ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ (1791 -1838)

1. ИСАТАЙ ТАЙМАНҰЛЫ
2. ИСАТАЙ МЕН МАХАМБЕТ БАСТАҒАН ХАЛЫҚ.АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ

Исатай Тайманов — Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің
(1836-37) басшысы. Бөкей хан оны өз жағына тарту мақсатымен 1812 жылы Жайықтағы Беріш руына старшын етіп тағайындайды. 1817 жылы шекара комиссиясы старшын Өтеміс Құрманиязовты шаптың деп, Исатайды Сарайшық қамалының түрмесіне жабады. Ел-жұрты 20 мың сом ақша жинап беріп, Исатайды босатып алады. Бөкей ордасын басқарушы Шығай сұлтан 1823 жылы Тама руынан шықкан Нысан Өтеповты өлтірдің деген жаламен оны екінші рет түрмеге қаматтырады.
Исатай 1836 жылғы шілдеде 17 адаммен ел талабын ханға білдіруге бара жатқанда, оған жол-жөнекей 100 шақты адам келіп қосылады. Исатайдың 1836, 1837 жылдары ханға жазған хаттарында: „қара халыққа" жасаған қиянаттарды атап көрсетті. Оған біраз рулардың адамдары қол қойды. 1837 жылы Исатай 3500-дей қол жинап, ашық көтеріліске шықты. Екі аптаға жуық хан ордасын қоршауға алды. 1838 жылғы шайқаста жау қоршауында қалып, қаза тапты.
Көтерілістің себептері. XIX ғасырдың екінші ширегінен бастап Бөкей хандығында қазақ халқына экономикалық қысым еселене түсті, ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық қалыптың бірқатар маңызды жақтары күрт қиратылды. Астрахан губернаторының үйінде тәрбие алған Жәңгір хан далаға кейбір салт-дәстүрден бастап, жер қатынастарын, салық саясатын және хан сарайын қоса, хандықтағы қоғамдық тұрмыс пен саяси құрылысты қайта құрудың «аристократиялық-өркениетті» жоспарларын ойластырып оралды. Ол өзіндік салт-дәстүрі бар жартылай көшпелі қазақ қоғамының негізінде хан билігі мен патшатағыныі саясатына бірдей дәрежеде құлақ асатын, өзінше бір «сауатты» аймақтық хандық құруды ойластырды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі қауымдар ханның бұл «жаңалықтарын» қабылдауға әзір емес еді.
Патша әкімшілігінің жергілікті ұйымдарына және негізінен алғанда, патша өкіметінде қызмет атқаратын ірі және орташа жергілікті шонжарлар бөлігіне біржақты сүйене отырып хан билігі зор табандылықпен жүргізген саясат хандық және отаршылдық езгінің күрт күшеюіне, ауылдық-қауымдық жерлерді шонжарлардың жаппай тартып алуына әкеп соқты. Осының салдары ретінде ол шаруашылық өмірдің мықтап бұзылуын, ауылдық ұжымдардың экономикалық әлеуетінің құлдырауын, жоқшылыққа ұшырап, кедейленген қожалықтар санының едәуір көбеюін, хан билігінің беделі мен ықпалының күрт құлдырауын, сол кездегі тәртіпті өзгертуге ұмтылушылықты туғызды.