Азаматтық процесстің қатысушылары (жалпы сипаттама)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні ... ... ... .
1.2 Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері ... ..
1.4 Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар ... ... ... ...
5
14
16
17
2 ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ РЕТІНДЕ ... ... .
19
2.1 Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тиісті емес жауапкердің түсінігі және сипаттамасы ... ... ... ... ... .
2.3 Іс жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ...
19
49
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
66
3
1 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні ... ... ... .
1.2 Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері ... ..
1.4 Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар ... ... ... ...
5
14
16
17
2 ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ РЕТІНДЕ ... ... .
19
2.1 Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Тиісті емес жауапкердің түсінігі және сипаттамасы ... ... ... ... ... .
2.3 Іс жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ...
19
49
56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс «Азаматтық процесстің қатысушылары (жалпы сипаттама)» деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігін, мәнін, азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттерін, іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігін және оның түрлерін, азаматық процестегі тиісті және тиісті емес тараптарды, тараптардың құқықтық сипаттамасын, іс жүргізушілік құқықтық мирасқорлығын ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тиісті тарап, тиісті емес тараптарды ауыстыру мен процессуалдық құқық мирасқоры туралы сұрақтар қозғалады. Процеске бірнеше талапкерлер немесе бірнеше жауапкерлердің қатысуына ой бөлініп заң шығарушы осы кезде мына заң терминді қолданады – процессуалдық қатысушылық. Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі мен азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі бұл екі процессуалдық категория бола тұра материалдық және процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Бұл категориялар азаматтық процесте маңыздылардың бірі және материалдық құқық субъектілерінің азаматтық процеске қатысуына не қатыспауына мүмкіндігін бөліп қарастырып анықтама береді. Бітіру жұмыста көрсетілген категориялардың маңыздыларын ескере отырып процессуалдық құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілікке ерекше көңіл бөлінеді. Азаматтық процессуалдық қатынастың субъектілері ішінде мына тараптар ерекше орынға ие: талапкер, жауапкер, азаматтық істі қараудағы басты қатысушы тұлғалар болып табылады. Бұл тұлғалардың құқықтық жағдайы әртүрлі болғанымен, бірақ бұлардың мүдделері азаматтық іс жүргізу заңымен бірдей қорғалады. Тараптарды бір – бірінен айыратын негізгі белгілер болып мыналар - азаматтық істен шығатын жеткілікті дәрежедегі заңдық мүдделілік. Мақсаты құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотпен қаралатын істегі барлық материалдық – құқықтық және процессуалдық сұрақтарды қарау кезінде тараптарға сот өндірісіне қатысу бастамашылығын таңдау құқығы берілген. Тараптар істе материалдық – құқықтық заңи мүдделі болады: істі қарау нәтижесінде бір тарап материалдық игілікке ие болса, басқасынан ол алынады. Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген адам және азамат өзінің бұзылған құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғау үшін сотқа талап арыз, не талап өндірісінен басқа да шағым, арыз беруге құқығы бар.
Талап өндірісі – азаматтық сот өндірісінің басты түрі.
Азаматтық істер – бұл ереже бойынша талап істері. Сондықтан, көп жағдайларда құқықты қорғау талап өндірісінің тәртібімен сот арқылы қорғалады. Құқықты қорғаудың талап формасы көп жағдайда азаматтық процессуалдық форма сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тиісті тарап, тиісті емес тараптарды ауыстыру мен процессуалдық құқық мирасқоры туралы сұрақтар қозғалады. Процеске бірнеше талапкерлер немесе бірнеше жауапкерлердің қатысуына ой бөлініп заң шығарушы осы кезде мына заң терминді қолданады – процессуалдық қатысушылық. Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі мен азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі бұл екі процессуалдық категория бола тұра материалдық және процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Бұл категориялар азаматтық процесте маңыздылардың бірі және материалдық құқық субъектілерінің азаматтық процеске қатысуына не қатыспауына мүмкіндігін бөліп қарастырып анықтама береді. Бітіру жұмыста көрсетілген категориялардың маңыздыларын ескере отырып процессуалдық құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілікке ерекше көңіл бөлінеді. Азаматтық процессуалдық қатынастың субъектілері ішінде мына тараптар ерекше орынға ие: талапкер, жауапкер, азаматтық істі қараудағы басты қатысушы тұлғалар болып табылады. Бұл тұлғалардың құқықтық жағдайы әртүрлі болғанымен, бірақ бұлардың мүдделері азаматтық іс жүргізу заңымен бірдей қорғалады. Тараптарды бір – бірінен айыратын негізгі белгілер болып мыналар - азаматтық істен шығатын жеткілікті дәрежедегі заңдық мүдделілік. Мақсаты құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотпен қаралатын істегі барлық материалдық – құқықтық және процессуалдық сұрақтарды қарау кезінде тараптарға сот өндірісіне қатысу бастамашылығын таңдау құқығы берілген. Тараптар істе материалдық – құқықтық заңи мүдделі болады: істі қарау нәтижесінде бір тарап материалдық игілікке ие болса, басқасынан ол алынады. Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген адам және азамат өзінің бұзылған құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғау үшін сотқа талап арыз, не талап өндірісінен басқа да шағым, арыз беруге құқығы бар.
Талап өндірісі – азаматтық сот өндірісінің басты түрі.
Азаматтық істер – бұл ереже бойынша талап істері. Сондықтан, көп жағдайларда құқықты қорғау талап өндірісінің тәртібімен сот арқылы қорғалады. Құқықты қорғаудың талап формасы көп жағдайда азаматтық процессуалдық форма сәйкес келеді.
1 Егембердиев Е.О. “Қ.Р-ның азаматтық іс жүргізу құқығы”, 2006 ж. Астана 73б.
2 Баймолдина З.Х. “Гражданское процессуальное право Республики
Казахстан" КазГЮА Алматы 2000 г.с.128
3 Мельников А.А. Субъективные процессуальные права сторон в гражданском процессе // Советское государство и право. - 1972. №21.
4 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
5 Абдулина З.К. Производство гражданских дел в суде первой инстансии Алматы, 1998 г. с. 124.
6 Васильева Г.Д. Защита ответчика против иска в гражданском
судопроизводстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Томск, 1980.
7 Васильченко Н.М. К вопросу о множественности лиц на стороне
ответчика в гражданском судопроизводстве Союза ССР и
союзных республик (Вопросы теории и практики). - Саратов:
Саратовск. гос. ун-т, 1981.
8 Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание
второе, перераб. - М.: Бр. Башмаковы, 1978.
9 Викут М.А. Участие третьих лиц в советском гражданском процессе: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - М., 1953.
10 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
11 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
12 Викут М.А. Легитимация к процессу //Проблемы защиты субъектных прав в советском гражданском судопроизводстве. - Ярославль, 1981.
13 Арсентьев О.В. Гражданское процессуальное право. Курс лекции. Челябинск: Рекпол. 2000. С.12.
14 Шакарян М.С. Субъекты советского гражданского процессульного права. - М: ВЮЗИ, 1970.
15 Хутыз М.Х. Понятие сторон в гражданском процессе. - М., 1952.
16 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): з.ғ.к. ... дис. - Алматы, 2006.
17 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы № 321-1 «Неке және отбасы туралы» Заңы. Қазақстан Республикасының Жаршысы. 1998. №21. 43 б.
18 Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом судопроизводстве (право на иск) / Под. Ред. В.Н. Щеглова. - Томск: Томск, гос. ун-т, 1990.
19 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): з.ғ.к. ... дис. - Алматы, 2006.
20 Треушников М.К. Гражданский процесс. - М, 1999.
21 Советский гражданский процесс: Учебник./ Отв.Ред М.С.Шакарян.-М.: Юридическая литература, 1985. С. 69.
22 Пушкар Е.Г. Право на обращение в суд за судебной защитой: дис. ... докт. юрид. наук. - Львов, 1983.
23 Пушкар Е.Г. Конституционное право на судебную защиту (гражданско-процессуальный аспект). - Львов: «Вища школа», 1982.
24 Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом судопроизводстве (право на иск) / Под. Ред. В.Н. Щеглова. - Томск: Томск, гос. ун-т, 1990.
25 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
26 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
27 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 20 наурыздағы №2 «Азаматтық іс жүргізу заңнамасының кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» нормативтік Қаулысы. 2003.
28 Пушкар Е.Г. Право на обращение в суд за судебной защитой: дис. ... докт. юрид. наук. - Львов, 1983.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №5 «Сот шешімдері туралы» нормативтік Қаулысы. 2003. 98 б.
30 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
31 Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. I том. - Алматы, 2003.
32 Васильева Г.Д. Защита ответчика против иска в гражданском
судопроизводстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Томск, 1980.
33 Гражданский процесс. Учебник для юридических вузов. Под.ред проф. Треушникова М.К.- М., 1998. С. 180.
34 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики
Казахстан. В двух томах. Том 1. Общая часть. Учебник. - Алматы, 2000.
35 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
36 Нефедьев Е.А. К учению о сущности гражданского процесса. Соучастие в гражданском процессе. - Казань: Тип. ун-та, 1891.
37 Васильченко Н.М. К вопросу о множественности лиц на стороне
ответчика в гражданском судопроизводстве Союза ССР и
союзных республик (Вопросы теории и практики). - Саратов:
Саратовск. гос. ун-т, 1981.
38 Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание
второе, перераб. - М.: Бр. Башмаковы, 1978.
39 Громощина Н.А. Процессуальное соучастие: Лекция // М.: ВЮЗИ, 1988.
40 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алкасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2006. №4. 28-29 бб.
41 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
42 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
43 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2004. №3. 52-
53 бб.
44 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2007. №3 . 41-43 бб.
45 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алкасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2006. №4. 28-29 бб.
46 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
47 Викут М.А. Гражданское процессуальное право. Учебник.-М., 2001. С.98.
48 Аленов М.А., Мадиярова А.С. Азаматтық іс жүргізу құқығы. Астана, 2011.-431 б.
2 Баймолдина З.Х. “Гражданское процессуальное право Республики
Казахстан" КазГЮА Алматы 2000 г.с.128
3 Мельников А.А. Субъективные процессуальные права сторон в гражданском процессе // Советское государство и право. - 1972. №21.
4 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
5 Абдулина З.К. Производство гражданских дел в суде первой инстансии Алматы, 1998 г. с. 124.
6 Васильева Г.Д. Защита ответчика против иска в гражданском
судопроизводстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Томск, 1980.
7 Васильченко Н.М. К вопросу о множественности лиц на стороне
ответчика в гражданском судопроизводстве Союза ССР и
союзных республик (Вопросы теории и практики). - Саратов:
Саратовск. гос. ун-т, 1981.
8 Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание
второе, перераб. - М.: Бр. Башмаковы, 1978.
9 Викут М.А. Участие третьих лиц в советском гражданском процессе: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - М., 1953.
10 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
11 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
12 Викут М.А. Легитимация к процессу //Проблемы защиты субъектных прав в советском гражданском судопроизводстве. - Ярославль, 1981.
13 Арсентьев О.В. Гражданское процессуальное право. Курс лекции. Челябинск: Рекпол. 2000. С.12.
14 Шакарян М.С. Субъекты советского гражданского процессульного права. - М: ВЮЗИ, 1970.
15 Хутыз М.Х. Понятие сторон в гражданском процессе. - М., 1952.
16 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): з.ғ.к. ... дис. - Алматы, 2006.
17 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы № 321-1 «Неке және отбасы туралы» Заңы. Қазақстан Республикасының Жаршысы. 1998. №21. 43 б.
18 Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом судопроизводстве (право на иск) / Под. Ред. В.Н. Щеглова. - Томск: Томск, гос. ун-т, 1990.
19 Касенова А.Ж. Талап қою құқығын іске асырудың шарттары (өзекті мәселелері): з.ғ.к. ... дис. - Алматы, 2006.
20 Треушников М.К. Гражданский процесс. - М, 1999.
21 Советский гражданский процесс: Учебник./ Отв.Ред М.С.Шакарян.-М.: Юридическая литература, 1985. С. 69.
22 Пушкар Е.Г. Право на обращение в суд за судебной защитой: дис. ... докт. юрид. наук. - Львов, 1983.
23 Пушкар Е.Г. Конституционное право на судебную защиту (гражданско-процессуальный аспект). - Львов: «Вища школа», 1982.
24 Осокина Г.Л. Право на защиту в исковом судопроизводстве (право на иск) / Под. Ред. В.Н. Щеглова. - Томск: Томск, гос. ун-т, 1990.
25 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
26 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
27 Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 20 наурыздағы №2 «Азаматтық іс жүргізу заңнамасының кейбір нормаларын соттардың қолдануы туралы» нормативтік Қаулысы. 2003.
28 Пушкар Е.Г. Право на обращение в суд за судебной защитой: дис. ... докт. юрид. наук. - Львов, 1983.
29 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі №5 «Сот шешімдері туралы» нормативтік Қаулысы. 2003. 98 б.
30 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
31 Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. I том. - Алматы, 2003.
32 Васильева Г.Д. Защита ответчика против иска в гражданском
судопроизводстве: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - Томск, 1980.
33 Гражданский процесс. Учебник для юридических вузов. Под.ред проф. Треушникова М.К.- М., 1998. С. 180.
34 Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики
Казахстан. В двух томах. Том 1. Общая часть. Учебник. - Алматы, 2000.
35 Викут М.А. Стороны - основные лица искового производства. -Саратов: Саратовск. гос. ун-т, 1988.
36 Нефедьев Е.А. К учению о сущности гражданского процесса. Соучастие в гражданском процессе. - Казань: Тип. ун-та, 1891.
37 Васильченко Н.М. К вопросу о множественности лиц на стороне
ответчика в гражданском судопроизводстве Союза ССР и
союзных республик (Вопросы теории и практики). - Саратов:
Саратовск. гос. ун-т, 1981.
38 Васьковский Е.В. Учебник гражданского процесса. Издание
второе, перераб. - М.: Бр. Башмаковы, 1978.
39 Громощина Н.А. Процессуальное соучастие: Лекция // М.: ВЮЗИ, 1988.
40 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алкасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2006. №4. 28-29 бб.
41 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
42 Викут М.А. Проблема правового регулирования процессуального положения и деятельности сторон в советском гражданском судопроизводстве. - Автореф. дис. ... д.ю.н. - Свердловск, 1971.
43 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2004. №3. 52-
53 бб.
44 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2007. №3 . 41-43 бб.
45 Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алкасынан
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Бюллетень - 2006. №4. 28-29 бб.
46 Абова Т.Е. Соучастие в советском гражданском процессе:
Автореф. дис. ... к.ю.н. -М., 1952. 3.Абдуллина З.К. Гражданские процессуальные правоотношения и их субъекты // Вестник КазГНУ, серия юридическая. 1999. №3.
47 Викут М.А. Гражданское процессуальное право. Учебник.-М., 2001. С.98.
48 Аленов М.А., Мадиярова А.С. Азаматтық іс жүргізу құқығы. Астана, 2011.-431 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ..
АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні ... ... ... . 5
Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері ... .. 16
Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар ... ... ... ... 17
ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
РЕТІНДЕ ... ... . 19
Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың
құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Тиісті емес жауапкердің түсінігі және сипаттамасы ... ... ... ... ... . 49
Іс жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 66
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Азаматтық процесстің
қатысушылары (жалпы сипаттама) деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігін, мәнін, азаматтық іс жүргізу
субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттерін, іс жүргізуге тең
қатысушылықтың түсінігін және оның түрлерін, азаматық процестегі тиісті
және тиісті емес тараптарды, тараптардың құқықтық сипаттамасын, іс
жүргізушілік құқықтық мирасқорлығын ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тиісті тарап, тиісті емес тараптарды
ауыстыру мен процессуалдық құқық мирасқоры туралы сұрақтар қозғалады.
Процеске бірнеше талапкерлер немесе бірнеше жауапкерлердің қатысуына ой
бөлініп заң шығарушы осы кезде мына заң терминді қолданады – процессуалдық
қатысушылық. Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі мен азаматтық іс
жүргізу әрекет қабілеттілігі бұл екі процессуалдық категория бола тұра
материалдық және процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Бұл категориялар
азаматтық процесте маңыздылардың бірі және материалдық құқық
субъектілерінің азаматтық процеске қатысуына не қатыспауына мүмкіндігін
бөліп қарастырып анықтама береді. Бітіру жұмыста көрсетілген
категориялардың маңыздыларын ескере отырып процессуалдық құқық қабілеттілік
пен әрекет қабілеттілікке ерекше көңіл бөлінеді. Азаматтық процессуалдық
қатынастың субъектілері ішінде мына тараптар ерекше орынға ие: талапкер,
жауапкер, азаматтық істі қараудағы басты қатысушы тұлғалар болып табылады.
Бұл тұлғалардың құқықтық жағдайы әртүрлі болғанымен, бірақ бұлардың
мүдделері азаматтық іс жүргізу заңымен бірдей қорғалады. Тараптарды бір –
бірінен айыратын негізгі белгілер болып мыналар - азаматтық істен шығатын
жеткілікті дәрежедегі заңдық мүдделілік. Мақсаты құқықтары және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотпен қаралатын істегі барлық
материалдық – құқықтық және процессуалдық сұрақтарды қарау кезінде
тараптарға сот өндірісіне қатысу бастамашылығын таңдау құқығы берілген.
Тараптар істе материалдық – құқықтық заңи мүдделі болады: істі қарау
нәтижесінде бір тарап материалдық игілікке ие болса, басқасынан ол алынады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген адам және азамат
өзінің бұзылған құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғау үшін сотқа
талап арыз, не талап өндірісінен басқа да шағым, арыз беруге құқығы бар.
Талап өндірісі – азаматтық сот өндірісінің басты түрі.
Азаматтық істер – бұл ереже бойынша талап істері. Сондықтан, көп
жағдайларда құқықты қорғау талап өндірісінің тәртібімен сот арқылы
қорғалады. Құқықты қорғаудың талап формасы көп жағдайда азаматтық
процессуалдық форма сәйкес келеді.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
құқығы бойынша азаматтық процесстің қатысушыларының түсінігі мен маңызын
құқықтық және теориялық тұрғыдан зерделеу, саралау осы жұмыстың басты
мақсаты болып табылады. Атап айтқанда, мына мәселелер қарастырылды,
азаматтық процесстің субъектілері, олардың түсінігі мен түрлері, азаматтық
іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттері, іс жүргізуге
тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері, азаматық процестегі тиісті
және тиісті емес тараптар, тараптардың құқықтық сипаттамасы, іс
жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі болып-
азаматтық процесс қатысушыларының азаматтық іс жүргізу кезінде қалыптасатын
құқықтық қатынастар табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын
зерттеудің жалпы диалектикалық- танымдық әдістермен қатар арнайы ғылыми
әдістер, оның ішінде: логикалық, тарихи жүйелеу, құрылымдық, салыстырмалы
және тәжірибелік әдістемелер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР Президентінің Жарлықтары,
ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, мерзімді басылымдар
мен арнайы әдебиеттер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 68 бетті құрайды.
1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б.Қ қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай –
ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.Республикада жүргізіліп
жатқан құқықтық реформа сот қызметін жетілдіруге, сот билігін күшейтуге,
оған мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік
рөлін беруге бағытталған.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қояды.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттарда қаралатын істердің көпшілігі азаматтық істер болып табылады. Бұлар-
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, қаржы, салық және
ведомстволық бағыныстағы соттардың қарастылығына жатқызылған басқа да құқық
қатынастарынан туындайтын даулар.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады,
оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу
құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде
туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті
субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер
соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә,
сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының
жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс
және мерзімінде шешуі тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық
сот ісін жүргізу құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың
алдын алуға, азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың
құқығы, ар-ожданы мен қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу
рухында тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық
құқықтар мен бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін
жүргізудің барлық кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін
аса қатаң сақтауды талап етеді.
Субъектілер, яғни азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына қатысатын
немесе қатыса алатын адамдар үш топқа бөлінеді.
1. Сот төрелігін жүзеге асыратын адамдар. Сот процестің ерекше қатысушысы
болып табылады, себебі арнайы құрылған мемлекеттік билік органы
ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сотқа азаматтық процестің анық
сатыларында басшылық рөл берілген. Іске қатысушы тұлғалар судьяға
қарсыльқ білдірулері мүмкін, мұндай жағдайда судья ауыстырылып, істі
басқа судья қарайды. Сот отырысының хатшысы азаматтық істерді қарау
барысында сот отырысының хаттамасын жасайды және сот отырысына
төрағалық етушінің басқа да тапсырмаларын орындайды. Сот отырысының
хатшысы сотқа іс бойынша шақырылған адамдардың қайсысының келгенін,
келмей қалған адамдарға хабарланғандығы туралы және олардың келмей
қалуының қандай себептері бар екендігін хабарлайды.Сот приставы —
төмендегідей міндеттерді атқаратын адам: сот отырысы кезінде залдағы
қоғамдық тәртіпті қадағалайды, сотқа іс жүргізу әрекеттерін орындауды
жәрдемдеседі, сот ғимаратын, судьяларды және процестің басқа
қатысушыларын қорғауды қамтамасыз етеді, соттың және басқа органдардың
атқару құжаттарын мәжбүрлеп орындалатын сот орындаушыларына көмек
көрсетеді.Сот орындаушысы — бұл мемлекеттік қызметтегі және заңмен
жүктелген соттың және басқа органдардың актілерін орындау жөніндегі
міндеттерді атқаратын лауазымдм тұлға.
2. Іске қатысушы адамдар- тараптар; даудың нысанасына дербес талаптарын
мілімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар;
процеске қатысатын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар
немесе жеке азаматтар; ерекше өндіріс тәртібінде сотта қаралатын істер
бойынша өтініш берушілер және басқа да мүдделі адамдар. Іске қатушы
адамдар өздеріне тиесілі барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануы
тиіс. Осы тұлғалар іс жүргізу құқықтарын орындамаған жағдайда заңдарда
азаматтық сот ісін жүргізу туралы қарастырылған салдарлар туындайды.
Іске қатысушы барлық адамдар екі шағын топқа бөлінед:
1) өз құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдар. Оларға; үшінші
тұлғалар, яғни, ерекше өндіріс істері бойынша өтініш берушілер
мен мүдделі тұлғалар кіреді;
2) мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді не жеке адамдар мүдделері мен
құқықтарын қорғайтын адамдар. Олар прокурор, мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе
жеке азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемдесетін адамдар.
Бұл топқа куәгерлер, сарапшылар, аудармашылар, мамандар, мүлікті
сақтаушылар және басқалары кіреді. Мұндай адамдарда азаматтық іске заңды
мүдделілік болмайды. Олардың азаматтық процестегі рөлі қосалқы-қызметтік
болып табылады, олар сотқа істің нақтылы мән-жайларын анықтауға, оны дұрыс
шешуге жәрдемдеседі және нақты әрекеттерді жүзеге асыруға көмектеседі, тап
осындай көмекті олар іске қатысушы басқа да адамдарға көрсетеді.
Азаматтық іс жүргізу қатынастарынын, субъектілері азаматтар мен заңды
тұлғалар бола алады. Соның қатарына азаматтық іс жүргізу қатынастарына
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетелдік заңды тұлғалар
қатыса алады. Процеске қатысушылардың бәрін, олардың іске қатынастығына
орай, белгіленген топтарға бөлінеді: сот, іске қатысушылар және сот
төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер.
Сот азаматтық іс жүргізу қатынасының міндетті субъектісі ретінде
қаралады. Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Сот азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған
жағдайда оны қалпына келтіретін барынша ықпалды нысан болып табылады.
Соттар қайсы біреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен Республика
заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті жүзеге
асырады, іс жүргізу нысаңында заңмен белгіленген сот ісін қарауға процесс
мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және негізделген шешім
шығарады. Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтың және шаруашылық істер жөніндегі шешімдерімен кінәлі тараптарды
(талап қоюы немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері
мен жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп-шотынан талап
қоюшылық пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді. Істі сот отырыстарында қарау мен шешу ҚР Конституцияның 77-
бабында жөне ҚР Азаматтың іс жүргізу кодексінің жалпы бөлімінің 2-тарауында
аталған принциптерге негізделеді.
Іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастардың
субъектері ретінде танимыз. Олардың құрамыіна ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 44-бабына сәйкес:
• тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
• үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін
және даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
• прокурор;
• мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
• ҚР АІЖК-нің 56,57-баптарымен көрсетілген негіздер бойынша процеске
қатысатын ұйымдар немесе жеке адамдар;
• арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды (ҚР АІЖК-нің 289-
бабы) жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруын жәрдемдесушілер – азаматтық іс жүргізу
құқықтық қатынастарының субъектілері. Олардың қатарына: аудармашы, куә,
маман, сот приставы, сот хатшысы, сот ұыйдастырушысы, өкіл және т.б.
жатқызылады.
Азаматтық іс жүргізудегі тараптар іске қатысушы тұлғалар қатарына
жатады (АІЖК-ның 44-бабы) . Жеке тұлға болсын, заңды тұлға болсын
(кәсіпорын, мекеме, ұйымдар) өздеріне келтірілген зиянды сот арқылы
өндіріп алуға хақысы бар.
Тараптар – сотта субъективтік құқықтары немесе заңмен қорғалатын жеке
мүддесі туралы даулары қаралып және шешілуге тиіс іске қатысушы тұлғалар.
Тараптар деп талап қоюшы мен жауапкерді атайды. Талап қоюшы мен
жауапкер ретінде жеке тұлғалар (ҚР-ның азаматы, шетел азаматы, және
азаматтығы жоқ адам) мен заңды тұлғалар (мекемелер, ұйымдар және
кәсіпорындар) болып табылады.
Талап қоюшы – сотқа талап арыз беру арқылы өзінің субъективтік
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғаушы тұлға. Қазіргі азаматтық
іс жүргізу заңында талап қоюшының азаматтық процеске қатысуының 2 негізі
көрсетіледі: 1-ден, талап қоюшы өзмүдделері және құқықтарын көздеп талап
қою арқылы қатысады; 2-ден, басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінеді. Бірінші
жағдайда талап қоюшы іс жүргізуін өзі бастайды, ал екінші жағдайда ол іске
қатысуға соттан рұқсат сұрайды.
Жауапкер – талап қоюшының талабы бойынша сот алдында жауап беретін
тұлға. Талап қоюшының айтуынша жауапкер оның субъективтік құқығын немесе
заңмен қорғалатын мүддесін бұзып не дауға салып отыр. Талап қоюшы мен
жауапкер – сотта қаралуға жататын даулы құқық қатынасының немесе заңмен
қорғалатын мүдденің субъектілері.
Азаматтық іс жүргізуде тараптар ретінде қатысушы үшін азаматтық іс
жүргізу құқық қабілеттігі (АІЖК – нің 45 – бабы) болуы тиіс, ал сотта
өзінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттігі (АІЖК – нің 46-бабы) қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі – азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттігі, материалдық құқық
субъектілері болып
табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде танылады.
Азаматтарға азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттері туғаннан беріліп,
өлгенде ғана тоқтатылады [1].
Азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттігі – сотта құқықтарын өз іс -
әрекетімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге
тапсыру қабілеттігі. Заңды тұлғаның азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі
мен әрекет қабілеттігі мемлекеттік тіркеуден өткен кезде және оны
куәландыратын сәйкесті құжат болғанда басталады. Азаматтардың іс жүргізу
әрекет қабілеттігі толық көлемде 18 жасқа толғаннан кейін ғана
басталады. 16 жасқа толған ата-анасының рұқсатымен үйленген немесе шарт
бойынша кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын болса оны толық азаматтық іс
жүргізу әрекет қабілеті бар деп танимыз. 14-18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін сотта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері
қорғайды, алайда, сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет
қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті [1].
Тұлға азаматтық іс жүргізуге қатысқан кезде нақты белгілі бір құқықтық
жағдайға ие болады. Қатысушының іс жүргізудегі мәртебесін дұрыс анықтамау
істе соттық қателесу, яғни бұл соттың дұрыс емес актісін шығаруға әкеледі.
Тараптардың қатысуынсыз іс жүргізуде жоқ, сондықтан азаматтық істе
олардың құқықтық жағдайын ғылыми зерттеу және практикалық іздену үлкен
мағнаны білдіреді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында және жалпы мойындалатын заң
ережелерінде тараптар іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі ретінде
іске қатысушы тұлға. Істе сот және тараптар арасында пайда болатын қатынас,
негізгі азаматтық құқықтық қатынас болып табылады. Бұл қатынастар болмаса
азаматтық сот өндірісі де болмайды.Сондықтан тараптар-азаматтық іс
жүргізудің негізгі қатысушылары.Осылардың арасында пайда болатын азаматтық
(үлкен мағынада) құқығындағы дауы, соттық қарау және рұқсат беру пәніне
айналады.
Азаматтық іс жүргізу мен заңда тараптар ұғымы ашылмаған, заңды белгі
ретінде танылмайды, себебі ол талапкер мен жауапкерге ортақ, осыған орай
сот практикасында құқықты қолдануға маңызды қиындық тууда; АІЖК-де тек қана
талапкер және жауапкердің іс жүргізудегі ұғымы сондай-ақ тараптар болуы
мүмкін тұлғалар көрсетілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында жеткілікті дәрежеде ұғым дамыған;
көп тараған келесі екі анықтама бар:
1) тарап бұл даулы материалды құқықтың субъектісі (С.Н.Абрамов,
М.А.Викум, Д.Р. Джалилов, С.А.Якубов);
2) тарап бұл даулы құқық субъектісі (А.Ф.Козлов, М.С.Шакарян).
Біздің көзқарасымыз бойынша екі анықтаманың бір–бірінен өзгешелігі жоқ
[2].
Көрсетілгендер мен осы жерде айтылғандар тұлғаның құқығын қорғау
туралы, сондықтан міндетті тараптың түрін анықтау керек. Бір тұлғаның
құқығын және міндетті тұлғаны ұйғару – құқықтық қатынас ұйғарымы деп
аталады. Бұл екі анықтама әртүрлі қалыптасқанымен бірдей және бір мағынада
(М.А.Викут, И.А.Жеруолис).
Сондықтан, іс жүргізудегі тараптар ұғымы материалдық құқықтық қатынас
субъектісінен ажыратылады. Тиісті емес тараптардың іс жүргізуге қатысуын
қоспағанда, даулы материалдық құқықтық қатынасқа қатысушылар істе
тараптарға айналады.
Талап қаюшының субъектілік құқығы қорғану, сол себепті құқығым
бұзылды, даулы деп айтқанына қарамастан- азаматтық істі қозғауда талап
қоюшы айттыкен деп ол тұлғаның жауапкершілігін анықтамай оны жауапкер деп
тани алмаймыз. Нақты мән-жайларды сот істі қарап жатқанда бекітеді.
Сондықтан тараптар - материалдық құқықтық қатынастың нақты немесе ұйғарым
субъектілері. (М.А.Викум).
АІЖКнің 44-бабында іске қатысушылар тізімі, яғни іске қатысушы құрамына
кіретін тараптар көрсетілген. Іске қатысатын тараптардың мәртебесін
мойындау үшін олар төменде көрсетілген іске қатысушы тұлға белгілері болу
керек:
- іске мүдделі болуы;
- өзінің жеке мүдесін қорғау және өз атынан іске шығуы;
- соттың заңды күшіне енген шешімін орындау және (немесе) іс
бойынша өндірісті тоқтатуды анықтауы;
- заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді пайдалануы.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің ішінде маңыздысы іске мүдделі болуы.
Тараптар даулы материалдық-құқықтық қатынаста іске мүдделі болғандықтан
басқа қатысушы тұлғалардан айырмашылығы тараптар істе материалдық-құқықтық
және процессуалдық мүддені иемденеді.
Материалдық-құқықтық мүдде игілігі сот талапты қанағаттандырып
(талапкер үшін) немесе талапты қанағаттандырусыз (жауапкер үшін) қалдырып
шешімін шығару арқылы алынады немесе сақталады.
Процессуалдық мүдде бұл істі қарау, рұқсат беру және қатысушылар іске
қатыса отырып сот өндірісінде процессуалдық нәтижеге жету үшін күтеді және
тырмысады (талапкер үшін бұл мүдде соттың талапты қанағаттандыруы, жауапкер
үшін талапты қанағаттандырусыз қалдыруы) (М.А.Викум). Екі тарап үшін
процессуалдық мүдде тараптардың арасындағы дауға соттың рұқсат шешімін
шығаруы.
Тараптар материалдық құқықтық дауда және заңды мүддеде болғанымен
олардың заңды мүддесі өзара бөлек, бір-біріне қарсы болады.
Құқық жөнінде дау (даулы материалдық құқықтық қатынас), субъектілер
бұлар істе тараптар болып, сот талқылауының пәні болып табылады. Сот
тараптарға даулы құқыққа рұқсат беріп, сот шешімін шығарады не іс
тараптардың ерік білдіруіне байланысты аяқталып, өндірісті тоқтатады.
Осыған орай, сот актісінін шығуы даулы азаматтық-құқықтықтың бастапқы
субъектілерінін жүріс-тұрысы (субъективтік құқығы және міндеттері)
анықталады. Сондықтан, соттың заңды күшіне енген шешімінін зардабы
толық көлемде тараптарға тарайды.
Тараптар - бұл тұлғалар, субъективтік құқықтары мен міндеттері
болғандықтан сот қызметі жүргізіледі, сондықтан заң бұларға сот шығын
ауыртпалығын аратады (осындай шығыннан босатылғаннан басқа).
Жоғарыда көрсетілгендер процесс кезіндегі тараптарға сипаттама беру
үшін келесі ерекше белгілерді бөліп көрсетеді:
1) қарама-қарсы материалдық-құқықтық және процессуалдық мүдденін
жеткіліктігі;
2) заңды күшіне енген сот шешімі салдарының толық көлемде орындалуы;
3) іс бойынша сот шығындарын көтеруі.
Талап өндірісіндегі іс қозғаудан басқа тараптардың даулы құқықтары сот
талқылауының пәні болады. Жеткілікті дәрежедегі даулы құқық-ерекше талап
өндірісі және маңызды белгілердін бірі. Біздің көзқарасымыз бойынша,
қазіргі ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі, не субъектілердің, кімнін даулы
құқықтары ерекше талап өндірісінін тәртібімен қаралатынына рұқсат негіз
беріп, тараптармен іс жүргізуде атауға болады. Осыдан шығады, бұл тараптар-
бұлар тек талап емес, ерекше талап өндірісінін де ерекше тұлғалары.
АІЖК-нің 48-бабында көрсетілгендей іс жүргізудегі тараптар болып
талапкер мен жауапкер табылады. Талакер және жауапкер - бұлар, даулы
құқықтары сотпен рұқсат етілетін тұлғалар. Сондықтан, азаматтық іс
жүргізуде екі тарапқа орын бар біріншісі талапкер , екіншісі жауапкер деп
аталады.
Талапкер - өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап
қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар болып табылады (АІЖК-нің 48-бап 1б.).
Талапкер - іс жүргізудегі тараптың бірі бола тұра, даулы құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғауға сотпен рұқсат етіліп, нақты заңды мүддесі мен құқығы
бұзылған субъект.
Сотқа арыз берген тұлға үнемі талапкер болып танылмайды. Азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар,
азаматтар не прокурормен талап беріліп азаматтық іс қозғалады. ( АІЖК-нің
8-бап 1,2б., 55-бап 3б., 56-бап 1б.).
Осындай тұжырым АІЖК-нің 48-бабының 3-бөлімінен шығып, келесі норма
бекітілген: Басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге заң бойынша құқығы бар
адамдардың өтініші бойынша мүдделері қозғалып іс басталған адамға сот
пайда болған процесс туралы хабарлайды және ол адам сотқа талап қоюшы
ретінде қатысады . Бұл ереже өз кезегінде басқа процессуалдық норманың
мазмұнына сүйенеді: егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса,
егер үшінші тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері
қозғалмаса, онда сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады (АІЖК-нің 4-
б.); егер мүдделеріне сай мемлекеттік органдармен (жергілікті өзін-өзі
басқару органы, ұйымдар немесе жекелеген азаматтар) іс қозғалған адам
мәлімделген талапты қолдамаса, үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым
жасалмаса, сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады (АІЖК-нің 56-бап 1,2-
б.).
Талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге өкілеттігі болған жағдайда
оның өкілі қол қояды.(АІЖК-нің 58,63,150-бап 5-б.). Азаматтың әрекет
қабілеттігінін толық көлемде бар немесе жоқтығына қарамастан істе тарап
болып табылады. Сотта талапкердің мүддесін қорғап қатысқан тұлға, процесте
сол тұлғаның өкілі ретінде қатысады [2].
Сондықтан, талаптың қойылуы талапкер екенің анықтайтын белгі болып
табылмайды.
Іс бойынша талапкерді анықтау кезінде, кімнің құқықтары мен заңды
мүдделері сотта қорғалатының, кімнін материалдық игілік пен соттың шығарған
оң шешіміне мүдделі екенін анықтап, мәжбүрлі түрде орындалады.
Жауапкер - өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар мен заңды тұлғалар
болып табылады (АІЖК-нің 48-бап 1-б.). Жауапкер - бұл даулы құқықтың басқа
тарабы, талап қоюшының ойынша оның даулы құқығын даулап, заңды мүддесін
бұзған тұлға.
Процесте тараптар болып тек Қ.Р-ның азаматтары мен заңды тұлғаларынан
басқа шетел субъектілерінің құқығы (шетелдіктер, азаматтығы жоқтар,
шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар) бар, егер олардың даулы
құқықтары Қ.Р-ның сотымен қаралуға рұқсат берілсе.
Заңда көзделген жағдайларда заңды тұлғалар болып табылмайтын ұйымдар
тараптар болуы мүмкін (АІЖК-нің 48 бап 2б.). Ұйымдардың процеске тараптар
қатарында болу мүмкіншілігі заңды тұлға емес болып көңіл бөлінеді.
М:А:Викум: АІЖК-сі заңды тұлға болып табылмайтын ұйымдарды азаматтық іс
жүргізуге тарап болып қатысуына бөгет жасамайды. Тұжырымға келсек, заңды
тұлға болып табылатын ұйым ғана тарап ретінде іс жүргізуге қатысат деген
заңда көзделмеген. Заң шығарушы азаматтық іс жүргізуге тарап болып қатысуға
мүмкіншілігі бар ұйымдарды тізіп көрсетіп, олар заңды тұлға болу керек деп
айтпаған. Заң шығарушы басқаны пайдаланып білдірді заңды тұлғаның құқығын
пайдалану. Сондықтан заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдардың, сонымен
қатар заңды тұлғаның құқығын пайдаланушылардың, тараптар ретінде қатысуға
мүмкіншіліктері бар [3].
Азаматтық процесте мемлекет бір тарап болуы мүмкін (АІЖК-нің 48-бап
4б). Қазақстан Республикасы азаматтық заңдарымен реттелетін қатынастарға
осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-нің 111-
бап 1б). Осы қарым қатынастан дау туындағанда Республика азаматтық құқықтық
қатынастың субъектісі бола тұра процесте тарап болып қатысады. Сотта оның
атынан өз өкілеттігі шегінде мемлекеттік органдар қатысады (мысалы, Қ.Р-ның
Президенті, Қ.Р-ның Парламенті, Қ.Р-ның Үкіметі, республиканың атқарушы
органдары және т.б.).
Заңдарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республикасының
арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-нің 111-бап 2б).
2. Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен
міндеттері
ҚР АІЖК-і 48-бабының 5-бөлігіне сәйкес: тараптар іс жүргізу құқықтарын
тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу міндетін мойнына алады деген.
Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтарын: жалпы және арнайы деп
бөліп қарастырса болады. Жалпы – бұл тараптардан басқа да іске қатысушы
тұлғаларғатән құқықтар: іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер
жазып алуға және көшірмелер түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдеме
табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға және т.б. (ҚР АІЗК-нің 47-бабы).
Арнaйы – ҚР АІЖК-нің 32, 49, 50, 156, 158 және т.б. баптарында көзделген.
Мысалы, талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап
қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас
тартуға құқылы. Жауапкер талап қоюды толық не жартылай тануға, немесе
талаптан бас тартуға құқылы.
Тараптардың азаматтық іс жүргізу міндеттерін: жалпы және арнайы деп
бөліп қарастырса болады. Жалпы – тараптар өздеріне берілген барлық іс
жүргізу құқықтарын адал пайдалануға, сот отырысындағы тәртіпті сақтау,
сотта төрағалық етушінің қаулыларына бағынуға тиіс. Арнайы – ол азаматтық
іс жүргізудің сатыларына және нақты іс жүргізу әрекеттердің мінезіне
байланысты. Осылай, талап қоюшы сотқа өзі ұсынған талап арызында міндетті
түрде заңда көрсетілген мәліметтер бар болу керек (ҚР АІЖК-нің 150-бабы);
әр тарап (талап қоюшы мен жауапкер) өзінің талаптарының және
қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі
тиіс. (ҚР АІЖК-нің 65-бабы).
Тараптар іске қатысушы тұлғаларға жалпы берілген құқықтарды
пайдаланып, міндеттерді атқарады (АІЖК-нің 47-бап). Бірақ тараптар даулы
азаматтық-құқықтың субъектісі бола тұра, талап қою мен оны даулаудың, даулы
құқықтың обектісін анықтаудың процессуалдық құқықтары мен мідеттерін ғана
пайдаланады (АІЖК-нің 49-бап 1б).
Тараптардың процессуалдық құқықтары, жүйеленіп, құқықтың болуына
байланысты М.А.Викум келесі үш топқа бөледі:
1) процестін дамуы мен қозғалуына әсер етіп, таралатын құқық:
- талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап
қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан
бастартуға құқылы;
- жауапкер талап қоюды тануға құқылы;
- тараптар бітімгершілік келісіммен аяқтай алуға құқылы;
- аппеляциялық арыз және т.б. беруге құқылы;
2) істі талқылауға қатысу құқығы:
- сот талқылауына жеке өзі қатысуы;
- сотта өкілдік ету;
- сот жарыссөздеріне қатысуға;
- дәлелдемені зерттеуге қатысуға және т.б.
3) кең мағынада тараптардың сотпен қорғану құқығы:
- қарсылық мәлімдеуге құқық;
- сот отырысының хаттамасына ескертпелер беруге құқылы және т.б.
Тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға құқылы (АІЖК-нің 47-бап 1б). Көрнеу теріс пиғылымен негізсіз
талап қойған немесе қойылған талапқа қарсы дау білдірген не істі дұрыс және
тез қарап, шешуге үнемі қарсы әрекет жасаған тараптан сот екінші тараптың
пайдасына іс жүзінде уақыт ысырабынан келтірілген өтемақыны өндіріп алуы
мүмкін (АІЖК-нің 112-бап).
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс (АІЖК-нің 65-бап); сот
сұратқан дәлелдемені ұсынып табыс ету (АІЖК-нің 66-бап 10б); сот шығындарын
көтеру (АІЖК-нің 110-бап); егер бұл істің мән-жайлары бойынша қажет болса,
сот тараптардың сот отырысына қатысуын міндетті деп тани алады (АІЖК-нің
187-бап 5б).
Азаматтық сот өндірісіндегі тараптардың теңдік қағидасынан шығатын
тараптар іс жүргізу құқықтарын тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу
міндетін мойнына алады (АІЖК-нің 15-бап,48-бап 5б).
Азаматтық іс жүргізу заңы іс жүргізу мәртебелерін жинақтауға жол
бермейді: процеске қатысушы бір мәртебеге ие болу керек. Бірақ төменде
көрсетілген екі жағдайда ғана екі іс жүргізу мәртебесіне ие болады:
1) егер жауапкер талап қоюшының талабына қарсы талап қойып, сот оны
өндіріске қабылдаса, осыған орай жауапкер талапкерге айналып,
талапкер процесте жауапкерге айналады;
2) егер қатысушылар істі жүргізуді олардың ішінен біреуіне беретін
болса, онда процестегі уәкілетті тұлға бір уақытта істе тарап
болып, не сот өкілі болады.
В.Н.Гапееваның мүдделі тұлғаның азаматтық істегі өзінің процессуалдық
мәртебесін тандау мүмкіндігі дегенді талқылағанымыз маңызды, сондықтан
осыны келтіруге мүдделіміз. Ережеге сүйенсек, қай тұлғаның құқығы не заңды
мүддесі бұзылғаның немесе даулы екенің сотқа қорғану үшін барған кезде
анықтап талапкер орның алады. Мүдделі тұлға процеске қатыса тының, егер он
шешім алып мына процессуалдық мәртебені таңдауға: талапкер, жауапкер,
үшінші тұлға және басқада [4].
Төменде тізілген жағдайда процестегі тұлғаның жағдайы процеске дейінгі
мүддесі қатаң берілген: несие беруші талапкер болады, қарыз алушы
–жауапкер. Осы жағдайларда талапкерге ерік яғни балама таңдау беріледі:
қорғану үшін сотқа бару не бармау.
Кейбір жағдайларда материалдық құқық пен процессуалдық мүдденің қатысы
бір мағыналы емес және тұлғаға өзінің құқық мүддесін таңдау мүмкіндігі
беріледі. Осы тұлғаны қарауда процеске қатысу не қатыспаумен қатар, оны
мына не басқа процестік мүддені таңдауыда маңызды.
Істегі мына немесе басқа мәртебені таңдау процеске дейінгі жағдайларға
байланысты.Процессуалдық мәртебені таңдаудағы негізгі дәлел тұлғаның
игілікке қатынасы-талаптың объектісі. Мысалы: мәжбүрлеп талапқа қатысушыны
ауыстыру кезінде ауыстыруды қажет етушімен бірге талап қойып, соның
тарапында үшінші тұлға болып қалады. Өзінін мәртебесін өзгерте мүмкіншілігі
мен талапкер болып қатысу үшін талап қоюы процес кезінде сақталады. Бұны
басқа мысалданда байқауымызға болады. Сонымен, қаламақыны өндіріп алу ісі
бойынша потенциалдық талапкерлер үшінші тұлға рөліндегі талапкер тарапында
болады: баспагермен дауласпай-ақ өз еңбегіне ақы алуды қаланады. Өз еркінен
тыс үшінші тұлға жағдайында болған, баспагермен тікелей шиленісте болмайды.
Жауапкердің жеңілуі мен талапкердің процесте жеңуінің анық болуы,
бұңдай дәлел, баспагермен дауласуды қаламайды, қаламақыны өндіріп алып
жеңіп шығуына сенімді болады. Және, керісінше, шешім шығарғанға дейін іс
анық талапкер ұпайына емес кезде , үшінші тұлға шың мәнісінде сот арқылы
қорғануға болмайды және істе талапкер жағдайында бола алмайды [5].
Бұндай жағдайда үшінші тұлғаның жағдайы өзіндік сипат алады: бұл
потенциалды талапкер (тарап). Талапкердің потенциалды мәртебесі осындай
үшінші тұлғаның резервінде болады, талапкерге айналу мүмкіндігі процес
аралығында сақталады.
3. Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері
Іс жүргізуге тең қатысушылық – бұл бірден азаматтық процесте талап
қоюшы не жауапкер жағында немесе екі тараптар (талап қоюшы мен жауапкер)
бір-біріне мүдделері қайшы келмейтін бірнеше тұлғалардың қатысуы [6].
ҚР АІЖК-нің 50-бабында: Талапты бірнеше талап қоюшы бірлесіп қоюы
немесе оны бірнеше жауапкерге қойылуы мүмкін. Талап қоюшылардың немесе
жауапкердің әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады.
Тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) іс жүргізуді тиісінше тең талап
қоюшылардың немесе тең жауапкерлердің біреуіне тапсыра алады.
Егер іске бірнеше талап қоюшының қатысуы болса, онда олар тең талап
қоюшылар деп аталады [7].
Егер іске бірнеше жауапкердің қатысуы болса, онда олар тең жауапкерлер
деп аталады.
Теория жүзінде бірігіп қатысушылықты екі мағынада қарастырады:
1 - процессуалдық - құқықтық мағынада;
2 – материалдық – құқықтық мағынада.
Процессуалдық - құқықтық мағынада ол 3 түрге бөлініп қаралуы мүмкін:
1 – ші түрі – белсенді бірігіп қатысуы – сотта талап қоюшы ретінде
бірнеше тұлғаның қатысуы (екеу және одан көп қатысуы ), мысалы 3 талап
қоюшы мен 1 жауапкердің қатысуы;
2 – ші түрі – еңжар бірігіп қатысуы – сотта жауапкер жағынан бірнеше
тұлғаның қатысуы (екеу және одан көп қатысуы), мысалы бір талап қоюшы мен 3
жауапкердің қатысуы;
3 – ші түрі – аралас бірігіп қатысуы – бірден сотта талап қоюшы мен
жауапкер жағынан бірнеше тұлғаның қатысуы, мысалы 3 талап қоюшы мен 3
жауапкердің қатысуы [8].
Материалдық – құқықтық мағынада 2 түлде қарастырылуы мүмкін:
1 – ші түрі – қажетті (міндетті) – заң бойынша іске барлық
қатысушылардың (талап қоюшы не жауапкер ретінде) қатысуын міндетті түрде
тілейді, мысалы ортақ мүлік бөлуде өз ұпайын белгілеу;
2 – ші түрі – факультативті (міндетті емес) – бірігіп қатысуын міндетті
түрде тілемейді, яғни іс бойынша бірнеше талап қоюшылардың немесе бір ғана
талап қоюшының бірнеше жауапкерлерге жеке және бір-біріне байланыстырмай
қаралуын білдіреді. Бірнеше талап қоюшы талаптар қойған немесе талаптар
бірнеше жауапкерге қойылған кезде сот, егер талаптарды ажыратып қарауды
неғұрлым дұрыс деп тапса, бір немесе бірнеше талапты жеке іс жүргізуге
бөлуге құқылы (АІЖК-нің 171-бабы 2-бөлігі). Судья осы соттың іс
жүргізуінде дәл сол тараптан қатысатын біртектес, не бір талап қоюшының әр
түрлі жауапкерге немесе әр түрлі талап қоюшылардың бір жауапкерге қойған
талабы бойынша бірнеше іс бар екенін белгілеп, егер мұндай біріктіруді
дұрыс деп тапса, бұл істерді біріктіріп қарау үшін бір іске біріктірТге
құқылы (АІЖК-нің 171-бабы 3-бөлігі).
Басқа тең қатысушылардың тапсырмасы бойынша тең қатысушылардың біреуі
сотта өкіл бола алады (АІЖК-нің 59-бабы 6-бөлігі).
4. Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар
Тиісті тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) – нақты азаматтық іс бойынша
азаматтық іс жүргізудің нағызғы қатысушылары, яғни тарапты іс материалдары
бойынша даулы құқық қатынасының субъектісі болуы мүмкін деген болжау [9].
Тиісті емес тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) – нақты азаматтық іс
бойынша азаматтық іс жүргізудің нағызғы қатысушысы емес, яғни даулы құқық
қатынасының субъектісі болуы мүмкін деген болжау іс материалдары бойынша
жоққа шығарылған тарап.
Тиісті емес тарап болып тиісті емес талап қоюшы немесе жауапкер танылуы
мүмкін. Тиісті емес тарап – азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі бар
тұлға. Ол тараптың барлық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болады,
яғни іс бойынша тарап болып танылады. Сондықтан сот тиісті емес талап қоюшы
мен немесе тиістіемес жауапкерге талап қоюда талап арыз қабылдаудан бас
тартуға болмайды [10].
Тиісті емес жауапкер тиістімен мына жағдайда ауыстырылуы мүмкін:
1) сотпен - өз ықыласы бойынша (ҚР АІЖК-нің 170-бабы 3-бөлігі).
2)талап қоюшының өтініші бойынша (ҚР АІЖК-нің 51-бабы 1-бөлігі).
Барлық жағдайда диспозитивтік принципке сәйкес тиісті емес жауапкерді
тиістімен орын ауыстыруда талап қоюшының келісімі керек (ҚР АІЖК-нің 51-
бабы 2-бөлігі), ал тиісті емес жауапкердің тиістімен орын ауыстыруда
келісімнің қажеті жоқ. Сот істі дайындау үстінде немесе біріншісатыдағы
сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес адамға талап
қойылып отырғаның анықтаса, істі тоқтатпай талап қоюшының өтініші бойынша
тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыра алады.
Тиісті емес тарапты тиістімен орын ауыстырған жағдайда сот сәйкесті
ұйғарымын шығарады.
Тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен орын
ауыстыру
Оның екі жолы болады:
Жолдары Оның көрінісі (қорытындысы)
1. Талап қоюшы тиісті емес Сот тиісті емес жауапкерді тиісті
жауапкерді жауапкермен орын ауыстырады.
тиісті жауапкермен орын ауыстыруға
келісім берсе.
2. Талап қоюшы тиісті емес Сот тиісті емес жауапкерді екінші
жауапкерді тиісті жауапкермен орын жауапкер ретінде іс бойынша тартады
ауыстыруға келісім бермесе. және тиісті емес жауапкер азаматтық
процесте болады.
Тиісті емес жауапкерді ауыстырғаннан кейін істі дайындау және қарау
басынан бастап жүргізіледі. Егер талап қоюшы тиісті емес жауапкерді басқа
тұлғамен ауыстыруға келіспесе, сот істі ұсынылған талап қою бойынша
қарайды. Бұған қоса азаматтық процесте керісінше болуы мүмкін, яғни тиісті
емес талап қоюшы. Себебі жоғарыда тиісті емес тараптар деп атаған едік, ал
тараптар ретінде біз талап қоюшы мен жауапкерді танимыз, сондықтан бұнда
тиісті емес талап қоюшы туралы айтқан орынды [11].
Сот азаматтық процесте тиісті емес талап қоюшыны тиісті талап қоюшымен
орын ауыстыра алады [12].
2. ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
РЕТІНДЕ
1. Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың
құқықтық сипаттамасы
Азаматтық процестегі тараптар - бұл субъективті құқық немесе заңмен
корғалатын мүдде туралы дауды сот қарауы мен шешуге міндетті іске катысушы
тұлғалар [13].
Азаматтық процеске белгілі бір тұлға қатысқан кезде нақты процессуалдық
жағдайда болады. Процесстегі тұлғаның процессуалдық жағдайы оның
процессуалдық құқықтары мен міндеттер шеңберін айкындап, оның кұқықтық
мәртебесін белгілейді.
Азаматтық процестегі тараптар туралы мәселе өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Азаматтық процестің негізгі қатысушылары болып тараптар
табылады. Азаматтық процесс аталған тұлғалар арасында болады, тараптар
арасында құқық немесе заңды мүдде туралы дау болады.
Тұлғаның азаматтық процестегі орнын дұрыс анықтамау, нақты азаматтық іс
бойынша сот қызметінің жаңылуына немесе кемшілігіне әкелетін, сот қателігі
болып табылады. Әділетсіз шешім шығаруға негіз болып табылуы мүмкін.
Азаматтық процестің тараптары ретінде талапкер және жауапкер болады.
Тараптар ретінде заңды түлғалар немесе жеке тұлғалар болуы мүмкін. Сондай-
ақ, тараптар ретінде заңды түлға болып табылмайтын ұйымдар да болуы мүмкін.
Тараптар - құқықтар немесе заңмен қорғалатын мүдделер туралы даулар
бойынша азаматтық іске қатысушы түлға.
Осыған орай заңи әдебиеттерде екі түрлі көзқарас қалыптасқан:
тараптар - бүл даулы материалдық-құқықтық қатынастың субъектісі
(С.Н.Абрамов, М.А.Викут, Д.Р.Джалилов, С.А.Якубов);
тараптар - бүл күқық туралы даудың субъектісі (А.Ф. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ..
АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні ... ... ... . 5
Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері ... .. 16
Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар ... ... ... ... 17
ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
РЕТІНДЕ ... ... . 19
Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың
құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Тиісті емес жауапкердің түсінігі және сипаттамасы ... ... ... ... ... . 49
Іс жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 66
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Азаматтық процесстің
қатысушылары (жалпы сипаттама) деген тақырыпқа арналған. Дипломдық жұмыс
азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігін, мәнін, азаматтық іс жүргізу
субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттерін, іс жүргізуге тең
қатысушылықтың түсінігін және оның түрлерін, азаматық процестегі тиісті
және тиісті емес тараптарды, тараптардың құқықтық сипаттамасын, іс
жүргізушілік құқықтық мирасқорлығын ашуға бағытталған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тиісті тарап, тиісті емес тараптарды
ауыстыру мен процессуалдық құқық мирасқоры туралы сұрақтар қозғалады.
Процеске бірнеше талапкерлер немесе бірнеше жауапкерлердің қатысуына ой
бөлініп заң шығарушы осы кезде мына заң терминді қолданады – процессуалдық
қатысушылық. Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі мен азаматтық іс
жүргізу әрекет қабілеттілігі бұл екі процессуалдық категория бола тұра
материалдық және процессуалдық құқықпен тығыз байланысты. Бұл категориялар
азаматтық процесте маңыздылардың бірі және материалдық құқық
субъектілерінің азаматтық процеске қатысуына не қатыспауына мүмкіндігін
бөліп қарастырып анықтама береді. Бітіру жұмыста көрсетілген
категориялардың маңыздыларын ескере отырып процессуалдық құқық қабілеттілік
пен әрекет қабілеттілікке ерекше көңіл бөлінеді. Азаматтық процессуалдық
қатынастың субъектілері ішінде мына тараптар ерекше орынға ие: талапкер,
жауапкер, азаматтық істі қараудағы басты қатысушы тұлғалар болып табылады.
Бұл тұлғалардың құқықтық жағдайы әртүрлі болғанымен, бірақ бұлардың
мүдделері азаматтық іс жүргізу заңымен бірдей қорғалады. Тараптарды бір –
бірінен айыратын негізгі белгілер болып мыналар - азаматтық істен шығатын
жеткілікті дәрежедегі заңдық мүдделілік. Мақсаты құқықтары және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотпен қаралатын істегі барлық
материалдық – құқықтық және процессуалдық сұрақтарды қарау кезінде
тараптарға сот өндірісіне қатысу бастамашылығын таңдау құқығы берілген.
Тараптар істе материалдық – құқықтық заңи мүдделі болады: істі қарау
нәтижесінде бір тарап материалдық игілікке ие болса, басқасынан ол алынады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделген адам және азамат
өзінің бұзылған құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғау үшін сотқа
талап арыз, не талап өндірісінен басқа да шағым, арыз беруге құқығы бар.
Талап өндірісі – азаматтық сот өндірісінің басты түрі.
Азаматтық істер – бұл ереже бойынша талап істері. Сондықтан, көп
жағдайларда құқықты қорғау талап өндірісінің тәртібімен сот арқылы
қорғалады. Құқықты қорғаудың талап формасы көп жағдайда азаматтық
процессуалдық форма сәйкес келеді.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу
құқығы бойынша азаматтық процесстің қатысушыларының түсінігі мен маңызын
құқықтық және теориялық тұрғыдан зерделеу, саралау осы жұмыстың басты
мақсаты болып табылады. Атап айтқанда, мына мәселелер қарастырылды,
азаматтық процесстің субъектілері, олардың түсінігі мен түрлері, азаматтық
іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттері, іс жүргізуге
тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері, азаматық процестегі тиісті
және тиісті емес тараптар, тараптардың құқықтық сипаттамасы, іс
жүргізушілік құқықтық мирасқорлығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі болып-
азаматтық процесс қатысушыларының азаматтық іс жүргізу кезінде қалыптасатын
құқықтық қатынастар табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диплом жұмысын
зерттеудің жалпы диалектикалық- танымдық әдістермен қатар арнайы ғылыми
әдістер, оның ішінде: логикалық, тарихи жүйелеу, құрылымдық, салыстырмалы
және тәжірибелік әдістемелер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы. Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Қазақстан
Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі, ҚР Президентінің Жарлықтары,
ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Жоғарғы Сотының қаулылары, мерзімді басылымдар
мен арнайы әдебиеттер болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы
кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жалпы көлемі 68 бетті құрайды.
1. АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің түсінігі және мәні
Азаматтық іс – азаматтық іс іс жүргізу заңдарында көзделген тәртіппен
азаматтық сотта қаралатын іс. Азаматтық іске: жеке адамдар мен заңды
тұлғалардың құқылары мен заңды мүдделерін қорғайтын азаматтық құқық бойынша
дау – дамайлар жөніндегі іс басқару органдарының немесе лауазымды
басшылардың өз уәкілеттерін бұза отырып, азаматтардың құқыларына нұқсан
келтірген іс - әрекеттеріне шағым бойынша заңды мәні бар деректерді
айқындау жөніндегі іс; азаматтық құқық субъектілерінің мүліктік емес жеке
құқыларын (яғни ар – намысын, абыройы мен іскерлік беделін, т. б.Қ қорғауға
байланысты іс жатады. Азаматтық іс арнаулы заңдарда көзделген қағидаларға
сай жүргізіледі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істерді сотта қараудың шешудің
тәртібін, сондай – ақ соттардың және басқа да кейбір органдардың қаулыларын
орындау тәртібін реттейтін құқық саласы. Оның нормалары соттың, сот
атқарушының және процестің барлық қатысушысының қызметін реттейді; сондай –
ақ олардың құқылары мен міндеттерін анықтай отырып, сот мәжілісін
жүргізудің тәртібін белгілейді. Азаматтық іс жүргізу заңдарымен бірге, бұл
ұғым өзімен аттас ғылымды, әрі оқу пәнін де қамтиды.Республикада жүргізіліп
жатқан құқықтық реформа сот қызметін жетілдіруге, сот билігін күшейтуге,
оған мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы бөлікпен қатар үшінші билік
рөлін беруге бағытталған.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне
азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді
мақсат етіп қояды.
Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында сот әділдігін тек сот қана жүзеге асырады.
Соттарда қаралатын істердің көпшілігі азаматтық істер болып табылады. Бұлар-
азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, экологиялық, қаржы, салық және
ведомстволық бағыныстағы соттардың қарастылығына жатқызылған басқа да құқық
қатынастарынан туындайтын даулар.
Азаматтық істерді қарау мен шешу тәртібі азаматтық сот ісін жүргізу
туралы заңдармен белгіленеді. Республиканың барлық соттарында азаматтық
істерді жүргізу тәртібі азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен
белгіленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы-мемлекет белгілеген құқықтық нормалардың
соттардың азаматтық істерді қарау және шешу тәртібін, басқаша айтқанда,
азаматтық істер бойынша сот әділдігін, сондай-ақ сот қаулыларын мәжбүрлеп
орындау тәртібін реттейтін жиынтығы немесе жүйесі.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жеке, дербес құқық саласы болып табылады,
оның да дербес нысанасы және реттеу әдісі бар. Азаматтық іс жүргізу
құқығының реттейтін нысанасы сот пен іс жүргізуге қатысушы тұлғалар, яғни
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Бұл қатынастар азаматтық істі жүргізу процесінде
туындайды. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының басты, міндетті
субъектісі мемлекеттік билік органы сот болып табылады, басқа субъектілер
соттан қорғау сұраған тұлға немесе іске қатысуға жауапкер ретінде не куә,
сарапшы және т.б. тұлғалар болуы мүмкін.
Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының субъектілері арасында іске
қатысушы тұлғалар ерекше бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 44 бабына сәйкес оларға мыналар: тараптар,
үшінші тұлғалар, прокурор, мемлекеттік басқару органдары, кәсіподақтар және
заңда көзделген жағдайда басқа адамдардың құқықтары мен міндеттерін
қорғайтын басқа да қоғамдық ұйымдар жатқызылған. Олар іске өз атынан
қатысады, өздерінің субъективті құқықтары мен мүдделерін, не басқа
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Бұлар-өздерінің іс жүргізу
әрекеттерімен істің қозғалуына, істің бір сатыдан екінші сатыға өтуіне және
істі жүргізудің қысқартылуына ықпал ететін тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу құқығын реттеу әдісі императивтік-диспозитивтік
сипатта болады. Соттың іс жүргізу әрекеттері билік сипатында жасалады, олар
өздері арнап шығарылған тұлғалар үшін міндетті, өйткені оларды мемлекеттік
билік органы шығарады және мәжбүрлеу күші бар құқық нормасына негізделген.
Іске қатысушы тұлғалар жасайтын іс жүргізу әрекеттері диспозитивтік сипатта
болады. Азаматтық іс талап қоюшының талап-арыздан бас тарту туралы арызы
бойынша немесе тараптардың бітісу келісімін жасауы себепті қысқартылуы
мүмкін. Азаматтық істің өзіндік ерекшелігі осында.
Азаматтық іс жүргізу құқығы жалпы және ерекше бөлімдерден тұрады. Жалпы
бөлімге сот әділдігі принциптерін, азаматтық істердің сотқа қарастылығы,
сот құрамын, қарсылық білдіруді, іске қатысушы тұлғалардың құрамын, олардың
іс жүргізу құқығы мен міндеттерін дәлелдеу, талап қою және басқаларын
баянды ететін нормалар енеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының ерекше бөлігі-құқықтың осы саласының
жекелеген институттарын, сатыларын реттейтін құқық нормаларының жиынтығы.
Азаматтық іс жүргізу соттың, іске қатысушы тұлғалардың және процеске
басқа да қатысушылардың, сондай-ақ сот қаулыларын орындайтын органдардың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі. Азаматтық іс
жүргізу дегеніміз, іс жүргізу құқық қатынастары пайда болуының, дамуының
және тоқтатылуының жүйелі тәртібі болып табылады, өйткені бұл қатынастар
іске мүдделі барлық тұлғалардың белсене қатысуымен азаматтық істер бойынша
сот әділдігін жүзеге асыру жөніндегі сот қызметі процесінде пайда болады,
дамиды және тоқтатылады не олар соттың істің шын мән-жайын анықтауына
жәрдемдеседі.
Азаматтық сот ісін жүргізудің міндеттері Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 5 бабында белгіленген. Сот азаматтардың және ұйымдардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында азаматтық істерді дұрыс
және мерзімінде шешуі тиіс. Осы негізгі міндетті орындау арқылы азаматтық
сот ісін жүргізу құқықтық мемлекетті, заңдылық пен құқық тәртібін
нығайтуға, әлеуметтік әділеттілікті орнықтыруға, құқық бұзушылықтардың
алдын алуға, азаматтарды заңдарды дәл және мүлтіксіз орындау, азаматтардың
құқығы, ар-ожданы мен қадір-қасиетін, ортақ тұрмыс ережелерін құрметтеу
рухында тәрбиелеуге жәрдемдесуге тиіс. Кепілдік берілген конституциялық
құқықтар мен бостандықтарды пәрменді түрде қорғау соттардан сот ісін
жүргізудің барлық кезеңдерінде қолданылуға тиісті құқық нормаларының бәрін
аса қатаң сақтауды талап етеді.
Субъектілер, яғни азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастарына қатысатын
немесе қатыса алатын адамдар үш топқа бөлінеді.
1. Сот төрелігін жүзеге асыратын адамдар. Сот процестің ерекше қатысушысы
болып табылады, себебі арнайы құрылған мемлекеттік билік органы
ретінде сот төрелігін жүзеге асырады. Сотқа азаматтық процестің анық
сатыларында басшылық рөл берілген. Іске қатысушы тұлғалар судьяға
қарсыльқ білдірулері мүмкін, мұндай жағдайда судья ауыстырылып, істі
басқа судья қарайды. Сот отырысының хатшысы азаматтық істерді қарау
барысында сот отырысының хаттамасын жасайды және сот отырысына
төрағалық етушінің басқа да тапсырмаларын орындайды. Сот отырысының
хатшысы сотқа іс бойынша шақырылған адамдардың қайсысының келгенін,
келмей қалған адамдарға хабарланғандығы туралы және олардың келмей
қалуының қандай себептері бар екендігін хабарлайды.Сот приставы —
төмендегідей міндеттерді атқаратын адам: сот отырысы кезінде залдағы
қоғамдық тәртіпті қадағалайды, сотқа іс жүргізу әрекеттерін орындауды
жәрдемдеседі, сот ғимаратын, судьяларды және процестің басқа
қатысушыларын қорғауды қамтамасыз етеді, соттың және басқа органдардың
атқару құжаттарын мәжбүрлеп орындалатын сот орындаушыларына көмек
көрсетеді.Сот орындаушысы — бұл мемлекеттік қызметтегі және заңмен
жүктелген соттың және басқа органдардың актілерін орындау жөніндегі
міндеттерді атқаратын лауазымдм тұлға.
2. Іске қатысушы адамдар- тараптар; даудың нысанасына дербес талаптарын
мілімдемейтін үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар;
процеске қатысатын жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар
немесе жеке азаматтар; ерекше өндіріс тәртібінде сотта қаралатын істер
бойынша өтініш берушілер және басқа да мүдделі адамдар. Іске қатушы
адамдар өздеріне тиесілі барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануы
тиіс. Осы тұлғалар іс жүргізу құқықтарын орындамаған жағдайда заңдарда
азаматтық сот ісін жүргізу туралы қарастырылған салдарлар туындайды.
Іске қатысушы барлық адамдар екі шағын топқа бөлінед:
1) өз құқықтары мен мүдделерін қорғайтын адамдар. Оларға; үшінші
тұлғалар, яғни, ерекше өндіріс істері бойынша өтініш берушілер
мен мүдделі тұлғалар кіреді;
2) мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді не жеке адамдар мүдделері мен
құқықтарын қорғайтын адамдар. Олар прокурор, мемлекеттік
органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе
жеке азаматтар.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға жәрдемдесетін адамдар.
Бұл топқа куәгерлер, сарапшылар, аудармашылар, мамандар, мүлікті
сақтаушылар және басқалары кіреді. Мұндай адамдарда азаматтық іске заңды
мүдделілік болмайды. Олардың азаматтық процестегі рөлі қосалқы-қызметтік
болып табылады, олар сотқа істің нақтылы мән-жайларын анықтауға, оны дұрыс
шешуге жәрдемдеседі және нақты әрекеттерді жүзеге асыруға көмектеседі, тап
осындай көмекті олар іске қатысушы басқа да адамдарға көрсетеді.
Азаматтық іс жүргізу қатынастарынын, субъектілері азаматтар мен заңды
тұлғалар бола алады. Соның қатарына азаматтық іс жүргізу қатынастарына
шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетелдік заңды тұлғалар
қатыса алады. Процеске қатысушылардың бәрін, олардың іске қатынастығына
орай, белгіленген топтарға бөлінеді: сот, іске қатысушылар және сот
төрелігін жүзеге асыруына жәрдемдесушілер.
Сот азаматтық іс жүргізу қатынасының міндетті субъектісі ретінде
қаралады. Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Сот азаматтар мен ұйымдардың
құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған
жағдайда оны қалпына келтіретін барынша ықпалды нысан болып табылады.
Соттар қайсы біреулердің еркіне қарамастан тек Конституция мен Республика
заңдарына сәйкес, өздеріне Республика атынан берілген билікті жүзеге
асырады, іс жүргізу нысаңында заңмен белгіленген сот ісін қарауға процесс
мүшелерінің барлығының да белсенді түрде қатысу мүмкіндігін қамтамасыз
етеді, істің ақиқатын ашады және ол бойынша заңды және негізделген шешім
шығарады. Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтың және шаруашылық істер жөніндегі шешімдерімен кінәлі тараптарды
(талап қоюы немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері
мен жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп-шотынан талап
қоюшылық пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге не мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді. Істі сот отырыстарында қарау мен шешу ҚР Конституцияның 77-
бабында жөне ҚР Азаматтың іс жүргізу кодексінің жалпы бөлімінің 2-тарауында
аталған принциптерге негізделеді.
Іске қатысушыларды азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастардың
субъектері ретінде танимыз. Олардың құрамыіна ҚР Азаматтық іс жүргізу
кодексінің 44-бабына сәйкес:
• тараптарды (талап қоюшы мен жауапкерді);
• үшінші тұлғаларды (даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдейтін
және даудың нысанасына дербес талаптарын мәлімдемейтін);
• прокурор;
• мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
• ҚР АІЖК-нің 56,57-баптарымен көрсетілген негіздер бойынша процеске
қатысатын ұйымдар немесе жеке адамдар;
• арыз берушілер және басқа да мүдделі тұлғаларды (ҚР АІЖК-нің 289-
бабы) жатқызамыз.
Сот төрелігін жүзеге асыруын жәрдемдесушілер – азаматтық іс жүргізу
құқықтық қатынастарының субъектілері. Олардың қатарына: аудармашы, куә,
маман, сот приставы, сот хатшысы, сот ұыйдастырушысы, өкіл және т.б.
жатқызылады.
Азаматтық іс жүргізудегі тараптар іске қатысушы тұлғалар қатарына
жатады (АІЖК-ның 44-бабы) . Жеке тұлға болсын, заңды тұлға болсын
(кәсіпорын, мекеме, ұйымдар) өздеріне келтірілген зиянды сот арқылы
өндіріп алуға хақысы бар.
Тараптар – сотта субъективтік құқықтары немесе заңмен қорғалатын жеке
мүддесі туралы даулары қаралып және шешілуге тиіс іске қатысушы тұлғалар.
Тараптар деп талап қоюшы мен жауапкерді атайды. Талап қоюшы мен
жауапкер ретінде жеке тұлғалар (ҚР-ның азаматы, шетел азаматы, және
азаматтығы жоқ адам) мен заңды тұлғалар (мекемелер, ұйымдар және
кәсіпорындар) болып табылады.
Талап қоюшы – сотқа талап арыз беру арқылы өзінің субъективтік
құқықтары мен заңмен қорғалатын мүддесін қорғаушы тұлға. Қазіргі азаматтық
іс жүргізу заңында талап қоюшының азаматтық процеске қатысуының 2 негізі
көрсетіледі: 1-ден, талап қоюшы өзмүдделері және құқықтарын көздеп талап
қою арқылы қатысады; 2-ден, басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінеді. Бірінші
жағдайда талап қоюшы іс жүргізуін өзі бастайды, ал екінші жағдайда ол іске
қатысуға соттан рұқсат сұрайды.
Жауапкер – талап қоюшының талабы бойынша сот алдында жауап беретін
тұлға. Талап қоюшының айтуынша жауапкер оның субъективтік құқығын немесе
заңмен қорғалатын мүддесін бұзып не дауға салып отыр. Талап қоюшы мен
жауапкер – сотта қаралуға жататын даулы құқық қатынасының немесе заңмен
қорғалатын мүдденің субъектілері.
Азаматтық іс жүргізуде тараптар ретінде қатысушы үшін азаматтық іс
жүргізу құқық қабілеттігі (АІЖК – нің 45 – бабы) болуы тиіс, ал сотта
өзінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыру үшін азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттігі (АІЖК – нің 46-бабы) қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі – азаматтық іс жүргізу
құқықтары мен міндеттеріне ие болу қабілеттігі, материалдық құқық
субъектілері болып
табылатын барлық азаматтар мен ұйымдар үшін бірдей дәрежеде танылады.
Азаматтарға азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттері туғаннан беріліп,
өлгенде ғана тоқтатылады [1].
Азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттігі – сотта құқықтарын өз іс -
әрекетімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс жүргізуді өкілге
тапсыру қабілеттігі. Заңды тұлғаның азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі
мен әрекет қабілеттігі мемлекеттік тіркеуден өткен кезде және оны
куәландыратын сәйкесті құжат болғанда басталады. Азаматтардың іс жүргізу
әрекет қабілеттігі толық көлемде 18 жасқа толғаннан кейін ғана
басталады. 16 жасқа толған ата-анасының рұқсатымен үйленген немесе шарт
бойынша кәсіпкерлік іс-әрекетпен айналысатын болса оны толық азаматтық іс
жүргізу әрекет қабілеті бар деп танимыз. 14-18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін сотта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері
қорғайды, алайда, сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет
қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті [1].
Тұлға азаматтық іс жүргізуге қатысқан кезде нақты белгілі бір құқықтық
жағдайға ие болады. Қатысушының іс жүргізудегі мәртебесін дұрыс анықтамау
істе соттық қателесу, яғни бұл соттың дұрыс емес актісін шығаруға әкеледі.
Тараптардың қатысуынсыз іс жүргізуде жоқ, сондықтан азаматтық істе
олардың құқықтық жағдайын ғылыми зерттеу және практикалық іздену үлкен
мағнаны білдіреді.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында және жалпы мойындалатын заң
ережелерінде тараптар іс жүргізу құқықтық қатынастарының субъектісі ретінде
іске қатысушы тұлға. Істе сот және тараптар арасында пайда болатын қатынас,
негізгі азаматтық құқықтық қатынас болып табылады. Бұл қатынастар болмаса
азаматтық сот өндірісі де болмайды.Сондықтан тараптар-азаматтық іс
жүргізудің негізгі қатысушылары.Осылардың арасында пайда болатын азаматтық
(үлкен мағынада) құқығындағы дауы, соттық қарау және рұқсат беру пәніне
айналады.
Азаматтық іс жүргізу мен заңда тараптар ұғымы ашылмаған, заңды белгі
ретінде танылмайды, себебі ол талапкер мен жауапкерге ортақ, осыған орай
сот практикасында құқықты қолдануға маңызды қиындық тууда; АІЖК-де тек қана
талапкер және жауапкердің іс жүргізудегі ұғымы сондай-ақ тараптар болуы
мүмкін тұлғалар көрсетілген.
Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында жеткілікті дәрежеде ұғым дамыған;
көп тараған келесі екі анықтама бар:
1) тарап бұл даулы материалды құқықтың субъектісі (С.Н.Абрамов,
М.А.Викум, Д.Р. Джалилов, С.А.Якубов);
2) тарап бұл даулы құқық субъектісі (А.Ф.Козлов, М.С.Шакарян).
Біздің көзқарасымыз бойынша екі анықтаманың бір–бірінен өзгешелігі жоқ
[2].
Көрсетілгендер мен осы жерде айтылғандар тұлғаның құқығын қорғау
туралы, сондықтан міндетті тараптың түрін анықтау керек. Бір тұлғаның
құқығын және міндетті тұлғаны ұйғару – құқықтық қатынас ұйғарымы деп
аталады. Бұл екі анықтама әртүрлі қалыптасқанымен бірдей және бір мағынада
(М.А.Викут, И.А.Жеруолис).
Сондықтан, іс жүргізудегі тараптар ұғымы материалдық құқықтық қатынас
субъектісінен ажыратылады. Тиісті емес тараптардың іс жүргізуге қатысуын
қоспағанда, даулы материалдық құқықтық қатынасқа қатысушылар істе
тараптарға айналады.
Талап қаюшының субъектілік құқығы қорғану, сол себепті құқығым
бұзылды, даулы деп айтқанына қарамастан- азаматтық істі қозғауда талап
қоюшы айттыкен деп ол тұлғаның жауапкершілігін анықтамай оны жауапкер деп
тани алмаймыз. Нақты мән-жайларды сот істі қарап жатқанда бекітеді.
Сондықтан тараптар - материалдық құқықтық қатынастың нақты немесе ұйғарым
субъектілері. (М.А.Викум).
АІЖКнің 44-бабында іске қатысушылар тізімі, яғни іске қатысушы құрамына
кіретін тараптар көрсетілген. Іске қатысатын тараптардың мәртебесін
мойындау үшін олар төменде көрсетілген іске қатысушы тұлға белгілері болу
керек:
- іске мүдделі болуы;
- өзінің жеке мүдесін қорғау және өз атынан іске шығуы;
- соттың заңды күшіне енген шешімін орындау және (немесе) іс
бойынша өндірісті тоқтатуды анықтауы;
- заңда көрсетілген құқықтар мен міндеттерді пайдалануы.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің ішінде маңыздысы іске мүдделі болуы.
Тараптар даулы материалдық-құқықтық қатынаста іске мүдделі болғандықтан
басқа қатысушы тұлғалардан айырмашылығы тараптар істе материалдық-құқықтық
және процессуалдық мүддені иемденеді.
Материалдық-құқықтық мүдде игілігі сот талапты қанағаттандырып
(талапкер үшін) немесе талапты қанағаттандырусыз (жауапкер үшін) қалдырып
шешімін шығару арқылы алынады немесе сақталады.
Процессуалдық мүдде бұл істі қарау, рұқсат беру және қатысушылар іске
қатыса отырып сот өндірісінде процессуалдық нәтижеге жету үшін күтеді және
тырмысады (талапкер үшін бұл мүдде соттың талапты қанағаттандыруы, жауапкер
үшін талапты қанағаттандырусыз қалдыруы) (М.А.Викум). Екі тарап үшін
процессуалдық мүдде тараптардың арасындағы дауға соттың рұқсат шешімін
шығаруы.
Тараптар материалдық құқықтық дауда және заңды мүддеде болғанымен
олардың заңды мүддесі өзара бөлек, бір-біріне қарсы болады.
Құқық жөнінде дау (даулы материалдық құқықтық қатынас), субъектілер
бұлар істе тараптар болып, сот талқылауының пәні болып табылады. Сот
тараптарға даулы құқыққа рұқсат беріп, сот шешімін шығарады не іс
тараптардың ерік білдіруіне байланысты аяқталып, өндірісті тоқтатады.
Осыған орай, сот актісінін шығуы даулы азаматтық-құқықтықтың бастапқы
субъектілерінін жүріс-тұрысы (субъективтік құқығы және міндеттері)
анықталады. Сондықтан, соттың заңды күшіне енген шешімінін зардабы
толық көлемде тараптарға тарайды.
Тараптар - бұл тұлғалар, субъективтік құқықтары мен міндеттері
болғандықтан сот қызметі жүргізіледі, сондықтан заң бұларға сот шығын
ауыртпалығын аратады (осындай шығыннан босатылғаннан басқа).
Жоғарыда көрсетілгендер процесс кезіндегі тараптарға сипаттама беру
үшін келесі ерекше белгілерді бөліп көрсетеді:
1) қарама-қарсы материалдық-құқықтық және процессуалдық мүдденін
жеткіліктігі;
2) заңды күшіне енген сот шешімі салдарының толық көлемде орындалуы;
3) іс бойынша сот шығындарын көтеруі.
Талап өндірісіндегі іс қозғаудан басқа тараптардың даулы құқықтары сот
талқылауының пәні болады. Жеткілікті дәрежедегі даулы құқық-ерекше талап
өндірісі және маңызды белгілердін бірі. Біздің көзқарасымыз бойынша,
қазіргі ҚР азаматтық іс жүргізу кодексі, не субъектілердің, кімнін даулы
құқықтары ерекше талап өндірісінін тәртібімен қаралатынына рұқсат негіз
беріп, тараптармен іс жүргізуде атауға болады. Осыдан шығады, бұл тараптар-
бұлар тек талап емес, ерекше талап өндірісінін де ерекше тұлғалары.
АІЖК-нің 48-бабында көрсетілгендей іс жүргізудегі тараптар болып
талапкер мен жауапкер табылады. Талакер және жауапкер - бұлар, даулы
құқықтары сотпен рұқсат етілетін тұлғалар. Сондықтан, азаматтық іс
жүргізуде екі тарапқа орын бар біріншісі талапкер , екіншісі жауапкер деп
аталады.
Талапкер - өз мүдделерін немесе талап қойылған мүдделерді көздеп талап
қоюшы азаматтар мен заңды тұлғалар болып табылады (АІЖК-нің 48-бап 1б.).
Талапкер - іс жүргізудегі тараптың бірі бола тұра, даулы құқықтарын, заңды
мүдделерін қорғауға сотпен рұқсат етіліп, нақты заңды мүддесі мен құқығы
бұзылған субъект.
Сотқа арыз берген тұлға үнемі талапкер болып танылмайды. Азаматтардың
құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтары
мен заңды мүдделерін, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін
мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар,
азаматтар не прокурормен талап беріліп азаматтық іс қозғалады. ( АІЖК-нің
8-бап 1,2б., 55-бап 3б., 56-бап 1б.).
Осындай тұжырым АІЖК-нің 48-бабының 3-бөлімінен шығып, келесі норма
бекітілген: Басқа тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа жүгінуге заң бойынша құқығы бар
адамдардың өтініші бойынша мүдделері қозғалып іс басталған адамға сот
пайда болған процесс туралы хабарлайды және ол адам сотқа талап қоюшы
ретінде қатысады . Бұл ереже өз кезегінде басқа процессуалдық норманың
мазмұнына сүйенеді: егер талап қоюшы прокурор мәлімдеген талапты қолдамаса,
егер үшінші тұлғалардың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделері
қозғалмаса, онда сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады (АІЖК-нің 4-
б.); егер мүдделеріне сай мемлекеттік органдармен (жергілікті өзін-өзі
басқару органы, ұйымдар немесе жекелеген азаматтар) іс қозғалған адам
мәлімделген талапты қолдамаса, үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым
жасалмаса, сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады (АІЖК-нің 56-бап 1,2-
б.).
Талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге өкілеттігі болған жағдайда
оның өкілі қол қояды.(АІЖК-нің 58,63,150-бап 5-б.). Азаматтың әрекет
қабілеттігінін толық көлемде бар немесе жоқтығына қарамастан істе тарап
болып табылады. Сотта талапкердің мүддесін қорғап қатысқан тұлға, процесте
сол тұлғаның өкілі ретінде қатысады [2].
Сондықтан, талаптың қойылуы талапкер екенің анықтайтын белгі болып
табылмайды.
Іс бойынша талапкерді анықтау кезінде, кімнің құқықтары мен заңды
мүдделері сотта қорғалатының, кімнін материалдық игілік пен соттың шығарған
оң шешіміне мүдделі екенін анықтап, мәжбүрлі түрде орындалады.
Жауапкер - өздеріне қуыным талабы қойылған азаматтар мен заңды тұлғалар
болып табылады (АІЖК-нің 48-бап 1-б.). Жауапкер - бұл даулы құқықтың басқа
тарабы, талап қоюшының ойынша оның даулы құқығын даулап, заңды мүддесін
бұзған тұлға.
Процесте тараптар болып тек Қ.Р-ның азаматтары мен заңды тұлғаларынан
басқа шетел субъектілерінің құқығы (шетелдіктер, азаматтығы жоқтар,
шетелдік заңды тұлғалар, халықаралық ұйымдар) бар, егер олардың даулы
құқықтары Қ.Р-ның сотымен қаралуға рұқсат берілсе.
Заңда көзделген жағдайларда заңды тұлғалар болып табылмайтын ұйымдар
тараптар болуы мүмкін (АІЖК-нің 48 бап 2б.). Ұйымдардың процеске тараптар
қатарында болу мүмкіншілігі заңды тұлға емес болып көңіл бөлінеді.
М:А:Викум: АІЖК-сі заңды тұлға болып табылмайтын ұйымдарды азаматтық іс
жүргізуге тарап болып қатысуына бөгет жасамайды. Тұжырымға келсек, заңды
тұлға болып табылатын ұйым ғана тарап ретінде іс жүргізуге қатысат деген
заңда көзделмеген. Заң шығарушы азаматтық іс жүргізуге тарап болып қатысуға
мүмкіншілігі бар ұйымдарды тізіп көрсетіп, олар заңды тұлға болу керек деп
айтпаған. Заң шығарушы басқаны пайдаланып білдірді заңды тұлғаның құқығын
пайдалану. Сондықтан заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдардың, сонымен
қатар заңды тұлғаның құқығын пайдаланушылардың, тараптар ретінде қатысуға
мүмкіншіліктері бар [3].
Азаматтық процесте мемлекет бір тарап болуы мүмкін (АІЖК-нің 48-бап
4б). Қазақстан Республикасы азаматтық заңдарымен реттелетін қатынастарға
осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-нің 111-
бап 1б). Осы қарым қатынастан дау туындағанда Республика азаматтық құқықтық
қатынастың субъектісі бола тұра процесте тарап болып қатысады. Сотта оның
атынан өз өкілеттігі шегінде мемлекеттік органдар қатысады (мысалы, Қ.Р-ның
Президенті, Қ.Р-ның Парламенті, Қ.Р-ның Үкіметі, республиканың атқарушы
органдары және т.б.).
Заңдарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республикасының
арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады (АК-нің 111-бап 2б).
2. Азаматтық іс жүргізу субъектілерінің негізгі құқықтары мен
міндеттері
ҚР АІЖК-і 48-бабының 5-бөлігіне сәйкес: тараптар іс жүргізу құқықтарын
тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу міндетін мойнына алады деген.
Тараптардың азаматтық іс жүргізу құқықтарын: жалпы және арнайы деп
бөліп қарастырса болады. Жалпы – бұл тараптардан басқа да іске қатысушы
тұлғаларғатән құқықтар: іс материалдарымен танысуға, олардан үзінділер
жазып алуға және көшірмелер түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдеме
табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға және т.б. (ҚР АІЗК-нің 47-бабы).
Арнaйы – ҚР АІЖК-нің 32, 49, 50, 156, 158 және т.б. баптарында көзделген.
Мысалы, талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап
қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас
тартуға құқылы. Жауапкер талап қоюды толық не жартылай тануға, немесе
талаптан бас тартуға құқылы.
Тараптардың азаматтық іс жүргізу міндеттерін: жалпы және арнайы деп
бөліп қарастырса болады. Жалпы – тараптар өздеріне берілген барлық іс
жүргізу құқықтарын адал пайдалануға, сот отырысындағы тәртіпті сақтау,
сотта төрағалық етушінің қаулыларына бағынуға тиіс. Арнайы – ол азаматтық
іс жүргізудің сатыларына және нақты іс жүргізу әрекеттердің мінезіне
байланысты. Осылай, талап қоюшы сотқа өзі ұсынған талап арызында міндетті
түрде заңда көрсетілген мәліметтер бар болу керек (ҚР АІЖК-нің 150-бабы);
әр тарап (талап қоюшы мен жауапкер) өзінің талаптарының және
қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі
тиіс. (ҚР АІЖК-нің 65-бабы).
Тараптар іске қатысушы тұлғаларға жалпы берілген құқықтарды
пайдаланып, міндеттерді атқарады (АІЖК-нің 47-бап). Бірақ тараптар даулы
азаматтық-құқықтың субъектісі бола тұра, талап қою мен оны даулаудың, даулы
құқықтың обектісін анықтаудың процессуалдық құқықтары мен мідеттерін ғана
пайдаланады (АІЖК-нің 49-бап 1б).
Тараптардың процессуалдық құқықтары, жүйеленіп, құқықтың болуына
байланысты М.А.Викум келесі үш топқа бөледі:
1) процестін дамуы мен қозғалуына әсер етіп, таралатын құқық:
- талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап
қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан
бастартуға құқылы;
- жауапкер талап қоюды тануға құқылы;
- тараптар бітімгершілік келісіммен аяқтай алуға құқылы;
- аппеляциялық арыз және т.б. беруге құқылы;
2) істі талқылауға қатысу құқығы:
- сот талқылауына жеке өзі қатысуы;
- сотта өкілдік ету;
- сот жарыссөздеріне қатысуға;
- дәлелдемені зерттеуге қатысуға және т.б.
3) кең мағынада тараптардың сотпен қорғану құқығы:
- қарсылық мәлімдеуге құқық;
- сот отырысының хаттамасына ескертпелер беруге құқылы және т.б.
Тараптар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал
пайдалануға құқылы (АІЖК-нің 47-бап 1б). Көрнеу теріс пиғылымен негізсіз
талап қойған немесе қойылған талапқа қарсы дау білдірген не істі дұрыс және
тез қарап, шешуге үнемі қарсы әрекет жасаған тараптан сот екінші тараптың
пайдасына іс жүзінде уақыт ысырабынан келтірілген өтемақыны өндіріп алуы
мүмкін (АІЖК-нің 112-бап).
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі ретінде
сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс (АІЖК-нің 65-бап); сот
сұратқан дәлелдемені ұсынып табыс ету (АІЖК-нің 66-бап 10б); сот шығындарын
көтеру (АІЖК-нің 110-бап); егер бұл істің мән-жайлары бойынша қажет болса,
сот тараптардың сот отырысына қатысуын міндетті деп тани алады (АІЖК-нің
187-бап 5б).
Азаматтық сот өндірісіндегі тараптардың теңдік қағидасынан шығатын
тараптар іс жүргізу құқықтарын тең пайдаланады және бірдей іс жүргізу
міндетін мойнына алады (АІЖК-нің 15-бап,48-бап 5б).
Азаматтық іс жүргізу заңы іс жүргізу мәртебелерін жинақтауға жол
бермейді: процеске қатысушы бір мәртебеге ие болу керек. Бірақ төменде
көрсетілген екі жағдайда ғана екі іс жүргізу мәртебесіне ие болады:
1) егер жауапкер талап қоюшының талабына қарсы талап қойып, сот оны
өндіріске қабылдаса, осыған орай жауапкер талапкерге айналып,
талапкер процесте жауапкерге айналады;
2) егер қатысушылар істі жүргізуді олардың ішінен біреуіне беретін
болса, онда процестегі уәкілетті тұлға бір уақытта істе тарап
болып, не сот өкілі болады.
В.Н.Гапееваның мүдделі тұлғаның азаматтық істегі өзінің процессуалдық
мәртебесін тандау мүмкіндігі дегенді талқылағанымыз маңызды, сондықтан
осыны келтіруге мүдделіміз. Ережеге сүйенсек, қай тұлғаның құқығы не заңды
мүддесі бұзылғаның немесе даулы екенің сотқа қорғану үшін барған кезде
анықтап талапкер орның алады. Мүдделі тұлға процеске қатыса тының, егер он
шешім алып мына процессуалдық мәртебені таңдауға: талапкер, жауапкер,
үшінші тұлға және басқада [4].
Төменде тізілген жағдайда процестегі тұлғаның жағдайы процеске дейінгі
мүддесі қатаң берілген: несие беруші талапкер болады, қарыз алушы
–жауапкер. Осы жағдайларда талапкерге ерік яғни балама таңдау беріледі:
қорғану үшін сотқа бару не бармау.
Кейбір жағдайларда материалдық құқық пен процессуалдық мүдденің қатысы
бір мағыналы емес және тұлғаға өзінің құқық мүддесін таңдау мүмкіндігі
беріледі. Осы тұлғаны қарауда процеске қатысу не қатыспаумен қатар, оны
мына не басқа процестік мүддені таңдауыда маңызды.
Істегі мына немесе басқа мәртебені таңдау процеске дейінгі жағдайларға
байланысты.Процессуалдық мәртебені таңдаудағы негізгі дәлел тұлғаның
игілікке қатынасы-талаптың объектісі. Мысалы: мәжбүрлеп талапқа қатысушыны
ауыстыру кезінде ауыстыруды қажет етушімен бірге талап қойып, соның
тарапында үшінші тұлға болып қалады. Өзінін мәртебесін өзгерте мүмкіншілігі
мен талапкер болып қатысу үшін талап қоюы процес кезінде сақталады. Бұны
басқа мысалданда байқауымызға болады. Сонымен, қаламақыны өндіріп алу ісі
бойынша потенциалдық талапкерлер үшінші тұлға рөліндегі талапкер тарапында
болады: баспагермен дауласпай-ақ өз еңбегіне ақы алуды қаланады. Өз еркінен
тыс үшінші тұлға жағдайында болған, баспагермен тікелей шиленісте болмайды.
Жауапкердің жеңілуі мен талапкердің процесте жеңуінің анық болуы,
бұңдай дәлел, баспагермен дауласуды қаламайды, қаламақыны өндіріп алып
жеңіп шығуына сенімді болады. Және, керісінше, шешім шығарғанға дейін іс
анық талапкер ұпайына емес кезде , үшінші тұлға шың мәнісінде сот арқылы
қорғануға болмайды және істе талапкер жағдайында бола алмайды [5].
Бұндай жағдайда үшінші тұлғаның жағдайы өзіндік сипат алады: бұл
потенциалды талапкер (тарап). Талапкердің потенциалды мәртебесі осындай
үшінші тұлғаның резервінде болады, талапкерге айналу мүмкіндігі процес
аралығында сақталады.
3. Іс жүргізуге тең қатысушылықтың түсінігі және оның түрлері
Іс жүргізуге тең қатысушылық – бұл бірден азаматтық процесте талап
қоюшы не жауапкер жағында немесе екі тараптар (талап қоюшы мен жауапкер)
бір-біріне мүдделері қайшы келмейтін бірнеше тұлғалардың қатысуы [6].
ҚР АІЖК-нің 50-бабында: Талапты бірнеше талап қоюшы бірлесіп қоюы
немесе оны бірнеше жауапкерге қойылуы мүмкін. Талап қоюшылардың немесе
жауапкердің әрқайсысы екінші тарапқа қатысты процесте дербес болады.
Тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) іс жүргізуді тиісінше тең талап
қоюшылардың немесе тең жауапкерлердің біреуіне тапсыра алады.
Егер іске бірнеше талап қоюшының қатысуы болса, онда олар тең талап
қоюшылар деп аталады [7].
Егер іске бірнеше жауапкердің қатысуы болса, онда олар тең жауапкерлер
деп аталады.
Теория жүзінде бірігіп қатысушылықты екі мағынада қарастырады:
1 - процессуалдық - құқықтық мағынада;
2 – материалдық – құқықтық мағынада.
Процессуалдық - құқықтық мағынада ол 3 түрге бөлініп қаралуы мүмкін:
1 – ші түрі – белсенді бірігіп қатысуы – сотта талап қоюшы ретінде
бірнеше тұлғаның қатысуы (екеу және одан көп қатысуы ), мысалы 3 талап
қоюшы мен 1 жауапкердің қатысуы;
2 – ші түрі – еңжар бірігіп қатысуы – сотта жауапкер жағынан бірнеше
тұлғаның қатысуы (екеу және одан көп қатысуы), мысалы бір талап қоюшы мен 3
жауапкердің қатысуы;
3 – ші түрі – аралас бірігіп қатысуы – бірден сотта талап қоюшы мен
жауапкер жағынан бірнеше тұлғаның қатысуы, мысалы 3 талап қоюшы мен 3
жауапкердің қатысуы [8].
Материалдық – құқықтық мағынада 2 түлде қарастырылуы мүмкін:
1 – ші түрі – қажетті (міндетті) – заң бойынша іске барлық
қатысушылардың (талап қоюшы не жауапкер ретінде) қатысуын міндетті түрде
тілейді, мысалы ортақ мүлік бөлуде өз ұпайын белгілеу;
2 – ші түрі – факультативті (міндетті емес) – бірігіп қатысуын міндетті
түрде тілемейді, яғни іс бойынша бірнеше талап қоюшылардың немесе бір ғана
талап қоюшының бірнеше жауапкерлерге жеке және бір-біріне байланыстырмай
қаралуын білдіреді. Бірнеше талап қоюшы талаптар қойған немесе талаптар
бірнеше жауапкерге қойылған кезде сот, егер талаптарды ажыратып қарауды
неғұрлым дұрыс деп тапса, бір немесе бірнеше талапты жеке іс жүргізуге
бөлуге құқылы (АІЖК-нің 171-бабы 2-бөлігі). Судья осы соттың іс
жүргізуінде дәл сол тараптан қатысатын біртектес, не бір талап қоюшының әр
түрлі жауапкерге немесе әр түрлі талап қоюшылардың бір жауапкерге қойған
талабы бойынша бірнеше іс бар екенін белгілеп, егер мұндай біріктіруді
дұрыс деп тапса, бұл істерді біріктіріп қарау үшін бір іске біріктірТге
құқылы (АІЖК-нің 171-бабы 3-бөлігі).
Басқа тең қатысушылардың тапсырмасы бойынша тең қатысушылардың біреуі
сотта өкіл бола алады (АІЖК-нің 59-бабы 6-бөлігі).
4. Азаматтық процестегі тиісті және тиісті емес тараптар
Тиісті тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) – нақты азаматтық іс бойынша
азаматтық іс жүргізудің нағызғы қатысушылары, яғни тарапты іс материалдары
бойынша даулы құқық қатынасының субъектісі болуы мүмкін деген болжау [9].
Тиісті емес тараптар (талап қоюшы мен жауапкер) – нақты азаматтық іс
бойынша азаматтық іс жүргізудің нағызғы қатысушысы емес, яғни даулы құқық
қатынасының субъектісі болуы мүмкін деген болжау іс материалдары бойынша
жоққа шығарылған тарап.
Тиісті емес тарап болып тиісті емес талап қоюшы немесе жауапкер танылуы
мүмкін. Тиісті емес тарап – азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттігі бар
тұлға. Ол тараптың барлық іс жүргізу құқықтары мен міндеттеріне ие болады,
яғни іс бойынша тарап болып танылады. Сондықтан сот тиісті емес талап қоюшы
мен немесе тиістіемес жауапкерге талап қоюда талап арыз қабылдаудан бас
тартуға болмайды [10].
Тиісті емес жауапкер тиістімен мына жағдайда ауыстырылуы мүмкін:
1) сотпен - өз ықыласы бойынша (ҚР АІЖК-нің 170-бабы 3-бөлігі).
2)талап қоюшының өтініші бойынша (ҚР АІЖК-нің 51-бабы 1-бөлігі).
Барлық жағдайда диспозитивтік принципке сәйкес тиісті емес жауапкерді
тиістімен орын ауыстыруда талап қоюшының келісімі керек (ҚР АІЖК-нің 51-
бабы 2-бөлігі), ал тиісті емес жауапкердің тиістімен орын ауыстыруда
келісімнің қажеті жоқ. Сот істі дайындау үстінде немесе біріншісатыдағы
сотта оны қарау кезінде талап бойынша жауап беруге тиісті емес адамға талап
қойылып отырғаның анықтаса, істі тоқтатпай талап қоюшының өтініші бойынша
тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыра алады.
Тиісті емес тарапты тиістімен орын ауыстырған жағдайда сот сәйкесті
ұйғарымын шығарады.
Тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен орын
ауыстыру
Оның екі жолы болады:
Жолдары Оның көрінісі (қорытындысы)
1. Талап қоюшы тиісті емес Сот тиісті емес жауапкерді тиісті
жауапкерді жауапкермен орын ауыстырады.
тиісті жауапкермен орын ауыстыруға
келісім берсе.
2. Талап қоюшы тиісті емес Сот тиісті емес жауапкерді екінші
жауапкерді тиісті жауапкермен орын жауапкер ретінде іс бойынша тартады
ауыстыруға келісім бермесе. және тиісті емес жауапкер азаматтық
процесте болады.
Тиісті емес жауапкерді ауыстырғаннан кейін істі дайындау және қарау
басынан бастап жүргізіледі. Егер талап қоюшы тиісті емес жауапкерді басқа
тұлғамен ауыстыруға келіспесе, сот істі ұсынылған талап қою бойынша
қарайды. Бұған қоса азаматтық процесте керісінше болуы мүмкін, яғни тиісті
емес талап қоюшы. Себебі жоғарыда тиісті емес тараптар деп атаған едік, ал
тараптар ретінде біз талап қоюшы мен жауапкерді танимыз, сондықтан бұнда
тиісті емес талап қоюшы туралы айтқан орынды [11].
Сот азаматтық процесте тиісті емес талап қоюшыны тиісті талап қоюшымен
орын ауыстыра алады [12].
2. ТАРАПТАР АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАТЫСУШЫЛАРЫ
РЕТІНДЕ
1. Азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретіндегі тараптардың
құқықтық сипаттамасы
Азаматтық процестегі тараптар - бұл субъективті құқық немесе заңмен
корғалатын мүдде туралы дауды сот қарауы мен шешуге міндетті іске катысушы
тұлғалар [13].
Азаматтық процеске белгілі бір тұлға қатысқан кезде нақты процессуалдық
жағдайда болады. Процесстегі тұлғаның процессуалдық жағдайы оның
процессуалдық құқықтары мен міндеттер шеңберін айкындап, оның кұқықтық
мәртебесін белгілейді.
Азаматтық процестегі тараптар туралы мәселе өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Азаматтық процестің негізгі қатысушылары болып тараптар
табылады. Азаматтық процесс аталған тұлғалар арасында болады, тараптар
арасында құқық немесе заңды мүдде туралы дау болады.
Тұлғаның азаматтық процестегі орнын дұрыс анықтамау, нақты азаматтық іс
бойынша сот қызметінің жаңылуына немесе кемшілігіне әкелетін, сот қателігі
болып табылады. Әділетсіз шешім шығаруға негіз болып табылуы мүмкін.
Азаматтық процестің тараптары ретінде талапкер және жауапкер болады.
Тараптар ретінде заңды түлғалар немесе жеке тұлғалар болуы мүмкін. Сондай-
ақ, тараптар ретінде заңды түлға болып табылмайтын ұйымдар да болуы мүмкін.
Тараптар - құқықтар немесе заңмен қорғалатын мүдделер туралы даулар
бойынша азаматтық іске қатысушы түлға.
Осыған орай заңи әдебиеттерде екі түрлі көзқарас қалыптасқан:
тараптар - бүл даулы материалдық-құқықтық қатынастың субъектісі
(С.Н.Абрамов, М.А.Викут, Д.Р.Джалилов, С.А.Якубов);
тараптар - бүл күқық туралы даудың субъектісі (А.Ф. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz