Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
Кіріспе
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан . дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан . дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жоспары
Кіріспе
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан – дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ислам дінінің бейбітшілік пен тыныштықты, діндераралық, ұлтаралық татулықты, рухани бірлігімізді нығайтудағы игі әсері өлшеусіз.
Қазақстан қоғамының экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуы және ішкі саяси тұрақтылықтың, өркендеуінің негізгі шарттары – біздің негізгі басымдылығымыз. Бұл жөнінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2003 жылы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндердің 1 съезінде: «Менің ойымша, біз сақтап және нығайтып отырған этникааралық және дінаралық татулық түбегейлі және ауқымды қайта құрулар жүргізудегі негізгі тірек болып отыр. Саяси, экономикалық және рухани саладағы жетістіктерімізді қамтамасыз етті»,- деген.
Бүгінгі таңда аса жоғарғы қарқынмен өсіп отырған жаһандану үрдісі (экономикалық, ақпараттық және т.б.), халықаралық көші-қон ауқымының өсуі жағдайында ауыспалы, өзара байланыстағы әлемдік қауымдастықта діндер рөлі бұрынғыдан да өзекті мәселе болып отыр. Соның ішіндегі әлемдік дін ретінде ислам діні де бар. Көптеген тақырыптармен қатар соңғы жылдары «Ислам феномені» бұқаралық ақпарат құралдарында тартысты пікірталас тудырып отырғандығы да анық. Өкінішке орай, оның ішінде кейбір жекелеген БАҚ «Ислам қауіпі», «Ислам фундаментализмі» туралы жалған пікірлер, анықталмаған, шындыққа сәйкес келмейтін жала, жалпы алғанда қазіргі әлемдегі исламның рөлі туралы кеңінен таратылуда.
Ислам әлемі (халқының тұрғындарының басым бөлігі ислам дінін ұстанатын 50-ге тарта мемлекет) 1,5 млрд. халықты қамтиды. Ислам өзінің ғылыми негізінде мықты философиялық және рухани ілімі бар әлемдік толеранттық діндердің бірі.
Біздің пікірімізше, болашақта исламның рөлі қазақстандық қоғамның көптеген салаларында өз дамуын табады. 1990 жылдардың басында исламның қайта дамуының алғашқы сатысымен салыстырғанда, ең алдымен, соңғы 15 жыдда байқалып отырғандай исламға сенушілер санының өсуі есебінен, Қазақстан аумағында исламның таралуы, исламға ғибадат ету көбеюде.
Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттері – дәстүрлі исламның таралу аймағы. Бүгінгі Қазақстанда исламның даму мәселелері сұранысқа ие және тек теоретикалық, дінтану жағынан ғана емес, сонымен бірге өмірлік, қолданбалылық жағынан да қызығушылық тудырып отыр. Бүгінгі ислам – еліміздің дамуындағы негізгі факторлардың бірі.
Саяси, экономикалық тасымалдауды атқарып отырған Қазақстан халықтарының көпэтникалык, көпдінаралық құрамын еске ала отырып, қоғамның, діндердің, мемлекеттің басты мәселелерін және өзара тиімді ықпал ету міндеттерін анықтап алу қажет. Бірлескен келісімдер, талқылау жолдары арқылы қоғамның рухани дамуы, адамгершілік негіздерін құруда исламның рөлін анықтау, ішкі саяси, аймақтық, халықаралық, саяси тұрақтылықты сақтау мен нығайтуда жалпы діни фактордың рөлін анықтау қажет.
Кіріспе
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан – дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ислам дінінің бейбітшілік пен тыныштықты, діндераралық, ұлтаралық татулықты, рухани бірлігімізді нығайтудағы игі әсері өлшеусіз.
Қазақстан қоғамының экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуы және ішкі саяси тұрақтылықтың, өркендеуінің негізгі шарттары – біздің негізгі басымдылығымыз. Бұл жөнінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2003 жылы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндердің 1 съезінде: «Менің ойымша, біз сақтап және нығайтып отырған этникааралық және дінаралық татулық түбегейлі және ауқымды қайта құрулар жүргізудегі негізгі тірек болып отыр. Саяси, экономикалық және рухани саладағы жетістіктерімізді қамтамасыз етті»,- деген.
Бүгінгі таңда аса жоғарғы қарқынмен өсіп отырған жаһандану үрдісі (экономикалық, ақпараттық және т.б.), халықаралық көші-қон ауқымының өсуі жағдайында ауыспалы, өзара байланыстағы әлемдік қауымдастықта діндер рөлі бұрынғыдан да өзекті мәселе болып отыр. Соның ішіндегі әлемдік дін ретінде ислам діні де бар. Көптеген тақырыптармен қатар соңғы жылдары «Ислам феномені» бұқаралық ақпарат құралдарында тартысты пікірталас тудырып отырғандығы да анық. Өкінішке орай, оның ішінде кейбір жекелеген БАҚ «Ислам қауіпі», «Ислам фундаментализмі» туралы жалған пікірлер, анықталмаған, шындыққа сәйкес келмейтін жала, жалпы алғанда қазіргі әлемдегі исламның рөлі туралы кеңінен таратылуда.
Ислам әлемі (халқының тұрғындарының басым бөлігі ислам дінін ұстанатын 50-ге тарта мемлекет) 1,5 млрд. халықты қамтиды. Ислам өзінің ғылыми негізінде мықты философиялық және рухани ілімі бар әлемдік толеранттық діндердің бірі.
Біздің пікірімізше, болашақта исламның рөлі қазақстандық қоғамның көптеген салаларында өз дамуын табады. 1990 жылдардың басында исламның қайта дамуының алғашқы сатысымен салыстырғанда, ең алдымен, соңғы 15 жыдда байқалып отырғандай исламға сенушілер санының өсуі есебінен, Қазақстан аумағында исламның таралуы, исламға ғибадат ету көбеюде.
Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттері – дәстүрлі исламның таралу аймағы. Бүгінгі Қазақстанда исламның даму мәселелері сұранысқа ие және тек теоретикалық, дінтану жағынан ғана емес, сонымен бірге өмірлік, қолданбалылық жағынан да қызығушылық тудырып отыр. Бүгінгі ислам – еліміздің дамуындағы негізгі факторлардың бірі.
Саяси, экономикалық тасымалдауды атқарып отырған Қазақстан халықтарының көпэтникалык, көпдінаралық құрамын еске ала отырып, қоғамның, діндердің, мемлекеттің басты мәселелерін және өзара тиімді ықпал ету міндеттерін анықтап алу қажет. Бірлескен келісімдер, талқылау жолдары арқылы қоғамның рухани дамуы, адамгершілік негіздерін құруда исламның рөлін анықтау, ішкі саяси, аймақтық, халықаралық, саяси тұрақтылықты сақтау мен нығайтуда жалпы діни фактордың рөлін анықтау қажет.
1. Ислам ынтымақ пен бірлік жолында. 2006 жылы Алматыда өткен «Жетісу мұсылмандарының I құрылтайына 100 жыл» атты халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдары. – Алматы: «Атамұра» 2008. – 208 б.
1. Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2008.
2. Я.Ф. Трофимов. Религии в Казахстане. – Алматы: Әділет Пресс. 1996. –157 с.
3. Дәуітбеков Серғазы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің магистранты. Исламның Қазақстанға келу тарихы. Шет тілдер және іскерлік карьера университеті. Ғылыми педагогикалық журнал. № 6, 2009. 147-б.
4. Сүйінәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихи. – Алматы: Санат, 1997. – 927 с.
5. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацеих орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
6. Иванов В., Трофимов Я. Религии Казахстана: Спавочник. – Алматы: Әділет, 1999.-141 с.
7. Ислам энциклопедиясы, Алматы, 2005.
8. М.Орынбеков. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы, «Қазақ Университеті», 2002. – 201 бет.
9. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. – Алматы: ДайкПресс, 2001 – 384 с.
10. Ақназаров Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 332 бет.
11. Религии мира. Москва, «Махаон», 2007. – 112 с.
12. Б.Аханов. Дін және еркін ойшылдық. – Аламты, «Қазақ Университеті», 1993. – 112 бет.
13. Н. Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003.
14. Курганская В. Новые тендениии в духовной жизни казахстанского общества // Централъная Азия и Кавказ, 2002, №3.
15. Сабри Хизметли. Орта Азия түрік республикаларындагы зиянды ағымдар және миссионерлік. – Алматы, 2006. – 253 б.
16. Ғарифолла Есім. Дін өркениеті. ҚазҰУ хабаршысы, № 2 (26).
17. «Этнорелигиозная идентификация молодежи Казахстана», Основные итоги Республиканского социологического исследования. – Астана, 2007. – 220 с.
18. М. Ю. Онучко. Дін мен саясат арақатынасының формалары, тәсілдері мен қызметтері. – Алматы, Саясат, 2003. – 253 б.
19. М. П. Медлов. Политика и религия. – Москва, 1987. – 325 с.
20. Ислам и общество в современном Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 204 c.
21. Өмірзақ Айтбаев, ҚМДБ жанындағы Ақылдастар алқасының төрағасы, ҰҒА-ның академигі. Жас Алаш, №72 8 қыркүйек 2009ж. http://muftyat.kz/
22. Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Ислам және заман. Алматы, 2003. – 143-б.
23. Иванов В.А. Вопросы толерантности и анализ межконфессиональных отношений на примере религиозной ситуации в г. Алматы. Материалы научно-практической конференции «Вопросы толерантности и роль религии в общественной жизни». Алматы: «Знание», 2007. – 320 c.
24. Н. Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы: «Атамұра», 1999. – 110 б.
25. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. Толерантность в глобализирующемся мире: Религия и культурная идентичность казахстанцев. Материалы научно-практической конференции «Вопросы толерантности и роль религии в общественной жизни. – Алматы, 2006. – 195 c.
26. А. Айталы. Ұлттану (Оқу құралы). – Алматы: «Арыс». 2000. – 145 б.
27. Ғарифолла Есім. Елдік сана фтософиясы // «Қазақ елі – мәнгілік» атты дөңгелек үстел матермалдары. Алматы: Қазак университеті, 2008. – 180 б.
28. Сапар али Бейбіт, Мұхаммед – Канафия Борбасов. Казахстан религии и межконфессиональные отношения // Централъная азия и кавказ 2002, №2.
29. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Бірінші Съезі, – Астана, 23-24 қыркүйек 2003 жыл. Құжаттар, сөйленген сөздер мен құттықтаулар жинағы. – 256 б.
30. http://muftyat.kz/1048-1240lemdik-zh1241ne-d1241st1199rli-dinder.html
1. Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы. – Алматы: Жеті жарғы, 2008.
2. Я.Ф. Трофимов. Религии в Казахстане. – Алматы: Әділет Пресс. 1996. –157 с.
3. Дәуітбеков Серғазы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің магистранты. Исламның Қазақстанға келу тарихы. Шет тілдер және іскерлік карьера университеті. Ғылыми педагогикалық журнал. № 6, 2009. 147-б.
4. Сүйінәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихи. – Алматы: Санат, 1997. – 927 с.
5. Левшин А.И. Описание киргиз-кайсацеих орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 с.
6. Иванов В., Трофимов Я. Религии Казахстана: Спавочник. – Алматы: Әділет, 1999.-141 с.
7. Ислам энциклопедиясы, Алматы, 2005.
8. М.Орынбеков. Қазақ сенімдерінің бастаулары. Алматы, «Қазақ Университеті», 2002. – 201 бет.
9. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. – Алматы: ДайкПресс, 2001 – 384 с.
10. Ақназаров Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. – Алматы: Мектеп, 1968. – 332 бет.
11. Религии мира. Москва, «Махаон», 2007. – 112 с.
12. Б.Аханов. Дін және еркін ойшылдық. – Аламты, «Қазақ Университеті», 1993. – 112 бет.
13. Н. Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. – Алматы: Атамұра, 2003.
14. Курганская В. Новые тендениии в духовной жизни казахстанского общества // Централъная Азия и Кавказ, 2002, №3.
15. Сабри Хизметли. Орта Азия түрік республикаларындагы зиянды ағымдар және миссионерлік. – Алматы, 2006. – 253 б.
16. Ғарифолла Есім. Дін өркениеті. ҚазҰУ хабаршысы, № 2 (26).
17. «Этнорелигиозная идентификация молодежи Казахстана», Основные итоги Республиканского социологического исследования. – Астана, 2007. – 220 с.
18. М. Ю. Онучко. Дін мен саясат арақатынасының формалары, тәсілдері мен қызметтері. – Алматы, Саясат, 2003. – 253 б.
19. М. П. Медлов. Политика и религия. – Москва, 1987. – 325 с.
20. Ислам и общество в современном Казахстане. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 204 c.
21. Өмірзақ Айтбаев, ҚМДБ жанындағы Ақылдастар алқасының төрағасы, ҰҒА-ның академигі. Жас Алаш, №72 8 қыркүйек 2009ж. http://muftyat.kz/
22. Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Ислам және заман. Алматы, 2003. – 143-б.
23. Иванов В.А. Вопросы толерантности и анализ межконфессиональных отношений на примере религиозной ситуации в г. Алматы. Материалы научно-практической конференции «Вопросы толерантности и роль религии в общественной жизни». Алматы: «Знание», 2007. – 320 c.
24. Н. Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы: «Атамұра», 1999. – 110 б.
25. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. Толерантность в глобализирующемся мире: Религия и культурная идентичность казахстанцев. Материалы научно-практической конференции «Вопросы толерантности и роль религии в общественной жизни. – Алматы, 2006. – 195 c.
26. А. Айталы. Ұлттану (Оқу құралы). – Алматы: «Арыс». 2000. – 145 б.
27. Ғарифолла Есім. Елдік сана фтософиясы // «Қазақ елі – мәнгілік» атты дөңгелек үстел матермалдары. Алматы: Қазак университеті, 2008. – 180 б.
28. Сапар али Бейбіт, Мұхаммед – Канафия Борбасов. Казахстан религии и межконфессиональные отношения // Централъная азия и кавказ 2002, №2.
29. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің Бірінші Съезі, – Астана, 23-24 қыркүйек 2003 жыл. Құжаттар, сөйленген сөздер мен құттықтаулар жинағы. – 256 б.
30. http://muftyat.kz/1048-1240lemdik-zh1241ne-d1241st1199rli-dinder.html
Жоспары
Кіріспе
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан – дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ислам дінінің бейбітшілік пен тыныштықты,
діндераралық, ұлтаралық татулықты, рухани бірлігімізді нығайтудағы игі
әсері өлшеусіз.
Қазақстан қоғамының экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуы және ішкі
саяси тұрақтылықтың, өркендеуінің негізгі шарттары – біздің негізгі
басымдылығымыз. Бұл жөнінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2003
жылы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндердің 1 съезінде: Менің
ойымша, біз сақтап және нығайтып отырған этникааралық және дінаралық
татулық түбегейлі және ауқымды қайта құрулар жүргізудегі негізгі тірек
болып отыр. Саяси, экономикалық және рухани саладағы жетістіктерімізді
қамтамасыз етті,- деген.
Бүгінгі таңда аса жоғарғы қарқынмен өсіп отырған жаһандану үрдісі
(экономикалық, ақпараттық және т.б.), халықаралық көші-қон ауқымының өсуі
жағдайында ауыспалы, өзара байланыстағы әлемдік қауымдастықта діндер рөлі
бұрынғыдан да өзекті мәселе болып отыр. Соның ішіндегі әлемдік дін ретінде
ислам діні де бар. Көптеген тақырыптармен қатар соңғы жылдары Ислам
феномені бұқаралық ақпарат құралдарында тартысты пікірталас тудырып
отырғандығы да анық. Өкінішке орай, оның ішінде кейбір жекелеген БАҚ Ислам
қауіпі, Ислам фундаментализмі туралы жалған пікірлер, анықталмаған,
шындыққа сәйкес келмейтін жала, жалпы алғанда қазіргі әлемдегі исламның
рөлі туралы кеңінен таратылуда.
Ислам әлемі (халқының тұрғындарының басым бөлігі ислам дінін ұстанатын
50-ге тарта мемлекет) 1,5 млрд. халықты қамтиды. Ислам өзінің ғылыми
негізінде мықты философиялық және рухани ілімі бар әлемдік толеранттық
діндердің бірі.
Біздің пікірімізше, болашақта исламның рөлі қазақстандық қоғамның
көптеген салаларында өз дамуын табады. 1990 жылдардың басында исламның
қайта дамуының алғашқы сатысымен салыстырғанда, ең алдымен, соңғы 15 жыдда
байқалып отырғандай исламға сенушілер санының өсуі есебінен, Қазақстан
аумағында исламның таралуы, исламға ғибадат ету көбеюде.
Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттері – дәстүрлі исламның таралу
аймағы. Бүгінгі Қазақстанда исламның даму мәселелері сұранысқа ие және тек
теоретикалық, дінтану жағынан ғана емес, сонымен бірге өмірлік,
қолданбалылық жағынан да қызығушылық тудырып отыр. Бүгінгі ислам –
еліміздің дамуындағы негізгі факторлардың бірі.
Саяси, экономикалық тасымалдауды атқарып отырған Қазақстан халықтарының
көпэтникалык, көпдінаралық құрамын еске ала отырып, қоғамның, діндердің,
мемлекеттің басты мәселелерін және өзара тиімді ықпал ету міндеттерін
анықтап алу қажет. Бірлескен келісімдер, талқылау жолдары арқылы қоғамның
рухани дамуы, адамгершілік негіздерін құруда исламның рөлін анықтау, ішкі
саяси, аймақтық, халықаралық, саяси тұрақтылықты сақтау мен нығайтуда жалпы
діни фактордың рөлін анықтау қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егеменді еліміздегі ислам дінінің жағдайы
мәселесі қазіргі таңда көптеп талқылануда. Ол күн тәртібіндегі тақырып
болып табылады. Елімізде 2003 жылдан бастап әрбір үш жыл сайын өткізіліп
отырған әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі осының анық дәлелі
бола алады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
– Қазақ жеріне ислам дінінің келуі мен таралу кезеңдерін, ерекшеліктері
зертеу.
– Ислам дінінің бүгінгі таңдағы нақты жағдайын көрсету.
– Конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуының ошағы ретіндегі
Қазақстанның рөлін айшықтау және осы салада ұйымдастырылған
конференцияларды көрсету.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
Тәуелсіздік таңы атқаннан бері барлық салалармен қатар дініміз де өркен
жайып, халқымыз ата дінімен қауышты. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни
бағыттар мен миссионерлік ағымдардың қазақ жеріне көптеп келуі және
жаһандану дәуірінде батыс мәдениетінің ықпалы артып тұрған шақта
Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын
айшықтауды көздеп отырмыз.
Зерттеу әдістері. Жұмыста тарихи анализдерді салыстыру, сипаттама, және
типологиялық әдістер қолданылады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Еліміздегі діни
бірлестіктер ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты нығайтуға үлес
қосуда. Қоғамның рухани және әлеуметтік адамгершілік деңгейіне діннің оң
ықпалы өсе түсуде.
Қазақстандағы қазіргі діни жағдай күрделі әрі сан-салалы. Қазақ
қоғамының рухани тұрғыдан жаңаруында дәстүрлі діндер маңызды рөл атқарады.
Елімізде ислам, христиандық және иудей діндерінің жалпы адамзаттық және
гуманистік құндылықтарының ұлтаралық және конфессияаралық келісім мен
татулықты орнықтырудағы атқаратын рөлі ерекше. Дәстүрлік діндер жасампаз
қоғамымызда достық пен өзара құрмет және түсінушілікті нығайтуға қызмет
етеді. Қазақ халқының руханияты мен мәдениеті ислам өркениеті мен
дүниесінің ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен
енді.
Сонымен қатар, Ислам дініне қатысты туындап отырған жаңсақ пікірлердің
орынсыздығын дәлелдеп, Исламның осы мәселеге қатысты нақты және шынайы
көзқарасын айқындауды қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай, Ислам дінінің
қоғамдағы ата дінімізге деген құрметті тереңдете түсудегі және оның бүгінгі
замандағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Жұмыстың құрлымы. Жұмыс кіріспеден және негізгі үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда қазақ жеріне исламның таралуы қарастырылып, оның
тигізген әсері мен исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері, сонымен
қатар, отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам
тақырыптары зерделенді.
Ал екінші тарауда Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні, яғни
Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері қамтылды. Сонымен
қатар, осы тарауда дін мен мемлекеттің арақатынасы мен қазақ қоғамындағы
ислам дінінің алатын орны секілді өзекті тақырыптарға орын бердік.
Үшінші тарауда Қазақстандағы дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
көріністеріне тоқталдық. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы діни
қатынастың өзекті мәселелері мен Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен
діндер үнқатысуы жағдайына тоқталдық.
Ал жұмыс соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі келеді.
1. Қазақ жеріндегі исламның таралуы.
1.1 Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері
Қазақ халқы ерте заманнан бері ислам дініндегі халық. Қазақ даласына
ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы
нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп
енгізілген жоқ. Біздің жеріміз ислам тарихында ғана емес, жалпы адамзат
тарихында аса маңызды уақиғалар болған жерлер.
Өздеріңізге белгілі, Орталық Азия аймағында исламның таралуы VII
ғасырдың екінші жартысынан, яғни бірінші омейяд халифі Мағауия Ибн Әбу-
Суфянның билік ету кезеңіңде басталады. Өзбекстан, Тәжікстанмен
салыстырғанда Қазақстан аумағында ислам дінінің орнығуы ұзақ және қиын
болды да, бірнеше ғасырларға созыдды.
Ғалымдар (тарихшылар, дінтанушылар) Қазақстандағы исламның таралуын
бірнеше сатыға бөледі.
Алғашқы сатысы – VIII-IX ғасырларда Еуразия даласына исламның енуі орын
алса, екінші кезең (X-XVII ғасырлар) ортағасырлық мемлекеттерде ислам
дінінің басым болуымен ерекшеленеді. Осылайша ислам X ғасырда Жетісудағы
Қараханидтер мемлекетіне енді. Кейінірек Алтын Ордада, қазақ хандықтарында
кеңінен таралып, орнықты.
Сонымен бірге Қазақстандағы исламнын екі ерекшелігін атап өту керек.
Біріншіден, исламның өздігінен ену сипаты. Екіншіден, ұзаққа созылу үрдісі
(VIII-ХМІ ғасырлар). Бұл өз кезегінде көшпелі ортадағы діннің синтетикалық
сипатына әсер етті.
XVI ғасырда исламның терендеп енуі хандар билігінің (көшпелі қоғамға
ғана тән) орталықтануына ғана емес, соған сәйкес қазақ тайпаларының
біртұтас этникалық қауымдастыққа бірігуіне де ықпалын тигізді.
XVIII ғасырдың басында исламның орнығуы Тәуке ханның Жеті жарғы
зандарында да айтылып, онда мұсылман дінін мемлекеттің қолдайтындығы туралы
жазылған.
XVIII-XIX ғасырдың соңында Қазақстандағы ислам тарихының үшінші сатысы
– Ресей империясының құрамына ену, суфизм рөлінің, Ресей отаршыл
әкімшілігінің исламға деген екі жақты саясатына қатысты татар молдаларының
миссионерлік қызметінің томендеу кезеңі. Бұл кезеңде қазақ дінбасылары
Орынбор мүфтиятының қарамағына енген болатын.
Исламнын күшеюіне этномиграция факторлары да әсер етті. XIX ғасырдың 70-
ші жылдарының соңы 80-ші жылдардың басында қалыптасқан отырықшы егін
шаруашылық дәстүрі бар екі ірі мұсылман қауымы – ұйғырлар мен дүнгендер
Қытайдың Іле өңірінен Жетісу аумағында қоныстанды. Бұл Қазақстанның
оңтүстігінде исламның бағытын күшейтті.
Қазақстан халқы этникалық құрамының қалыптасу ерекшеліктеріне әсер
еткен көші-қон процестері, ендігі жерде жекелеген мұсылман институттары
этникалық сипат алуына да ықпалын тигізді. Бұл исламға тән емес көрініс
екенін атап откен жөн. Осылайша XX ғасырдың басыңдағы орыс әкімшілігінің
арнайы құжаттарында Верный қаласындағы (қазіргі Алматы) сегіз мешіттің
болғандығы, олардың арасында татар, дүнген, ұйғыр, өзбек мешіттері
тіркелген.
Мешіттердің этникалық таңбалау дәстүрі кейін де және қазіргі күнде де
кездеседі, бұл Қазақстандағы этниқааралық тұрақтылықтың нығаюына кедергі
болады.
Қазақстандағы ислам тарихының төртінші қезеңі – XIX ғасырдың аяғы мен
XX ғасырдың басын қамтиды. XIX ғасырдың соңынан бастап Қазақстан
аумағындағы ислам бағытының нығаюы Ресей үкіметінің, отаршыл әкімшіліктің
талаптарына сай келмеді. Белгілі бір дәрежеде бұл сыртқы факторлармен
орыстүрік қатынастарының шиеленісуі, мұсылмандық сепаратизмнен сақтану
сылтауы, жергілікті мұсылмандардың Осман Түркиясымен байланысының өсуімен
байланысты болды. Нәтижесінде әр түрлі діни ағымдардың пайда болуы
панисламизмді насихаттау деп корсетілді.
Қазақстаңдағы ислам тарихының бесінші кезеңі – кеңес дәуірі. Исламға
деген саясат жалпы дінге қатысты саясат аясыңда жүргізілді. Қазақ діни
басқармасы 1923 жыддан кейін орталығы Уфа қаласы болып саналатын ішкі Ресей
және Сібір мұсылмандарының Орталық діни басқармасының қарамағына еңді.
20-жыддардың екінші жартысынан бастап тоталитарлық жүйенің діңдерге,
оның ішінде исламға қарсы қуғындау саясаты анық байқалды. Арнайы құжаттарда
исламнын антикеңестіқ сипаты 1920 жылдардың соңында исламмен күрес
еңбекшілердің тап жауымен күрес ретінде кең етек алды. Осылайша дінді,
оның ішінде исламды бұрмалау бағыты күшейтілді.
1941 жылы орталығы Ташкент қаласы болған, Орталық Азия және Қазақстан
мұсылмандарының діни басқармасы құрылды. Тоталитарлық саясат жүйесіндегі
барлық діни ұйымдар секілді, бұл басқарма да толығымен мемлекеттік
бақылауда болды.
Сонғы он жыддықтарда, яғни 80-жылдардың екінші жартысын толық, қамтыған
аралықта мемлекет тарапынан діндер бостандығын шектеу жоспарлы түрде
жүргізіліп, қоғамды діннен бездіру саясаты үстемдік етті.
Қазақстандағы ислам дамуының алтыншы (қазіргі) кезеңі. 1980 жылдардың
соңынан бастап Қазақстандағы исламның қайта жаңғыруы жүрді. Дінге деген
халықтың қызығушылығы арта түскені байқалады. Демократиялық қайта құрулар
халықтың дінге сенуін ғана емес, догматикалық жағына да қызығуға жол ашты
[1, 71-72-бб.].
Қазақстан тарихында алғаш рет 1990 жылы жеке мұсылман діни
басқармасының (муфтият) құрылуы маңызды, айтулы оқиға болып саналады.
Көптеген зерттеулердің пайымдауынша өте қатал кең көлемде жургізілген
тоталитарлық, мәні жағынан кенестік саяси жүйенің исламға деген ұстанымының
ектемдігін, 70 жыл бойы халықты діннен бездіру саясатын қолданғандығын, әрі
қеңестік кезеңге дейінгі уақытта қазақтарда ислам институтының аса
жетілмегендігін айта келіп, қазіргі Қазақстанда исламның дамуын тек қайта
даму деп қана қарастырмайды, оның жаңа сатысы деп таниды. Сонымен қатар
біздің піқірімізше, діни-рухани саладағы үрдістерді исламның қайта өрлеуі,
оны дәстүрлі тамырына қайта оралудың табиғи жолы деп тану қажет.
Дін, көпдінділік анықтамасы ҚР Діни сенім және діни бірлестіктердің
еркіндігі туралы Заңында айтылады [2]. Аталмыш Заң сарапшылардың пікірі
бойынша, кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттердегі діни ұйымдардың ережесін
жүйелеп отыратын зандардың ішіндегі анағұрлым либералды заң болып табылады.
1990 жылдан бастап, 15 жылдың ішінде, діни институттардың сандық және
сапалық өсуі анық байқалады. Егер 1990 жылы небәрі 670 діни бірлестік
болса, ал 2005 жылы – 3259 діни бірлестік болды. Демек 5 есе өсу байқалады.
2005 жылғы есеп бойынша Қазақстан Республиқасындағы діни бірлестіктер
төмендегідей болған:
• Ислам - 1766 (1990 жылы барлығы 46);
• Орыс православиялық шіркеуі – 255 (62);
• Рим-католиктік шіркеуі – 90 (42).
Басқа да бірлестіктер бойынша сенушілер санының өскенін байқаймыз. Бір
ғана лютеран бірлестігіндегілердің қысқарғаны байқалады. Мұның себебі 1989-
2005 жылдар аралығында Қазақстаннан неміс ұлтының Германияға көптеп көшуі
себеп болды.
Діни бірлестіктерге 2369 ғибадат ететін орындар, соның ішінде
мұсылмандар мешіті 1643, православтар шіркеуі 229, католиктер қостелі 74,
синагогтар 10, бес жүзге жуық протестанттар және басқа да шіркеулер жатады.
Тарихшы, политолог ретінде Қазақстан тарихындағы мұсылман діни
басқармасының маңызын айтар едім. Ел билеуде әрі діни, зайырлы билікті бір
ғана адам басқарған кейбір Шығыс мұсылман елдерінен біздегі айырмашылық,
қазақ хандықгарында дін өкілдері зайырлы, саяси билікке араласпады.
Имамдар, молдалар халықты адамгершілік діни тәрбиеге, діни білімге үйретіп,
қоғамнын (әлеуметтік қатынастары мен құрылымында маңызды рөл атқарды.
Сондай-ақ XУІ-ХІХ ғасырларда мұсылман дін өкіддері тек ислам ілімін таратып
қана қоймай, негізінен мәдениет пен білімнің таратушылары болып табылды.
Сол тұстағы қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси құрылымының құрамына
мұсылмандық дінбасылары енді. Заманымыздың қажеттілігі мен талаптарына
жауап бере алатын билік жүйесіңдегі өзара бөлісу айқын байқалды. Қазақ
қоғамыңдағы жоғары билеушілер – хаңдар сайланбалы болды. Сот билігі
сайланушылардын (заң өкілдері) қолында, яғни билердің қолыңда болды.
Осылайша, билер (судьялар) немесе әлеуметтік-саяси институттардың өзіндік
демократиялык сипаты болды.
Тамыры сонау тереңге кететін ежелгі түрік дәуірінен қалыптасқан
дәстүрлі саясаттан бастау алған қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси даму
ерекшелігі дала демократиясының негізгі тірегі екендігін баса айтқым
қеледі. Қазақ сөзінің этнонимінің өзі азат адам дегенді білдіреді.
Біздің жеріміз ислам тарихында ғана емес, жалпы адамзат тарихында аса
маңызды уақиғалар болған жерлер. Аллаһ тағала адамдарға Аллаһ тартқан
желіден (діннен) бекем ұстанып, айырылмаңдар (әл-Имран сүресі, 103) деп,
Ақиқатында Аллаһ алдында қабыл болатын дін – ислам діні (әл-Имран сүресі,
19) деп таза ақиқат дін – исламды жіберді. Бірлікке, ынтымаққа негізделіп,
ізбасарларын имандылыққа ұйытатын, рух тазалығын уағыздайтын асыл дін
идеясын ту еткен мұсылмандар осылайша ақырғы дінді қазақ даласына алып
жетті.
Этномәдениеті алуантүрлілігімен ерекшеленетін бұрынғы Кеңестік
мемлекеттердің қазіргі әлеуметтік-саяси дамуына әсер ететін факторлардың
ішінде діннің маңызы зор. Ол қазіргі кезде өзіндік саяси күшке айналуда.
Бір жағдайаларда конфессионалдық фактор, этникаралық қарама-қайшылықтар мен
даулар туғызса, басқа жағдайларда ол саяси үрдістерде жетекші күшке айналу
мүмкін. Кез келген жағдайда діннің әлеуметтік-саяси дамуға араласуы
конфликтогендік факторлар санын көбейтеді. Мұнымен белгілі бір діни
идеологиядан тәуелділік болады.
Сонымен бірге бұл территориядағы исламның қазақша нұсқасы туралы айтуға
рұқсат ететін бір қатар ерекшеліктері бар. Олардың бірі – қазіргі Қазақстан
территориясына исламның енуі мен оның территориясының исламизациясы
арасындағы уақыттың ұзаққа созылуы. Бұл екі нүкте арасында ҮІІІ – ХҮІ
аралығында бірнеше ғасырлар жатыр. Дегенмен ХҮІІІ ғасырдың өзінде исламның
жаппай сана деңгейінде діни доктрина және өмір сүру қалпы ретінде
қабылдануы әлсіз болды. Бұл кең дала зонасына белгілі бір діни дәстүрдің
берік сақталуы тән емес. Қазақстан территориясында ислам эволюциясын талдау
Орталық Азияның бұл аймағындағы исламизацияның ерекшелігін түсінуге
мүмкіндік береді.
Ислам дінінің келу тарихы Орталық Азияның бұл бөлігінде ислам діні
таралуының деңгейі мен ауқымдылығына әсер еткен бірнеше маңызды сатылардан
өтті. Исламның территорияға ену үрдісі бір уақытта жүзеге аспай, бірнеше
ғасырларға, тіпті, ХҮІ ғасырға дейін созылды.
Бірінші саты – ҮІІІ-ІХ ғасырларда қазіргі Қазақстан территориясы кірген
байтақ еуразиялық далалық зонасына исламның енуі. Бұл сатының ерекшеліктері
кейінгі исламизациялау үрдістерінің табиғатына едәуір әсер етті.
Біріншіден, көрші аймақтардың қалалық орталықтарымен (Мәуреннахр)
салыстырғанда, Қазақстан аймағы көшпенді мал шаруашылықты зонасы болды. Тек
оңтүстік-шығыс бөлігінде ғана егін шаруашылығы, қалалық мәдениет дамыды.
Дәл осы аймақтарда ислам кеңінен таралды.
Екіншіден, Қазақстан территориясында исламның енуі кезеңінде рухани-
діни өмірі алуантүрлілігімен ерекшеленген ежелгі түрік көшпенді тайпалар
өмір сүріп жатты. Ежелгі дәуірлерден бастап, мұнда әртүрлі мәдени-
идеологиялық жүйелер дамыды: табиғатқа табыну және аруақтарға сену, магия,
аспанға (Тәңірге) табыну. Бұл сенімдерге, біріншіден, шығыс-ирандық
зороастризм едәуір әсерін тигізді. Исламизациялау басында аймақта шығыс-
христиандық ілімдер: несториандық, манихейшілдік кеңінен етек жайды. Келесі
оңтүстік-шығыс қалаларда христиандық шіркеулер қызмет етті: Тараз, Сығанақ.
ХІҮ ғасырдың аяғында көшпенді тайпалардың арасында несториандық шіркеудің
түрік митрополит миссиясы болды. Әртүрлі мәдени дәстүрлердің өзара әсері
исламға дейінгі мәдени таптқа тән синкретизмді туғызды. Бұл таптың ішінде
ежелгі түрік сенімдері жақсы сақталды. Олар исламмен біріге отырып,
нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлік өмірінің мәдени негізін құрады.
Үшіншіден, көшпенді халықты исламға бағыттауда негізгі рөлді Мәуреннахр
қалалық орталықтарынан, негізінен Бұхардан шыққан накшбандийа, яссауйа,
кадирия секілді бірлестіктердің суффистік миссионерлері атқарды. Басқа бір
қатар мұсылмандық аймақтармен салыстырғанда, бұл жерде суффистік ағайындар
безгендік болып саналған жоқ, ресми және халық исламының арасында
айырмашылық болған жоқ. Сөйтіп, аймаққа исламның әрі қарай енуінің және
оның саяси өмірге әсері мұсылманға дейінгі дәстүрмен, монғол
шапқыншыларынан кейін монғол идеологиясымен тығыз байланысты болды. Бұл
үрдістер идеялардың соғысы нәтижесі емес, әртүрлі идеялардың бейімделу
болды.
Кейінгі кезеңдерде ХҮІ ғасырда қазақ халқының түзіліп, исламның енуі
жоғарғы биліктің нығайып, әртүрлі қазақ тайпаларының біртұтас этникалық
қоғамға бірігуіне әрекет етті. Бұл кезде қазақтар діни ұқсастықтарын
анықтап, өздерін мұсылман-сүнниттер деп есептеді. Дегенмен, ислам
сенімінің синкретизмі толық жеңілмеді: құрамына исламға дейінгі сенімдердің
элементері енген халық исламы формасында далада таралған діни көріністер
мен салттарға бұрынғыдай аруақтарға сену, шаманизм, анимизмнің күшті
элементтері кірді. Сәйкесінше, имам, кади, молда тұлғасында мойындалатын
ислам өкілдері, мұсылмандық руханилықтың ұйымдастырылған құрылымдары әлсіз
дамыды.
Бастапқыда ислам отырықшы түркілер арасында, қалалар мен ірі қоныстарда
таралды. Ибн Хордадбехтің түркі қалаларының тізімінде Фараб қаласындағы
мұсылман әскери топтарымен қатар түркі-қарлұқтардың әскери бөлімшелері де
бар. Түркілердің барлық қалалар саны – 16. Көшпенділерге қалам алдымен
Қазақстанда қалалық дін ретінде қалыптасқан. Ислам бұқара халыққа дүниедегі
байлықтан, сараңдықтан, ақы алудан бас тартуға шақырумен ұнады. Біртіндеп
идеологиялық және ұжымдық қауым қалыптасты, ол адам өмірінің тұрақтылығын,
өмірін, денсаулығы мен игілігін қорғады. Тұрғындардың исламды қабылдауы
қоғамның тұрақтылығы мен топтасуын арттыратын маңызды фактор болып
табылады. Ислам бұл жерлерге бір құдай – Аллаһқа табынуды алып келді.
Ислам діні Қазақстанға кеш таралды. ІХ-Х ғасырларда ислам діні
Қазақстанның тек оңтүстік аудандарын ғана, егіншілік аудандарының
феодалдарын ғана қамтыды. Онда да бұл дінді байлар, үстем таптар қабылдады,
ал еңбекші бұқара көп уақытқа дейін бұрынғы дінде қалып келді. Орталық
және Солтүстік Қазақстан көшпелі қазақтары мұсылман дінін кейінірек
қабылдады. Олар ХҮ ғасырға дейін өздерін мұсылманбыз деп санамады. Оған
дейін руды ру басы феодалдар басып келді. Кейіннен рулық құрылыс ыдырай
бастаған кезде үстемдік жүргізу тәсілдері өзгереді. Ру басылары,
ақсақалдар, байлар мен билер ислам дініне табан тірейді, оны өздерінің
идеологиялық құрылымына айналдырып, халық санасына мұсылмандық, діншілдік
көзқарастарды сіңіруды мақсат етеді. Сол мақсатпен олар ислам дінін қазақ
сахарасында таратуға ат салысады.
Исламизациялаудың келесі сатысы қазақ даласында ХҮІІ-ХІХ ғғ. Ресейдің
ықпалымен тығыз байланысты. Ол турасында келесі тарауларымызда толығырақ
тоқталатын боламыз.
Сөйтіп, ислам діні IX-X ғасырларда сүнниттік бағытта бірте-бірте нығая
бастады. Әйтсе де ғылым мен білім, ізгілік пен игілік әкелген дініміздің
қазақ жеріне түгел тарап, біржола орнығуына әлі де біраз уақыт қажет еді.
Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам
дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра
түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы
алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін,
мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады. Ал ислам діні болса, халықты рухани
жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін
бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің
бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып,
ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В.: ХІІІ
ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы
және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді – деп жазуына
қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық
жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты.
Әбу Ханифа жол салған суниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз,
басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ
тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы өз
кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық
қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды.
Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір
сүрді. Сол себепті де қазақтардың әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын
сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің
көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары
бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде дінді таратушылар да де қазақ
тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, құқықтық нормаларын, мәдени
жетістіктерін лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардың бәрін
исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.
Араб қолбасшысы Кутейб ибн Мүслім әскері Қазақстанның оңтүстігіне 714ж.
ҮІІ ғ. басып кірді. Қазақстан тұрғындарының исламдануы осы кезден
басталады. Осы кезде Мауеренахрдағы бауырластарына үнемі қол ұшын беріп
отыратын Түркеш қағанаты Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне
үлкен қауіп төндірді, себебі олар Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант
пен Бұхараның автохтонды тұрғындарын қолдап отыру үшін әскер жіберіп
отырды. Арабтардың Испиджабқа (Сайрам) жоғарғы түркештердің қолбасшысы Әбу
Мырзақым (Сүзеген) қаған араб экспанциясына сәтті тойтарыс берді. Басында
арабтар Оңтүстік Қазақстаннан кетуге мәжбүр болды. 737 ж. қарай түркеш атты
әскерінің көмегімен Мауереннахр әскері жерлерін шетелдіктерден тазартты.
Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін
әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан
бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады [3, 67].
Б. Ғафуров: 714 ж. Кутейб Шашқа қайтадан шабуыл жасады. Ол Шашты өз
ордасына айналдырып, Испиджаб бағытында жорыққа аттанды. Кутейбті бұл
қаланың сауда орталығы екендігі емес, оның стратегиялық маңызы қызықтырады:
Испиджабты алып, Кутейб Орта Азиялық одақтастарына көмекке ұмтылған түркі
әскерінің жолын қиып тастауға талпынды,– деп жазды.
Ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасында әдет-ғұрыптардың
нормалары қоғамның бірден-бір заң реттегіші ролін атқарды. Оның да себебі
бар еді. Әуелі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты
басқалардан томаға тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік
идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет-ғұрып заң нормалары тек үстем
тапқа ғана емес, жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені
туыс-туыстарымен ру-ру болып көшіп-қонған қазақтарда ру намысы күштірек
еді. Бұл төменгі таптың өз туыстастары үстем тапқа қарсылығын тежеп
отырды.
Арабтар Мауараннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана
жаулап алуға қолы жетті. Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслим ішкі
қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияға қоныстанған түркі тайпаларын басып
алды. Сөйтіп, 705 жылдың өзінде-ақ бүкіл Орта Азияны уысында ұстады. Балхты
басып алған Кутейб ибн Муслим Бұхарға ұмтылды. Соғдылар мен түркі тайпалары
арасына от салу нәтижесінде Бұхарды алды. Ауыр шайқастардан соң соғдылықтар
астанасы Самарқан қолға түсті.
Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхарды бірнеше қайтара
алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз
ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде
қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі
арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп,
бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған.
Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет-
ғұрыптарын ығыстыра алмады. Қайта олармен санасуларына тура келді. Өз ата-
баба дәстүрлерін көбірек ұстанған қазақтарды дінсіздер деп атады. Оларға
қарсы ғазауат соғысына шақырулар да сондықтан. Бұл қазақи, өзіндік
сипатқа ие дәстүрдің ұзақ дәуірді иеленген тарихы бар. Олардың гүлденген,
күйзелген дәуірлері де бар. Мұндай жайт дүние жүзі халықтарының кез-
келгендерінің бастарында да бар.
Қазақтардың өзіндік ерекшелік пен сипатқа ие болған елді басқару
формалары, экономикалық жүйесі, рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық
өнері. Заңдары мен мінез-құлықтық кодекстері болған. Ұзақ дәуірлер бойы
жазба мәдениеті мардымсыз дамыған қазақтардың (өйткені көшпенді тұрмыс кешу
мектептер ұстауға мүмкіндік бермеді) ауызекі шығармашылық дәстүрі күшті
дамыған. Әсіресе жас ұрпақты тәрбиелейтін үлгі-насихат жырлары, мақал-
мәтелдері қандай мол, әрі қандай терең еді десеңізші! Бұлар тек құрғақ ақыл-
кеңес емес, нәрлі де мазмұнды ғибраттар.
Ислам орта ғасырларда қазақ даласында бұрын болған қалалар мен
қорғандар, қамалдар мен кенттердің іргетасын нығайтып қана қоймай, өзге де
шаһарлардың ірге тебуіне ықпал етті. Исламды уағыздайтын мешіттер мен
медреселер, ғылым-білім ошақтары бой көтерді. Отырардың шығысындағы Сайрам,
Манкент, Тараз, Түймекент, Құлан, Меркі, Аспара, Баласағұн, Шу қалалары
ғана емес, Сыр бойындағы Сүткент, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сауран, секілді
өзге де қалалар, Қаратаудың теріскейінлегі Құмкент, Ақтөбе, Бабата,
Саудакент, Созақ қалалары жандана бастады. Бұл шаһарлардың көпшілігі араб,
парсы дүниесі, мен ондағы ғылыми-мәдени ошақтармен байланыста болды.
Араб тілі бірнеше ғасырлар бойы Орта Азияда ғылым мен білімнің тілі
болды. Отырарлық Әбу Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер
Таяу және Орта Шығыс елдерінде білімін молықтырып, әлем мәдениетінің алтын
қорынан орын алатын классикалық шығармалар қалдырды.
Дегенмен, X-XII ғасырларда тек араб тілі ғана емес, сондай-ақ бірте
бірте жергілікті халықтың түркі тілінде де шығармалар дүниеге келе бастады.
Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашғари, Қожа Ахмед Яссауи салған дәстүрді XVI-
XVII ғасырларда Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали би Қосымұлы Жалайырилер
жалғастырды. Солайша ислам өркениеті орта ғасырлардан күні кешеге дейін
Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетіне, рухани өміріне үлкен әсер
етті [4, 147].
1. 2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
Орта Азия мен Шығыс Түркістанның түрік тілдес халықтар бөлігінің
исламдануы ІХғ. соңы мен Х ғ. басында басталды. Қараханидтер және Сельджук
мемлекеттері пайда болуы кезеңінде дамудың шарықтау шегіне жетті. Қазіргі
Қазақстан аумағында Исламның таралу процесін түріктердің көшпелі өмірімен
байланыстырады. Ислам көшпелі халық арасында пайда болуы мүмкін емес, ол
дін отырықшы халық діні деген пікірлер кең таралған.
Қазіргі Қазақстан аумағында исламның таралу үрдісі бірнеше жүз жылдарға
созылды. Бірінші, ислам оңтүстік аудандарға тарады. Х ғасырдың соңында
Жетісу мен Сырдария халықтары арасында да ислам дін ретінде берік
бекітілді. Ислам Х ғасырда Жетісуда пайда болған Қараханидтердің түрік
империясы дініне айналды. Онда мұсылмандық идеология орын алып, ежелгі
түріктердің діні мен сенімі туралы жазылған. Кейбір аудандарда ислам
христиан дінімен бәсекелесті. Мысалы, несториандық наймандар арасында:
әсіресе Шығыс Қазақстаннан Орта Азияға, Жетісуға көшіп келген наймандар
арасында ХІІғ. аяғы мен ХІІІғ. басында кең етек алды. Тіпті наймандардың
ханы Күчүк хан мұсылмандарды аңдыды.
Исламның таралуы моңғол басқыншыларының әрекетінен таралуы баяу болды.
Олар Орта Азия және Қазақстанға (түріктер және моңғолдардың) өз дәстүрлі
діні бар халықтың жаңа топтарын басып ала отырып, көшпелі далаға ұдайы
жылжыды. Исламды насихаттау Берке хан тұсында Алтын Орда жанында
көшпенділер арасында (1255-1266) және Өзбек ханы тұсында (1312-1340)
басталды. Исламды уағыздаушылар қазақ даласына Поволжья мен орта Азиядан
ағылып келіп жатты. Олардың ішінде түрлі ағымдағы мұсылмандар болды.
Оңтүстік Қазақстанның көшпелі түркі халқы арасында сопылық бағытын ұстанған
мұсылмандар болды. Оңтүстік Қазақстанның көшпелі түркі халқы арасында
Сопылық бағытқа зор үлес қосқан Сайрамда туып-өскен Қожа Ахмет Яссауи
бабамыз болды. Оның өлеңдер жинағы Аллаһтың ұлылығын және құлшылықтың
қажеттігін уағыздады [4, 148-б.].
Көшпенділердің Исламға келуі бұл қоғамның барлық сатысы мұсылмандық
дінді қабылдады деген сөз емес. Қарпайым халық ата-бабаларынан қалған діни
сенімін ұстанып отырды. Қазақтардың өткен тұрмысын сипаттап отырған
бақылаушылар қазақтарды исламды үстіртін қабылдағанын негізге алады. Тіпті
ХІХ ғ. өзінде мұсылмандық Орта Азия халықтары арасына тарағандай қазақ
халқы арасынада етене жайыла қоймады. Тұрмыстық тәртіп ережелеріне орай
қазақтарда әйел оқшауланбады. Олар жапқышпен беттерін жаппады, еркектер мен
қыз балалар еркін араласты. Ал бірақ Исламға деген көзқарастары жылдан-
жылға күшейе берді. Мешіттердің саны бірте-бірте өсті. Оларды құруға жеке
адамдар, билер көмектесті. 1815 жылы хан болып сайланған Арынғазы сұлтанның
атымен қазақ өміріне Исламның етене енуі байланысты. Арынғазы халықты ата-
баба дәтүрімен емес, шариғат заңымен басқаруды ұйғарды.
Өткен ғасырдың айрықша құбылысы қатарына татарлардың қазақ даласына
молла болып келуін жатқызуға болады. Әдеттегі татар молдалары қазақ
қыздарына үйленіп, қазақ даласында сенімді адамдарға айналды. Орынборлық
үкіметтің сақтық шаралары (1832 ж. орынборлық шекара комиссиясы татарлар
мен башқұрттарға қазақ қыздарымен некелесуге тыйым салды) бұл үрдіске бөгет
жасай алмады. Білім берудің төмендігіне қарамастан қазақтар арасында
сауаттылық деңгейі жоғарылай бастады. Өлеңдер мен әндерді жазып алу дәстүрі
кең тарала бастады. Қазақ және татар тілінде жазылған кітаптар кең
сұранысқа ие болды. Сауатын ашумен бірге Исламның орнауы қатар жүрді.
Революция алдындағы жылдарда қазақтарға Поволжья мен Қырым татарлары
арасында қоғамдық-саяси қозғалыс болып қалыптасқан мұсылман идеяларының
модернизациясы (джадидизм) ене бастайды. Модернистердің негізгі
мақсаттарының бірі орта ғасырдағы схоластиканы уағыздауды доғарып, орыс
тілін оқыту. Бастапқыда қалада, кейін ірі тұрғын пунктерінде және ауылдарда
жаппай жаң әдістемелер, мектептер қатары көбейді, олар тың ойлардың тууына
себеп болды.
Орта Азия аумағы мен Қазақстанға Ислам VІІ ғасырдың екінші жартысында
Самарқанд, Бұхара, шаш, Насаф, Кеш, Хорезм, Мерв, Ходжент, Баласағұн,
Өзгент және Виса қалалары орналасқан Мауереннахрды жаулай бастаған
Омейядтар халифы Мағауия ибн Суфианның басқаруы тұсында келе бастады.
Қазақстанға Исламның орнығу үрдісі күрделі әрі қиын жағдайда болды. ІХ
ғасырда бұрын несториандықты қабылдаған қарлұқтар саманидтік жаулау
себебінен Исламды қабылдады. 893 жылы Таразда бүлінген несториандық шіркеу
орнына мешіт тұрғызылды. Осы уақыттан бастап қарлұқтар ислам дінін
қабылдады. Қараханидтер тұсында Ислам позициялары нығая түсті. Х – ХІІ ғ.ғ.
960 жылдан кейін пұтқа табынушылармен шайқас туралы батырлар аңыздарында
жырланған қараханидтердің солтүстік пен шығыстағы көршілес кәпірлерге қарсы
күресі белең алды. Бірақ алғашқыда ислам ең алдымен қалаларда, отырықшы
халық арасында тарайды. Орта Азия көшпенділері мен Қазақстан арасында
Исламның таралуына ерекше үлес қосқан Қожа Ахмет Яссауи болды. (Хазрет -
Сұлтан -ал - Арифин) (1103 – 116667), ол түркі мұсылмандары арасында
Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардан кейін тұрған қасиетті адам болып, ал
Түркістан қаласы кіші Мекке блып саналып кеткен.
Тарихи қайнарларға көз жүгіртсек, Ахмет Яссауидің ұстаздары сұлтан-
шейхтар деп танылады. Оны Абу Якуба Юсуф-әл-Бузенджирди ал-Хамаданидің
(1140 жыл бұрынғы Мерва, қазіргі Мара қаласы маңында жерленген) ізбасары
деп есептейді. Бір кездері Ахмет Яссауи бұқар қауымдары сопыларының басшысы
болған, бірақ негізінен оның әйгілі шығарма Диуани Хикмет-ті (Даналық)
жазған. 1196 жылы Диуани Хикмет қазақ тіліне аударылған.
Яссауи дәруіш орденінің негізін қалаушысы әрі жетекшісі болды. Орден
басқалай Ходжаг және Джахрия және Султанийя деп аталды. Түркі тайпалары
арасында Исламның таралуына бұл орден зор үлес қосты. Яссауидің ілімі
Бекташия және Нақшбандия сияқты ірі сопылық ордендердің пайда болуына негіз
болды. Хазрет сұлтанның жоғары руханилығына оның зиратында Тимурдың
бұйрығымен салынған сәулет кешені куә.
Осы тұрғыда Мәуереннахр мен Қазақ даласында ислам рөлінің айырмашылығы
анық көрінетін Тимур әмірі мен Тәуке ханының жинақтарын салыстырсақ
жеткілікті. Сонымен, Тимур жинақтарында (1370-1405) былай деп айтылған:
... мен Аллаһ дінің және Мұхаммед заның таратуды ұнаттым. Мен исламды әр
кезде және барлық жерде құптадым. Дін мен оның заңына сүйенбеген билік
құрдымға ұшырайтынын тәжірибе көрсетті. Мен әрбір өлкеге исламды ұстанушы
білгір қарияларды жібердім. Оларға исламға тыйым салынған істерден тиып,
білімдерін арттыру жолында мешіттер, медреселер, хәнәкәләр салдырттым. Әр
қалаға дін өкілдерін жіберіп, мұсылмандарға Құранды үйретуге және дін
жолындағы ғалымдардың пікірлерін дұрыс түсінулеріне жол аштым делінген.
Бәлкім, қараханидтардың басқару дәуірі келгенде көшпенділердің исламды
қабылдауы түркі тайапаларымен Орта және Алдыңғы Азия аймақтарымен
байланысының нығаюы арта түсті. Осы жағдайды тек қана қазақ этносы
генезисінің ерекшелігі деп түсіндіруге болмайды. Кейбір түсініктер бойынша
қазақтардың жүзге бөлінуі, яғни рулық маңыздылық, жүз ішіндегі әр тараптық
байланыстың ресей кезеңіне дейінгі реттеумен қамтамасыз ететін дала
мемлекетінің дәстүрі және елге маңызды мәселелердің құрылтайда шешілуі
қоғамдық қатынастар жүйесінде исламның маңыздылығын едәуір төмендетті.
Алтын орданың мұсылмандықты қабылдауы исламның ұстанымын нығайта түсті.
Бұл үрдіс Берке хан тұсында (1255-1266) басталды. 1283 ж. исламды Тудеменгу
ханы, содан соң өзбек хан қабылдайды. ХIV ғасырда Тимур тұсында ислам нығая
түседі.
Ары қарай Қазақстан аумақтарына ислам ұстанымдарының нығаюы араб
мемлекеттерінен келген дін таратушылардың көмегімен жүзеге асты.
ХVI-ХVII ғғ. Қазақтардың орта азия халықтарымен және еділ татарларымен
экономикалық және мәдени байланысы Қазақстанда исламның жедел таралуына
және әсерінің күшеюіне зор ықпалын тигізді. Сонымен қатар қазақтардың
заңдық-құқықтық қатынастары қазақ даласында қалыптасқан қарапайым құқықпен
анықталып отыр. Ол – Адат, немесе адаттың шариғатпен асасуы. Исламның
көптеген әлеуметтік құрылымын қамтығаны белгілі. Бұл адат пен шариғаттың
шекарасын анықтауда кедергі болды. Қазақ қоғанымында екі сенім сақталған.
Ол – ислам элементтері мен исламға дейінгі пұтқа табынушылық. Мысалы, ислам
балаларды жөргегінен астыру салтын жоққа шығармады (Бесік құда). Осы салтқа
сәйкес туыстық деңгейі алыс болған шақта, екі жақ өз балаларын жаңа мекеме
байланыстырады. Ислам қалың мал, әменгерлік сияқты осындай ежелгі салтқа
түсіністікпен қарады [5, 276-б.].
XVIII-XIX ғғ. Қазақстанда империя құрамына енгізе отырып, Ресейдің
исламға деген көзқарасы анықталды. Басқыншылықтың бастапқы сатысында ресей
өкіметі көшпенді халықтар арасында христиандықты таратты. Кейін нәтижесі
болмаған соң, бағыт исламды бақылауға ала отырып, тарату болды.
Р.Мустафинаның пікірінше, XIX ғ. аяғы мен XX ғ. Басында қазақтар
мұсылмандық ілім негіздерімен таныс болды, балаларын мұсылман мектептерінде
оқытты, мешітке барып тұрды. Бұл осы кезеңдегі исламның сипатына үстіртін
мінез қалыптастырды. Исламның ұстанымына патшалы өкіметтің көшпенді саясаты
елеулі әсерін тигізді. Далалы өлкеге орыстар мен украиндардың жоспарлары
түрде қоныс аударылуы XIX ғасырдың 70-жылдарында басталды. Ал жаппай 80-
жылдары қоныстана бастады. 1987 жылы орыс халқы саны Ақмола облысында –
56,7%, Оралда – 40,8%, Торғайда – 37,8%, Жетісуда – 23,5%, Семейде - 24%,
Сырдарияда – 6,2%. 1987 жылы Қазіргі Қазақстан аумағында қазақтар саны –
81,7%, 1914 ж. – 65,1% болды [6, 256-б.].
XVIIІ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында царизм исламды белсенді
түрде қолдады. Уфада мүфтият ұйымдастырылып, жаппай мешіттер салынды.
Қазақстанға ресей императоры Екатерина ІІ-нің жеке бұйрығымен дайындалған
молдалар, әсіресе татарлар жіберілді.
Республика Кеңестік өкімет құрылғаннан кейін ислам мешіттері заңсыз
түрде қуғын-сүргінге ұшырады. Көптеген мешіттер жабылды, қиратылды. Тек
1943 ж. діни кофессияға деген көзқарас өзгеріп, Орта Азия мұсылмандарының
рухани басқаруы қайта қалпына келтірілді, мешіттер қайта ашыла бастады.
Бұқарада молдалар дайындайтын Арабтар әлемі медресесі өз қызметін
жалғастырды.
Келесі ғасырларда исламның христиан дінімен арақатынасын өзіндік орны
болды: көпестік керуендермен түрлі конфессияның мәдениетті дәстүрі тарай
бастады. Солардың ішінде – түркі халықтары мен еуропа тайпалары мәдениетіне
күмәнсіз әсері еткен Ұлы Жібек Жолы. Осы әсер өмірдің барлық тараптарына:
мемлекеттік жүйені құрудан бастап қарапайым тұрмыстық деңгейге дейін
тарады.
XIX ғасырдың басынан келе жатқан исламға арқа сүйеген татарлардың
ұлттық сана-сезімі Ресей тарапынан қолдау тапты. Екатерина ІІ мен Николай І
Жарлықтары елде ислам дінін басыңқы дін етіп көрсетті. 1833 ж. Сенаттың
Жарлығымен мұсылмандардан өз дінінің барлық талаптарын орындаулары талап
етілді. 1865 жылы Түркістанның генерал-губернаторы сол аймақтың халқынан
талап етті. 1833 жылғы сегізінші ревизия қаулысына сәйкес Қырым татарлары
тіркеуден босатылды. Сөйтіп, өздері де байқамастан, өкімет исламға
негізделген татарлардың мәдени-саяси құлшыныстарын қолпаштап отырды.
Екатерина ІІ Қазан татарларына молдалар дайындайтын медресе ашуларына
рұқсат етті. XIX ғасырдың 2-жартысына дейін осы мектептер Ресей
империясының құрамына әлі кіре қоймаған Бұхарадағы мұсылмандардың діни
басқармасы қарауында болды. Көптеген татарлар діни білім алу үшін сол жаққа
барып тұрды. XIX ғасырдың екінші жартысынан қатар, әсіресе, 60-жылдарда
ислам халық мектептері түлектерінің саны артты. Сонымен қатар Ресей татар
кітаптарының саны да көбейе түсті [7, 56-б.].
XX ғасырдың басына ислам ресей өкіметіне империяның тұтастығына үрей
әкелетін күш ретінде қарастырылды. 1917 жылы мемлекетті басқару мәселесі
бойынша жалпықазақ сиезі өтті. Онда қазақ облыстарының аумақтық ұлттық
автономия құру мәселесі сөз болды. Орынборда өткен Екінші жалпықазақ
сиезіне Алаш қазақ-қырғыз автономиясын құру туралы ұсыныс жасаланып,
кейін ол бүкілресейлік Құрылтай жиналысында бекітілуге жіберілді. Аттас
саяси партия бағдарламасында шіркеудің мемлекеттен бөлінуі, заң алдында
барлық діндердің теңдігі, дін ұстанымының бостандығы, Қазақстан аумағында
бөлек мүфтияттың құрылуы жайында айтылды. Көптеген мәселелерді шешуге
шектеу қойылды. Молдалар тек неке қию, ажырасу, баланың дүниеге келуі мен
өлімді тіркеуге ған құзырлы еді.
1917 жылы қарашада өткен Бүкілресейлік құрылтай жиналысының сайлауынан
көптеген қазақтардың Алаш партиясы қолдайтыны көрініп тұр: Жетісу
губерниясында партия 57,5% дауым алса, Торғай мен Оралда 75%-дан алды.
Сонымен қатар, исламның болашағына қатысты көзқарас Қазақстанның солтүстік
аймағында тұратын ұлтшыл-демократтардың ғана көзқарасымен ғана шектеліп
қоймады. 1917 жылдың қыркүйегінде сиез делегаттары Түркістан және қазақ
мұсылмандары Мұсылман одағы партиясын құрылғанын паш етті. 1917 жылдың
қарашасында Қоқандта IV жедел жалпы түркілік съезд ашылды. Онда Түркістан
халық өкіметі (Түркістан автономиясы) құрылғаны жария етілді. Олар исламды
мемлекеттік дін деп қабылдады.
Кеңестік дәуірдегі еліміздегі ислам дінінің жағдайы туралы келесі
тарауымызда егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
Ислам дінін таратудың келесі сатысы қазақ даласында ХҮІІ-ХІХ ғғ.
Ресейдің ықпалымен тығыз байланысты болды. Бұл кезеңдерде көшпенділердің
арасында беделі мол сопылардың – ишандардың рөлі төмендеді. Сөйтіп, басқа
дін уағыздаушыларына жаппай қарсылық білдіруге қажетті ұйымдастырылған
идеялық жағдайлар болмады. Бұның барлығы қазақтардың әлсіз исламдық
санасымен қосылып, еуропалық елдердің билігіне душар болған басқа
мұсылмандық аймақтардағы секілді, Батысқа (Ресейге) қарсы діни реакйияның
туындауына әрекет етпеді. Американдық географ Шулер өзінің Түркістан
(1876 ж.) атты еңбегінде: Қырғыздар мұсылмандар болып есептелсе де, көбі
бекітілген діни принциптерді білмейді... Олар сирек дұға етеді, олардың
сенімі пұтқа табынушылық пен шаманизм элементтерімен араласып кеткен,-
деген. Ресейлік зерттеуші Левшин де сондай пікір білдіреді: қазақтар ислам
және политеистік культтарды араластырады, ораза ұстамайды, тек қазақ
даласында қызмет етіп жүрген орта азиялық және татар молдаларының арқасында
ғана исламизм өшпеген.
Патшалық Ресейде ислам діні буржуазиялық-помещиктік өкіметке қызмет
етті. Бұл кезде Ресей мемлекеті отарлар қаратып, территориясын кеңейтіп
жатыр еді. Самодержавие өзін отар халықтары алдында “дін бостандығын
жақтаушы” етңп көрсетті. Өйткені осының алдында ғана жүргізілген
миссионерлік саяссаттан, яғни басқа діндегілерді христиан дініне бағындыру
саясатынан ештеңе шықпаған болатын. Сондықтан ол отар ел халықтарының
дініне айрықша назар аударды да, бұлардың өз діндеріне деген сенімін
күшейте берді. Бұған отар ел халықтарын билеудегі аса маңызды шарттарының
бірі ретінде қарады. Патша үкіметі қазақ жерінде мұсылман дінінің ықпалын
күшейте түсуге қолдан келгенше күш жұмсады. Мемлекет қаржысына қалаларда
толып жатқан мешіттер салынды, құран мен басқа да діни кітаптап көп
тиражбен бастырылып шығарылды, құран тануға көмектесетін құралдар пайда
болды. Сопы Алдиярдың алланы сипаттап, мадақтайтын “Сипатлгазизин” деген
кітабы бастырылып, қазақ ауылдарына тегін таратылды.
Ислам дінін Қазақ өлкесіне бір орталықтан тарату үшін 1788 жылы ІІ
Екатерина Уфа қаласында діни-рухани мекеме құрды. Оны қазақтар Орынбор
өлкесінің муфтияты деп атады. Патша муфтиге қамқорлық жасап, мынадай да
жарлық жазды: муфтидің башқұрттардан бос жер сатып алуына, өзінің және
ұрпақтарының сол жерлерге орналасуына, жерді алып сатуына рұқсат етілсін.
Мұның үстіне үкімет барлық губернияларда губерниялық бас имам, уездер мен
болыстарда имамдар тағайындады.
Патшалаық Ресейде мешіт мемлекеттік аппараттың құрамды бөлігі болды.
Мұсылмандық діни идеология еңбекшілер санасына мешіттің көмегімен енгізіліп
отырылды. Дін ұстау міндетті саналды, әрбір адам туғаннан өлгенге дейін
молдалардың ұдайы және қатал бақылауында болды. Патша үкіметі ислам дінін
мейлінше қолдап, оған нарызылық білдірушілердің қандайына болсын тыйым
салды, дін ұстамайтын адамдарды күдікті адамдар қатарына қосып, олардың
соңынан тыңшылар қойды. Сөйтіп, дін иелері еңбекші адамның басқан ізін
аңдып отырды, ал құдайға сенуді қойып, дін парыздарын атқарудан бас
тартқандар қуғынға ұшыратылды. Сол кездегі патша жарлықтарының бірінде
Ресей мұсылмандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақ жеріне исламның таралуы.
1.1. Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері.
1.2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
2. Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні
2.1. Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері
2.2. Қазіргі заманғы дін мен мемлекеттің арақатынасы
2.3. Қазақ қоғамындағы ислам дінінің алатын орны
3. Қазақстан – дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
3.1. Қазақстан Республикасындағы діни қатынастың өзекті мәселелері
3.2. Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ислам дінінің бейбітшілік пен тыныштықты,
діндераралық, ұлтаралық татулықты, рухани бірлігімізді нығайтудағы игі
әсері өлшеусіз.
Қазақстан қоғамының экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуы және ішкі
саяси тұрақтылықтың, өркендеуінің негізгі шарттары – біздің негізгі
басымдылығымыз. Бұл жөнінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2003
жылы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндердің 1 съезінде: Менің
ойымша, біз сақтап және нығайтып отырған этникааралық және дінаралық
татулық түбегейлі және ауқымды қайта құрулар жүргізудегі негізгі тірек
болып отыр. Саяси, экономикалық және рухани саладағы жетістіктерімізді
қамтамасыз етті,- деген.
Бүгінгі таңда аса жоғарғы қарқынмен өсіп отырған жаһандану үрдісі
(экономикалық, ақпараттық және т.б.), халықаралық көші-қон ауқымының өсуі
жағдайында ауыспалы, өзара байланыстағы әлемдік қауымдастықта діндер рөлі
бұрынғыдан да өзекті мәселе болып отыр. Соның ішіндегі әлемдік дін ретінде
ислам діні де бар. Көптеген тақырыптармен қатар соңғы жылдары Ислам
феномені бұқаралық ақпарат құралдарында тартысты пікірталас тудырып
отырғандығы да анық. Өкінішке орай, оның ішінде кейбір жекелеген БАҚ Ислам
қауіпі, Ислам фундаментализмі туралы жалған пікірлер, анықталмаған,
шындыққа сәйкес келмейтін жала, жалпы алғанда қазіргі әлемдегі исламның
рөлі туралы кеңінен таратылуда.
Ислам әлемі (халқының тұрғындарының басым бөлігі ислам дінін ұстанатын
50-ге тарта мемлекет) 1,5 млрд. халықты қамтиды. Ислам өзінің ғылыми
негізінде мықты философиялық және рухани ілімі бар әлемдік толеранттық
діндердің бірі.
Біздің пікірімізше, болашақта исламның рөлі қазақстандық қоғамның
көптеген салаларында өз дамуын табады. 1990 жылдардың басында исламның
қайта дамуының алғашқы сатысымен салыстырғанда, ең алдымен, соңғы 15 жыдда
байқалып отырғандай исламға сенушілер санының өсуі есебінен, Қазақстан
аумағында исламның таралуы, исламға ғибадат ету көбеюде.
Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттері – дәстүрлі исламның таралу
аймағы. Бүгінгі Қазақстанда исламның даму мәселелері сұранысқа ие және тек
теоретикалық, дінтану жағынан ғана емес, сонымен бірге өмірлік,
қолданбалылық жағынан да қызығушылық тудырып отыр. Бүгінгі ислам –
еліміздің дамуындағы негізгі факторлардың бірі.
Саяси, экономикалық тасымалдауды атқарып отырған Қазақстан халықтарының
көпэтникалык, көпдінаралық құрамын еске ала отырып, қоғамның, діндердің,
мемлекеттің басты мәселелерін және өзара тиімді ықпал ету міндеттерін
анықтап алу қажет. Бірлескен келісімдер, талқылау жолдары арқылы қоғамның
рухани дамуы, адамгершілік негіздерін құруда исламның рөлін анықтау, ішкі
саяси, аймақтық, халықаралық, саяси тұрақтылықты сақтау мен нығайтуда жалпы
діни фактордың рөлін анықтау қажет.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егеменді еліміздегі ислам дінінің жағдайы
мәселесі қазіргі таңда көптеп талқылануда. Ол күн тәртібіндегі тақырып
болып табылады. Елімізде 2003 жылдан бастап әрбір үш жыл сайын өткізіліп
отырған әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі осының анық дәлелі
бола алады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
– Қазақ жеріне ислам дінінің келуі мен таралу кезеңдерін, ерекшеліктері
зертеу.
– Ислам дінінің бүгінгі таңдағы нақты жағдайын көрсету.
– Конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуының ошағы ретіндегі
Қазақстанның рөлін айшықтау және осы салада ұйымдастырылған
конференцияларды көрсету.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
Тәуелсіздік таңы атқаннан бері барлық салалармен қатар дініміз де өркен
жайып, халқымыз ата дінімен қауышты. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни
бағыттар мен миссионерлік ағымдардың қазақ жеріне көптеп келуі және
жаһандану дәуірінде батыс мәдениетінің ықпалы артып тұрған шақта
Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын
айшықтауды көздеп отырмыз.
Зерттеу әдістері. Жұмыста тарихи анализдерді салыстыру, сипаттама, және
типологиялық әдістер қолданылады.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Еліміздегі діни
бірлестіктер ұлтаралық келісім мен саяси тұрақтылықты нығайтуға үлес
қосуда. Қоғамның рухани және әлеуметтік адамгершілік деңгейіне діннің оң
ықпалы өсе түсуде.
Қазақстандағы қазіргі діни жағдай күрделі әрі сан-салалы. Қазақ
қоғамының рухани тұрғыдан жаңаруында дәстүрлі діндер маңызды рөл атқарады.
Елімізде ислам, христиандық және иудей діндерінің жалпы адамзаттық және
гуманистік құндылықтарының ұлтаралық және конфессияаралық келісім мен
татулықты орнықтырудағы атқаратын рөлі ерекше. Дәстүрлік діндер жасампаз
қоғамымызда достық пен өзара құрмет және түсінушілікті нығайтуға қызмет
етеді. Қазақ халқының руханияты мен мәдениеті ислам өркениеті мен
дүниесінің ажырамас бөлшегі. Елімізге ислам діні күшпен емес, бейбіт жолмен
енді.
Сонымен қатар, Ислам дініне қатысты туындап отырған жаңсақ пікірлердің
орынсыздығын дәлелдеп, Исламның осы мәселеге қатысты нақты және шынайы
көзқарасын айқындауды қажеттілігі туындап отыр. Осыған орай, Ислам дінінің
қоғамдағы ата дінімізге деген құрметті тереңдете түсудегі және оның бүгінгі
замандағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Жұмыстың құрлымы. Жұмыс кіріспеден және негізгі үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда қазақ жеріне исламның таралуы қарастырылып, оның
тигізген әсері мен исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері, сонымен
қатар, отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам
тақырыптары зерделенді.
Ал екінші тарауда Қазіргі қазақ қоғамындағы ислам діні, яғни
Қазақстандағы діни сенім және діни төзімділік мәселелері қамтылды. Сонымен
қатар, осы тарауда дін мен мемлекеттің арақатынасы мен қазақ қоғамындағы
ислам дінінің алатын орны секілді өзекті тақырыптарға орын бердік.
Үшінші тарауда Қазақстандағы дін мен өркениет үнқатысуының ошағы
көріністеріне тоқталдық. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы діни
қатынастың өзекті мәселелері мен Қазақстандағы конфессияаралық келісім мен
діндер үнқатысуы жағдайына тоқталдық.
Ал жұмыс соңында қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі келеді.
1. Қазақ жеріндегі исламның таралуы.
1.1 Қазақ жеріне исламның таралуы және оның тигізген әсері
Қазақ халқы ерте заманнан бері ислам дініндегі халық. Қазақ даласына
ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы
нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп
енгізілген жоқ. Біздің жеріміз ислам тарихында ғана емес, жалпы адамзат
тарихында аса маңызды уақиғалар болған жерлер.
Өздеріңізге белгілі, Орталық Азия аймағында исламның таралуы VII
ғасырдың екінші жартысынан, яғни бірінші омейяд халифі Мағауия Ибн Әбу-
Суфянның билік ету кезеңіңде басталады. Өзбекстан, Тәжікстанмен
салыстырғанда Қазақстан аумағында ислам дінінің орнығуы ұзақ және қиын
болды да, бірнеше ғасырларға созыдды.
Ғалымдар (тарихшылар, дінтанушылар) Қазақстандағы исламның таралуын
бірнеше сатыға бөледі.
Алғашқы сатысы – VIII-IX ғасырларда Еуразия даласына исламның енуі орын
алса, екінші кезең (X-XVII ғасырлар) ортағасырлық мемлекеттерде ислам
дінінің басым болуымен ерекшеленеді. Осылайша ислам X ғасырда Жетісудағы
Қараханидтер мемлекетіне енді. Кейінірек Алтын Ордада, қазақ хандықтарында
кеңінен таралып, орнықты.
Сонымен бірге Қазақстандағы исламнын екі ерекшелігін атап өту керек.
Біріншіден, исламның өздігінен ену сипаты. Екіншіден, ұзаққа созылу үрдісі
(VIII-ХМІ ғасырлар). Бұл өз кезегінде көшпелі ортадағы діннің синтетикалық
сипатына әсер етті.
XVI ғасырда исламның терендеп енуі хандар билігінің (көшпелі қоғамға
ғана тән) орталықтануына ғана емес, соған сәйкес қазақ тайпаларының
біртұтас этникалық қауымдастыққа бірігуіне де ықпалын тигізді.
XVIII ғасырдың басында исламның орнығуы Тәуке ханның Жеті жарғы
зандарында да айтылып, онда мұсылман дінін мемлекеттің қолдайтындығы туралы
жазылған.
XVIII-XIX ғасырдың соңында Қазақстандағы ислам тарихының үшінші сатысы
– Ресей империясының құрамына ену, суфизм рөлінің, Ресей отаршыл
әкімшілігінің исламға деген екі жақты саясатына қатысты татар молдаларының
миссионерлік қызметінің томендеу кезеңі. Бұл кезеңде қазақ дінбасылары
Орынбор мүфтиятының қарамағына енген болатын.
Исламнын күшеюіне этномиграция факторлары да әсер етті. XIX ғасырдың 70-
ші жылдарының соңы 80-ші жылдардың басында қалыптасқан отырықшы егін
шаруашылық дәстүрі бар екі ірі мұсылман қауымы – ұйғырлар мен дүнгендер
Қытайдың Іле өңірінен Жетісу аумағында қоныстанды. Бұл Қазақстанның
оңтүстігінде исламның бағытын күшейтті.
Қазақстан халқы этникалық құрамының қалыптасу ерекшеліктеріне әсер
еткен көші-қон процестері, ендігі жерде жекелеген мұсылман институттары
этникалық сипат алуына да ықпалын тигізді. Бұл исламға тән емес көрініс
екенін атап откен жөн. Осылайша XX ғасырдың басыңдағы орыс әкімшілігінің
арнайы құжаттарында Верный қаласындағы (қазіргі Алматы) сегіз мешіттің
болғандығы, олардың арасында татар, дүнген, ұйғыр, өзбек мешіттері
тіркелген.
Мешіттердің этникалық таңбалау дәстүрі кейін де және қазіргі күнде де
кездеседі, бұл Қазақстандағы этниқааралық тұрақтылықтың нығаюына кедергі
болады.
Қазақстандағы ислам тарихының төртінші қезеңі – XIX ғасырдың аяғы мен
XX ғасырдың басын қамтиды. XIX ғасырдың соңынан бастап Қазақстан
аумағындағы ислам бағытының нығаюы Ресей үкіметінің, отаршыл әкімшіліктің
талаптарына сай келмеді. Белгілі бір дәрежеде бұл сыртқы факторлармен
орыстүрік қатынастарының шиеленісуі, мұсылмандық сепаратизмнен сақтану
сылтауы, жергілікті мұсылмандардың Осман Түркиясымен байланысының өсуімен
байланысты болды. Нәтижесінде әр түрлі діни ағымдардың пайда болуы
панисламизмді насихаттау деп корсетілді.
Қазақстаңдағы ислам тарихының бесінші кезеңі – кеңес дәуірі. Исламға
деген саясат жалпы дінге қатысты саясат аясыңда жүргізілді. Қазақ діни
басқармасы 1923 жыддан кейін орталығы Уфа қаласы болып саналатын ішкі Ресей
және Сібір мұсылмандарының Орталық діни басқармасының қарамағына еңді.
20-жыддардың екінші жартысынан бастап тоталитарлық жүйенің діңдерге,
оның ішінде исламға қарсы қуғындау саясаты анық байқалды. Арнайы құжаттарда
исламнын антикеңестіқ сипаты 1920 жылдардың соңында исламмен күрес
еңбекшілердің тап жауымен күрес ретінде кең етек алды. Осылайша дінді,
оның ішінде исламды бұрмалау бағыты күшейтілді.
1941 жылы орталығы Ташкент қаласы болған, Орталық Азия және Қазақстан
мұсылмандарының діни басқармасы құрылды. Тоталитарлық саясат жүйесіндегі
барлық діни ұйымдар секілді, бұл басқарма да толығымен мемлекеттік
бақылауда болды.
Сонғы он жыддықтарда, яғни 80-жылдардың екінші жартысын толық, қамтыған
аралықта мемлекет тарапынан діндер бостандығын шектеу жоспарлы түрде
жүргізіліп, қоғамды діннен бездіру саясаты үстемдік етті.
Қазақстандағы ислам дамуының алтыншы (қазіргі) кезеңі. 1980 жылдардың
соңынан бастап Қазақстандағы исламның қайта жаңғыруы жүрді. Дінге деген
халықтың қызығушылығы арта түскені байқалады. Демократиялық қайта құрулар
халықтың дінге сенуін ғана емес, догматикалық жағына да қызығуға жол ашты
[1, 71-72-бб.].
Қазақстан тарихында алғаш рет 1990 жылы жеке мұсылман діни
басқармасының (муфтият) құрылуы маңызды, айтулы оқиға болып саналады.
Көптеген зерттеулердің пайымдауынша өте қатал кең көлемде жургізілген
тоталитарлық, мәні жағынан кенестік саяси жүйенің исламға деген ұстанымының
ектемдігін, 70 жыл бойы халықты діннен бездіру саясатын қолданғандығын, әрі
қеңестік кезеңге дейінгі уақытта қазақтарда ислам институтының аса
жетілмегендігін айта келіп, қазіргі Қазақстанда исламның дамуын тек қайта
даму деп қана қарастырмайды, оның жаңа сатысы деп таниды. Сонымен қатар
біздің піқірімізше, діни-рухани саладағы үрдістерді исламның қайта өрлеуі,
оны дәстүрлі тамырына қайта оралудың табиғи жолы деп тану қажет.
Дін, көпдінділік анықтамасы ҚР Діни сенім және діни бірлестіктердің
еркіндігі туралы Заңында айтылады [2]. Аталмыш Заң сарапшылардың пікірі
бойынша, кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттердегі діни ұйымдардың ережесін
жүйелеп отыратын зандардың ішіндегі анағұрлым либералды заң болып табылады.
1990 жылдан бастап, 15 жылдың ішінде, діни институттардың сандық және
сапалық өсуі анық байқалады. Егер 1990 жылы небәрі 670 діни бірлестік
болса, ал 2005 жылы – 3259 діни бірлестік болды. Демек 5 есе өсу байқалады.
2005 жылғы есеп бойынша Қазақстан Республиқасындағы діни бірлестіктер
төмендегідей болған:
• Ислам - 1766 (1990 жылы барлығы 46);
• Орыс православиялық шіркеуі – 255 (62);
• Рим-католиктік шіркеуі – 90 (42).
Басқа да бірлестіктер бойынша сенушілер санының өскенін байқаймыз. Бір
ғана лютеран бірлестігіндегілердің қысқарғаны байқалады. Мұның себебі 1989-
2005 жылдар аралығында Қазақстаннан неміс ұлтының Германияға көптеп көшуі
себеп болды.
Діни бірлестіктерге 2369 ғибадат ететін орындар, соның ішінде
мұсылмандар мешіті 1643, православтар шіркеуі 229, католиктер қостелі 74,
синагогтар 10, бес жүзге жуық протестанттар және басқа да шіркеулер жатады.
Тарихшы, политолог ретінде Қазақстан тарихындағы мұсылман діни
басқармасының маңызын айтар едім. Ел билеуде әрі діни, зайырлы билікті бір
ғана адам басқарған кейбір Шығыс мұсылман елдерінен біздегі айырмашылық,
қазақ хандықгарында дін өкілдері зайырлы, саяси билікке араласпады.
Имамдар, молдалар халықты адамгершілік діни тәрбиеге, діни білімге үйретіп,
қоғамнын (әлеуметтік қатынастары мен құрылымында маңызды рөл атқарды.
Сондай-ақ XУІ-ХІХ ғасырларда мұсылман дін өкіддері тек ислам ілімін таратып
қана қоймай, негізінен мәдениет пен білімнің таратушылары болып табылды.
Сол тұстағы қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси құрылымының құрамына
мұсылмандық дінбасылары енді. Заманымыздың қажеттілігі мен талаптарына
жауап бере алатын билік жүйесіңдегі өзара бөлісу айқын байқалды. Қазақ
қоғамыңдағы жоғары билеушілер – хаңдар сайланбалы болды. Сот билігі
сайланушылардын (заң өкілдері) қолында, яғни билердің қолыңда болды.
Осылайша, билер (судьялар) немесе әлеуметтік-саяси институттардың өзіндік
демократиялык сипаты болды.
Тамыры сонау тереңге кететін ежелгі түрік дәуірінен қалыптасқан
дәстүрлі саясаттан бастау алған қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси даму
ерекшелігі дала демократиясының негізгі тірегі екендігін баса айтқым
қеледі. Қазақ сөзінің этнонимінің өзі азат адам дегенді білдіреді.
Біздің жеріміз ислам тарихында ғана емес, жалпы адамзат тарихында аса
маңызды уақиғалар болған жерлер. Аллаһ тағала адамдарға Аллаһ тартқан
желіден (діннен) бекем ұстанып, айырылмаңдар (әл-Имран сүресі, 103) деп,
Ақиқатында Аллаһ алдында қабыл болатын дін – ислам діні (әл-Имран сүресі,
19) деп таза ақиқат дін – исламды жіберді. Бірлікке, ынтымаққа негізделіп,
ізбасарларын имандылыққа ұйытатын, рух тазалығын уағыздайтын асыл дін
идеясын ту еткен мұсылмандар осылайша ақырғы дінді қазақ даласына алып
жетті.
Этномәдениеті алуантүрлілігімен ерекшеленетін бұрынғы Кеңестік
мемлекеттердің қазіргі әлеуметтік-саяси дамуына әсер ететін факторлардың
ішінде діннің маңызы зор. Ол қазіргі кезде өзіндік саяси күшке айналуда.
Бір жағдайаларда конфессионалдық фактор, этникаралық қарама-қайшылықтар мен
даулар туғызса, басқа жағдайларда ол саяси үрдістерде жетекші күшке айналу
мүмкін. Кез келген жағдайда діннің әлеуметтік-саяси дамуға араласуы
конфликтогендік факторлар санын көбейтеді. Мұнымен белгілі бір діни
идеологиядан тәуелділік болады.
Сонымен бірге бұл территориядағы исламның қазақша нұсқасы туралы айтуға
рұқсат ететін бір қатар ерекшеліктері бар. Олардың бірі – қазіргі Қазақстан
территориясына исламның енуі мен оның территориясының исламизациясы
арасындағы уақыттың ұзаққа созылуы. Бұл екі нүкте арасында ҮІІІ – ХҮІ
аралығында бірнеше ғасырлар жатыр. Дегенмен ХҮІІІ ғасырдың өзінде исламның
жаппай сана деңгейінде діни доктрина және өмір сүру қалпы ретінде
қабылдануы әлсіз болды. Бұл кең дала зонасына белгілі бір діни дәстүрдің
берік сақталуы тән емес. Қазақстан территориясында ислам эволюциясын талдау
Орталық Азияның бұл аймағындағы исламизацияның ерекшелігін түсінуге
мүмкіндік береді.
Ислам дінінің келу тарихы Орталық Азияның бұл бөлігінде ислам діні
таралуының деңгейі мен ауқымдылығына әсер еткен бірнеше маңызды сатылардан
өтті. Исламның территорияға ену үрдісі бір уақытта жүзеге аспай, бірнеше
ғасырларға, тіпті, ХҮІ ғасырға дейін созылды.
Бірінші саты – ҮІІІ-ІХ ғасырларда қазіргі Қазақстан территориясы кірген
байтақ еуразиялық далалық зонасына исламның енуі. Бұл сатының ерекшеліктері
кейінгі исламизациялау үрдістерінің табиғатына едәуір әсер етті.
Біріншіден, көрші аймақтардың қалалық орталықтарымен (Мәуреннахр)
салыстырғанда, Қазақстан аймағы көшпенді мал шаруашылықты зонасы болды. Тек
оңтүстік-шығыс бөлігінде ғана егін шаруашылығы, қалалық мәдениет дамыды.
Дәл осы аймақтарда ислам кеңінен таралды.
Екіншіден, Қазақстан территориясында исламның енуі кезеңінде рухани-
діни өмірі алуантүрлілігімен ерекшеленген ежелгі түрік көшпенді тайпалар
өмір сүріп жатты. Ежелгі дәуірлерден бастап, мұнда әртүрлі мәдени-
идеологиялық жүйелер дамыды: табиғатқа табыну және аруақтарға сену, магия,
аспанға (Тәңірге) табыну. Бұл сенімдерге, біріншіден, шығыс-ирандық
зороастризм едәуір әсерін тигізді. Исламизациялау басында аймақта шығыс-
христиандық ілімдер: несториандық, манихейшілдік кеңінен етек жайды. Келесі
оңтүстік-шығыс қалаларда христиандық шіркеулер қызмет етті: Тараз, Сығанақ.
ХІҮ ғасырдың аяғында көшпенді тайпалардың арасында несториандық шіркеудің
түрік митрополит миссиясы болды. Әртүрлі мәдени дәстүрлердің өзара әсері
исламға дейінгі мәдени таптқа тән синкретизмді туғызды. Бұл таптың ішінде
ежелгі түрік сенімдері жақсы сақталды. Олар исламмен біріге отырып,
нәтижесінде қазақ қоғамының дәстүрлік өмірінің мәдени негізін құрады.
Үшіншіден, көшпенді халықты исламға бағыттауда негізгі рөлді Мәуреннахр
қалалық орталықтарынан, негізінен Бұхардан шыққан накшбандийа, яссауйа,
кадирия секілді бірлестіктердің суффистік миссионерлері атқарды. Басқа бір
қатар мұсылмандық аймақтармен салыстырғанда, бұл жерде суффистік ағайындар
безгендік болып саналған жоқ, ресми және халық исламының арасында
айырмашылық болған жоқ. Сөйтіп, аймаққа исламның әрі қарай енуінің және
оның саяси өмірге әсері мұсылманға дейінгі дәстүрмен, монғол
шапқыншыларынан кейін монғол идеологиясымен тығыз байланысты болды. Бұл
үрдістер идеялардың соғысы нәтижесі емес, әртүрлі идеялардың бейімделу
болды.
Кейінгі кезеңдерде ХҮІ ғасырда қазақ халқының түзіліп, исламның енуі
жоғарғы биліктің нығайып, әртүрлі қазақ тайпаларының біртұтас этникалық
қоғамға бірігуіне әрекет етті. Бұл кезде қазақтар діни ұқсастықтарын
анықтап, өздерін мұсылман-сүнниттер деп есептеді. Дегенмен, ислам
сенімінің синкретизмі толық жеңілмеді: құрамына исламға дейінгі сенімдердің
элементері енген халық исламы формасында далада таралған діни көріністер
мен салттарға бұрынғыдай аруақтарға сену, шаманизм, анимизмнің күшті
элементтері кірді. Сәйкесінше, имам, кади, молда тұлғасында мойындалатын
ислам өкілдері, мұсылмандық руханилықтың ұйымдастырылған құрылымдары әлсіз
дамыды.
Бастапқыда ислам отырықшы түркілер арасында, қалалар мен ірі қоныстарда
таралды. Ибн Хордадбехтің түркі қалаларының тізімінде Фараб қаласындағы
мұсылман әскери топтарымен қатар түркі-қарлұқтардың әскери бөлімшелері де
бар. Түркілердің барлық қалалар саны – 16. Көшпенділерге қалам алдымен
Қазақстанда қалалық дін ретінде қалыптасқан. Ислам бұқара халыққа дүниедегі
байлықтан, сараңдықтан, ақы алудан бас тартуға шақырумен ұнады. Біртіндеп
идеологиялық және ұжымдық қауым қалыптасты, ол адам өмірінің тұрақтылығын,
өмірін, денсаулығы мен игілігін қорғады. Тұрғындардың исламды қабылдауы
қоғамның тұрақтылығы мен топтасуын арттыратын маңызды фактор болып
табылады. Ислам бұл жерлерге бір құдай – Аллаһқа табынуды алып келді.
Ислам діні Қазақстанға кеш таралды. ІХ-Х ғасырларда ислам діні
Қазақстанның тек оңтүстік аудандарын ғана, егіншілік аудандарының
феодалдарын ғана қамтыды. Онда да бұл дінді байлар, үстем таптар қабылдады,
ал еңбекші бұқара көп уақытқа дейін бұрынғы дінде қалып келді. Орталық
және Солтүстік Қазақстан көшпелі қазақтары мұсылман дінін кейінірек
қабылдады. Олар ХҮ ғасырға дейін өздерін мұсылманбыз деп санамады. Оған
дейін руды ру басы феодалдар басып келді. Кейіннен рулық құрылыс ыдырай
бастаған кезде үстемдік жүргізу тәсілдері өзгереді. Ру басылары,
ақсақалдар, байлар мен билер ислам дініне табан тірейді, оны өздерінің
идеологиялық құрылымына айналдырып, халық санасына мұсылмандық, діншілдік
көзқарастарды сіңіруды мақсат етеді. Сол мақсатпен олар ислам дінін қазақ
сахарасында таратуға ат салысады.
Исламизациялаудың келесі сатысы қазақ даласында ХҮІІ-ХІХ ғғ. Ресейдің
ықпалымен тығыз байланысты. Ол турасында келесі тарауларымызда толығырақ
тоқталатын боламыз.
Сөйтіп, ислам діні IX-X ғасырларда сүнниттік бағытта бірте-бірте нығая
бастады. Әйтсе де ғылым мен білім, ізгілік пен игілік әкелген дініміздің
қазақ жеріне түгел тарап, біржола орнығуына әлі де біраз уақыт қажет еді.
Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам
дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра
түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы
алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін,
мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады. Ал ислам діні болса, халықты рухани
жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін
бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің
бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып,
ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В.: ХІІІ
ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы
және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді – деп жазуына
қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық
жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты.
Әбу Ханифа жол салған суниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз,
басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ
тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы өз
кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық
қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды.
Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір
сүрді. Сол себепті де қазақтардың әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын
сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің
көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары
бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде дінді таратушылар да де қазақ
тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, құқықтық нормаларын, мәдени
жетістіктерін лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардың бәрін
исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.
Араб қолбасшысы Кутейб ибн Мүслім әскері Қазақстанның оңтүстігіне 714ж.
ҮІІ ғ. басып кірді. Қазақстан тұрғындарының исламдануы осы кезден
басталады. Осы кезде Мауеренахрдағы бауырластарына үнемі қол ұшын беріп
отыратын Түркеш қағанаты Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне
үлкен қауіп төндірді, себебі олар Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант
пен Бұхараның автохтонды тұрғындарын қолдап отыру үшін әскер жіберіп
отырды. Арабтардың Испиджабқа (Сайрам) жоғарғы түркештердің қолбасшысы Әбу
Мырзақым (Сүзеген) қаған араб экспанциясына сәтті тойтарыс берді. Басында
арабтар Оңтүстік Қазақстаннан кетуге мәжбүр болды. 737 ж. қарай түркеш атты
әскерінің көмегімен Мауереннахр әскері жерлерін шетелдіктерден тазартты.
Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін
әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан
бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады [3, 67].
Б. Ғафуров: 714 ж. Кутейб Шашқа қайтадан шабуыл жасады. Ол Шашты өз
ордасына айналдырып, Испиджаб бағытында жорыққа аттанды. Кутейбті бұл
қаланың сауда орталығы екендігі емес, оның стратегиялық маңызы қызықтырады:
Испиджабты алып, Кутейб Орта Азиялық одақтастарына көмекке ұмтылған түркі
әскерінің жолын қиып тастауға талпынды,– деп жазды.
Ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасында әдет-ғұрыптардың
нормалары қоғамның бірден-бір заң реттегіші ролін атқарды. Оның да себебі
бар еді. Әуелі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты
басқалардан томаға тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік
идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет-ғұрып заң нормалары тек үстем
тапқа ғана емес, жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені
туыс-туыстарымен ру-ру болып көшіп-қонған қазақтарда ру намысы күштірек
еді. Бұл төменгі таптың өз туыстастары үстем тапқа қарсылығын тежеп
отырды.
Арабтар Мауараннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана
жаулап алуға қолы жетті. Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслим ішкі
қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияға қоныстанған түркі тайпаларын басып
алды. Сөйтіп, 705 жылдың өзінде-ақ бүкіл Орта Азияны уысында ұстады. Балхты
басып алған Кутейб ибн Муслим Бұхарға ұмтылды. Соғдылар мен түркі тайпалары
арасына от салу нәтижесінде Бұхарды алды. Ауыр шайқастардан соң соғдылықтар
астанасы Самарқан қолға түсті.
Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхарды бірнеше қайтара
алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз
ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде
қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі
арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп,
бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған.
Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет-
ғұрыптарын ығыстыра алмады. Қайта олармен санасуларына тура келді. Өз ата-
баба дәстүрлерін көбірек ұстанған қазақтарды дінсіздер деп атады. Оларға
қарсы ғазауат соғысына шақырулар да сондықтан. Бұл қазақи, өзіндік
сипатқа ие дәстүрдің ұзақ дәуірді иеленген тарихы бар. Олардың гүлденген,
күйзелген дәуірлері де бар. Мұндай жайт дүние жүзі халықтарының кез-
келгендерінің бастарында да бар.
Қазақтардың өзіндік ерекшелік пен сипатқа ие болған елді басқару
формалары, экономикалық жүйесі, рухани қажеттілігін қанағаттандырарлық
өнері. Заңдары мен мінез-құлықтық кодекстері болған. Ұзақ дәуірлер бойы
жазба мәдениеті мардымсыз дамыған қазақтардың (өйткені көшпенді тұрмыс кешу
мектептер ұстауға мүмкіндік бермеді) ауызекі шығармашылық дәстүрі күшті
дамыған. Әсіресе жас ұрпақты тәрбиелейтін үлгі-насихат жырлары, мақал-
мәтелдері қандай мол, әрі қандай терең еді десеңізші! Бұлар тек құрғақ ақыл-
кеңес емес, нәрлі де мазмұнды ғибраттар.
Ислам орта ғасырларда қазақ даласында бұрын болған қалалар мен
қорғандар, қамалдар мен кенттердің іргетасын нығайтып қана қоймай, өзге де
шаһарлардың ірге тебуіне ықпал етті. Исламды уағыздайтын мешіттер мен
медреселер, ғылым-білім ошақтары бой көтерді. Отырардың шығысындағы Сайрам,
Манкент, Тараз, Түймекент, Құлан, Меркі, Аспара, Баласағұн, Шу қалалары
ғана емес, Сыр бойындағы Сүткент, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сауран, секілді
өзге де қалалар, Қаратаудың теріскейінлегі Құмкент, Ақтөбе, Бабата,
Саудакент, Созақ қалалары жандана бастады. Бұл шаһарлардың көпшілігі араб,
парсы дүниесі, мен ондағы ғылыми-мәдени ошақтармен байланыста болды.
Араб тілі бірнеше ғасырлар бойы Орта Азияда ғылым мен білімнің тілі
болды. Отырарлық Әбу Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер
Таяу және Орта Шығыс елдерінде білімін молықтырып, әлем мәдениетінің алтын
қорынан орын алатын классикалық шығармалар қалдырды.
Дегенмен, X-XII ғасырларда тек араб тілі ғана емес, сондай-ақ бірте
бірте жергілікті халықтың түркі тілінде де шығармалар дүниеге келе бастады.
Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашғари, Қожа Ахмед Яссауи салған дәстүрді XVI-
XVII ғасырларда Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали би Қосымұлы Жалайырилер
жалғастырды. Солайша ислам өркениеті орта ғасырлардан күні кешеге дейін
Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетіне, рухани өміріне үлкен әсер
етті [4, 147].
1. 2. Исламның Қазақстанға келуінің саяси аспектілері.
Орта Азия мен Шығыс Түркістанның түрік тілдес халықтар бөлігінің
исламдануы ІХғ. соңы мен Х ғ. басында басталды. Қараханидтер және Сельджук
мемлекеттері пайда болуы кезеңінде дамудың шарықтау шегіне жетті. Қазіргі
Қазақстан аумағында Исламның таралу процесін түріктердің көшпелі өмірімен
байланыстырады. Ислам көшпелі халық арасында пайда болуы мүмкін емес, ол
дін отырықшы халық діні деген пікірлер кең таралған.
Қазіргі Қазақстан аумағында исламның таралу үрдісі бірнеше жүз жылдарға
созылды. Бірінші, ислам оңтүстік аудандарға тарады. Х ғасырдың соңында
Жетісу мен Сырдария халықтары арасында да ислам дін ретінде берік
бекітілді. Ислам Х ғасырда Жетісуда пайда болған Қараханидтердің түрік
империясы дініне айналды. Онда мұсылмандық идеология орын алып, ежелгі
түріктердің діні мен сенімі туралы жазылған. Кейбір аудандарда ислам
христиан дінімен бәсекелесті. Мысалы, несториандық наймандар арасында:
әсіресе Шығыс Қазақстаннан Орта Азияға, Жетісуға көшіп келген наймандар
арасында ХІІғ. аяғы мен ХІІІғ. басында кең етек алды. Тіпті наймандардың
ханы Күчүк хан мұсылмандарды аңдыды.
Исламның таралуы моңғол басқыншыларының әрекетінен таралуы баяу болды.
Олар Орта Азия және Қазақстанға (түріктер және моңғолдардың) өз дәстүрлі
діні бар халықтың жаңа топтарын басып ала отырып, көшпелі далаға ұдайы
жылжыды. Исламды насихаттау Берке хан тұсында Алтын Орда жанында
көшпенділер арасында (1255-1266) және Өзбек ханы тұсында (1312-1340)
басталды. Исламды уағыздаушылар қазақ даласына Поволжья мен орта Азиядан
ағылып келіп жатты. Олардың ішінде түрлі ағымдағы мұсылмандар болды.
Оңтүстік Қазақстанның көшпелі түркі халқы арасында сопылық бағытын ұстанған
мұсылмандар болды. Оңтүстік Қазақстанның көшпелі түркі халқы арасында
Сопылық бағытқа зор үлес қосқан Сайрамда туып-өскен Қожа Ахмет Яссауи
бабамыз болды. Оның өлеңдер жинағы Аллаһтың ұлылығын және құлшылықтың
қажеттігін уағыздады [4, 148-б.].
Көшпенділердің Исламға келуі бұл қоғамның барлық сатысы мұсылмандық
дінді қабылдады деген сөз емес. Қарпайым халық ата-бабаларынан қалған діни
сенімін ұстанып отырды. Қазақтардың өткен тұрмысын сипаттап отырған
бақылаушылар қазақтарды исламды үстіртін қабылдағанын негізге алады. Тіпті
ХІХ ғ. өзінде мұсылмандық Орта Азия халықтары арасына тарағандай қазақ
халқы арасынада етене жайыла қоймады. Тұрмыстық тәртіп ережелеріне орай
қазақтарда әйел оқшауланбады. Олар жапқышпен беттерін жаппады, еркектер мен
қыз балалар еркін араласты. Ал бірақ Исламға деген көзқарастары жылдан-
жылға күшейе берді. Мешіттердің саны бірте-бірте өсті. Оларды құруға жеке
адамдар, билер көмектесті. 1815 жылы хан болып сайланған Арынғазы сұлтанның
атымен қазақ өміріне Исламның етене енуі байланысты. Арынғазы халықты ата-
баба дәтүрімен емес, шариғат заңымен басқаруды ұйғарды.
Өткен ғасырдың айрықша құбылысы қатарына татарлардың қазақ даласына
молла болып келуін жатқызуға болады. Әдеттегі татар молдалары қазақ
қыздарына үйленіп, қазақ даласында сенімді адамдарға айналды. Орынборлық
үкіметтің сақтық шаралары (1832 ж. орынборлық шекара комиссиясы татарлар
мен башқұрттарға қазақ қыздарымен некелесуге тыйым салды) бұл үрдіске бөгет
жасай алмады. Білім берудің төмендігіне қарамастан қазақтар арасында
сауаттылық деңгейі жоғарылай бастады. Өлеңдер мен әндерді жазып алу дәстүрі
кең тарала бастады. Қазақ және татар тілінде жазылған кітаптар кең
сұранысқа ие болды. Сауатын ашумен бірге Исламның орнауы қатар жүрді.
Революция алдындағы жылдарда қазақтарға Поволжья мен Қырым татарлары
арасында қоғамдық-саяси қозғалыс болып қалыптасқан мұсылман идеяларының
модернизациясы (джадидизм) ене бастайды. Модернистердің негізгі
мақсаттарының бірі орта ғасырдағы схоластиканы уағыздауды доғарып, орыс
тілін оқыту. Бастапқыда қалада, кейін ірі тұрғын пунктерінде және ауылдарда
жаппай жаң әдістемелер, мектептер қатары көбейді, олар тың ойлардың тууына
себеп болды.
Орта Азия аумағы мен Қазақстанға Ислам VІІ ғасырдың екінші жартысында
Самарқанд, Бұхара, шаш, Насаф, Кеш, Хорезм, Мерв, Ходжент, Баласағұн,
Өзгент және Виса қалалары орналасқан Мауереннахрды жаулай бастаған
Омейядтар халифы Мағауия ибн Суфианның басқаруы тұсында келе бастады.
Қазақстанға Исламның орнығу үрдісі күрделі әрі қиын жағдайда болды. ІХ
ғасырда бұрын несториандықты қабылдаған қарлұқтар саманидтік жаулау
себебінен Исламды қабылдады. 893 жылы Таразда бүлінген несториандық шіркеу
орнына мешіт тұрғызылды. Осы уақыттан бастап қарлұқтар ислам дінін
қабылдады. Қараханидтер тұсында Ислам позициялары нығая түсті. Х – ХІІ ғ.ғ.
960 жылдан кейін пұтқа табынушылармен шайқас туралы батырлар аңыздарында
жырланған қараханидтердің солтүстік пен шығыстағы көршілес кәпірлерге қарсы
күресі белең алды. Бірақ алғашқыда ислам ең алдымен қалаларда, отырықшы
халық арасында тарайды. Орта Азия көшпенділері мен Қазақстан арасында
Исламның таралуына ерекше үлес қосқан Қожа Ахмет Яссауи болды. (Хазрет -
Сұлтан -ал - Арифин) (1103 – 116667), ол түркі мұсылмандары арасында
Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардан кейін тұрған қасиетті адам болып, ал
Түркістан қаласы кіші Мекке блып саналып кеткен.
Тарихи қайнарларға көз жүгіртсек, Ахмет Яссауидің ұстаздары сұлтан-
шейхтар деп танылады. Оны Абу Якуба Юсуф-әл-Бузенджирди ал-Хамаданидің
(1140 жыл бұрынғы Мерва, қазіргі Мара қаласы маңында жерленген) ізбасары
деп есептейді. Бір кездері Ахмет Яссауи бұқар қауымдары сопыларының басшысы
болған, бірақ негізінен оның әйгілі шығарма Диуани Хикмет-ті (Даналық)
жазған. 1196 жылы Диуани Хикмет қазақ тіліне аударылған.
Яссауи дәруіш орденінің негізін қалаушысы әрі жетекшісі болды. Орден
басқалай Ходжаг және Джахрия және Султанийя деп аталды. Түркі тайпалары
арасында Исламның таралуына бұл орден зор үлес қосты. Яссауидің ілімі
Бекташия және Нақшбандия сияқты ірі сопылық ордендердің пайда болуына негіз
болды. Хазрет сұлтанның жоғары руханилығына оның зиратында Тимурдың
бұйрығымен салынған сәулет кешені куә.
Осы тұрғыда Мәуереннахр мен Қазақ даласында ислам рөлінің айырмашылығы
анық көрінетін Тимур әмірі мен Тәуке ханының жинақтарын салыстырсақ
жеткілікті. Сонымен, Тимур жинақтарында (1370-1405) былай деп айтылған:
... мен Аллаһ дінің және Мұхаммед заның таратуды ұнаттым. Мен исламды әр
кезде және барлық жерде құптадым. Дін мен оның заңына сүйенбеген билік
құрдымға ұшырайтынын тәжірибе көрсетті. Мен әрбір өлкеге исламды ұстанушы
білгір қарияларды жібердім. Оларға исламға тыйым салынған істерден тиып,
білімдерін арттыру жолында мешіттер, медреселер, хәнәкәләр салдырттым. Әр
қалаға дін өкілдерін жіберіп, мұсылмандарға Құранды үйретуге және дін
жолындағы ғалымдардың пікірлерін дұрыс түсінулеріне жол аштым делінген.
Бәлкім, қараханидтардың басқару дәуірі келгенде көшпенділердің исламды
қабылдауы түркі тайапаларымен Орта және Алдыңғы Азия аймақтарымен
байланысының нығаюы арта түсті. Осы жағдайды тек қана қазақ этносы
генезисінің ерекшелігі деп түсіндіруге болмайды. Кейбір түсініктер бойынша
қазақтардың жүзге бөлінуі, яғни рулық маңыздылық, жүз ішіндегі әр тараптық
байланыстың ресей кезеңіне дейінгі реттеумен қамтамасыз ететін дала
мемлекетінің дәстүрі және елге маңызды мәселелердің құрылтайда шешілуі
қоғамдық қатынастар жүйесінде исламның маңыздылығын едәуір төмендетті.
Алтын орданың мұсылмандықты қабылдауы исламның ұстанымын нығайта түсті.
Бұл үрдіс Берке хан тұсында (1255-1266) басталды. 1283 ж. исламды Тудеменгу
ханы, содан соң өзбек хан қабылдайды. ХIV ғасырда Тимур тұсында ислам нығая
түседі.
Ары қарай Қазақстан аумақтарына ислам ұстанымдарының нығаюы араб
мемлекеттерінен келген дін таратушылардың көмегімен жүзеге асты.
ХVI-ХVII ғғ. Қазақтардың орта азия халықтарымен және еділ татарларымен
экономикалық және мәдени байланысы Қазақстанда исламның жедел таралуына
және әсерінің күшеюіне зор ықпалын тигізді. Сонымен қатар қазақтардың
заңдық-құқықтық қатынастары қазақ даласында қалыптасқан қарапайым құқықпен
анықталып отыр. Ол – Адат, немесе адаттың шариғатпен асасуы. Исламның
көптеген әлеуметтік құрылымын қамтығаны белгілі. Бұл адат пен шариғаттың
шекарасын анықтауда кедергі болды. Қазақ қоғанымында екі сенім сақталған.
Ол – ислам элементтері мен исламға дейінгі пұтқа табынушылық. Мысалы, ислам
балаларды жөргегінен астыру салтын жоққа шығармады (Бесік құда). Осы салтқа
сәйкес туыстық деңгейі алыс болған шақта, екі жақ өз балаларын жаңа мекеме
байланыстырады. Ислам қалың мал, әменгерлік сияқты осындай ежелгі салтқа
түсіністікпен қарады [5, 276-б.].
XVIII-XIX ғғ. Қазақстанда империя құрамына енгізе отырып, Ресейдің
исламға деген көзқарасы анықталды. Басқыншылықтың бастапқы сатысында ресей
өкіметі көшпенді халықтар арасында христиандықты таратты. Кейін нәтижесі
болмаған соң, бағыт исламды бақылауға ала отырып, тарату болды.
Р.Мустафинаның пікірінше, XIX ғ. аяғы мен XX ғ. Басында қазақтар
мұсылмандық ілім негіздерімен таныс болды, балаларын мұсылман мектептерінде
оқытты, мешітке барып тұрды. Бұл осы кезеңдегі исламның сипатына үстіртін
мінез қалыптастырды. Исламның ұстанымына патшалы өкіметтің көшпенді саясаты
елеулі әсерін тигізді. Далалы өлкеге орыстар мен украиндардың жоспарлары
түрде қоныс аударылуы XIX ғасырдың 70-жылдарында басталды. Ал жаппай 80-
жылдары қоныстана бастады. 1987 жылы орыс халқы саны Ақмола облысында –
56,7%, Оралда – 40,8%, Торғайда – 37,8%, Жетісуда – 23,5%, Семейде - 24%,
Сырдарияда – 6,2%. 1987 жылы Қазіргі Қазақстан аумағында қазақтар саны –
81,7%, 1914 ж. – 65,1% болды [6, 256-б.].
XVIIІ ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында царизм исламды белсенді
түрде қолдады. Уфада мүфтият ұйымдастырылып, жаппай мешіттер салынды.
Қазақстанға ресей императоры Екатерина ІІ-нің жеке бұйрығымен дайындалған
молдалар, әсіресе татарлар жіберілді.
Республика Кеңестік өкімет құрылғаннан кейін ислам мешіттері заңсыз
түрде қуғын-сүргінге ұшырады. Көптеген мешіттер жабылды, қиратылды. Тек
1943 ж. діни кофессияға деген көзқарас өзгеріп, Орта Азия мұсылмандарының
рухани басқаруы қайта қалпына келтірілді, мешіттер қайта ашыла бастады.
Бұқарада молдалар дайындайтын Арабтар әлемі медресесі өз қызметін
жалғастырды.
Келесі ғасырларда исламның христиан дінімен арақатынасын өзіндік орны
болды: көпестік керуендермен түрлі конфессияның мәдениетті дәстүрі тарай
бастады. Солардың ішінде – түркі халықтары мен еуропа тайпалары мәдениетіне
күмәнсіз әсері еткен Ұлы Жібек Жолы. Осы әсер өмірдің барлық тараптарына:
мемлекеттік жүйені құрудан бастап қарапайым тұрмыстық деңгейге дейін
тарады.
XIX ғасырдың басынан келе жатқан исламға арқа сүйеген татарлардың
ұлттық сана-сезімі Ресей тарапынан қолдау тапты. Екатерина ІІ мен Николай І
Жарлықтары елде ислам дінін басыңқы дін етіп көрсетті. 1833 ж. Сенаттың
Жарлығымен мұсылмандардан өз дінінің барлық талаптарын орындаулары талап
етілді. 1865 жылы Түркістанның генерал-губернаторы сол аймақтың халқынан
талап етті. 1833 жылғы сегізінші ревизия қаулысына сәйкес Қырым татарлары
тіркеуден босатылды. Сөйтіп, өздері де байқамастан, өкімет исламға
негізделген татарлардың мәдени-саяси құлшыныстарын қолпаштап отырды.
Екатерина ІІ Қазан татарларына молдалар дайындайтын медресе ашуларына
рұқсат етті. XIX ғасырдың 2-жартысына дейін осы мектептер Ресей
империясының құрамына әлі кіре қоймаған Бұхарадағы мұсылмандардың діни
басқармасы қарауында болды. Көптеген татарлар діни білім алу үшін сол жаққа
барып тұрды. XIX ғасырдың екінші жартысынан қатар, әсіресе, 60-жылдарда
ислам халық мектептері түлектерінің саны артты. Сонымен қатар Ресей татар
кітаптарының саны да көбейе түсті [7, 56-б.].
XX ғасырдың басына ислам ресей өкіметіне империяның тұтастығына үрей
әкелетін күш ретінде қарастырылды. 1917 жылы мемлекетті басқару мәселесі
бойынша жалпықазақ сиезі өтті. Онда қазақ облыстарының аумақтық ұлттық
автономия құру мәселесі сөз болды. Орынборда өткен Екінші жалпықазақ
сиезіне Алаш қазақ-қырғыз автономиясын құру туралы ұсыныс жасаланып,
кейін ол бүкілресейлік Құрылтай жиналысында бекітілуге жіберілді. Аттас
саяси партия бағдарламасында шіркеудің мемлекеттен бөлінуі, заң алдында
барлық діндердің теңдігі, дін ұстанымының бостандығы, Қазақстан аумағында
бөлек мүфтияттың құрылуы жайында айтылды. Көптеген мәселелерді шешуге
шектеу қойылды. Молдалар тек неке қию, ажырасу, баланың дүниеге келуі мен
өлімді тіркеуге ған құзырлы еді.
1917 жылы қарашада өткен Бүкілресейлік құрылтай жиналысының сайлауынан
көптеген қазақтардың Алаш партиясы қолдайтыны көрініп тұр: Жетісу
губерниясында партия 57,5% дауым алса, Торғай мен Оралда 75%-дан алды.
Сонымен қатар, исламның болашағына қатысты көзқарас Қазақстанның солтүстік
аймағында тұратын ұлтшыл-демократтардың ғана көзқарасымен ғана шектеліп
қоймады. 1917 жылдың қыркүйегінде сиез делегаттары Түркістан және қазақ
мұсылмандары Мұсылман одағы партиясын құрылғанын паш етті. 1917 жылдың
қарашасында Қоқандта IV жедел жалпы түркілік съезд ашылды. Онда Түркістан
халық өкіметі (Түркістан автономиясы) құрылғаны жария етілді. Олар исламды
мемлекеттік дін деп қабылдады.
Кеңестік дәуірдегі еліміздегі ислам дінінің жағдайы туралы келесі
тарауымызда егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз.
1.3. Отаршылдық және кеңестік дәуірдегі қазақ қоғамындағы ислам.
Ислам дінін таратудың келесі сатысы қазақ даласында ХҮІІ-ХІХ ғғ.
Ресейдің ықпалымен тығыз байланысты болды. Бұл кезеңдерде көшпенділердің
арасында беделі мол сопылардың – ишандардың рөлі төмендеді. Сөйтіп, басқа
дін уағыздаушыларына жаппай қарсылық білдіруге қажетті ұйымдастырылған
идеялық жағдайлар болмады. Бұның барлығы қазақтардың әлсіз исламдық
санасымен қосылып, еуропалық елдердің билігіне душар болған басқа
мұсылмандық аймақтардағы секілді, Батысқа (Ресейге) қарсы діни реакйияның
туындауына әрекет етпеді. Американдық географ Шулер өзінің Түркістан
(1876 ж.) атты еңбегінде: Қырғыздар мұсылмандар болып есептелсе де, көбі
бекітілген діни принциптерді білмейді... Олар сирек дұға етеді, олардың
сенімі пұтқа табынушылық пен шаманизм элементтерімен араласып кеткен,-
деген. Ресейлік зерттеуші Левшин де сондай пікір білдіреді: қазақтар ислам
және политеистік культтарды араластырады, ораза ұстамайды, тек қазақ
даласында қызмет етіп жүрген орта азиялық және татар молдаларының арқасында
ғана исламизм өшпеген.
Патшалық Ресейде ислам діні буржуазиялық-помещиктік өкіметке қызмет
етті. Бұл кезде Ресей мемлекеті отарлар қаратып, территориясын кеңейтіп
жатыр еді. Самодержавие өзін отар халықтары алдында “дін бостандығын
жақтаушы” етңп көрсетті. Өйткені осының алдында ғана жүргізілген
миссионерлік саяссаттан, яғни басқа діндегілерді христиан дініне бағындыру
саясатынан ештеңе шықпаған болатын. Сондықтан ол отар ел халықтарының
дініне айрықша назар аударды да, бұлардың өз діндеріне деген сенімін
күшейте берді. Бұған отар ел халықтарын билеудегі аса маңызды шарттарының
бірі ретінде қарады. Патша үкіметі қазақ жерінде мұсылман дінінің ықпалын
күшейте түсуге қолдан келгенше күш жұмсады. Мемлекет қаржысына қалаларда
толып жатқан мешіттер салынды, құран мен басқа да діни кітаптап көп
тиражбен бастырылып шығарылды, құран тануға көмектесетін құралдар пайда
болды. Сопы Алдиярдың алланы сипаттап, мадақтайтын “Сипатлгазизин” деген
кітабы бастырылып, қазақ ауылдарына тегін таратылды.
Ислам дінін Қазақ өлкесіне бір орталықтан тарату үшін 1788 жылы ІІ
Екатерина Уфа қаласында діни-рухани мекеме құрды. Оны қазақтар Орынбор
өлкесінің муфтияты деп атады. Патша муфтиге қамқорлық жасап, мынадай да
жарлық жазды: муфтидің башқұрттардан бос жер сатып алуына, өзінің және
ұрпақтарының сол жерлерге орналасуына, жерді алып сатуына рұқсат етілсін.
Мұның үстіне үкімет барлық губернияларда губерниялық бас имам, уездер мен
болыстарда имамдар тағайындады.
Патшалаық Ресейде мешіт мемлекеттік аппараттың құрамды бөлігі болды.
Мұсылмандық діни идеология еңбекшілер санасына мешіттің көмегімен енгізіліп
отырылды. Дін ұстау міндетті саналды, әрбір адам туғаннан өлгенге дейін
молдалардың ұдайы және қатал бақылауында болды. Патша үкіметі ислам дінін
мейлінше қолдап, оған нарызылық білдірушілердің қандайына болсын тыйым
салды, дін ұстамайтын адамдарды күдікті адамдар қатарына қосып, олардың
соңынан тыңшылар қойды. Сөйтіп, дін иелері еңбекші адамның басқан ізін
аңдып отырды, ал құдайға сенуді қойып, дін парыздарын атқарудан бас
тартқандар қуғынға ұшыратылды. Сол кездегі патша жарлықтарының бірінде
Ресей мұсылмандары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz