту мүмкiндiгiн
есептеп, айқындау үшiн маңызды деп есептеймiз.
XIX ғасырдың басында-ақ Каспий теңiзi бойын иеленсе халықты
отырықшыландыруға көшетiндiгiн мәлімдеген Бөкейдiң 3; 5; 6 тұсында осы
процесс басталып, өзiндiк жолымен жүрген. Жер қатынастары, жерге иелiк түpi
өзгеруiнiң алғы шарттары XIX ғасырдың алғашқы ширегiнде-ақ байқалды. Осы
кезеңдегi сауда iсiнiң өpicтеyi, шаруашылық кызметiн күрделендiрiп,
кәсiптер ауқымын кеңейтiп жiбергенi зерттеліп, шынайы тұрғыдан жазылмады.
Кіші жүз ханы Жәңгiрдiң жер реформасының нәтижесiздiгi тиянақталмады. 1836-
37 жылдардағы көтерiлiстiң, шығуы осы жер мәселесiмен байланысты едi.
Саяси жағдай өзгеруiне байланысты шаруашылықтың әр түpiмен барынша
тиянақты айналысуға мүмкiндiк туып отырды. XIX ғасырдағы қазақтардың
шаруашылық саласының күрделi, қайшылықты дамуы -жартылай көшпелi мал
шаруашылығының, отырықшы түрлерiнiң пайда болуы ХIX ғасырда жүзеге
асқандықтан, бұл жұмыс осы салалар ерте басталған хандықтың шаруашылық
саласын зерттеуге apналады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейi. Бұл құбылыстың да белгілі бір
ерекшелiктерiмен айкындалатын, кезеңдерге, бөлiнетiн тарихы бар. XIX
ғасырдағы тарихына қатысты зерттеулер негiзiнен оның экономикалық
қатынастар, тап күpeci мен азаттық күрестер тақырыбына арналған.
Бугiнгi таңда дәл осы тақырыпқа арналған арнайы ғылыми зерттеу
жазылмады, XIX ғасырда қазақтардың шаруашылық дамуының түрлi саласына
қатысты маңызды мәлiметтер беретiн еңбектер жазған авторлар қатарынан
Я.Ханыковты 7, П.Небольсиндi 8; 9, Л. Плотниковты 110, П.Иваниндi
11 т.б. жатқызамыз. XIX ғасырдағы қазақтардың мал шаруашылығы тарихына
қызмет жасаған бұл авторлардың еңбектерi тарихьмыздың барлық саласына
өзiндiк пікір бiлдiрiп, талдау жасауымен ерекшеленедi.
Қазақың шаруашылық өмipiнe, тұрмысына әрқашан жаңашыр көңiлмен
қapaйтын ұлдары М.С.Бабажанов 12; 13 және М.Ш.Бекмұхамедовтiң 14 шынайы
тұрғыдан жазылған еңбектері пайдалы. Олар қазақ халқының XIX ғасырдың
екiншi жартысындағы сыртқы жер қатынастарындағы шиеленiстер мен қайшылықтар
барысына, шаруашылық дамуындағы туындап отырған қиыншылықтарды, мал басы
өсіміi мен сапасының арасындағы кереғарлықты, малдың сапалы тұқымын
өсірудің орын алған кемшiлiк себептерiн, шаруашылық дамуындағы прогресті
құбылыстың төмендеуiн ашып көpceттi. Сонымен қатар, М.С.Бабажанов пен М.Ш.
Бекмұхамедов қазақтардың шаруашылық өмiрiн түзеу, дағдарыстан шығару
жолдарын талмай iзденушiлер болды.
Қазақтардың шаруашылык, өмiрiнде XIX ғасырда орын алған өте маңызды
оқиғалар қатарында жер қатынастары мен мал шаруашылығы дамуы
ерекшелiктеріиде сол ғасырдың өзiнде қазақ тарихын зерттеген орыс
авторларының басты тартысты мәселесiнiң бiрiне айналды. Бұл тақырыпта
жазылған еңбек авторларының қатарына Н.Савичев 15; 16, А.Алекторов 17;
18, И.С.Ивановты 19 жатқызамыз.
Жалпы қазақтар шаруашылығы тарихымызда аз зерттелген мәселенің
қатарында болса, соның ішінде қазақтардың мал шаруашылығын зерттеудегi
киындықтар алдымен архивтерде осы мәселеге қатысты материалдар
тапшылығынан, екiншiден XIX ғасырдағы авторлардың бiр қатар мәселелердi
тepic түсiндiруiнен туындады. Соған қарамастан, Х1Х - ХХ ғасырлаға қатысты
тарихнамада мал шаруашылығына байланысты тарихтың түрлi аспектiлерiнің
зерттелуi бiздiң зерттеуiмiзге бiрқатар көмегiн тигiзiп, жеңiлдетедi.
Қай зерттеуді қарамасақ та ең алдымен мал шаруашылығына бармас бұрын
мәселе басы жерге тіреледі. Кеңес заманында алғашқы рет қазақтардың жердi
пайдалану барысындағы өзгерiстерге баса назар аударып, себептерiн ашуға
тырысқан А.Ф.Рязанон 20 болды. В.Ф. Шахматов қазақтардың, соның ішінде
Бөкей Ордасы қазақтарының жер қатынасының Жәңгір хан тұсында шиеленiсiп,
ушыққанын, жерге иелiгiнен айрылған ауылдардың бөлшектенiп, ұсақталу
ерекшелiгi болғанын атап көpceттi 21. В.Шахматов өзiнiң қазақтың көшпелi
қауымына арналған кейiнгi зерттеуiнде қазақтар жердiң жеке иелiкке берiлуiн
бұрын-сонды болмаған уақытша құбылыс ретiнде қарап, себептерiн ашуға
тырысты 22.
Е.Бекмаханов XIX ғасырдың екiншi жартысындағы қазақтардың әлеуметтiк-
экономикалық жағдайдын шиеленiсу себептерiн 26 жазды.
Қазақтардың отырықшылыққа көшуге, жер өңдеуге, мал шаруашылығынa
қолайлы жерлерге орнығып, пайдалануына кepi әсерiн тигiзген патша
үкiметінің саясаты сыналмаған. Сонымен қатар бұл еңбекте XIX ғасырдың
алғашқы ширегiндегi шаруашылықтың дамуы мен жақсы өзгерiстерi туpaлы
айтылмайды. Жоғарыда аталган еңбектерде жер қатынастарындағы құбылыстардың
орын алу себептерi шынайы тұpғыдaн ашып керсетiлмедi. Шаруашылық дамуындағы
прогрестi құбылыстар жазылмады.
Академик М.Қ. Қозыбаевтың ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі Бөкей
хандығының экономикалық өмірінде прогресті құбылыстардың болғандығын
теріске шығармайды. Бөкей Ордасының құрылуында және одан әрі шаруашылық-
экономикалық дамуында басты роль атқарған Нарын құмдарының құрылымын,
табиғат пен адамның өзара қатынасын басты объектіге айналдырып зерттеген
қорытынды еңбектерде 36 Нарын құмдарының экологиялық жағдайының өзгеруi
және оған мал шаруашылығының әcepi бiр жақты қамтылған.
Бұл дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты қазақтардың дістүрлі шаруашылығының ерекшелігін тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу болып табылады. XIX ғасырдағы қазақтардың
шаруашылығының, империя құрамындағы елдің мал шаруашылығының даму
эволюциясын анықтау. Осы мақсатқа сәйкес төмендегiдей мiндеттер туындайды:
- XIX ғасырдың алғашқы ширегiндегi мал шаруашылығының дамуы
динамикасының ерекшелiгiн, жетiстiгін, құрылымын айқындау,
- Мал шаруашылығының жергілікті ерекшелігін анықтау,
- XIX ғасырдың екiншi ширегiнен бастап, мал шаруашылық құрылымына
нарық қатынасының тереңдеп eнуiн, соған. байланысты туындаған
қиыншылықтар, шаруашылық дамуының жаңа жaғдайға бейiмделуiндегi
қайшылықтар,
- XIX ғасырдың екінші жартысындағы мал шаруашылық дамуының
ерекшелiктері, жеке кәсiпкерлiктiң шаруашылық дауындағы орны,
отырықшы халықтар шаруашылығына қазақтардың әсерi,
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңберi. Қазақтардың шаруашылық
эволюциялық дамуындағы негiзiнен маңызды өзгерiстер кезеңi болған XIX
ғасырды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізi, зерттеу методологиясы
объективтiлiк, тарихилық, өркениеттiлiк, жүйелiлiк және даму сияқты ғылыми
таным принциптерiне негiзделедi. Соныме қатар, XIX ғасырда жазылған, бiрақ
әрбiр тарихи кезеңдi мүмкiндiгiнше объективтi тұрғыда көрсетуге бaғытталған
еңбектер және жеке монографияларды жаңа көзқарас тұрғысынан қарап,
басшылыққа ала отырып зерттеу жұмысы жазылды. Көрнекті зерттеушілер М.Г.
Левин, Н.Н. Чебаксаровтың белгілі шаруашылық-мәдени типі жөніндегі
концепциялары Ю.В. Бромлей, С.И. Вайнштейн сияқты белгілі ғалымдардың
еңбектеріндегі этникалық тарих, этникалық мәдениет және этнологиялық
зерттеудің методологиялық мәселелері жөніндегі қағидалары мен теориялық
тұжырымдары пайдаланылады. Материалдарды зерделеу, ғылыми зерттеулік талдау
және жинақтау, жүйелендіру, салыстыру және т.б. жалпыға таныс зерттеу
әдістері негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының деректемелек негізі. ХІХ ғасырдағы қазақ халқының мал
шаруашылығын саралауда негізгі деректер – тарихи жазба материалдар екені
даусыз. Әйгілі зерттеуші-ғалымдар И.Г.Георги, П.С.Паллас, А.И. Левшин,
Г.Н.Потанин, Г.Е. Грум-Гржимайло, В.В. Радлов, С.И.Вайнштейн, қазақтың
этнолог ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі деректер қолданылды. Қазақтың
зерттеуші ғалымдары Х.А. Арғынбаев, М.С. Мұқанов, У.Х. Шалекенов, Ә.Т.
Төлебаев сияқты ғалымдардың дәстүрлі шаруашылыққа қатысты мәліметтері
пайдаланылды.
Қазақстан тарихына қатысты деректер 1889 жылы “Орынбор губерниясы
статистика, география, тарих және этнография маиериалдары бойынша” атты
жинаққа енгізілген. Жинақтан 1764, 1797-1800 жылдар аралығындағы орыс
патшасының қазақ даласына қатысты бірнеше жарлықтарын кездестіреміз.
Мәселен патшаның 1764 жылы 29 ақпандағы жарлығы Ералы сұлтанды ресейге
бағындыруды көздейді. Сол үшін арнайы сұлтанға хан жолдайды. Мұндай
жарлықтар, Кіші жүз ел басылары - Әбілқайыр хан, Нұралы хан, Айшуақ
сұлтандарға орыс үкіметінен жазылған хаттар И.И. Крафт, А.И.
Добросмысловтар топтастырған еңбектерден де кездеседі. Қазіргі таңда
аталған құжаттар ХҮІІІ-ХІХ ғасырды танудағы маңызды деректер болып
табылады.
Бұл бағытта ізденістер Қазан төңкерісінен кейін жалғасын тапты. Оған
қазақстандық зерттеушілердің алды болып профессор С.Ж. Асфендиаров пен П.А.
Кунте үлгісін қосты. Олардың редакциялауымен 1935 жылы жарияланған деректер
мен материалдарда аз да болса септігін тигізді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының дәстүрлі мал
шаруашылығын ғылыми тұрғыдан саралаудың көптеген қыры бар. Аталмыш
дипломдық жұмыс бұрын сонды ғылыми басылымдарда жариялана бермеген халық
ортасында ашылып, ғылыми айналымға еңбеген мал шаруашылығына байланысты
ұғымдар дендей зерделенді. Бұл зерттеудің көпшілігі нақтылы мәлімет,
деректеріне негізделіп, ғылыми тұрғыдан сарапталуда. Зерттеудің әдістемелік
тәсілі өзінше жаңаша. Бастысы көшпелілер өмір-тіршілігіне тереңдей кіріп,
қазақ халқының мал шаруашылық ерекшелігін айқындау болмақ. Қазақ халқының
мал шаруашылығының жасырын қалған сырларын ашумен диплом жұмысы құнды
болмақ. Дипломдық зерттеу жұмысының да сонылылығы да осында жатыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды
және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 – ТАРАУ.
1.1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ шаруашылығының негізгі саласы,
бұрынғыша көшпелі мал шаруашылығы болып қала берді. Алайда бұл кезде,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында, қазақтардың егін
шаруашылығына көшуі күшейе түсті. Егіншілікпен шұғылдануға көбінесе
кедейленген шаруалар көшкен. Олар егінші деп аталды. Шаруалар тары, арпа,
шынара, бидай еккен. Арпа, бидай, ас екекн. Алтын-күміс тас екен. Дейді
қазақтың халық мақалында.
Ерте заманнан келе жатқан қазақтардың шаруашылығының негізгі саласы
көшпелі мал шаруашылығы еді. Олар жылқы, түйе, қой және ешкі өсірумен
айналысқан.
Көшпелі мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның көшіп
жүретіндігі. Жас шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше
бастаған. Олар әуелі көктемгі жайылымға (көктеу) көшіп барған, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін, суы мол жазғы жайылымға (жайлау)
қоныс аударған. Жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға (күздеу) орын
ауыстырған, ал қараша айында қысқы қонысқа (қыстау) көшіп барып, күн
жылынғанға дейін, әдетте наурызға дейін сонда тұрған.
Ерте заманнан бері қазақтар жақсы жайылым үшін қырқысып келген.
ХІХ ғасырдың бас кезінде жекелеген рулар арасында көшу жолдарын, жазғы
жайылымдарды және қыстақтарды бөлу негізінен алғанда аяқталды. Қыстақтар
жазғы жайылымдармен ара қашықтығы көбінесе жүздеген шақырым қашық болатын.
Мысалы Шекті руының екі ауылы ежелден Арал теңізінің солтүстік жағалауын,
“Құланды” түбегін малдың қысқы тұрағы етіп алған, ал екінші қысқы тұрақ
Ырғыз өзеніне қарасты Орда – Қорған болысының жерінде болатын. Шекті руының
жазғы жайылымдары Ембі уезіндегі Темір-Орқаш болысышекарасының бойымен
Мұғаждар тауы арқылы өтетін де, одан әрі Ор өзенінің жоғарғы ағысына дейін
созылатын. Қазақтардың мал шаруашылығы жағдайына байланысты көшу жолының
шалғайлығын көрсететін екінші бір мысал; кеңесші Идрисов келтіргендей:
Шөмекей руы ауылдарының бір бөлігі Сырдария және Қуандария өзендерінің
бойында, екінші бір бөлігі Қызылқұмда қыстаған. Бұл ауылдар өз
қыстауларынан шамамен алғанда сәуір айында көшіп, маусымның бас кезінде
Тобыл өзеніне, Құм және Ұлқияқ өзендеріне дейін ұзын саны 1500 шақырым жер
жүретін. Кеңесші Идрисов бұл жазғы жайылымдарға қазақ ауылдарының бәрі
бірдей жете алмайтындығын атап көрсетті. Кедей қазақ ауылдары, Тобыл
өзеніне жетпей, орта жолда, Қараөзек жағасында, Қарақұмда және басқа
жерлерде тұрып қалады.
Кейбір зерттеушілер қазақтардың көшіп жүретін белгілі бір жерлері
болған жоқ, сондықтан олардың боранға киліккен жерде қыстауына тура келді
деп дәлелдемек болады. Ашмарин мылай деп жазып, дұрыс атап көрсетті: Әр
қазақ руында өзінің белгілі бір көшетін жолы бар Оның бағыты тек топырақ
немесе климат жағдайына ғана емес рулық қатынастарға да байланысты.
Егер қазақ руларының көшіп жүретін белгілі бір аймағы, қыстағы, күздік
қонысы болмаса, олар мүлде мал ұстай алмас еді. Гәп жазғы жайылымдар мен
қысқы қоныстардың мал шаруашылығының белгілі бір талаптарына сай келуге
тиіс екендігінде. Жазғы жайылым үшін шұрайлы шөбі мен тұщы суы мол жер
таңдап алынады.
Әсіресе қысқы қонысты таңдап алуға қойылатын талап ерекше болды. Қысқы
қоныс қар болып қалмайтын, бораннан ықтасыны бар жерден таңдап алынады.
Қыстақтың жұқа қар жамылғысының астында қалған, мал жейтін шөбі жеткілікті
болуға тиіс. Жұртқа мәлім, қазақтардың жылқысы мен қойлары жыл бойы далада
жайылып жүреді.Қыста мал тебінде болады, яғни қардың астында қалған шөпті
тұяғымен аршып жейді. Қазақтар қысқы қоныстарын жазғы уақытта тапталудан
мұқият қорғайды. Аға сұлтан Мұса Шорманов Сібір өкімет орындарының талабы
бойынша арнайы берген жазбасында былай суреттейді: “Ірі қара мал қысқы
уақытта қамысты, селеулі, шилі шабындықтарда, қойлар мүгі, жусаны бар таулы
аймақтарда және ойпаң, сортаң жерлерде, түйелер шиі, қияғы, көгі бар таулы
өңірлерде жайылады. Ал жылқы жазда шөбі тапталмаған жерлерде бағылады.”
Қазақтар шаруашылығының жайылымдық-көшпелі жүйесі экстенсивті сипатта
болды. Малшы қазақтың тағдыры ең алдымен табиғат жағдайына тәуелді еді.
Қазақтардың малының көбі, дүркін-дүркін қайталанып тұратын жұттан қырылды.
Қазақтар әдетте қысқы уақытқа шөп дайындаумен айналыспады, мұның өзі
олардың климат жағдайына тәуелділігін едәуір арттыра түсті.
Феодал шонжарлардың қауымдық жерлерді тартып алуы және патша
өкіметінің орталық басқыншылығы қазақтар айналысатын мал шаруашылығының
сипатына кейбір өзгерістер енгізді. Жазғы жайылымдар мен қысқы қоныстардың
маңызды аудандарын өкімет орындарының басып алуы негізгі қазақ рулары
көшетін жолдардың бағыт-бағдарын бұзды. Соның салдарынан әр түрлі қазақ
руларының ауылдары араласып, бірге көшетін болды.
Шаруалардың жағдайы бұрынғы ауыр күйінде қала берді. Көптеген шаруалар
күйзелді. Осыған байланысты сырт кәсіпке кету пайда болды. Күйзелген
шаруалар, байқұстар, балық аулу кәсібіне кетті. Бай аруаларға малшы болып
жалданды. Сырт кәсіпке кетушілердің жалпы саны ХІХ ғасырдың ортасында 20
000 адамға жеткен. Қазақстанда сауда да дамыды, әсіресе ол Россиямен қызу
жүргізілді. Орыс көпестері Қазақстаннан жыл сайын 3 млн. дейін қой сатып
алып отырда. Олар көбінесе ірі-ірі сауда істерін жүргізуші байлармен қарым
қатынас жасады. Олардың өздерінің мал сатып алушы, приказчиктері мен
агенттері болды. Қазақстаннан тері, қой терісі елтірі, кілем, киіз басқа да
товарлар көптеп сатып алып тұрған. Россиядан Қазақстанға мақта-маталары,
металл және былғары бұйымдары, кенеп, шәй, қант, ағаш ыдыстары әкелінді.
Егер бұрын Қазақстанда орыс көпестері сауданы айырбас түрінде
жүргізген болса, енді товарлардың көпшілігі ақшаға сатылатын және сатып
алынатын болды.
Қазақстандың шаруашылығында ақшаның маңызының өсуі халық мақалдарында
да: “Ақшалының қолы ойнайды, ақшасыздың көзі ойнайды”, “Ақшаны жолдан тауып
алсаң да санап ал”, - деп айтылған.
Қазақтардың мал шаруашылығын талдамас бұрын үш жүздің – Ұлы, Орта,
Кіші жүздердің қоныстарының жағрафиялық орналасуын қысқаша еске түсірейік.
Ұлы жүз Жетісу, Әулиеата, Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан)
облыстарының жерін алып жатты және Дулат, Жалайыр, Албан, Суан, Шапырашты,
Ысты Серғалы, Ошақты, Қаңлы және Шанышқы деп аталатын негізгі рулардан
құралды. Ю. Южаков жинаған мәліметтерге қарағанда Ұлы жүзде шаңырақ саны
95000-ға жетті, ал Аристовтың мәліметтері бойынша халық саны 550000 адамға
жетті.
Ал Орта жүз Семей, Ақмола облыстарының, Сырдария, Жетісу облыстарының
бір бөлігінің жерін алып жатты. Орта жүз жерін мекендеген барлық рулар мен
ру тармақтары Арғын, Найман, Керей, Уақ, Тарақты, Қыпшақ және Қоңырат деп
аталатын жеті ру бірлестігінің құрамына кірді. 1833 жылы подполковник
Бутовский жазған статистикалық суреттемеге сәйкес, Орта жүзде 116500
шаңырақ болып, халық саны 468000 адам болды.
Енді кіші жүз болса Сырдария өзенінің төменгі сағасынан Орал және
Тобыл өзендеріне дейінгі аумақты алып жатты. Кіші жүз жерін мекендеген
толып жатқан рулар мен ру тармақтары үш ұрпақтың – Байұлы, Жетіру және
Әлімұлы ұрпақтарының құрамына кірді. Кіші жүздің шығыс бөлігін осы рулармен
қатар Арғын руының Айдарқы, Қырықмүлтік, Шақшақ секілді кейбір тармақтары
мекендеген. Полковник Бларембергтің мәліметіне сүйенсек ХІХ ғасырдығы Кіші
жүз халқының саны 500000-ға, ал шаңырақ саны 100000 деп анықталған.
Жайылымдық жер іздеп жүріп әр түрлі рулардың араласып кеткені туралы
Орынбор әскери-губернаторы Эссен граф Нессельродаға былай деп жазды: “Қазақ
даласында ру тұтас ру болып табылмайды... бұған олардың өзбастықтарына
бағынышты болуы шартының көп себебі тиді”.
Жердің тапшылығы көшу аймағының өзгеруіне және әр түрлі рулардың
араласуына себеп болды. Өкімет орындары мен феодал шонжарлардың жақсы
жайылымдарды тартып алуы салдарынан, әсіресе шекара шебіне жақын орналасқан
қазақ руларының бір бөлігі жартылай отырақшылық өмір салтына көшеді. Бұл
рулар қысқа қарай өз малдарына шөп дайындай бастайды. Жазда жайлауға көшуді
жалғастыра береді. Мысалы: 12000 киіз үйлі Қыпшақ және Жағалбайлы руларының
қазақтары өздерінің жерлері Орынбор казак әскеріне берілгеннен кейін, қыста
малдарын тебіндетіп жайуға мүмкіншіліктері болмаған соң, шөп шабуға көшті.
Орынбор ведомствосы қазақтарының шөп шабуға және тұрақты қысқы
қоныстар салуға көшуі туралы шеп бойындағы қазақтардың қорғанышы Белозеров
те былай деп жазды: “Мұндағылар қысқы уақытқа арнап шөп шабады және тезек
дайындайды, ал күздің бас кезінде қысқы қоныстарына біржола көшіп келіп,
мұнда бүкіл қыс бойы, көктемге дейін тапжылмастан отырады және ұсақ
малдарын қораларда жеркепе сияқты қазылған шұңқырларда сақтайды.”
Көшпенді қазақтардың тұрақтанып шөп шабуға көшкендігін Қазақ даласының
солтүстігіндегі шет аймақтарын аралаған А.К. Гейнс те өз жазбаларында
көрсеткен. Ол өз жазбаларында былай деп жазады: “Бірнеше киіз үйдің иесі
болңан қазақ жұтта көп малынан айырылды, сол себепті оның көп малды
азықтандыра алатын қыстағы енді өзінде қалған малды сақтауға қолайсыз бола
бастады. Бұдан былай, деді ол бізге, - менің малымның азайып қалғаны
соншалық, отбасымның көмегімен қажетті мөлшерде шөп шауып алып, өзімді
кездейсоқ жағдайларға ұрынудан қамтамасыз ете аламын”.
Сөйтіп қазақтардың шөп шабуға көшуі мал шаруашылығына белгілі бір
тұрақты сипат берді, оның қолайсыз табиғи жағдайларға қарсыласа алуын
күшейте түсті.
ХІХ ғасырдың бас кезінде қазақтардың шөп шабуға көшуіне байланысты
және шекаралас орыс халқымен сауда байланысын күшейте түсу арқасында малдың
кейбір түрлері ерекше маңызға ие бола бастады. Мал шаруашылығының негізгі
саласы қой шаруашылығы болып қала берді.
Орта Азхия саудасының тарихын зерттеуші белгілі ғалым А.Н.
Тетеревников былай деп жазды: “Қазақтардың экономикалық тұрмысында қой ең
маңызды рол атқарады. Бұл малды орыс көпестері де, ортаазиялық көпестер де
өте бағалайды”.
Әсіресе ірі қара малдың маңызы айтарлықтай арта бастады. Ірі қара
малдың тебінге бейімделмегені себепті Орта және Кіші жүздердің қазақтары
ХІХ ғасырға дейін оны өсіру ісімен аз айналысты. Шөп шабуға көшуге
байланысты жағдай басқаша
Біздің археолог және этнограф ғалымдарымыз кейінгі кездерде: Еділ,
Жайық, Амудария, Сырдария, Шу, Талас өзендері мен Жетісу жеріндегі өзенднр
төңірегінен көне заманда қазылған арық итардың, егістік танаптардың іздерін
тауып жүр. Соларға қарап, көшпелілер де солардың ішінде қазақ та ерте
заманнан егіншілікті кәсіп еткен деген жорамал жасайды.
Көшпелілердің, олардың ішінде, қазақтың көне заманнан бергі ең көп
өсірген малы және төрт түлік малдың ішіндегі қастерлеп, пір тұтқаны жылқы.
Қазақ өлкесіне қай кезде, қай жақтан саяхатшылар келмесін, бәрінің де
айтқаны осы. Жылқы ең алдымен, сол жаугершілік көне заманның талабына сай
өте құнды мал ретінде саналады. Себебі ол кезде жауды қуып жетуге немесе
одан қашып құтылуға одан ыңғайлы мал болмаған. Атты әскер жаяудан басым
болған. Бізідң жыл санауымызға дейінгі Сібірде болған бір соғыста
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ шаруашылығының негізгі саласы,
бұрынғыша көшпелі мал шаруашылығы болып қала берді. Алайда бұл кезде,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында , қазақтардың
егін шаруашылығына көшуі күшейе түсті. Еіншілікпен шұғылдануға көбінесе
кедейленген шаруалар көшкен. Олар егінші деп аталды. Шаруалар тары, арпа,
шынара, бидай еккен. Арпа, бидай, ас екен. Алтын-күміс тас екен. Дейді
қазақтың халық мақалында.
Шаруалардың жағдайы бұрынғы ауыр күйінде қала берді. Көптеген шаруалар
күйзелді. Осыған байланысты сырт кәсіпке кету пайда болды. Күйзелген
шаруалар, байқұстар, балық аулу кәсібіне кетті. Бай аруаларға малшы болып
жалданды. Сырт кәсіпке кетушілердің жалпы саны 19 ғасырдың ортасында 20 000
адамға жеткен. Қазақстанда сауда да дамыды, әсіресе ол Россиямен қызу
жүргізілді. Орыс көпестері Қазақстаннан жыл сайын Қазақстаннан 3 млн. дейін
қой сатып алып отырда. Олар көбінесе ірі-ірі сауда істерін жүргізуші
байлармен қарым қатынас жасады. Олардың өздерінің мал сатып алушы,
приказчиктері мен агенттері болды. Қазақстаннан тері, қой терісі елтірі,
кілем, киіз басқа да товарлар көптеп стаып алып тұрған. Россиядан
Қазақстанға мақта-маталары, металл және былғары бұйымдары, кенеп, шәй,
қант, ағаш ыдыстары әкелінді.
Егер бұрын қазақстанда орыс көпестері сауданы айырбас түрінде
жүргізген болса, енді товарлардың көпшілігі ақшаға саьтылатын және сатып
алынатын болды.
Қазақстандың шаруашылығында ақшаның маңызының өсуі халық мақалдарында
да: Ақшалының қолы ойнайды, ақшасыздың көзі ойнайды, ақшаны жолдан тауып
алсаң да санап ал, - деп айтылған.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының мал шаруашылығын саралауда негізгі
деректер – тарихи жазба материалдар екені даусыз.
Қазақстан тарихына қатысты деректер 1889 жылы “Орынбор губерниясы
статистика, география, тарих және этнография маиериалдары бойынша” атты
жинаққа енгізілген. Жинақтан 1764, 1797-1800 жылдар аралығындағы орыс
патшасының қазақ даласына қатысты бірнеше жарлықтарын кездестіреміз.
Мәселен патшаның 1764 жылы 29 ақпандағы жарлығы Ералы сұлтанды ресейге
бағындыруды көздейді. Сол үшін арнайы сұлтанға хан жолдайды. Мұндай
жарлықтар, Кіші жүз ел басылары - Әбілқайыр хан, Нұралы хан, Айшуақ
сұлтандарға орыс үкіметінен жазылған хаттар И.И. Крафт, А.И.
Добросмысловтар топтастырған еңбектерден де кездеседі. Қазіргі таңда
аталған құжаттар ХҮІІІ-ХІХ ғасырды танудағы маңызды деректер болып
табылады.
Бұл бағытта ізденістер Қазан төңкерісінен кейін жалғасын тапты. Оған
қазақстандық зерттеушілердің алды болып профессор С.Ж. Асфендиаров пен П.А.
кунте үлгісін қосты. Олардың редакциялауымен 1935 жылы жарияланған деректер
мен материалдарда аз да болса септігін тигізді.
Ғасырлар бойы мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ төрт түлiк малдың
сыр-сипаты мен жай күйiне қанық едi. Қазақ малшылары қоралы қойды түciнeн
айырады, бiр көрген атын неше жылдан кейiн жазбай таниды. Олар үнмi мал
сойып отырғандықтан малдың барлық денесінің анатомиялық құрылысы жөнiнде
мол бiлiмге ие болды. Малдың барлық үлкенді-кiшiлi сүйектерi мен өкпе-
бауыр, iшек-қарын, ет, сiңiр, тамыр, жүйке, тарамыс, бездерiне дейiн
бәрiнiң атын, тұpғaн орнын анық бiлетін. Олар түрлi малдарда болатын
ауруларға да әбден қанық едi.
Қазақ мал дәрireрлерiнiң бiлiмi - халқының ғасырлар бойы жинаған
тәжiрибе негiзiнде қалыптасты, дәрiгерлiк көбiнесе атадан балаға мұра болып
қалып отырды.
Қазақ мал дәрiгерлерi ауырған малды түрлi дәрi-дәрмек арқылы емдедi.
Асқынған aypyлаp мен жараларды емдеуде пышақпен сылып тастау әдісі жиі
қолданылды. Жылқыдағы алақарақ, шемiршек, ботадағы қос кіндік, қойдағы
түйнек ауруларын операциялау арқылы eмдедi. Жылқының маңқасын тамақ безiн
сылып тастап, кеңсiрiгiн кесiп, алмас салу арқылы жазды.
Қазақ мал дәрiгерлерi мертікті, сынған сүйектердi таңуға өте шебер
келедi. Олар еркек малдарды пiшу жұмыстарын да істеп отырады.
Oңтүcтiк аймақтың шөлейттi аудандарында epтeдeн-aқ түйе өcipyre кең
көңiл бөлiнетiн. Бұл араның климаттық жағдайы түйе өcipyгe қолайлы болды.
Өлкеде бiр өркештi нар түйеге қарағанда, eкi өркештi айыр түйелер көп
тараған. Қазақтар түйенi өздерiнiң тұрмысында көлiк peтiндe пайдаланып қана
қоймай, Ресей мен Орталық Азия хандықтары арасындағы сауда керуендерінде
жүк тасымалдау үшiн жалға берiп отырды.
Мүйiздi ipi қара малдары да қазақтардың шаруашылық өмiрiнде
айтарлықтай рөл атқарды. Егер сиырдың cүтi мен eтi негiзгi азық-түлiк қopын
құраса, өгiздер·транспорт және егiншiлiкте күш-көлiк ретiнде пайдаланылды.
XIX ғасырдың ортасына қарай жайылымдық жерлердiң тарылуы шаруашылықтың
жартылай көшпелi бағытының жедел дамуына әкелiп, шөп дайындау мен acтық
өcipy маңызды рөл атқара бастайды. Қазақтар acтық жинап, шөп шабу үшiн
қыстық қoныcтapынa қайта оралатын болды. Бiрсыпыра қазақтар тобы
қыстақтарда алты айға дейiн отырып, жазғы жайлаyға жақын жерлерге көше
бастады. Сонымен, ХІХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы
Бүкiл Қаратау, Шу өңiрi, Мойынқұм мен Бетбақдаланың едәуiр бөлiгiне
дейiнгi ұшан-теңiз қазақ, жерi осы хандыққа қарады.
Қоқандық басқыншылардың кең байтақ оңтүстiк қазақтарының жерiн жаулап
алуының бiр себебi - бұл өңiрдегi қазақтардың арасындағы феодалдық
алауыздытың орын алуы едi. Олар патшалық Ресей қарамағындағылармен байланыс
жасамай, тiптi өзара қырқысып, ру басшылары бiр-бiрiне көмектесу былай
тұрсын, қайта көмектi көп жағдайда сырттан күттi. Соның iшiнде қазақ жерiн
шетiнен жаулап келе жатқан Қoқaндықтapдaн да көмек сұраған кездерi
болғандығын жоғарыда айтып өттік. Соның салдарынан бұл өңiрдегi әртүрлi
тәуелсiз иелiктер Қоқан хандығының отарлық шапқыншылығына қарсы тұратындай
күйден кетті.
Осы кең байтақ жердi алып жатқан xaндықтың қол астындағы қазақ жерiнiң
табиғатының ерекшелiгiне байланысты халықтың орналасу жиiлiгi әртүрлi болып
келетiн. Сырдария, Арыс, Талас, Шу өзенi бойларында халықтар жиi орналасса,
Бетпақдала, Сарыарқаны қазақтар тек жазғы жайлауы eттi. Мойынқұм iшiндегi
жайлы қыстay, қолайлы жерлерiнде қыстаушылар да болған.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында оңтүстiк қазақтары басқа аймақтармен
салыстырғанда суармалы егiншiлiкпен айналысумен ерекшелендi. Қазақстанның
басқа аймақтарынан ерекшелiгi, оңтүстiк өлкеде жылқы малы аз өсірілдi, оның
ececiнe қой мен түйе негiзгi түлiк болып, байлық осылармен есептелетiн
болды. Десек те, бұл айтылғандардан оңтүстiк аудандарда жылқы өсiрiлмедi
деген қорытынды шығаруға болмайды. Керiсiнше, өлкедегi жылқының бiрнеше
тұқымы, атап айтсақ, қазақ жылқысы, арғымақ, қарабайыр, сайрам жылқылары
жоғары бағаланып, үлкен сұранысқа ие болған. Мысалға, арғымақ; тұқымды
жылқының құны 100 сомға дейiн болған.
XIX ғасырдың басындағы Оңтүстiк Қазақстанда Орталық Азия xaндықтapы
жаулап алуына және осыған сәйкес сауда байланысының нығайуына орай
қазақгардың өмipi үшiн қой тұқымдарының экономикалық рөлi өседi. Кең
тараған қой тұқымы қазақтың құйрықты қойы болды. Мәселен, олардың Бағаналы,
Едiлбай, Шу, Жетiсу тағы басқа түрлерi [46]. "Қой түлiгi қырғыздардың
(қазақтардың) экономикалық өмiрiнде ең маңызды рөл атқарды. Қазақ қойларын
орыстар мен Орта Азия көпестерi өте жоғары бағалаған", - деп көрсетедi
ортаазиялық сауданың жағдайын зерттеушi А.Н.Тетеревников [47,7].
Қазақстанның Орта Азиямен шектес аудандарында қаракөл қойының тұқымы да кең
тараған. Қаракөл елтiрiлерiнен тiгiлген бас киiмдер мен тондар үлкен
сұранысқа ие болып, келген саудагерлер терiнiң бiраз бөлiгiн сатып алып -
кетiп отырды.
Оңтүстiк Қазақстанның көшпелi мал шаруашылығы екі күштiң ықпалында
болды: бiрiншiсi – дәстүрлi, қалыптасып қалған көшпендiлiк тұpмыcқa
ұмтылушылық болса, екiншiсi өзгерiп жатқан экономикалық жағдайды кабылдап,
шөп шабу мен егiншiлiкпен айналысу, нapыққа бейiмделу әpi оның талаптарына
бейiмделу болды.
XIX ғасырдан бастап түрлi рулар арасындағы тартыстарға және Қoқaн,
Хиуа феодалдарының үздiксiз шабуылдарына қарамай Оңтүстiк Қазақстанда
егiншiлiк кең өpic алып, бiртiндеп дербес және басты шаруашылық ретiнде
қалыптаса бастаған едi. XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Сырдария өзенiнiң
орта жене төмeнri ағысындағы егiншiлiк пен көшпелi мал шаруашылығын тығыз
қатынаста болса, бiртiндеп суландыру жүйесiне негiзделген егiншiлiктiң
көлемi артты. Сол ғасырдың 60-жылдары Сырдария бойында таза егiншiлiкпен
8,827 отбасы айналысып, 346.688 десятина жерге тары, 10,694 десятинаға
арпа, 10,488 десятинаға бидай және 34.688 десятинаға сулы егiлген [48,23].
Егiншiлiкпен кедейлер ғана емес, сонымен бiрге байлар да айналыса бастады.
Олар 50 ден 200 десятинаға дейiнгi бос жатқан жерлерде суармалы егiншiлiктi
дамытты [49]. Мысалға, Шымкент маңында жер шаруашылығымен айналысқандар
саны 104 мыңдай адам болып, 17 мыңнан 22,5 мың десятина жерге eric еккен.
Суармалы eric көлемiнiң аз болғандығына қарамай eгін шаруашылығымен
айналысатындар одан көп өнiм алды. Қазақ егiншiлерi 600 мың пұтқa дейiн
бидай алып, оның 200 мың пұтын шетке шығарып сатқан. Ал, Tүpкicтaн
аймағының егiншiлерi, 60-жылдардағы
Кiшi жүз жерiн "меншiктену" ІІ Екатерина кезiнде 6асталып, 1782 жылы
Кiшi жүзге қатысты барлық iстердi Сыртқы Icтep Коллегиясының кеңесiнен
алып, генерал-прокурор қарамағына енгiзiп, елшiлердi губерния өкiлдерiмен
бiрдей "депутат" деп атай бастайды. Ресей Кiшi жүздi бағындыру үшiн саяси-
әкiмшiлiк тұрғыдан бөлшектеуге ұмтылды. Император 1786 жылы Игельстромға
жасaған ұсынысында: "Егер де тиiстi жағдайлар керек қылса, Ордада хан
атағын қалпына келтiруге болады", бұлардың санын кебейтуге тырысу керек,
сөйтiп "осы хандардың арқайсысы Орда iшiнде қуатты болмай ... бұлар да
сiзге тәуелдi болсын" - деп жазғаны бұған толық дәлел болады. Бұл Кiшi
жүздегi қазақ қоғамының саяси-әкiмшiлiк ұйымдарын тұрақсыздандыруға әсер
еткен сыртқы факторлардың салдары едi.
Қазақтарға мал азығын дайындауға, егiншiлiкпен айналысуға, қоныс
салып, тұрақтанып, орнықты шаруашылық салаларын жалғастырып, жүргiзуіне
ешқандай мүмкiндiк берiлмегенi зерттеу жұмысында ашып көрсетiледi.
Хан өкiметiнiң әлсiздiгi, сыртқы күштерден қолдау iздеген хан,
сұлтандар әрекетiнiң отарлық, езгiге жол ашқаны, xaн-сұлтандардың орыс
офицерлерiмен бiрiгiп, елдi талауға салғаны айтылады.
Феодалдық қатынастардың тереңдей түcyi, бай-феодалдардың өзара
қырқысын туғызып, бұл кезеңде бастапқы мәнісінен әбден өзгерген "барымта"
негiзгi бұқараның қалыпты тiршiлiгiн, шаруашылық дамуын әбден күйзелткен.
Феодалдық қатынастардың дами түсуiне, бұқара қолындағы мал басының кемуінe
байланысты рулық иелiктегi жерлер феодалдар қолына өтiп, жер тапшылығы
күшейдi. XIX ғасырдың басында қазақтар қолындағы мал басының кемуіне
губернатор С.Г.Волконcкийдiң өзi аландаушылық бiлдiрген 3.
Шаруашылық өмiрдiң табиғи факторларға әлi де тәуелдiлiгi бұл құбылысты
тереңдете тускен. 1796 3 және 1800-01 36 жылғы жұттарда Жайықтың
шығысындагы Кiшi жуз халқының шаруашылық-экономикалық, жағдайы әбден
құлдырайды 3. Мал басы көлемi одан әpi төмендеп, колына көп мөлшерде
малды топтастырған сұлтан, байлар көшпелi қауым иелiгіндегi жерлердi тартып
алуының өрши түскенi айтылады.
1. 2 БӨКЕЙ ОРДАСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ХIХ ҒАСЫРДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Бөкей Ордасы қазақтарының XIX ғасырдағы шаруашылығы зерттелiп,
шаруашылық салаларының даму мәселелерi қарастырылды.
3ерттеуде XIX ғасырдың екiншi ширегiнде жайылымдық және шабындық
жерлердiң бөлiске салыну себептерi одан әрi ашылып, жарамды жерлердiң 75
процентiн 20-25 жеке шаруашылық иеленiп, шаруашылық дамуына зор нұқсан
келтірілгенi дәлeлдендi. Нәтижесiнде, Қазақстан тарихында тұңғыш рет жердi
пайдаланудың жаңа түрі - жердi жалға (арендаға) алып пайдаланатын түpi
шығып, мұндай жер пайдалану түpi хандықтың iшiнде де, сыртқы шектес
жерлерде де тоқталмады. Бұл процестiң нәтижесi - негiзгi кәсiп түрі мал
өcipу мен айнaлысатын қазақтағы мал басы азаюына, 6асқа кәсiп iздеп кетуіне
әкелiп, тапқан кәсiп түрлерi төмендегiше болды: бай феодал шаруашылығына
жалдану, шектес жерлердегi казак-орыс елдi мекендерiне мал азығын,
дайындау, үй-жай, қора-қопсы т.б. түрлi құрылыс жұмыстарына, мал бағуға,
балық аулауға, егiншiлiкке жалданып, қызмет түрлерi де өсе түседi.
Шарасыздықтан және тез арада "игерiле" бастаған қызмет түрлерi қазақтарды
шаруашылықтың перспективалы түрін игеруге де жақындастыра түстi. Малсыз
қалып, отырықшылыққа ауыса 6астаған қазақтар енді егiншiлiкпен шұғылдануын
жалғастыра бердi. XIX ғасырдың екiншi ширегiнде аумаққа сыртқы фактор
әcepiнің, қысымшылықтын күшеюiнен шаруашылық сaлалары бастапқьr кезеңдегi
даму бағытынан тарылып, деңгейi төмендей бастауымен сипатталады. Солтүстiк
және оңтүстiк аудандар, жерiне жасaлған қысымшылықтар балық аулауды,
егiншiлiктi әбден шектеп, ықтасынды,·шабындықты жерлерден айырылу
қазақтардың басты кәciбiнe - мал шаруашылығына қатты нұқсан келтiрдi. Жұтқа
жиi ұрынған мал басы кeмiдi. Халық мүддесін сыртқы қысымшылықтан қорғай
aлмаған Жәңгір хан шаруашылық дамуындағы бәсекелестiктiң “жеке секторын”'
қолдайды. Жер бөлiске түсiп, шабындығы, жайылысы мол жерлердiң, жеке
адамдар иелiгiне берiлуi шаруашылықтың даму деңгейiн·күрт төмендеттi.
Хандықтағы мал басы көлемi: 1825 жылы - 2652000 болса, 1845 жылы – 1 100
000-ға дейiн құлдырау себептерi ашып көрсетiлдi.
Сонымен қатар, империя құрамындағы сауда "заңдылықтарына" сәйкес,
сыртқы факторлар әcepiнің бiртiндеп өсуі шаруашылық өмipге де ықпалын
тигiздi. Ол қазақтардың шаруашылық өмiрiне бәсекeлестiк белгiлердi
енгiзуiнен көрiндi. Қазак, байларының қолына малдың шоғырлануы XIX ғасырдың
екiншi жартысында болса, Бөкей Ордасында ерте басталған. Бай малын баққан
адам көп қаналады және негiзгi еңбек байдың әлеуметтiк - тұрмыс жағдайын
көтеруге жұмсалып, өндiрiс саласынан өзге өсiмқорлыққа, саудаға,
делдалдыққа жұмсaлды. Сауданы жургiзетiн арнайы адамдары бар, шаруашылық
тұрмыстың қажеттерiн негiзгi бұқарадан өзгеше жолмен жүргiзетiн малы көп
"дәулеттiлердiң" экономикалық өмiрдегi ролi өсе түсті. Бұл "қауымдық жердi"
өздерiнiң иелiгiне заңдастырудан да көрiндi.
Қарастырып oтырғaн кезеңiмiзде Каспий теңізі жағалауынан бастaлатын
оңтүстiк және Қамысты Самар көлдерi мен өзендер бойындағы солтүстiк
шаруашылық аудандарға территориялық тұрғыдан жасалған қысымшылықтардың
күшеюi, аумақтың орталық бөлiгiндегi Нарын құмдары ауданына салмақты күрт
өсiрiп жiбердi. Шаруашылық өмiрдiң заңдылығына сәйкес жергiлiктi табиғи
байлықты иелену, қажетке жарату саласынан[ да бұл көрініс тапты. Бастапқыда
оңтүстiк, кейiннен солтүстiк аудандарда халықтың кедей тобының топтасып
балық аулауы кеңінен жүрсе де, ғасырдың алғашқы ширегiнде-ақ бұл кәсiпшiлiк
түріне кедергiнiң күшеюi, бiртiндеп шектелiс белгiсi үстем сипаттaғы балық
аулаудың баяу дамуын ұзақ та, түпкілікті қалыптастырды.
Малдың түрлерiн асылдандыра отырып, товарлы сипат ала бастаған мал
шаруашылығының өнімін саудаға шығарды. Әcipece, жылқы көлемi артып, 1830
жылдары хандықта ол 0,5 млн. жеткен. Жылқының түpi, түсінe қарап баптап,
тұкымын жақсарту осы кезеңде әбден кеңейген. М.С.Бабажанов бұл кезеңдi:
“хандықтағы жылқы шаруашылығының гүлденген кезеңi” - деп бағалады. Жақсы
жердi иеленiп, қыстаққа тұрақтаған сұлтан, бай т.б. дәулеттiлер шабындық
жерлердi де игере түсті. Осы жылдары хандыққа бiрнеше мыңдаған дана шалғы
әкелiнген. Бұл мал азығын дайындаудың, одан әpi өcкенін көрсетедi.
Бұл мүйiздi ipi қара көлемiнiң бiртiндеп өcyiнен байқалады. Түйенiң
ғасырдың екiншi ширегiнде 100 мыңға дейiн жеткен жоғары өсiмдiлiгi
сақталып, ғасыр соңында 120 мыңға жеткен. Ғасыр соңында түйенің 120 мыңнан,
мүйiздi iрi қараның 380 мыңнан асып түсуі, бұл мал түрлерiнiң маңызы
артқандығын көрсетедi. Түйе көлiк тасымалы қажетiн өтеу үшiн тұз, балық,
астық т.б. өнім түрлерiн тасымалдауға, соның iшiнде кiрешiлiк тәсiлмен
күшiн қолдану жүйелi жүзеге асырылады. Бұл жағдай ғасырдың екiншi ширегiнде-
ақ орныққан. Сонымен қатар, түйеге империядан әскери соғыс қажетiне
жаратуға, жүнiн пайдалануға т.б. үлкен сұраныс туады. Ең бастысы бұл мал
түрінің шаруашылық жұмыстарға қолдануда маңызы зор болды да, кей жұмыстарға
қолдану мумкiндiгiнiң жоғары деңгейi оны қазақ-орыстардың да қолдарына
ұстап, пайдалануына әкелген.
Бөкей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚТЫҢ ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ:
т.ғ.д., профессор Төлеубаев Ә.Т.
ОРЫНДАҒАН: сырттай бөлімнің
5 курс студенті Байсов А.
Қорғауға жіберілді:
___ _________________ 2007 жыл
Кафедра меңгерушісі, т.ғ.д., профессор
______________________Төлебаев Т.Ә.
АЛМАТЫ 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-11
1 - ТАРАУ.
1.1 ХІХ ғасырдағы қазақтың мал шаруашылық жағдайының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2-23
1.2. Қазақ жеріндегі жер ерекшеліктеріне байалнысты ХIХ ғасырдағы мал
шруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...24-30
2- ТАРАУ.
2.1 XIX ғасырдың екiншi жартысындағы мал шаруашылық дамуының кеңеюi,
әлеуметтiк-шаруашылық жiктелiсiнiң тереңдеуi ... ... ... ... ... 31-43
2.2 Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылықтарының ерекшеліктері мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44-50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51-53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектiлiгi. Бүriнгi Отандық тарих ғылымының алдында
тұрған мәселенiн, бiрi XIX ғасырдағы қазақ халқының шаруашылық жағдайы мен
дамуыньң ерекшелiктерiн жан-жақты зерттеу. Тарихымыздың тағылымдық тарауына
баса назар аударылып 1 отырған қазiргi кезеңде қазақтың дәстүрлi мал
шаруашылық салаларының XIX ғасырдағы даму эвалюциясы ғылыми тұрғыдан
зерделеудi қажетсiнуде, XIX ғасырдағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтiк
дамуындағы өзгерiстер - осы шаруашылық экономикалық жағдайға негiзделiп,
бастау алатындығын ескерсек, бұл мәселенi зерттеудiң өзектiлiгi тереңдей
түседi. Қазақтың дәстүрлi шаруашылығы туралы қарапайым да, тұрпайы
түсiнiктердiң уақыты өтiп, қазақтың дәстүрлi шаруашылық қызметiнiң өте eптi
де, икемдi, уақыт белесiне шыдамды келуiнiң жан-жақты сырлары ашыла
бастады. Бiрақ, шаруашылық саласы ғылымдағы әлi терең зерттелмеген
мәселенiң бiрi.
Замана талабы Қазақстан тарихына деген жаңаша көзқарас қалыптастырып,
қоғамның қызығушылығын арттырды. Соның жолында бұрын жазылды деген
тарихымыз қайтадан сараланып, өзара салыстырылып, жаңа мұрағат деректері,
фольклорлық мұралары негізінде зерттелу үстінде. Кешегі патшалық ресей,
Кеңестер Одағы құрамында болған кезеңде Ресейдің қазақтарға “қамқорлығы”,
орыс халқының “ағалық” ықпалы асыра дәріптеліп жатты. Сайып келгенде мұның
өзі тарихымыздағы ақтаңдақ беттерді қалыптастырды. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың “қазақ тарихының осынау ең бір этникалық ұзақ ғұмырын
бажайлағанда біз қаптаған қасаң қалыптардан бас тарта отырып, ұлттың
бүгінгі тұлғасына дәстүрлі қазақ қоғамының қандай ерекшеліктері “ізін
қалдырып” отыр және сол сан ғасырлық әсер ықпалдың ерекшелігі неде деген
мәселені шындыққа сай сезінуіміз керек. Сонымен бірге отаршылдық пен
кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер
де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді. Мәселенің мәні, тек патшалық
ресей ғана емес халықтардың түрмесі болып қалған жоқ еді, сонымен бірге
КСРО-ның да жұмақ болып жарытқаны шамалы деп келетін балаң тұжырымды
көлденең тартып, белгілі шындықты сарындата беруге болмаса керек.”
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ғасырлар бойы талпынып, аңсап
келген асыл арманы – еркіндік, бостандық, тәуелсіздік, бірлік екенін әрбір
саналы азамат жақсы біледі. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей: “Қазақ тарихында қазақ ұялатын
ештеңе жоқ. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы” [1]
екендігі гуманистік, демократиалық құндылықтар ретінде халқымыздың абыройын
арттыратындығы даусыз. Тәуелсіздік барысында ұзақ жылдар бойы айтылмай
келген жайларды ашық айтуға, өткен оқиғаларды ұлттық тарихи көзқарас арқылы
баға беруге мүмкіндік туды. Осындай жаңа көзқарас тұрғысында зерттелуге
қажет мәселенің бірі – қазақтардың ХІХ ғасырдағы мал шаруашылығы.
Тарихымыздың кеңестік кезеңінде Қазақстанның Ресейге қосылу мәселесі
біржақты, дәлірек айтсақ, қазақтар мен Қазақстанға тек жаңалық әкелген
құбылыс ретінде бағаланып келді. Міне осы зерттеліп отырған қазақтардың ХІХ
ғасырдағы мал шаруашылығына байланысты зерттеу жұмысы осы кезеңге дәл
келеді.
Қанша жылдар бойы тәуелді болу халықтың санасына әсер етті. Біртіндеп
ресей отаршылығы туралы жағымды пікір қалыртасты. Ғалымдар саясат
қаталдығынан ойларын ашық айтудан қорықты. Олардың еркін ойлап, белсенді
қимыл көрсетуіне кедергі жасалды. Осылардың барлығы халқымыздың өзіне тән
ғасырлар бойы қалыптасып, өркендеген дәстүр салтынан, ұлттық болмысынан
айрылып қалуына дейін әкелді. Нәтижесінде қазақтар ғасырлар бойы ата-
бабаларының мұрасы болған құнарлы, шұрайлы жерлерінен айрылып, тау-тасты,
құнарсыз шөлейт жерлерге ығыстырылды.
ХІХ ғасырдың 60- жылдарының басында қоқандықтар оған өздерінің еркімен
қосылған қазақ руларына адам төзбестік ауыр салықтар салып, төлей
алмағандарға қатаң жаза қолданды. Сонымен қоқандықтардың қазақтарды шектен
тыс қанауы кей жерде қазақтың Ресей құрамына өз еріктерімен барып енуіне
жағдай жасады. Кіші жүз бен Орта жүзді отарлап алған соң Қоқан-Ресей
арасындағы Қазақстанға байланысты қарама-қайшылық шиеленісе түсті де.
Шаруашылық, бiрiншiден - қарастырып отырған кезеңдегi қоғамдық
укладтың өндiрiс тәсiлi, өндiрiстiк қатынастар жиынтығы болса, екiншіден,
сол қоғам мүшелерiнiң тiршiлiк тәсiлiн, өмip сүру жағдайын жақсартып, өтеру
үшiн адамдар қолданатын табиғи, әрi адам қолымен жасалған құралдар
жиынтығы. Шаруашылық құрылымының дамуын жүйелi зерттеу оның өткен тарихынан
маңызды және сенiмдi жауап алу қажеттiлiгiнен туындайды.
Шаруашылық қызметi құрылымын және оның заңдылықтарын бiлудiң - ғылыми
iзденiстi нәтижелi жүргiзiп, болашақты объективтi түрде көрсету үшiн де
орны айрықша. Соның бiрi қазақтардың мал шаруашылығының дамуы. Қазақтардың
шаруашылық-экономикалық өмiрiндегi негiзгi мәндi өзгерiстер XIX ғасырда
жүзеге асуы және·оның зерттеу жұмысымыздың атауынан көрініс табуы қажеттi
де, табиғи зaңдылық.
Бүгiнгi таңдағы тарихи бiлiмiмiздiң негiзгi тiperi: қазiргi жерiмiз -
қазақ жерi 2 десек, Қазақстанның барлық тұрғыдағы заңды дамуының басты
кепiлi - оның территориясының тұтастығы. XIX ғасырдағы қазақтар осы заңды
құбылыстарды бойына жинақтауымен тарихымыз үшiн қажет. Қазақтың этникалық
территориясын қалпына келтiрiп, оны заңдастырып, сақтауда ешқандай талас
тудырмайды.
XIX ғасырдағы қазақтар тарихында шаруашылық дамуы ғылыми қызығушылық
туғызады. Өйткенi, жалпы қазақтың көшпелі мал шаруашылығы дамуындағы
кедергiлi қиындықтар мен қайшылықты дағдарыс кұбылыстарының сыры Кiшi жүз
жерiн Ресейдің "өз жерi" деп жариялауынан бастау алады. ХУІІІ ғасырда-ақ
Ресей Едiл-Жайық аралығын "қазына жерi" деп, әpкімге үлестіріп, отарлық
езгіні шығарған. Оған қоса қазақтардың шапқыншылығы, сұлтан, байлардың
орыс офицерлерiмен бiрiгiп елдi талауы, Кiшi жүзді әлсірету мақсатында
феодалдардың өзара қырқысына тиым caлынбауы, хан өкiметiнің дәрменсiздiгi,
қоныс, егiн салуға тиым жасалуы 3, сұлтан, байлардың малы өcyiнe
байланысты жердiң тарылуы, т.б. қазақтардың өз ішінде, өз күшiне,
мүмкiндiгiне сенбестiктi туғызды. Бұл көзқарас шаруашылықты қалпына
келтiрiп, дaмытуға зиянын тигiзді. Егiншiлiкпен, балық аулаумен айналысушы
қазақтар жазаланып 3, қыстау салып, шөп шабуға тиым салынды.
XIX ғасырдағы қазақтар арасында жер мәселесi өте шиеленiстi болды.
Жарамды жерлер помещиктер және сұлтан, билердiң қолында бoлды. Оған қоса
қазақтарды отырықшылықты және шаруашылықпен тұрақты айналысуды бiлмейтiн
халық деп есептеп, Энгель, Генс, т.б. қазақтарды өздерiнше
отырыкшыландыруды көздеген. Бiрақ, қазақтар отырықшылықты, мал бағып, егiн
салып, шаруашылықты жургiзудi өз тәжiрибесiне сүйенiп дамытуға ұмтылған.
XIX ғасырдағы қазақтардың бұл тәжiрибесiн зерттеп, жинақтап, пайымдаған
еңбектер болмады. Сондықтан, шаруашылықтың даму барысындағы өзгерiстер
мұнда өзiндiк жолымен жүрді.
Қазақтардың шаруашылығын отырықшы дүниемен байланыстырған зерттеу
жалпы қазақтардың XIX ғасырдағы қоғамдық өмірін түсiнуге әкелетiн бiрден-
бiр жол. Сондықтан, бұл тақырыпты терең игеру қазақтардың шаруашылық
өмiрiнiң ерекшелiгiн анықтауға жол ашады.
Қазақтардың революцияға дейін бiртұтас әкiмшiлiк-территориялық
бiрлестiк ретiнде қала отырып, дамуының барлық саласында ұлттық
ерекшелiктерiн сақтап, өркениет дамуының түрлi жетiстiктерiн тиiмдi
қабылдап, бойына сiңiруi - ғылыми тұрғыдан қызығушылықты үзбедi. Бiрак,
барлық зерттеулер қажеттi тaлаптар деңгейiнен шықпады XIX ғасырдың
қазақтардың жалпы шаруашылық өмipiн анықтау, тұтас осы аумақтың таихын жаңа
көзқарас тұрғысынан таразылауға мүмкіндік ашады.
XIX ғасырдағы қазақтардың шаруашылық қызметiнiң кеңеюi барысындағы
қиындығын, қасіретті де, қажырлы еңбегi барысында ғана жүзеге асқанын нақты
деректер неriзiнде жаңаша тариxи тұрғыдан, сонымен 6iрге ғылми дәлелденген
жолмен түсiндiрудiң маңызы зор. Бұл практикалық жағынан бүгiнгi таңда
қазақтың тарихи түciнiгін қалыпқа келтiрiп, шаруашылық жүргiзу бағытын
нақтылап, сабақтастығын сақтау, кажеттiгiне сәйкес жаңғырту мүмкiндiгiн
есептеп, айқындау үшiн маңызды деп есептеймiз.
XIX ғасырдың басында-ақ Каспий теңiзi бойын иеленсе халықты
отырықшыландыруға көшетiндiгiн мәлімдеген Бөкейдiң 3; 5; 6 тұсында осы
процесс басталып, өзiндiк жолымен жүрген. Жер қатынастары, жерге иелiк түpi
өзгеруiнiң алғы шарттары XIX ғасырдың алғашқы ширегiнде-ақ байқалды. Осы
кезеңдегi сауда iсiнiң өpicтеyi, шаруашылық кызметiн күрделендiрiп,
кәсiптер ауқымын кеңейтiп жiбергенi зерттеліп, шынайы тұрғыдан жазылмады.
Кіші жүз ханы Жәңгiрдiң жер реформасының нәтижесiздiгi тиянақталмады. 1836-
37 жылдардағы көтерiлiстiң, шығуы осы жер мәселесiмен байланысты едi.
Саяси жағдай өзгеруiне байланысты шаруашылықтың әр түpiмен барынша
тиянақты айналысуға мүмкiндiк туып отырды. XIX ғасырдағы қазақтардың
шаруашылық саласының күрделi, қайшылықты дамуы -жартылай көшпелi мал
шаруашылығының, отырықшы түрлерiнiң пайда болуы ХIX ғасырда жүзеге
асқандықтан, бұл жұмыс осы салалар ерте басталған хандықтың шаруашылық
саласын зерттеуге apналады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейi. Бұл құбылыстың да белгілі бір
ерекшелiктерiмен айкындалатын, кезеңдерге, бөлiнетiн тарихы бар. XIX
ғасырдағы тарихына қатысты зерттеулер негiзiнен оның экономикалық
қатынастар, тап күpeci мен азаттық күрестер тақырыбына арналған.
Бугiнгi таңда дәл осы тақырыпқа арналған арнайы ғылыми зерттеу
жазылмады, XIX ғасырда қазақтардың шаруашылық дамуының түрлi саласына
қатысты маңызды мәлiметтер беретiн еңбектер жазған авторлар қатарынан
Я.Ханыковты 7, П.Небольсиндi 8; 9, Л. Плотниковты 110, П.Иваниндi
11 т.б. жатқызамыз. XIX ғасырдағы қазақтардың мал шаруашылығы тарихына
қызмет жасаған бұл авторлардың еңбектерi тарихьмыздың барлық саласына
өзiндiк пікір бiлдiрiп, талдау жасауымен ерекшеленедi.
Қазақың шаруашылық өмipiнe, тұрмысына әрқашан жаңашыр көңiлмен
қapaйтын ұлдары М.С.Бабажанов 12; 13 және М.Ш.Бекмұхамедовтiң 14 шынайы
тұрғыдан жазылған еңбектері пайдалы. Олар қазақ халқының XIX ғасырдың
екiншi жартысындағы сыртқы жер қатынастарындағы шиеленiстер мен қайшылықтар
барысына, шаруашылық дамуындағы туындап отырған қиыншылықтарды, мал басы
өсіміi мен сапасының арасындағы кереғарлықты, малдың сапалы тұқымын
өсірудің орын алған кемшiлiк себептерiн, шаруашылық дамуындағы прогресті
құбылыстың төмендеуiн ашып көpceттi. Сонымен қатар, М.С.Бабажанов пен М.Ш.
Бекмұхамедов қазақтардың шаруашылық өмiрiн түзеу, дағдарыстан шығару
жолдарын талмай iзденушiлер болды.
Қазақтардың шаруашылык, өмiрiнде XIX ғасырда орын алған өте маңызды
оқиғалар қатарында жер қатынастары мен мал шаруашылығы дамуы
ерекшелiктеріиде сол ғасырдың өзiнде қазақ тарихын зерттеген орыс
авторларының басты тартысты мәселесiнiң бiрiне айналды. Бұл тақырыпта
жазылған еңбек авторларының қатарына Н.Савичев 15; 16, А.Алекторов 17;
18, И.С.Ивановты 19 жатқызамыз.
Жалпы қазақтар шаруашылығы тарихымызда аз зерттелген мәселенің
қатарында болса, соның ішінде қазақтардың мал шаруашылығын зерттеудегi
киындықтар алдымен архивтерде осы мәселеге қатысты материалдар
тапшылығынан, екiншiден XIX ғасырдағы авторлардың бiр қатар мәселелердi
тepic түсiндiруiнен туындады. Соған қарамастан, Х1Х - ХХ ғасырлаға қатысты
тарихнамада мал шаруашылығына байланысты тарихтың түрлi аспектiлерiнің
зерттелуi бiздiң зерттеуiмiзге бiрқатар көмегiн тигiзiп, жеңiлдетедi.
Қай зерттеуді қарамасақ та ең алдымен мал шаруашылығына бармас бұрын
мәселе басы жерге тіреледі. Кеңес заманында алғашқы рет қазақтардың жердi
пайдалану барысындағы өзгерiстерге баса назар аударып, себептерiн ашуға
тырысқан А.Ф.Рязанон 20 болды. В.Ф. Шахматов қазақтардың, соның ішінде
Бөкей Ордасы қазақтарының жер қатынасының Жәңгір хан тұсында шиеленiсiп,
ушыққанын, жерге иелiгiнен айрылған ауылдардың бөлшектенiп, ұсақталу
ерекшелiгi болғанын атап көpceттi 21. В.Шахматов өзiнiң қазақтың көшпелi
қауымына арналған кейiнгi зерттеуiнде қазақтар жердiң жеке иелiкке берiлуiн
бұрын-сонды болмаған уақытша құбылыс ретiнде қарап, себептерiн ашуға
тырысты 22.
Е.Бекмаханов XIX ғасырдың екiншi жартысындағы қазақтардың әлеуметтiк-
экономикалық жағдайдын шиеленiсу себептерiн 26 жазды.
Қазақтардың отырықшылыққа көшуге, жер өңдеуге, мал шаруашылығынa
қолайлы жерлерге орнығып, пайдалануына кepi әсерiн тигiзген патша
үкiметінің саясаты сыналмаған. Сонымен қатар бұл еңбекте XIX ғасырдың
алғашқы ширегiндегi шаруашылықтың дамуы мен жақсы өзгерiстерi туpaлы
айтылмайды. Жоғарыда аталган еңбектерде жер қатынастарындағы құбылыстардың
орын алу себептерi шынайы тұpғыдaн ашып керсетiлмедi. Шаруашылық дамуындағы
прогрестi құбылыстар жазылмады.
Академик М.Қ. Қозыбаевтың ХІХ ғасырдың екінші ширегіндегі Бөкей
хандығының экономикалық өмірінде прогресті құбылыстардың болғандығын
теріске шығармайды. Бөкей Ордасының құрылуында және одан әрі шаруашылық-
экономикалық дамуында басты роль атқарған Нарын құмдарының құрылымын,
табиғат пен адамның өзара қатынасын басты объектіге айналдырып зерттеген
қорытынды еңбектерде 36 Нарын құмдарының экологиялық жағдайының өзгеруi
және оған мал шаруашылығының әcepi бiр жақты қамтылған.
Бұл дипломдық жұмысының мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың
негізгі мақсаты қазақтардың дістүрлі шаруашылығының ерекшелігін тарихи-
этнологиялық тұрғыдан зерттеу болып табылады. XIX ғасырдағы қазақтардың
шаруашылығының, империя құрамындағы елдің мал шаруашылығының даму
эволюциясын анықтау. Осы мақсатқа сәйкес төмендегiдей мiндеттер туындайды:
- XIX ғасырдың алғашқы ширегiндегi мал шаруашылығының дамуы
динамикасының ерекшелiгiн, жетiстiгін, құрылымын айқындау,
- Мал шаруашылығының жергілікті ерекшелігін анықтау,
- XIX ғасырдың екiншi ширегiнен бастап, мал шаруашылық құрылымына
нарық қатынасының тереңдеп eнуiн, соған. байланысты туындаған
қиыншылықтар, шаруашылық дамуының жаңа жaғдайға бейiмделуiндегi
қайшылықтар,
- XIX ғасырдың екінші жартысындағы мал шаруашылық дамуының
ерекшелiктері, жеке кәсiпкерлiктiң шаруашылық дауындағы орны,
отырықшы халықтар шаруашылығына қазақтардың әсерi,
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңберi. Қазақтардың шаруашылық
эволюциялық дамуындағы негiзiнен маңызды өзгерiстер кезеңi болған XIX
ғасырды қамтиды.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізi, зерттеу методологиясы
объективтiлiк, тарихилық, өркениеттiлiк, жүйелiлiк және даму сияқты ғылыми
таным принциптерiне негiзделедi. Соныме қатар, XIX ғасырда жазылған, бiрақ
әрбiр тарихи кезеңдi мүмкiндiгiнше объективтi тұрғыда көрсетуге бaғытталған
еңбектер және жеке монографияларды жаңа көзқарас тұрғысынан қарап,
басшылыққа ала отырып зерттеу жұмысы жазылды. Көрнекті зерттеушілер М.Г.
Левин, Н.Н. Чебаксаровтың белгілі шаруашылық-мәдени типі жөніндегі
концепциялары Ю.В. Бромлей, С.И. Вайнштейн сияқты белгілі ғалымдардың
еңбектеріндегі этникалық тарих, этникалық мәдениет және этнологиялық
зерттеудің методологиялық мәселелері жөніндегі қағидалары мен теориялық
тұжырымдары пайдаланылады. Материалдарды зерделеу, ғылыми зерттеулік талдау
және жинақтау, жүйелендіру, салыстыру және т.б. жалпыға таныс зерттеу
әдістері негізінде жүргізілді.
Диплом жұмысының деректемелек негізі. ХІХ ғасырдағы қазақ халқының мал
шаруашылығын саралауда негізгі деректер – тарихи жазба материалдар екені
даусыз. Әйгілі зерттеуші-ғалымдар И.Г.Георги, П.С.Паллас, А.И. Левшин,
Г.Н.Потанин, Г.Е. Грум-Гржимайло, В.В. Радлов, С.И.Вайнштейн, қазақтың
этнолог ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі деректер қолданылды. Қазақтың
зерттеуші ғалымдары Х.А. Арғынбаев, М.С. Мұқанов, У.Х. Шалекенов, Ә.Т.
Төлебаев сияқты ғалымдардың дәстүрлі шаруашылыққа қатысты мәліметтері
пайдаланылды.
Қазақстан тарихына қатысты деректер 1889 жылы “Орынбор губерниясы
статистика, география, тарих және этнография маиериалдары бойынша” атты
жинаққа енгізілген. Жинақтан 1764, 1797-1800 жылдар аралығындағы орыс
патшасының қазақ даласына қатысты бірнеше жарлықтарын кездестіреміз.
Мәселен патшаның 1764 жылы 29 ақпандағы жарлығы Ералы сұлтанды ресейге
бағындыруды көздейді. Сол үшін арнайы сұлтанға хан жолдайды. Мұндай
жарлықтар, Кіші жүз ел басылары - Әбілқайыр хан, Нұралы хан, Айшуақ
сұлтандарға орыс үкіметінен жазылған хаттар И.И. Крафт, А.И.
Добросмысловтар топтастырған еңбектерден де кездеседі. Қазіргі таңда
аталған құжаттар ХҮІІІ-ХІХ ғасырды танудағы маңызды деректер болып
табылады.
Бұл бағытта ізденістер Қазан төңкерісінен кейін жалғасын тапты. Оған
қазақстандық зерттеушілердің алды болып профессор С.Ж. Асфендиаров пен П.А.
Кунте үлгісін қосты. Олардың редакциялауымен 1935 жылы жарияланған деректер
мен материалдарда аз да болса септігін тигізді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ халқының дәстүрлі мал
шаруашылығын ғылыми тұрғыдан саралаудың көптеген қыры бар. Аталмыш
дипломдық жұмыс бұрын сонды ғылыми басылымдарда жариялана бермеген халық
ортасында ашылып, ғылыми айналымға еңбеген мал шаруашылығына байланысты
ұғымдар дендей зерделенді. Бұл зерттеудің көпшілігі нақтылы мәлімет,
деректеріне негізделіп, ғылыми тұрғыдан сарапталуда. Зерттеудің әдістемелік
тәсілі өзінше жаңаша. Бастысы көшпелілер өмір-тіршілігіне тереңдей кіріп,
қазақ халқының мал шаруашылық ерекшелігін айқындау болмақ. Қазақ халқының
мал шаруашылығының жасырын қалған сырларын ашумен диплом жұмысы құнды
болмақ. Дипломдық зерттеу жұмысының да сонылылығы да осында жатыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды
және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 – ТАРАУ.
1.1 ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚТЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ шаруашылығының негізгі саласы,
бұрынғыша көшпелі мал шаруашылығы болып қала берді. Алайда бұл кезде,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында, қазақтардың егін
шаруашылығына көшуі күшейе түсті. Егіншілікпен шұғылдануға көбінесе
кедейленген шаруалар көшкен. Олар егінші деп аталды. Шаруалар тары, арпа,
шынара, бидай еккен. Арпа, бидай, ас екекн. Алтын-күміс тас екен. Дейді
қазақтың халық мақалында.
Ерте заманнан келе жатқан қазақтардың шаруашылығының негізгі саласы
көшпелі мал шаруашылығы еді. Олар жылқы, түйе, қой және ешкі өсірумен
айналысқан.
Көшпелі мал шаруашылығының өзіне тән ерекшелігі – оның көшіп
жүретіндігі. Жас шөп қылтиып көрінісімен қазақтар ерте көктемде көше
бастаған. Олар әуелі көктемгі жайылымға (көктеу) көшіп барған, мұнда ыстық
түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін, суы мол жазғы жайылымға (жайлау)
қоныс аударған. Жазғы жайылымнан қазақтар күзгі жайылымға (күздеу) орын
ауыстырған, ал қараша айында қысқы қонысқа (қыстау) көшіп барып, күн
жылынғанға дейін, әдетте наурызға дейін сонда тұрған.
Ерте заманнан бері қазақтар жақсы жайылым үшін қырқысып келген.
ХІХ ғасырдың бас кезінде жекелеген рулар арасында көшу жолдарын, жазғы
жайылымдарды және қыстақтарды бөлу негізінен алғанда аяқталды. Қыстақтар
жазғы жайылымдармен ара қашықтығы көбінесе жүздеген шақырым қашық болатын.
Мысалы Шекті руының екі ауылы ежелден Арал теңізінің солтүстік жағалауын,
“Құланды” түбегін малдың қысқы тұрағы етіп алған, ал екінші қысқы тұрақ
Ырғыз өзеніне қарасты Орда – Қорған болысының жерінде болатын. Шекті руының
жазғы жайылымдары Ембі уезіндегі Темір-Орқаш болысышекарасының бойымен
Мұғаждар тауы арқылы өтетін де, одан әрі Ор өзенінің жоғарғы ағысына дейін
созылатын. Қазақтардың мал шаруашылығы жағдайына байланысты көшу жолының
шалғайлығын көрсететін екінші бір мысал; кеңесші Идрисов келтіргендей:
Шөмекей руы ауылдарының бір бөлігі Сырдария және Қуандария өзендерінің
бойында, екінші бір бөлігі Қызылқұмда қыстаған. Бұл ауылдар өз
қыстауларынан шамамен алғанда сәуір айында көшіп, маусымның бас кезінде
Тобыл өзеніне, Құм және Ұлқияқ өзендеріне дейін ұзын саны 1500 шақырым жер
жүретін. Кеңесші Идрисов бұл жазғы жайылымдарға қазақ ауылдарының бәрі
бірдей жете алмайтындығын атап көрсетті. Кедей қазақ ауылдары, Тобыл
өзеніне жетпей, орта жолда, Қараөзек жағасында, Қарақұмда және басқа
жерлерде тұрып қалады.
Кейбір зерттеушілер қазақтардың көшіп жүретін белгілі бір жерлері
болған жоқ, сондықтан олардың боранға киліккен жерде қыстауына тура келді
деп дәлелдемек болады. Ашмарин мылай деп жазып, дұрыс атап көрсетті: Әр
қазақ руында өзінің белгілі бір көшетін жолы бар Оның бағыты тек топырақ
немесе климат жағдайына ғана емес рулық қатынастарға да байланысты.
Егер қазақ руларының көшіп жүретін белгілі бір аймағы, қыстағы, күздік
қонысы болмаса, олар мүлде мал ұстай алмас еді. Гәп жазғы жайылымдар мен
қысқы қоныстардың мал шаруашылығының белгілі бір талаптарына сай келуге
тиіс екендігінде. Жазғы жайылым үшін шұрайлы шөбі мен тұщы суы мол жер
таңдап алынады.
Әсіресе қысқы қонысты таңдап алуға қойылатын талап ерекше болды. Қысқы
қоныс қар болып қалмайтын, бораннан ықтасыны бар жерден таңдап алынады.
Қыстақтың жұқа қар жамылғысының астында қалған, мал жейтін шөбі жеткілікті
болуға тиіс. Жұртқа мәлім, қазақтардың жылқысы мен қойлары жыл бойы далада
жайылып жүреді.Қыста мал тебінде болады, яғни қардың астында қалған шөпті
тұяғымен аршып жейді. Қазақтар қысқы қоныстарын жазғы уақытта тапталудан
мұқият қорғайды. Аға сұлтан Мұса Шорманов Сібір өкімет орындарының талабы
бойынша арнайы берген жазбасында былай суреттейді: “Ірі қара мал қысқы
уақытта қамысты, селеулі, шилі шабындықтарда, қойлар мүгі, жусаны бар таулы
аймақтарда және ойпаң, сортаң жерлерде, түйелер шиі, қияғы, көгі бар таулы
өңірлерде жайылады. Ал жылқы жазда шөбі тапталмаған жерлерде бағылады.”
Қазақтар шаруашылығының жайылымдық-көшпелі жүйесі экстенсивті сипатта
болды. Малшы қазақтың тағдыры ең алдымен табиғат жағдайына тәуелді еді.
Қазақтардың малының көбі, дүркін-дүркін қайталанып тұратын жұттан қырылды.
Қазақтар әдетте қысқы уақытқа шөп дайындаумен айналыспады, мұның өзі
олардың климат жағдайына тәуелділігін едәуір арттыра түсті.
Феодал шонжарлардың қауымдық жерлерді тартып алуы және патша
өкіметінің орталық басқыншылығы қазақтар айналысатын мал шаруашылығының
сипатына кейбір өзгерістер енгізді. Жазғы жайылымдар мен қысқы қоныстардың
маңызды аудандарын өкімет орындарының басып алуы негізгі қазақ рулары
көшетін жолдардың бағыт-бағдарын бұзды. Соның салдарынан әр түрлі қазақ
руларының ауылдары араласып, бірге көшетін болды.
Шаруалардың жағдайы бұрынғы ауыр күйінде қала берді. Көптеген шаруалар
күйзелді. Осыған байланысты сырт кәсіпке кету пайда болды. Күйзелген
шаруалар, байқұстар, балық аулу кәсібіне кетті. Бай аруаларға малшы болып
жалданды. Сырт кәсіпке кетушілердің жалпы саны ХІХ ғасырдың ортасында 20
000 адамға жеткен. Қазақстанда сауда да дамыды, әсіресе ол Россиямен қызу
жүргізілді. Орыс көпестері Қазақстаннан жыл сайын 3 млн. дейін қой сатып
алып отырда. Олар көбінесе ірі-ірі сауда істерін жүргізуші байлармен қарым
қатынас жасады. Олардың өздерінің мал сатып алушы, приказчиктері мен
агенттері болды. Қазақстаннан тері, қой терісі елтірі, кілем, киіз басқа да
товарлар көптеп сатып алып тұрған. Россиядан Қазақстанға мақта-маталары,
металл және былғары бұйымдары, кенеп, шәй, қант, ағаш ыдыстары әкелінді.
Егер бұрын Қазақстанда орыс көпестері сауданы айырбас түрінде
жүргізген болса, енді товарлардың көпшілігі ақшаға сатылатын және сатып
алынатын болды.
Қазақстандың шаруашылығында ақшаның маңызының өсуі халық мақалдарында
да: “Ақшалының қолы ойнайды, ақшасыздың көзі ойнайды”, “Ақшаны жолдан тауып
алсаң да санап ал”, - деп айтылған.
Қазақтардың мал шаруашылығын талдамас бұрын үш жүздің – Ұлы, Орта,
Кіші жүздердің қоныстарының жағрафиялық орналасуын қысқаша еске түсірейік.
Ұлы жүз Жетісу, Әулиеата, Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан)
облыстарының жерін алып жатты және Дулат, Жалайыр, Албан, Суан, Шапырашты,
Ысты Серғалы, Ошақты, Қаңлы және Шанышқы деп аталатын негізгі рулардан
құралды. Ю. Южаков жинаған мәліметтерге қарағанда Ұлы жүзде шаңырақ саны
95000-ға жетті, ал Аристовтың мәліметтері бойынша халық саны 550000 адамға
жетті.
Ал Орта жүз Семей, Ақмола облыстарының, Сырдария, Жетісу облыстарының
бір бөлігінің жерін алып жатты. Орта жүз жерін мекендеген барлық рулар мен
ру тармақтары Арғын, Найман, Керей, Уақ, Тарақты, Қыпшақ және Қоңырат деп
аталатын жеті ру бірлестігінің құрамына кірді. 1833 жылы подполковник
Бутовский жазған статистикалық суреттемеге сәйкес, Орта жүзде 116500
шаңырақ болып, халық саны 468000 адам болды.
Енді кіші жүз болса Сырдария өзенінің төменгі сағасынан Орал және
Тобыл өзендеріне дейінгі аумақты алып жатты. Кіші жүз жерін мекендеген
толып жатқан рулар мен ру тармақтары үш ұрпақтың – Байұлы, Жетіру және
Әлімұлы ұрпақтарының құрамына кірді. Кіші жүздің шығыс бөлігін осы рулармен
қатар Арғын руының Айдарқы, Қырықмүлтік, Шақшақ секілді кейбір тармақтары
мекендеген. Полковник Бларембергтің мәліметіне сүйенсек ХІХ ғасырдығы Кіші
жүз халқының саны 500000-ға, ал шаңырақ саны 100000 деп анықталған.
Жайылымдық жер іздеп жүріп әр түрлі рулардың араласып кеткені туралы
Орынбор әскери-губернаторы Эссен граф Нессельродаға былай деп жазды: “Қазақ
даласында ру тұтас ру болып табылмайды... бұған олардың өзбастықтарына
бағынышты болуы шартының көп себебі тиді”.
Жердің тапшылығы көшу аймағының өзгеруіне және әр түрлі рулардың
араласуына себеп болды. Өкімет орындары мен феодал шонжарлардың жақсы
жайылымдарды тартып алуы салдарынан, әсіресе шекара шебіне жақын орналасқан
қазақ руларының бір бөлігі жартылай отырақшылық өмір салтына көшеді. Бұл
рулар қысқа қарай өз малдарына шөп дайындай бастайды. Жазда жайлауға көшуді
жалғастыра береді. Мысалы: 12000 киіз үйлі Қыпшақ және Жағалбайлы руларының
қазақтары өздерінің жерлері Орынбор казак әскеріне берілгеннен кейін, қыста
малдарын тебіндетіп жайуға мүмкіншіліктері болмаған соң, шөп шабуға көшті.
Орынбор ведомствосы қазақтарының шөп шабуға және тұрақты қысқы
қоныстар салуға көшуі туралы шеп бойындағы қазақтардың қорғанышы Белозеров
те былай деп жазды: “Мұндағылар қысқы уақытқа арнап шөп шабады және тезек
дайындайды, ал күздің бас кезінде қысқы қоныстарына біржола көшіп келіп,
мұнда бүкіл қыс бойы, көктемге дейін тапжылмастан отырады және ұсақ
малдарын қораларда жеркепе сияқты қазылған шұңқырларда сақтайды.”
Көшпенді қазақтардың тұрақтанып шөп шабуға көшкендігін Қазақ даласының
солтүстігіндегі шет аймақтарын аралаған А.К. Гейнс те өз жазбаларында
көрсеткен. Ол өз жазбаларында былай деп жазады: “Бірнеше киіз үйдің иесі
болңан қазақ жұтта көп малынан айырылды, сол себепті оның көп малды
азықтандыра алатын қыстағы енді өзінде қалған малды сақтауға қолайсыз бола
бастады. Бұдан былай, деді ол бізге, - менің малымның азайып қалғаны
соншалық, отбасымның көмегімен қажетті мөлшерде шөп шауып алып, өзімді
кездейсоқ жағдайларға ұрынудан қамтамасыз ете аламын”.
Сөйтіп қазақтардың шөп шабуға көшуі мал шаруашылығына белгілі бір
тұрақты сипат берді, оның қолайсыз табиғи жағдайларға қарсыласа алуын
күшейте түсті.
ХІХ ғасырдың бас кезінде қазақтардың шөп шабуға көшуіне байланысты
және шекаралас орыс халқымен сауда байланысын күшейте түсу арқасында малдың
кейбір түрлері ерекше маңызға ие бола бастады. Мал шаруашылығының негізгі
саласы қой шаруашылығы болып қала берді.
Орта Азхия саудасының тарихын зерттеуші белгілі ғалым А.Н.
Тетеревников былай деп жазды: “Қазақтардың экономикалық тұрмысында қой ең
маңызды рол атқарады. Бұл малды орыс көпестері де, ортаазиялық көпестер де
өте бағалайды”.
Әсіресе ірі қара малдың маңызы айтарлықтай арта бастады. Ірі қара
малдың тебінге бейімделмегені себепті Орта және Кіші жүздердің қазақтары
ХІХ ғасырға дейін оны өсіру ісімен аз айналысты. Шөп шабуға көшуге
байланысты жағдай басқаша
Біздің археолог және этнограф ғалымдарымыз кейінгі кездерде: Еділ,
Жайық, Амудария, Сырдария, Шу, Талас өзендері мен Жетісу жеріндегі өзенднр
төңірегінен көне заманда қазылған арық итардың, егістік танаптардың іздерін
тауып жүр. Соларға қарап, көшпелілер де солардың ішінде қазақ та ерте
заманнан егіншілікті кәсіп еткен деген жорамал жасайды.
Көшпелілердің, олардың ішінде, қазақтың көне заманнан бергі ең көп
өсірген малы және төрт түлік малдың ішіндегі қастерлеп, пір тұтқаны жылқы.
Қазақ өлкесіне қай кезде, қай жақтан саяхатшылар келмесін, бәрінің де
айтқаны осы. Жылқы ең алдымен, сол жаугершілік көне заманның талабына сай
өте құнды мал ретінде саналады. Себебі ол кезде жауды қуып жетуге немесе
одан қашып құтылуға одан ыңғайлы мал болмаған. Атты әскер жаяудан басым
болған. Бізідң жыл санауымызға дейінгі Сібірде болған бір соғыста
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ шаруашылығының негізгі саласы,
бұрынғыша көшпелі мал шаруашылығы болып қала берді. Алайда бұл кезде,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік және солтүстік облыстарында , қазақтардың
егін шаруашылығына көшуі күшейе түсті. Еіншілікпен шұғылдануға көбінесе
кедейленген шаруалар көшкен. Олар егінші деп аталды. Шаруалар тары, арпа,
шынара, бидай еккен. Арпа, бидай, ас екен. Алтын-күміс тас екен. Дейді
қазақтың халық мақалында.
Шаруалардың жағдайы бұрынғы ауыр күйінде қала берді. Көптеген шаруалар
күйзелді. Осыған байланысты сырт кәсіпке кету пайда болды. Күйзелген
шаруалар, байқұстар, балық аулу кәсібіне кетті. Бай аруаларға малшы болып
жалданды. Сырт кәсіпке кетушілердің жалпы саны 19 ғасырдың ортасында 20 000
адамға жеткен. Қазақстанда сауда да дамыды, әсіресе ол Россиямен қызу
жүргізілді. Орыс көпестері Қазақстаннан жыл сайын Қазақстаннан 3 млн. дейін
қой сатып алып отырда. Олар көбінесе ірі-ірі сауда істерін жүргізуші
байлармен қарым қатынас жасады. Олардың өздерінің мал сатып алушы,
приказчиктері мен агенттері болды. Қазақстаннан тері, қой терісі елтірі,
кілем, киіз басқа да товарлар көптеп стаып алып тұрған. Россиядан
Қазақстанға мақта-маталары, металл және былғары бұйымдары, кенеп, шәй,
қант, ағаш ыдыстары әкелінді.
Егер бұрын қазақстанда орыс көпестері сауданы айырбас түрінде
жүргізген болса, енді товарлардың көпшілігі ақшаға саьтылатын және сатып
алынатын болды.
Қазақстандың шаруашылығында ақшаның маңызының өсуі халық мақалдарында
да: Ақшалының қолы ойнайды, ақшасыздың көзі ойнайды, ақшаны жолдан тауып
алсаң да санап ал, - деп айтылған.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқының мал шаруашылығын саралауда негізгі
деректер – тарихи жазба материалдар екені даусыз.
Қазақстан тарихына қатысты деректер 1889 жылы “Орынбор губерниясы
статистика, география, тарих және этнография маиериалдары бойынша” атты
жинаққа енгізілген. Жинақтан 1764, 1797-1800 жылдар аралығындағы орыс
патшасының қазақ даласына қатысты бірнеше жарлықтарын кездестіреміз.
Мәселен патшаның 1764 жылы 29 ақпандағы жарлығы Ералы сұлтанды ресейге
бағындыруды көздейді. Сол үшін арнайы сұлтанға хан жолдайды. Мұндай
жарлықтар, Кіші жүз ел басылары - Әбілқайыр хан, Нұралы хан, Айшуақ
сұлтандарға орыс үкіметінен жазылған хаттар И.И. Крафт, А.И.
Добросмысловтар топтастырған еңбектерден де кездеседі. Қазіргі таңда
аталған құжаттар ХҮІІІ-ХІХ ғасырды танудағы маңызды деректер болып
табылады.
Бұл бағытта ізденістер Қазан төңкерісінен кейін жалғасын тапты. Оған
қазақстандық зерттеушілердің алды болып профессор С.Ж. Асфендиаров пен П.А.
кунте үлгісін қосты. Олардың редакциялауымен 1935 жылы жарияланған деректер
мен материалдарда аз да болса септігін тигізді.
Ғасырлар бойы мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ төрт түлiк малдың
сыр-сипаты мен жай күйiне қанық едi. Қазақ малшылары қоралы қойды түciнeн
айырады, бiр көрген атын неше жылдан кейiн жазбай таниды. Олар үнмi мал
сойып отырғандықтан малдың барлық денесінің анатомиялық құрылысы жөнiнде
мол бiлiмге ие болды. Малдың барлық үлкенді-кiшiлi сүйектерi мен өкпе-
бауыр, iшек-қарын, ет, сiңiр, тамыр, жүйке, тарамыс, бездерiне дейiн
бәрiнiң атын, тұpғaн орнын анық бiлетін. Олар түрлi малдарда болатын
ауруларға да әбден қанық едi.
Қазақ мал дәрireрлерiнiң бiлiмi - халқының ғасырлар бойы жинаған
тәжiрибе негiзiнде қалыптасты, дәрiгерлiк көбiнесе атадан балаға мұра болып
қалып отырды.
Қазақ мал дәрiгерлерi ауырған малды түрлi дәрi-дәрмек арқылы емдедi.
Асқынған aypyлаp мен жараларды емдеуде пышақпен сылып тастау әдісі жиі
қолданылды. Жылқыдағы алақарақ, шемiршек, ботадағы қос кіндік, қойдағы
түйнек ауруларын операциялау арқылы eмдедi. Жылқының маңқасын тамақ безiн
сылып тастап, кеңсiрiгiн кесiп, алмас салу арқылы жазды.
Қазақ мал дәрiгерлерi мертікті, сынған сүйектердi таңуға өте шебер
келедi. Олар еркек малдарды пiшу жұмыстарын да істеп отырады.
Oңтүcтiк аймақтың шөлейттi аудандарында epтeдeн-aқ түйе өcipyre кең
көңiл бөлiнетiн. Бұл араның климаттық жағдайы түйе өcipyгe қолайлы болды.
Өлкеде бiр өркештi нар түйеге қарағанда, eкi өркештi айыр түйелер көп
тараған. Қазақтар түйенi өздерiнiң тұрмысында көлiк peтiндe пайдаланып қана
қоймай, Ресей мен Орталық Азия хандықтары арасындағы сауда керуендерінде
жүк тасымалдау үшiн жалға берiп отырды.
Мүйiздi ipi қара малдары да қазақтардың шаруашылық өмiрiнде
айтарлықтай рөл атқарды. Егер сиырдың cүтi мен eтi негiзгi азық-түлiк қopын
құраса, өгiздер·транспорт және егiншiлiкте күш-көлiк ретiнде пайдаланылды.
XIX ғасырдың ортасына қарай жайылымдық жерлердiң тарылуы шаруашылықтың
жартылай көшпелi бағытының жедел дамуына әкелiп, шөп дайындау мен acтық
өcipy маңызды рөл атқара бастайды. Қазақтар acтық жинап, шөп шабу үшiн
қыстық қoныcтapынa қайта оралатын болды. Бiрсыпыра қазақтар тобы
қыстақтарда алты айға дейiн отырып, жазғы жайлаyға жақын жерлерге көше
бастады. Сонымен, ХІХ ғасырдың бiрiншi жартысындағы
Бүкiл Қаратау, Шу өңiрi, Мойынқұм мен Бетбақдаланың едәуiр бөлiгiне
дейiнгi ұшан-теңiз қазақ, жерi осы хандыққа қарады.
Қоқандық басқыншылардың кең байтақ оңтүстiк қазақтарының жерiн жаулап
алуының бiр себебi - бұл өңiрдегi қазақтардың арасындағы феодалдық
алауыздытың орын алуы едi. Олар патшалық Ресей қарамағындағылармен байланыс
жасамай, тiптi өзара қырқысып, ру басшылары бiр-бiрiне көмектесу былай
тұрсын, қайта көмектi көп жағдайда сырттан күттi. Соның iшiнде қазақ жерiн
шетiнен жаулап келе жатқан Қoқaндықтapдaн да көмек сұраған кездерi
болғандығын жоғарыда айтып өттік. Соның салдарынан бұл өңiрдегi әртүрлi
тәуелсiз иелiктер Қоқан хандығының отарлық шапқыншылығына қарсы тұратындай
күйден кетті.
Осы кең байтақ жердi алып жатқан xaндықтың қол астындағы қазақ жерiнiң
табиғатының ерекшелiгiне байланысты халықтың орналасу жиiлiгi әртүрлi болып
келетiн. Сырдария, Арыс, Талас, Шу өзенi бойларында халықтар жиi орналасса,
Бетпақдала, Сарыарқаны қазақтар тек жазғы жайлауы eттi. Мойынқұм iшiндегi
жайлы қыстay, қолайлы жерлерiнде қыстаушылар да болған.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысында оңтүстiк қазақтары басқа аймақтармен
салыстырғанда суармалы егiншiлiкпен айналысумен ерекшелендi. Қазақстанның
басқа аймақтарынан ерекшелiгi, оңтүстiк өлкеде жылқы малы аз өсірілдi, оның
ececiнe қой мен түйе негiзгi түлiк болып, байлық осылармен есептелетiн
болды. Десек те, бұл айтылғандардан оңтүстiк аудандарда жылқы өсiрiлмедi
деген қорытынды шығаруға болмайды. Керiсiнше, өлкедегi жылқының бiрнеше
тұқымы, атап айтсақ, қазақ жылқысы, арғымақ, қарабайыр, сайрам жылқылары
жоғары бағаланып, үлкен сұранысқа ие болған. Мысалға, арғымақ; тұқымды
жылқының құны 100 сомға дейiн болған.
XIX ғасырдың басындағы Оңтүстiк Қазақстанда Орталық Азия xaндықтapы
жаулап алуына және осыған сәйкес сауда байланысының нығайуына орай
қазақгардың өмipi үшiн қой тұқымдарының экономикалық рөлi өседi. Кең
тараған қой тұқымы қазақтың құйрықты қойы болды. Мәселен, олардың Бағаналы,
Едiлбай, Шу, Жетiсу тағы басқа түрлерi [46]. "Қой түлiгi қырғыздардың
(қазақтардың) экономикалық өмiрiнде ең маңызды рөл атқарды. Қазақ қойларын
орыстар мен Орта Азия көпестерi өте жоғары бағалаған", - деп көрсетедi
ортаазиялық сауданың жағдайын зерттеушi А.Н.Тетеревников [47,7].
Қазақстанның Орта Азиямен шектес аудандарында қаракөл қойының тұқымы да кең
тараған. Қаракөл елтiрiлерiнен тiгiлген бас киiмдер мен тондар үлкен
сұранысқа ие болып, келген саудагерлер терiнiң бiраз бөлiгiн сатып алып -
кетiп отырды.
Оңтүстiк Қазақстанның көшпелi мал шаруашылығы екі күштiң ықпалында
болды: бiрiншiсi – дәстүрлi, қалыптасып қалған көшпендiлiк тұpмыcқa
ұмтылушылық болса, екiншiсi өзгерiп жатқан экономикалық жағдайды кабылдап,
шөп шабу мен егiншiлiкпен айналысу, нapыққа бейiмделу әpi оның талаптарына
бейiмделу болды.
XIX ғасырдан бастап түрлi рулар арасындағы тартыстарға және Қoқaн,
Хиуа феодалдарының үздiксiз шабуылдарына қарамай Оңтүстiк Қазақстанда
егiншiлiк кең өpic алып, бiртiндеп дербес және басты шаруашылық ретiнде
қалыптаса бастаған едi. XIX ғасырдың 30-40 жылдарында Сырдария өзенiнiң
орта жене төмeнri ағысындағы егiншiлiк пен көшпелi мал шаруашылығын тығыз
қатынаста болса, бiртiндеп суландыру жүйесiне негiзделген егiншiлiктiң
көлемi артты. Сол ғасырдың 60-жылдары Сырдария бойында таза егiншiлiкпен
8,827 отбасы айналысып, 346.688 десятина жерге тары, 10,694 десятинаға
арпа, 10,488 десятинаға бидай және 34.688 десятинаға сулы егiлген [48,23].
Егiншiлiкпен кедейлер ғана емес, сонымен бiрге байлар да айналыса бастады.
Олар 50 ден 200 десятинаға дейiнгi бос жатқан жерлерде суармалы егiншiлiктi
дамытты [49]. Мысалға, Шымкент маңында жер шаруашылығымен айналысқандар
саны 104 мыңдай адам болып, 17 мыңнан 22,5 мың десятина жерге eric еккен.
Суармалы eric көлемiнiң аз болғандығына қарамай eгін шаруашылығымен
айналысатындар одан көп өнiм алды. Қазақ егiншiлерi 600 мың пұтқa дейiн
бидай алып, оның 200 мың пұтын шетке шығарып сатқан. Ал, Tүpкicтaн
аймағының егiншiлерi, 60-жылдардағы
Кiшi жүз жерiн "меншiктену" ІІ Екатерина кезiнде 6асталып, 1782 жылы
Кiшi жүзге қатысты барлық iстердi Сыртқы Icтep Коллегиясының кеңесiнен
алып, генерал-прокурор қарамағына енгiзiп, елшiлердi губерния өкiлдерiмен
бiрдей "депутат" деп атай бастайды. Ресей Кiшi жүздi бағындыру үшiн саяси-
әкiмшiлiк тұрғыдан бөлшектеуге ұмтылды. Император 1786 жылы Игельстромға
жасaған ұсынысында: "Егер де тиiстi жағдайлар керек қылса, Ордада хан
атағын қалпына келтiруге болады", бұлардың санын кебейтуге тырысу керек,
сөйтiп "осы хандардың арқайсысы Орда iшiнде қуатты болмай ... бұлар да
сiзге тәуелдi болсын" - деп жазғаны бұған толық дәлел болады. Бұл Кiшi
жүздегi қазақ қоғамының саяси-әкiмшiлiк ұйымдарын тұрақсыздандыруға әсер
еткен сыртқы факторлардың салдары едi.
Қазақтарға мал азығын дайындауға, егiншiлiкпен айналысуға, қоныс
салып, тұрақтанып, орнықты шаруашылық салаларын жалғастырып, жүргiзуіне
ешқандай мүмкiндiк берiлмегенi зерттеу жұмысында ашып көрсетiледi.
Хан өкiметiнiң әлсiздiгi, сыртқы күштерден қолдау iздеген хан,
сұлтандар әрекетiнiң отарлық, езгiге жол ашқаны, xaн-сұлтандардың орыс
офицерлерiмен бiрiгiп, елдi талауға салғаны айтылады.
Феодалдық қатынастардың тереңдей түcyi, бай-феодалдардың өзара
қырқысын туғызып, бұл кезеңде бастапқы мәнісінен әбден өзгерген "барымта"
негiзгi бұқараның қалыпты тiршiлiгiн, шаруашылық дамуын әбден күйзелткен.
Феодалдық қатынастардың дами түсуiне, бұқара қолындағы мал басының кемуінe
байланысты рулық иелiктегi жерлер феодалдар қолына өтiп, жер тапшылығы
күшейдi. XIX ғасырдың басында қазақтар қолындағы мал басының кемуіне
губернатор С.Г.Волконcкийдiң өзi аландаушылық бiлдiрген 3.
Шаруашылық өмiрдiң табиғи факторларға әлi де тәуелдiлiгi бұл құбылысты
тереңдете тускен. 1796 3 және 1800-01 36 жылғы жұттарда Жайықтың
шығысындагы Кiшi жуз халқының шаруашылық-экономикалық, жағдайы әбден
құлдырайды 3. Мал басы көлемi одан әpi төмендеп, колына көп мөлшерде
малды топтастырған сұлтан, байлар көшпелi қауым иелiгіндегi жерлердi тартып
алуының өрши түскенi айтылады.
1. 2 БӨКЕЙ ОРДАСЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ХIХ ҒАСЫРДАҒЫ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Бөкей Ордасы қазақтарының XIX ғасырдағы шаруашылығы зерттелiп,
шаруашылық салаларының даму мәселелерi қарастырылды.
3ерттеуде XIX ғасырдың екiншi ширегiнде жайылымдық және шабындық
жерлердiң бөлiске салыну себептерi одан әрi ашылып, жарамды жерлердiң 75
процентiн 20-25 жеке шаруашылық иеленiп, шаруашылық дамуына зор нұқсан
келтірілгенi дәлeлдендi. Нәтижесiнде, Қазақстан тарихында тұңғыш рет жердi
пайдаланудың жаңа түрі - жердi жалға (арендаға) алып пайдаланатын түpi
шығып, мұндай жер пайдалану түpi хандықтың iшiнде де, сыртқы шектес
жерлерде де тоқталмады. Бұл процестiң нәтижесi - негiзгi кәсiп түрі мал
өcipу мен айнaлысатын қазақтағы мал басы азаюына, 6асқа кәсiп iздеп кетуіне
әкелiп, тапқан кәсiп түрлерi төмендегiше болды: бай феодал шаруашылығына
жалдану, шектес жерлердегi казак-орыс елдi мекендерiне мал азығын,
дайындау, үй-жай, қора-қопсы т.б. түрлi құрылыс жұмыстарына, мал бағуға,
балық аулауға, егiншiлiкке жалданып, қызмет түрлерi де өсе түседi.
Шарасыздықтан және тез арада "игерiле" бастаған қызмет түрлерi қазақтарды
шаруашылықтың перспективалы түрін игеруге де жақындастыра түстi. Малсыз
қалып, отырықшылыққа ауыса 6астаған қазақтар енді егiншiлiкпен шұғылдануын
жалғастыра бердi. XIX ғасырдың екiншi ширегiнде аумаққа сыртқы фактор
әcepiнің, қысымшылықтын күшеюiнен шаруашылық сaлалары бастапқьr кезеңдегi
даму бағытынан тарылып, деңгейi төмендей бастауымен сипатталады. Солтүстiк
және оңтүстiк аудандар, жерiне жасaлған қысымшылықтар балық аулауды,
егiншiлiктi әбден шектеп, ықтасынды,·шабындықты жерлерден айырылу
қазақтардың басты кәciбiнe - мал шаруашылығына қатты нұқсан келтiрдi. Жұтқа
жиi ұрынған мал басы кeмiдi. Халық мүддесін сыртқы қысымшылықтан қорғай
aлмаған Жәңгір хан шаруашылық дамуындағы бәсекелестiктiң “жеке секторын”'
қолдайды. Жер бөлiске түсiп, шабындығы, жайылысы мол жерлердiң, жеке
адамдар иелiгiне берiлуi шаруашылықтың даму деңгейiн·күрт төмендеттi.
Хандықтағы мал басы көлемi: 1825 жылы - 2652000 болса, 1845 жылы – 1 100
000-ға дейiн құлдырау себептерi ашып көрсетiлдi.
Сонымен қатар, империя құрамындағы сауда "заңдылықтарына" сәйкес,
сыртқы факторлар әcepiнің бiртiндеп өсуі шаруашылық өмipге де ықпалын
тигiздi. Ол қазақтардың шаруашылық өмiрiне бәсекeлестiк белгiлердi
енгiзуiнен көрiндi. Қазак, байларының қолына малдың шоғырлануы XIX ғасырдың
екiншi жартысында болса, Бөкей Ордасында ерте басталған. Бай малын баққан
адам көп қаналады және негiзгi еңбек байдың әлеуметтiк - тұрмыс жағдайын
көтеруге жұмсалып, өндiрiс саласынан өзге өсiмқорлыққа, саудаға,
делдалдыққа жұмсaлды. Сауданы жургiзетiн арнайы адамдары бар, шаруашылық
тұрмыстың қажеттерiн негiзгi бұқарадан өзгеше жолмен жүргiзетiн малы көп
"дәулеттiлердiң" экономикалық өмiрдегi ролi өсе түсті. Бұл "қауымдық жердi"
өздерiнiң иелiгiне заңдастырудан да көрiндi.
Қарастырып oтырғaн кезеңiмiзде Каспий теңізі жағалауынан бастaлатын
оңтүстiк және Қамысты Самар көлдерi мен өзендер бойындағы солтүстiк
шаруашылық аудандарға территориялық тұрғыдан жасалған қысымшылықтардың
күшеюi, аумақтың орталық бөлiгiндегi Нарын құмдары ауданына салмақты күрт
өсiрiп жiбердi. Шаруашылық өмiрдiң заңдылығына сәйкес жергiлiктi табиғи
байлықты иелену, қажетке жарату саласынан[ да бұл көрініс тапты. Бастапқыда
оңтүстiк, кейiннен солтүстiк аудандарда халықтың кедей тобының топтасып
балық аулауы кеңінен жүрсе де, ғасырдың алғашқы ширегiнде-ақ бұл кәсiпшiлiк
түріне кедергiнiң күшеюi, бiртiндеп шектелiс белгiсi үстем сипаттaғы балық
аулаудың баяу дамуын ұзақ та, түпкілікті қалыптастырды.
Малдың түрлерiн асылдандыра отырып, товарлы сипат ала бастаған мал
шаруашылығының өнімін саудаға шығарды. Әcipece, жылқы көлемi артып, 1830
жылдары хандықта ол 0,5 млн. жеткен. Жылқының түpi, түсінe қарап баптап,
тұкымын жақсарту осы кезеңде әбден кеңейген. М.С.Бабажанов бұл кезеңдi:
“хандықтағы жылқы шаруашылығының гүлденген кезеңi” - деп бағалады. Жақсы
жердi иеленiп, қыстаққа тұрақтаған сұлтан, бай т.б. дәулеттiлер шабындық
жерлердi де игере түсті. Осы жылдары хандыққа бiрнеше мыңдаған дана шалғы
әкелiнген. Бұл мал азығын дайындаудың, одан әpi өcкенін көрсетедi.
Бұл мүйiздi ipi қара көлемiнiң бiртiндеп өcyiнен байқалады. Түйенiң
ғасырдың екiншi ширегiнде 100 мыңға дейiн жеткен жоғары өсiмдiлiгi
сақталып, ғасыр соңында 120 мыңға жеткен. Ғасыр соңында түйенің 120 мыңнан,
мүйiздi iрi қараның 380 мыңнан асып түсуі, бұл мал түрлерiнiң маңызы
артқандығын көрсетедi. Түйе көлiк тасымалы қажетiн өтеу үшiн тұз, балық,
астық т.б. өнім түрлерiн тасымалдауға, соның iшiнде кiрешiлiк тәсiлмен
күшiн қолдану жүйелi жүзеге асырылады. Бұл жағдай ғасырдың екiншi ширегiнде-
ақ орныққан. Сонымен қатар, түйеге империядан әскери соғыс қажетiне
жаратуға, жүнiн пайдалануға т.б. үлкен сұраныс туады. Ең бастысы бұл мал
түрінің шаруашылық жұмыстарға қолдануда маңызы зор болды да, кей жұмыстарға
қолдану мумкiндiгiнiң жоғары деңгейi оны қазақ-орыстардың да қолдарына
ұстап, пайдалануына әкелген.
Бөкей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz