Кенесары Қасымұлының көтерілісі

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

XIX ғасырдың 30-40 жылдарында жүрген Кене хан бастаған азаттық қозғалыс "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан" соң, араға ғасыр салып елдің елдігін . көрсеткен ұлы оқиға болатын. Соған қарамастан ғылымда бұл тақырыптың жолының ауыр болғандығын аңғару қиын емес. Мәселені зерттеу ісін белгілі үш кезеңге, яғни патшалық билік тұсьі, кеңестік билік кезеңі, сондай-ақ мемлекеттің тәуелсіздік .алған жылдары деп бөліп алып қарар болсақ, онда мынандай жағдай байқалады. Кенесары Қасымұлы бастаған қозғалыстың біршама тиянақты, әрі байсалды зерттеу жолына түсе бастауы патшалық билік заманына түс келеді екен.
1870 жылы петербургтік "Вестник Европы" журналының бірнеше санында "Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847)" деген атпен патша шенеунігі Н.Середаның, ал 1888 ж. Ташкенде Е.Т. Смирновтың кіріспе сөзімен және осы кісінің аударуымен Сұлтан Ахмет Кенесариннің "Кенесары и Садык" атты еңбектері жарық көрді.
Аталмыш қозғалысқа қатысты құжаттар жинағын жинап бастыру ісі де осы мезгілде қолға алына бастады. 1908-1915 жылдар аралығын Ташкенде Ресей соғыс істері министрі А.Н. Куропаткиннің тапсыруымен полковник А.Г. Серебренников "Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания" деген атпен 14 томдық құжаттар жинағын бастырып шығарды. Осы көп томдықтың алғашқы бес томында Кенесары хан бастаған қозғалысқа қатысты 176 құжат жарық көреді. Егер осы алғашқы кездерде дайындалған еңбектер болмаса бұл азаттық қозғалыстың шынайы ғылыми бейнесін жасау бізге қиынға соққан болар еді.
Ұлт азаттық қозғалысы мәселесіне қырын қараған кеңестік билік түсында Кенесары хан тақырыбын арқау еткен ғылыми зерттеу еңбектері де, көркем шығармалар да, куғынға ұшырады. "Елдігің, бірлігің, игілігің кеткен заманда, етек-жеңін түрініп, екіленіп шыққан ерді көксейсің. Қудалай қиқу шыққанда қаңтарыла кететін омыраулы басшыға құштарсың... Ел боламын, сілкінемін десеңдер, екі тізгін, бір шылбырды қолына беретін иесіне кез келді... Алдыңғының сардыны осы. Бұдан айырылсаң бойынды жазғызбайды", - деп басталатын М. Әуезовтың "Хан Кене" пъесасы театр сахнасына жіберілмеді. Кезінде, яғни XIX ғ., хан Кене бастаған қарсылыққа байланысты билеуші топтьщ арасында көрікіген жарылыс кеңестік дәуірде енді шығармашылықтағы зиялылар арасында байқалды. 1934 ж. Казкрайкомда өткен "Хан Кене" пьесасын талқылауда сөз алған, сондай-ақ осы пьеса үшін М.Әуезовпен жаға жыртысқан, кейіннен І.Есенберлин романына да байланысты теріс пікір білдірген "классик" жазушымыз "Хан Кене" идеясы біздің мүддемізге қайшы. Ол қайтадан өңделмесе, пайдасынан зияны басым болмақ" ,- деп көрсетті.

1. Қазақстан тарихы очерктері Алматы 1994ж
2. Қазақтың қилы тарихы С. Қойшығара Алматы 1992ж
3. Тарихи таным Б. Қожабекұлы Алматы 1954ж
4. Қазақтың көне тарихы М. Қани Алматы 1993ж
5. Қазақстанның Ресейге қосылуы Н.Бекмаханов Москва 1957ж
6. Қазақтар және Қақан хандығы Иванов П.П. Ташкент 1941ж
7. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы, 1986ж
8. Қазақ ССР тарихы, Көне заманнан бүгінге дейін, 1-2 том
Алматы, 1980, 1981

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті

Реферат

Тақырыбы: Кенесары Қасымұлының көтерілісі

Орындаған:
1- курс курсанты
Аблакимов
Д.Е.
Тексерген:
Алдажұманов Қ.С.

Алматы 2004

Қолданылған әдебиеттер .

1. Қазақстан тарихы очерктері Алматы 1994ж
2. Қазақтың қилы тарихы С. Қойшығара Алматы 1992ж
3. Тарихи таным Б. Қожабекұлы Алматы 1954ж
4. Қазақтың көне тарихы М. Қани Алматы 1993ж
5. Қазақстанның Ресейге қосылуы Н.Бекмаханов Москва 1957ж
6. Қазақтар және Қақан хандығы Иванов П.П. Ташкент 1941ж
7. Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы, 1986ж
8. Қазақ ССР тарихы, Көне заманнан бүгінге дейін, 1-2 том

Алматы, 1980, 1981

КЕНЕСАРЫ ҚАСЫМҮЛЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ: МӘСЕЛЕНІ ҚОРЫТУДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР

XIX ғасырдың 30-40 жылдарында жүрген Кене хан бастаған азаттық
қозғалыс "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан" соң, араға ғасыр салып
елдің елдігін . көрсеткен ұлы оқиға болатын. Соған қарамастан ғылымда бұл
тақырыптың жолының ауыр болғандығын аңғару қиын емес. Мәселені зерттеу ісін
белгілі үш кезеңге, яғни патшалық билік тұсьі, кеңестік билік кезеңі,
сондай-ақ мемлекеттің тәуелсіздік .алған жылдары деп бөліп алып қарар
болсақ, онда мынандай жағдай байқалады. Кенесары Қасымұлы бастаған
қозғалыстың біршама тиянақты, әрі байсалды зерттеу жолына түсе бастауы
патшалық билік заманына түс келеді екен.
1870 жылы петербургтік "Вестник Европы" журналының бірнеше санында
"Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1838-1847)" деген атпен патша
шенеунігі Н.Середаның, ал 1888 ж. Ташкенде Е.Т. Смирновтың кіріспе сөзімен
және осы кісінің аударуымен Сұлтан Ахмет Кенесариннің "Кенесары и Садык"
атты еңбектері жарық көрді.
Аталмыш қозғалысқа қатысты құжаттар жинағын жинап бастыру ісі де осы
мезгілде қолға алына бастады. 1908-1915 жылдар аралығын Ташкенде Ресей
соғыс істері министрі А.Н. Куропаткиннің тапсыруымен полковник А.Г.
Серебренников "Туркестанский край. Сборник материалов для истории его
завоевания" деген атпен 14 томдық құжаттар жинағын бастырып шығарды. Осы
көп томдықтың алғашқы бес томында Кенесары хан бастаған қозғалысқа қатысты
176 құжат жарық көреді. Егер осы алғашқы кездерде дайындалған еңбектер
болмаса бұл азаттық қозғалыстың шынайы ғылыми бейнесін жасау бізге қиынға
соққан болар еді.
Ұлт азаттық қозғалысы мәселесіне қырын қараған кеңестік билік түсында
Кенесары хан тақырыбын арқау еткен ғылыми зерттеу еңбектері де, көркем
шығармалар да, куғынға ұшырады. "Елдігің, бірлігің, игілігің кеткен
заманда, етек-жеңін түрініп, екіленіп шыққан ерді көксейсің. Қудалай қиқу
шыққанда қаңтарыла кететін омыраулы басшыға құштарсың... Ел боламын,
сілкінемін десеңдер, екі тізгін, бір шылбырды қолына беретін иесіне кез
келді... Алдыңғының сардыны осы. Бұдан айырылсаң бойынды жазғызбайды", -
деп басталатын М. Әуезовтың "Хан Кене" пъесасы театр сахнасына жіберілмеді.
Кезінде, яғни XIX ғ., хан Кене бастаған қарсылыққа байланысты билеуші
топтьщ арасында көрікіген жарылыс кеңестік дәуірде енді шығармашылықтағы
зиялылар арасында байқалды. 1934 ж. Казкрайкомда өткен "Хан Кене" пьесасын
талқылауда сөз алған, сондай-ақ осы пьеса үшін М.Әуезовпен жаға жыртысқан,
кейіннен І.Есенберлин романына да байланысты теріс пікір білдірген
"классик" жазушымыз "Хан Кене" идеясы біздің мүддемізге қайшы. Ол қайтадан
өңделмесе, пайдасынан зияны басым болмақ" ,- деп көрсетті.
Е. Бекмахановтың 1947 жылғы жарық көрген белгілі еңбегі төңірегінде
Казақстанда өткен толассыз айтыс-тартысты былай қойғанда, Москвадағы
Орталық Комитетке әлденеше рет және СССР Ғылым академиясы Тарих
институтында (1948 ж. ақпан) өткен талқылаулар бүгінгі күн тұрғысынан
қарағанда тек Кенесары хан жөніндегі тақырыптың ғана емес, жалпы ұлттық
рухтың кіріптар жағдайынан хабар беретін ауыр оқиғалар болатын.
Кене ханның көксеген арманы орындалып, азаттық алған соңы 10 жылда бүл
тақырыпқа да, қайсар тұлғаның ұлттық тарихымызда алатын орны да көзқарас
түбегейлі өзгеріске ұшырай бастады. Хан Кенеге арналған бүрынғы
зерттеулермен қатар академик М.Қ. Қозыбаевтьщ (осы конференцияны өткізу
идеясының басында тұрған), проф. Ж. Кадсымбаевтың зерттеулері, жаңа
құжаттық жинақтар жарық көрді. Жас Астанада Есілдің бойында өзгерген
рухымыз бен мемлекеттік тәуелсіздігіміздің жинақы көрінісі іспетті болған
Кене ханның ескерткіші бой көтерді. Тарихи танымымызда болып жатқан мүндай
өзгерістердің басында Елбасы Нүрсүлтан Әбішүлының өзінің тұрғандығын зиялы
қауым жақсы түсінеді деп ойлаймын. Сонымен бірге, Кене хан сияқты ұлы да
біртуар түлғаға, ол бастаған қозғалысқа арналған зерттеу жұмыстарының
деңгейі бүгінгі рухани түлеу жолында тұрған еліміздің өскелең сұранысын
қанағаттандыра алмайтындығын мойындауымыз қажет. Неге екені белгісіз,
азаттық қозғалыс тарихы мен табиғатын ғылыми таяндау ісі басым жағдайда
тарих Іылымының ғана үлесі деген түсінік берік қалыптасқан. Бұл ретте,
әсіресе, біздің философ, саясаттану, мәдениеттану, психолог және басқа да
гуманитарлық бағыт, арнадағы әріптестеріміз кұлшыныс көрсете алмай отыр.
Әрине, бұл тақырып тым кең. Сондықтанда бізге негізгі мәселелерге
тезистік тұрғыдан ғана тоқталып өтуге тура келеді. Кенесары Қасымүлы
бастаған қарсылық жөнінде сөйлегенде аддымен ауызға оралатын мәселе, әрине
1837-1847 жж. аралығын қамтыған хан әскері мен Ресей әкімшілігі арасындағы
қарулы қақтығыстың түп-төркіні, анығырақ айтқанда, құқықтық (заңдық) негізі
жөнінде болмақ. Біз де бұл сауалды айналып өте алмаймыз. Мәселе, бұл
оқиғаның себеп-салдары тек сіз бен біздің хабардар болуымызға ғана
саймайды, ол анағүрлым тереңде жатыр, яғни осы және одан кейінгі кезеңдерде
де азаттық үшін күрес жолында мерт болған біздің бабаларымыздың төгілген
қаны мен көз жасы бізді бұл сауалға неғүрлым дәл де терең жауап беруге
міндеттейді. Өйткені "тәуелсіздік" және "азаттық" деген үғымдар салтанатты
жиындар мен ғылыми форумдарда ғана айтылатын әдемі сөздер емес, олар қазақ
халқының бүгіні мен болашағын, бітім-болмысын анықтайтын, түрлі замандарда
өмір сүрген және сүретін барлық ұрпақтарды бірдей ортақ ұғым,
адамгершіліктік "категория".
Бұл сауалға әділ де объективті жауапты біз тек өз тарихи төжірибемізге
ғана емес, сондай-ақ жалпы азаматтық тәжірибеге сүйене отырып бере аламыз.
Ал, әлемдік тәжірибе нені көрсетеді?
Ағылшын тарихшысы Эрик Хобсбаум 1875-1914 жж. аралығын әлем
тарихындағы "империялар ғасыры" атайды. Бұл ретте оның көптеген мәселеге
қатысты тұжырымдары В.И.Лениннің пікірлерімен сабақтас келетіндігін айта
кеткен абзал. Ал империалистік мемлекеттердің негізгі белгілерінің бірі
өздерінің экономикалық және әскери артықшылықтарын пайдалана отырып басқа
елдерді жаулап алып, өздеріне бағындыру болатын. Россияның Англия,
Германия, Франция сияқты мемлекеттерден ерекшелігі сол, ол бұл процесті
олардан ерте, яғни ХҮ ғасырда-ақ бастап кететін. Петр І-нің 1721 ж. Ресейді
империя, өзін император жариялауы белгілі дәрежеде шындыққа айналған
фактіге ресми сипат беруі еді.
Міне, осы император Петр I Ресейдің глобалъды стратегиясындағы
Қазақстанның орнын шығысқа ашылатын, "есік және оның кілті" ретінде
белгілеген болса, кейінгі XIX және XX ғасырларда Казақстан "Орыс империясы
тәжіндегі ең жарық бриллиантқа" айналды. Әсіресе, XIX ғасырдың алғашқы
жартысында орыс-ағылшын бақталастығы барысында Россия, Орталық Азия
хандықтары мен Қытай ортасында орналасқан Казақстанның аса зор
стратегиялық маңызы айқындала түскенді.
Зерттеуші мамандар бүл мәселенің Россия экономикасы мен саудасына
қатысты қырларын жете талдауға алған. Мен бұл арада назардан тыс қалып
келген мәселенің мынандай қырларына тоқталмақпын.
Ресей патшасы Николай I мен оның төңірегіндегі жоғары мәртебелі
шенеуніктері, сондай-ақ Сібірдегі билік басшылары "жаңа басып алған жерлер
неғұрлым көп болса, соғұрлым мемлекет те бай бола түседі, соғұрлым алым-
салық көп жиналады" деген принципті басшылыққа ала отырып, сонымен бірге
жаңа жер мен елдерді өздеріне қарату арқылы саяси беделдерін өсіре түсіру
жағын да ұмытқан емес. Император отбасы жаңа қосылған Солтүстік Кавказ және
Казақстан сияқты әсем де бай жерлерден өз үлесін ала отырып, сонымен бірге
өздерінің табиғи қүқығын қорғаған Имам Кәміл және Кенесары хан сияқгы
қайсар тұлғаларын және олардың ержүрек серіктерінің сағын сындыру арқылы да
өз мүмкіндігі мен күшін танытып, ішкі және сыртқы бақталастарының алдында
күмәнді бедел жинауға тырысты. Бүған қосымша, империяның ішкі өмірінде
беделі төмен мемлекеттік аппарат, әсіресе. оның жоғарғы буыны абыройды
басқа елдердің еркіндігін басып-жаншу арқылы табудан үміттенді. Ал, табиғи
байлығы мол жаңа жүмақ өлкені халқымен қоса бағындыру аса үлкен шығынды
қажет етпейтін еді.
Орталық билік пен жұлдызы жараспай келген қазақтар (казачество) отарлау
ісіне білек түре кірісіп, үкіметтің отарланушы халықтың есебінен жасаған
қолдау шараларына сүйеніп, өздерін империялық мемлекет пен үлттың еркін
орындаушы күш есебінде көрсетуге тырысты.
Осы арада сіздердің көңілдеріңізді мынандай бір мәселеге аударғым
келеді. Россияның Қазақстанға жалпы Түркістан өңіріне енуі тек экономикалық
отарлау бағытында ғана емес, сонымен бірге өркениеттік отарлау сипатында
жүрді.
Россия өзін барлық жағынан да үстем европалық мөдениетті жаңа
территория, халықтарға таратушы ретінде сезінді, ал жергілікті халықтың
өміріне, әсіресе, оның әдет-ғүрпына, қалыптасқан қүқық жүйесіне қүрметпен
қарауға ынталылық танытқан жоқ, тіптен оларға қазақ қоғамының ішіне
тереңдеп енуге мүмкіндік бермейтін кедергі есебінде қарады.
Орыс зерттеушілерінің пікіріне илансақ ресейлік басқарушы элита мұндай
позицияны тілеген өзінің ішкі өмірін реттеу ісінде де ұстанған. Белгілі
орыс философы Н.Я. Данилевский "Россия и Европа" атты еңбегінде орыс өмірі
Европаға еліктеушілікке толы екендігін айтып: "2. Заимствование разных
иностранных учреждений и пересадка их на русскую почву с мыслъю, что
хорошее в одном месте должно быть и везде хорошо.
3. Взгляд как на внутренние, так и внешние отношения и вопросы русской
жизни с иностранной, европейской точқи зрения; рассматривания их в
европейские очкй... причем нередко то, что должно быть нам казаться
окруженным лучами самого блистательного света, является совершенным мраком
и темнотою, и наоборот",-деп жазды (Данилевский Н.Я. Россия и Европа.
Қазақ қоғамының өміріне де байланысты шамамен осындай бағыт-бағдар ұстанған
орыс билеуші тобы алғашқы реформалық шараларын жүргізе отырып, мынандай
түсінікте болды: саяси кіріптарлыққа ұшыраған халықтың дәстүрлі басқару
және құрдық жүйесін қалай болғанда да ысырып тастап, оның орнына
отарлаушыға қолайлы басқару және құқық жүйесін енгізбей, отарлау процесі
баянды бола алмақ емес. 1822 ж. Орта жүзде, ал 1824 ж. Кіші жүзде
енгізілген Ережелер, олардың артын ала қазақ жерінде ашылған россиялық
басқару мекемелері - округтік және Ідекаралық, олармен қатар әскери
бекіністердің түсуі.— міне,, осы шаралардың бәрі қазақ қоғамына еніп келе
жатқан түбегейлі өркениеттік өзгерістердің көрінісі болатын.
Міне, осы тұрғыдан алғанда Кенесары заманында және оның артын ала
Казақстан мен Батыс Түркістан көлемінде екі өркениеттің, яғни жергілікті
мұсылмандық - түркілік және православиялық - славяндық мәдениетгердің өзара
тоғысу процесі жүргендігін, ал бұл жолығысуда мемлекеттік билік тарапынан
теперіш көрген жергілікті мәдениет өрісінің тарыла түскендігін байқаймыз.
Кенесары хан бастаған қарулы қарсылық сөзсіз осы
Ресей тарапынан жасалған отарлық, өркениеттік басқыншылыққа берілген
табиғи жауап болатын. Егер бұл қарсылықты жалпы империялық, географиялық
және мерзімдік кеңістікте алар болсақ, онда Кене хан қозғалысы әрине
кезінде, яғни, ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда болып өткен Сібірдегі Көшім хан,
Татарстандағы Сүйімбике ханым, Башқүртстандағы Батырша және Салауат Юлаев
бастаған қарсылықтардың логикалық жалғасы ретінде қабыддануға толық құқылы.
Бірақ, әрине, Сүйімбике ханым мен Батырша заманындағы Ресеймен, Кене хан
заманындағы Ресейдің тәжірибесі мен мүмкіндігін салыстыруға келмейтіндігі
өзінен-өзі түсінікті болса керек.
Тіптен қазақ қоғамы ауқымында мерзімдік тұрғыдан алғанда да Кене хан
қозғалысының толық негізді кұбылыс екендігіне жеңіл көз жеткізе аламыз.
ХҮІІІ ғасырдағы Абылай хан тұсында енді ғана қалыптаса бастаған орыс-қазақ
қатынасы XIX ғ. 30-40-жылдары түбегейлі өзгеріске ұшырап үлгерген-ді. Бұл
ара қатынастың Абылай заманындағы ерекшелігіне Бүқар жырау ханға арнаған
толғауында:
...Күнбатыстан бір дүспан, Ақыр да келер сол түстан. Сары май жағар
мұртына, Ел қамын жеген жақсыны Сейлетпей ұрар ұртына,- деген мазмүндағы
болжау айтады. Бүкіл кәрген заманда отаршылдық саясат тек төбесін ғана
көрсеткені болмаса, бет әлпетін өлі толық таныта қойған жоқ-тын. Сондықтан
да жыраудың толғауында дәл басып, дәлелді кесіп айтудан гөрі түспаддап айту
басымырақ.
Кенесары заманында, яғни XIX ғасырдың 20-30-шы жылдары Ресейдің
отарлық шаралары толық бой көрсетіп, елдің еңсесін басқан нақты өмірлік
фактіге айналған еді. Бүл жагдайды Шортанбай ақын:
Енді еркіндік заман жоқ, Дүшпанның қүрған торы бар. Ендігі жүрген жігіттің
Маңдайында соры бар, - деген жолдар арқылы білдірді. Қазақ сахарасының
кемел ойшылының өз заманына байланысты жасаған бұл тұжырымымен
келіспеске лажың жоқ.
Кенесары хан Ресей патшасына жолдаған алғашқы хаттарының бірінде
императорды атасы Абылай хан заманында екі ел арасында орын алған бейбіт
қатынасқа және шекара есебінде қабылданған межеге қайта оралуға шақырды.
"...Сіздің арғы бабаларыңыз^ ал бізде менің атам Абылай патшалық құрған
уақытта, - деп жазды ол император Николай 1-шіге, - халық бейбіт және тыныш
жағдайда өмір сүрді, оны ешкім бұзған емес. Екі жақ та өзара бауда жасады;
біздің жартымызға ешқандайда салық салынған жоқ. Ал одан кейінгі мезгілде
бөрі өзгерді, біздің халқымыздан салық жинала бастады, оған басқа да түрлі
таршылықтар жасалынды. Бұрынғы жасалынған бейбіт келісімді бұзып, Сіздің
төменгі қарауыңыздағы басшыларыңыз бүкіл қазақ халқы Ресей бодандығына
қарады деп жалған көрсетті, соның нәтижесінде менің Абылай атама қарасты
жерлерде сегіз дуан орнады. Бұл біздің халқымыз үшін өте қайғылы жағдай,
әсіресе оған салықтың салынуы өкінішті-ақ, Сондықтан да біздің бүгін қазақ
халқымыз таршылық көрмей, тыныш рахатты өмір сүрсе екен деп, Ұлы
мәртебелім, Сізге өтініш айтуға өзімді бақытты санап, біздің халқымызды сол
бұрышы күйінде қалдырып, даламызда орналасқан сегіз округтік дуандар мен
өзге де мекемелеріңізді жоюыңызды сүраймын".
Келесі Батыс Сібір генерал-губернаторына жолдаған хатында ол "...менің
тілегім екі иелік халқының тыныш өмір сүргені, ал Сіз болсаңыз мені
бодандығыңыздағы жұртты иемденесің деп айыптағыңыз бар. Мен болсам
керісінше Сіз менің атам Абылай ханға тиесілі жерлерде округтік дуандар
орнатып, қазақ халқынан салық жинайсыз деймін. Демек, Сіз бізді тықсырып
отырсыз, соған біз налымыз және Сіздің билігіңізде салық төлеп өмір
сүргіміз келмейді. Мәселен, егер Ресейді өзге патшалық басқарса қандай
күйде болар едіңіз, олай болса Сізде бір сәт біздің жағдайға еніп көріңіз",
деп көрсетті. Зерттеу жүмыстарында Кене-хан қозғалысына қатысты толық
ашылмаған бүлыңғыр бір мәселе бар. Ол Кенесары ханның біраз жұртты
зорлықпен өзімен бірге алып жургендігіне және көтерілісті қолдамаған
ауылдарды шапқанына байланысты, Көтеріліс барысында өмірде орын алған
мұндай оқиғаларға қандай баға беруге болады? Біріншіден, бүл мәселеге
қатысты тұжырымды мүмкін болғанша сол заманға тиесілі үғым-түсінік
арасында, сондай-ақ отарлаушы жақпен оған қарсылық көрсетушілер
арасындағы егестің ушығуы барысында қалыптасқан нақты жағдайды есепке ала
отырып жасаған жөн. Олай етпейінше біз кезінде М. Әуэзовтың "Хан Кенесі"
мен I. Есенберлиннің ^Қаһарына" байланысты Ғ. Мүсірепов жіберген қателікгі
қайталауға ұрынамыз.
Бұл арада біз Кене жіберген қателіктің бәрін де қалай болғанда да
ақтау жағында емеспіз. Түптеп келгенде тарихи шындықтан биік нәрсе болуға
тиіс емес. Бұл арада мәселе мынада. Кене хан өз уақытында қазақ халқының
басым бөлігі ханым деп мойындаған Абылай ханның тікелей немересі ретінде
орыс патшасының ешқандай келісімісіз-ақ өз еркімен хандық билікті жойып
(1822 ж. Ереже), округтың приказ сияқты басқару жүйесін енгізуіне ашық
қарсылық көрсетуге өзін қүқылы санады, Патшадан приказдық билікті жойып,
қазақтардан алым-салық жинауды тоқтатып, Абылай хан заманындағы екеу ара
шекараны мойындауды сұрады. Егер қазіргі тілмен айтар болсақ, бұл Абылай
хан мұрагерінің патшалық әкімшіліктен ұлттық территориялық тұтастығы мен
мемлекеттік тәуелсіздігін силауды талап етудің өзі болатын. Басқа ештеңе де
емес. Ал қайраткер түлға көтеретін бүдан үлкен жүктің болуы мүмкін бе?
Біздің түсінігімізше мүмкін емес. Абылай хан заманынан кейін 20 ғасырдың
бас кезіндегі Алаш қозғалысына кейінгі кезеңде үлттық мемлекеттік мәселесі
мұндай биік дәрежеде қойып, ол үшін өз ғүмырын арнаған дара тұлға Кенесары
Қасымұлы және оның сарбаздары екендігін мойындайтын уақыт келді.
Кезінде кеңестік тарихнама Ресей үкіметіне Қазақстандағы хандық
билікгі жою құқын бере отырып, қазақ қоғамының мемлекеттігін қорғау құқын
мойындамай өзінің империалистік басқыншылықты қолдау жолына түскендігін
аңғармай қалды.
Екіншіден, бытыраңқы, өзінің күнделікті тіршілігіне мықтап байлаулы,
үлкен саясаттан алыс жатқан қарапайым халықты жалпы ұлттық қарсылыққа
күшпен тарту тек Кене хан қозғалысына ғана төн құбылыс емес. Осы мазмұндағы
көріністерді, мәселен Солтүстік Кавказдағы Шәміл бастаған қозғалыстан да
байқаймыз. Шәміл көтерілісін зерттеушілердің бірі В. Дегоев "Имам Шамиль:
пророк, властитель, воин" (М., 2001) атты еңбегінде: "Разумеется, Шамилъ
предпочел бы подчинитъ себе горские массы бескровным путем, и он охотно
пользовался этим способом там, где позволяли обстоятельства. Но в
большинстве случаев приходилось действовать силой или угрозой ее
применения. Часто Шамиль напоминал скорее завоевателя, чем властителя.
Наиболее строптивые аулы, отказывавшиеся принимать шариат и признавать
властъ имама, наказывалисъ самым жестоким образом и, в конце концов,
приводилисъ к покорности... С одной стороны, репрессии утверждали
господство Шамиля, с другой — кормили его воинов, главных исполнителей воли
имама, которым требовались хотя бы минимальные экономические стимулы"
(Дегоев,с. 114).
10 жылға созылған егес барысында Кене хан мен патша әкімшілігі арасында
қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.