Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР. ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
1.2 Өзіндік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
2 “БИОГЕНДІ ЭЛЕМЕНТТЕРДІ ОҚЫТУДАҒЫ ӨЗІНДІК
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың . өзіндік жұмыстарды арттырудағы ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР. ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
1.2 Өзіндік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
2 “БИОГЕНДІ ЭЛЕМЕНТТЕРДІ ОҚЫТУДАҒЫ ӨЗІНДІК
ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың . өзіндік жұмыстарды арттырудағы ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа әлем табалдырығында алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейге, ұлттық ерекшелікке сай үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. «Қазақстан – 2030» бағдарламасында тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі және ел эканомикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын білім алуы қажеттігілігіне баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы және ғылым минстрлігі дайындаған бағдарламасында “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005–2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы” бойынша бәсекеге қабілетті маманды қалыптастыру мұғалімдер алдында тұрған негізгі міндет.
«Қазақстан-2030» бағдарламасы ұзақ мерзімді мақсаттарды атап, нақтылы нәтижелерге жету үшін мектеп алдына күрделі міндеттер қойды. Осыған орай мектептердегі білім сапасын және тәрбиені жақсартып, оқушылардың дүниетанымы мен өмірлік көзқарасын барынша шыңдаудың қажеттігі атап көрсетілген. Бұл міндет әрбір сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мүмкіндігін жеткілікті ойластырып, жете пайдаланған жағдайда ғана іске асады [1].
Орта мектепте оқу пәндерінің қазіргі өзгерісті кезеңінде жүзеге асыруға тиісті негізгі мәселенің бірі өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру арқылы - оқушылардың дұрыс ойлау дағдыларын,ізденімпаздығын, пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың дұрыс ойлау дағдылары олардың таным белсенділігімен тығыз ұштасып жатады.
Қазіргі таңдағы экономиканың қарқынды дамуы жағдайда іргелі пәндік білім жеткілікті деңгейде оқытуды талап етеді.
Оқушылардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы түрде араласу үшін білімді өз бетінше іздену, талдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру маңыздыда күрделі.
Орта мектептердегі факультативті сабақтар барысында химияны оқытудың дәстүрлі әдістемесі, өзіндік жұмыстары мен сабақтар барысында инновациялық мазмұн мен дәстүрлі емес әдістер формасын жүзеге асыру қажеттілігінің арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу химияны оқушылардың білімін жоғарлату әдістемесін ұсынуға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстарға баулуға арналған химия курстарына дидактикалық тапсырмалар жүйесін жасап шығару; зерттеу мәселесі бойынша ұсынылып отырылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу тәсілдері қолданылды: философиялық, психологиялық-педагогикалық, дидактикалық және әдістемелік әдебиеттерді және зерттеу мәселесі бойынша нормативті құжаттарды синтездеу және сараптау; теориялық және тәжірибелік зерттеулердің нәтижелерін сараптау; бақылау, салыстыру, жалпылау, педагогикалық тәжірибе, тәжірибенің нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы химияны оқытуға арналған факультативті сабақтардың мүмкіндіктерін қолданудың теориялық және әдістемелік тұрғыдан дәлелденген әдіс-тәсілдерінің жасап шығарылуы болып табылады.
Дәстүрлі және ұйымдастырушы инновациялық формалар мен тәсілдерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін химияны оқытудың теориялық моделін ойлап шығару бітіру жұмысының теориялық мәні болып табылады.
Химияны оқыту процесі барысында факультативті сабақтарды жүргізудің әдістемесін ұсыну, факультативті сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізуге бағытталған және жалпы орта білім беруші, кәсіптік мектептердің мұғалімдері мен болашақ химия пәнінің оқытушылары – студенттерге арналып бағытталған химия пәнін оқытудың моделін ұсыну жұмыстың тәжірибелік мәні болып табылады.
Алдыға қойылған проблеманың басты мақсаты- оқушылардың таным белсенділігін, біліктілігін, ойлау қабілетін сабақ үстінде және сабақтан тыс уақыттарда арттыру, өз бетінше еңбектене білуге дағдыландыру.
Зерттеудің мақсаты –“Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру” тақырыбын факультативті сабақта тапсырма беру арқылы оқыту барысында 8-9-шы сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы химия пәніне деген қызығушылығын және ынтасы мен бейімділіктерін, білімін арттыру.
Зерттеудің нысаны - орта мектептердегі 8-9-шы сыныптарда химияны оқытуда факультативті сабақтарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқытушы мен оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні - химия пәні 8-9-шы сыныптарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесі мен мазмұны.
Зерттеу пәні өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың танымдық ізденімпаздығын, есте сақтау, ойлау қабілетін арттырып, білімі мен білігін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу орыны – Зайсан ауданы Көгедай ауылы Көгедай атындағы орта мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы 49 беттен; мазмұны, кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, эксперименттік бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жаңа әлем табалдырығында алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейге, ұлттық ерекшелікке сай үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. «Қазақстан – 2030» бағдарламасында тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын орнын саналы түсінуі және ел эканомикасының бүгінгі сұранысына жауап бере алатын білім алуы қажеттігілігіне баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы және ғылым минстрлігі дайындаған бағдарламасында “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005–2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы” бойынша бәсекеге қабілетті маманды қалыптастыру мұғалімдер алдында тұрған негізгі міндет.
«Қазақстан-2030» бағдарламасы ұзақ мерзімді мақсаттарды атап, нақтылы нәтижелерге жету үшін мектеп алдына күрделі міндеттер қойды. Осыған орай мектептердегі білім сапасын және тәрбиені жақсартып, оқушылардың дүниетанымы мен өмірлік көзқарасын барынша шыңдаудың қажеттігі атап көрсетілген. Бұл міндет әрбір сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мүмкіндігін жеткілікті ойластырып, жете пайдаланған жағдайда ғана іске асады [1].
Орта мектепте оқу пәндерінің қазіргі өзгерісті кезеңінде жүзеге асыруға тиісті негізгі мәселенің бірі өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру арқылы - оқушылардың дұрыс ойлау дағдыларын,ізденімпаздығын, пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың дұрыс ойлау дағдылары олардың таным белсенділігімен тығыз ұштасып жатады.
Қазіргі таңдағы экономиканың қарқынды дамуы жағдайда іргелі пәндік білім жеткілікті деңгейде оқытуды талап етеді.
Оқушылардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы түрде араласу үшін білімді өз бетінше іздену, талдау және тиімді пайдалану дағдысын бойына сіңіру маңыздыда күрделі.
Орта мектептердегі факультативті сабақтар барысында химияны оқытудың дәстүрлі әдістемесі, өзіндік жұмыстары мен сабақтар барысында инновациялық мазмұн мен дәстүрлі емес әдістер формасын жүзеге асыру қажеттілігінің арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу химияны оқушылардың білімін жоғарлату әдістемесін ұсынуға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстарға баулуға арналған химия курстарына дидактикалық тапсырмалар жүйесін жасап шығару; зерттеу мәселесі бойынша ұсынылып отырылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу тәсілдері қолданылды: философиялық, психологиялық-педагогикалық, дидактикалық және әдістемелік әдебиеттерді және зерттеу мәселесі бойынша нормативті құжаттарды синтездеу және сараптау; теориялық және тәжірибелік зерттеулердің нәтижелерін сараптау; бақылау, салыстыру, жалпылау, педагогикалық тәжірибе, тәжірибенің нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы химияны оқытуға арналған факультативті сабақтардың мүмкіндіктерін қолданудың теориялық және әдістемелік тұрғыдан дәлелденген әдіс-тәсілдерінің жасап шығарылуы болып табылады.
Дәстүрлі және ұйымдастырушы инновациялық формалар мен тәсілдерді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін химияны оқытудың теориялық моделін ойлап шығару бітіру жұмысының теориялық мәні болып табылады.
Химияны оқыту процесі барысында факультативті сабақтарды жүргізудің әдістемесін ұсыну, факультативті сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізуге бағытталған және жалпы орта білім беруші, кәсіптік мектептердің мұғалімдері мен болашақ химия пәнінің оқытушылары – студенттерге арналып бағытталған химия пәнін оқытудың моделін ұсыну жұмыстың тәжірибелік мәні болып табылады.
Алдыға қойылған проблеманың басты мақсаты- оқушылардың таным белсенділігін, біліктілігін, ойлау қабілетін сабақ үстінде және сабақтан тыс уақыттарда арттыру, өз бетінше еңбектене білуге дағдыландыру.
Зерттеудің мақсаты –“Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру” тақырыбын факультативті сабақта тапсырма беру арқылы оқыту барысында 8-9-шы сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы химия пәніне деген қызығушылығын және ынтасы мен бейімділіктерін, білімін арттыру.
Зерттеудің нысаны - орта мектептердегі 8-9-шы сыныптарда химияны оқытуда факультативті сабақтарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқытушы мен оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні - химия пәні 8-9-шы сыныптарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру әдістемесі мен мазмұны.
Зерттеу пәні өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың танымдық ізденімпаздығын, есте сақтау, ойлау қабілетін арттырып, білімі мен білігін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу орыны – Зайсан ауданы Көгедай ауылы Көгедай атындағы орта мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы 49 беттен; мазмұны, кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, эксперименттік бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы: ҚР 2. Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы № 1459 жарлығы / Егеменді Қазақстан. - 2004. - 16 қазан № 258
1. Рысбекова А.М Танымдық қабілетті арттыру шарттары / А. Рысбекова // Қазақстан мектебі: 2004. -№ 7. - 38 б.
2. Гущина Л. Студенттердің дербес жұмысы / Л. Гущина. // Қазақстан мектебі: 2004. -№ 1 - 15 б.
3. Едігенова А. Танымдық қызығу ерекшеліктері / А. Едігенова. // Қазақстан мектебі: 2003. -№ 10 – 48 б.
4. Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность школьника в обучении. / П. И. Пидкасистый. - М.: 1980, – 52 б
5. Ерастов Н.Г. Методика самостоятельной работы. / Н. И. Ерастов. - М.: 1985, - 75 б.
6. Подласый И.П. Педагогика. / И.П. Подласый. - М.: 1999, - 576 б.
7. Қоянбаев Б. Ж. Педагогика. – Оқу құралы. / Б. Ж. Қоянбаев. -Алматы.: Рауан, 1992, - 240 б.
8. Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас. / Қ. Жарықбаев. -Алматы.: Мектеп, 1987. – 87 б.
9. Джемс У. Психология в беседах с учителями. / У. Джемс. – Санкт-Петербург.: 2001, - 160 б.
10. Петровский А.В. Новое педагогическое мышление. / А.Б. Петровский. – М.: 1989.
11. Зинченко В.П. О целях и ценностях образования. / В. П. Зинченко. Педагогика.1997. -№5.
12. Занков Л. В. Дидактика и жизнь Избр. труды. / Л. В. Занков. - М.: 1990, - 45 б.
13. 14. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. / М. М. Мұқанов – Алматы. : 1981.-247 б.
14. Әбілқасымова А. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру./ А. Әбілқасымова – Алматы : 1994.
15. Бірімжанов Б. А. Жалпы химия. – Оқу құралы. / Б. А. Бірімжанов. – Алматы.: Білім, 2001.-182-183 б.
16. Химическая энциклопедия.: том.2. 151-154 б.
17. Фельдман Ф. Г, Рудзитис Г.Е. Жалпы химия негіздері. / Ф. Г. Фельдман, Г. Е. Рудзитис. - Алматы.: Рауан, 1990. - 42-47 б.
18. С. Жайлау. - Алматы.: 2004.-159-170 б.
19. Котлерова О.С. Учет знании по химии - Пособия. - / О. С. Котлерова. - М.: Просвещение, 1977. 5 б.
20. Ситкевич Л.И. Химический эксперимент в школе / Л. И. Ситкевич. – Минск.: Народная асвета: 1969. -46 б.
21. Таубаев Ш. Исследовательская культура учителя: методология. Теория и практика формирования / Ш Таубаев – Алматы: 2000.
22. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде / М.М Жанпейісова – Алматы: 2002.
23. Дьяченко В.К. Групповое обучение / В.К Дьяченко - М.: 1985.
24. Фирсов В.В. Дифференсация обучения на основе обязательных результатов обучения / В.В Фирсов - М.: 1984.
25. Каримов А. Экологияландырылған химиялық практикум / А. Каримов // Химия мектепте. 2004. -№4. - 9-11 б.
26. Садуақасқызы Г. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар / Г. Садуақасқызы // Химия мектепте. 2005. -№5 - 5-8 б.
27. Мырзабаев А. Факультатив сабақтар / А. Мырзабаев // Химия мектепте. 2004. -№5 – 6-9 б.
28. Нұрғазина Қ. Пәнді экологияландыру / Қ. Нұрғазина // Химия мектепте. 2005. -№5 - 1-3 б.
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 - 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы: ҚР 2. Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы № 1459 жарлығы / Егеменді Қазақстан. - 2004. - 16 қазан № 258
1. Рысбекова А.М Танымдық қабілетті арттыру шарттары / А. Рысбекова // Қазақстан мектебі: 2004. -№ 7. - 38 б.
2. Гущина Л. Студенттердің дербес жұмысы / Л. Гущина. // Қазақстан мектебі: 2004. -№ 1 - 15 б.
3. Едігенова А. Танымдық қызығу ерекшеліктері / А. Едігенова. // Қазақстан мектебі: 2003. -№ 10 – 48 б.
4. Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность школьника в обучении. / П. И. Пидкасистый. - М.: 1980, – 52 б
5. Ерастов Н.Г. Методика самостоятельной работы. / Н. И. Ерастов. - М.: 1985, - 75 б.
6. Подласый И.П. Педагогика. / И.П. Подласый. - М.: 1999, - 576 б.
7. Қоянбаев Б. Ж. Педагогика. – Оқу құралы. / Б. Ж. Қоянбаев. -Алматы.: Рауан, 1992, - 240 б.
8. Жарықбаев Қ. Ұстаздық еткен жалықпас. / Қ. Жарықбаев. -Алматы.: Мектеп, 1987. – 87 б.
9. Джемс У. Психология в беседах с учителями. / У. Джемс. – Санкт-Петербург.: 2001, - 160 б.
10. Петровский А.В. Новое педагогическое мышление. / А.Б. Петровский. – М.: 1989.
11. Зинченко В.П. О целях и ценностях образования. / В. П. Зинченко. Педагогика.1997. -№5.
12. Занков Л. В. Дидактика и жизнь Избр. труды. / Л. В. Занков. - М.: 1990, - 45 б.
13. 14. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. / М. М. Мұқанов – Алматы. : 1981.-247 б.
14. Әбілқасымова А. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру./ А. Әбілқасымова – Алматы : 1994.
15. Бірімжанов Б. А. Жалпы химия. – Оқу құралы. / Б. А. Бірімжанов. – Алматы.: Білім, 2001.-182-183 б.
16. Химическая энциклопедия.: том.2. 151-154 б.
17. Фельдман Ф. Г, Рудзитис Г.Е. Жалпы химия негіздері. / Ф. Г. Фельдман, Г. Е. Рудзитис. - Алматы.: Рауан, 1990. - 42-47 б.
18. С. Жайлау. - Алматы.: 2004.-159-170 б.
19. Котлерова О.С. Учет знании по химии - Пособия. - / О. С. Котлерова. - М.: Просвещение, 1977. 5 б.
20. Ситкевич Л.И. Химический эксперимент в школе / Л. И. Ситкевич. – Минск.: Народная асвета: 1969. -46 б.
21. Таубаев Ш. Исследовательская культура учителя: методология. Теория и практика формирования / Ш Таубаев – Алматы: 2000.
22. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде / М.М Жанпейісова – Алматы: 2002.
23. Дьяченко В.К. Групповое обучение / В.К Дьяченко - М.: 1985.
24. Фирсов В.В. Дифференсация обучения на основе обязательных результатов обучения / В.В Фирсов - М.: 1984.
25. Каримов А. Экологияландырылған химиялық практикум / А. Каримов // Химия мектепте. 2004. -№4. - 9-11 б.
26. Садуақасқызы Г. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар / Г. Садуақасқызы // Химия мектепте. 2005. -№5 - 5-8 б.
27. Мырзабаев А. Факультатив сабақтар / А. Мырзабаев // Химия мектепте. 2004. -№5 – 6-9 б.
28. Нұрғазина Қ. Пәнді экологияландыру / Қ. Нұрғазина // Химия мектепте. 2005. -№5 - 1-3 б.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Химия-биология мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР- ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
1.2 Өзіндік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
2 “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың - өзіндік жұмыстарды арттырудағы ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа әлем табалдырығында алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейге, ұлттық ерекшелікке сай
үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. Қазақстан – 2030 бағдарламасында
тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын
орнын саналы түсінуі және ел эканомикасының бүгінгі сұранысына жауап бере
алатын білім алуы қажеттігілігіне баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы және ғылым минстрлігі дайындаған
бағдарламасында “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005–2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы” бойынша бәсекеге
қабілетті маманды қалыптастыру мұғалімдер алдында тұрған негізгі міндет.
Қазақстан-2030 бағдарламасы ұзақ мерзімді мақсаттарды атап, нақтылы
нәтижелерге жету үшін мектеп алдына күрделі міндеттер қойды. Осыған орай
мектептердегі білім сапасын және тәрбиені жақсартып, оқушылардың
дүниетанымы мен өмірлік көзқарасын барынша шыңдаудың қажеттігі атап
көрсетілген. Бұл міндет әрбір сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық
мүмкіндігін жеткілікті ойластырып, жете пайдаланған жағдайда ғана іске
асады [1].
Орта мектепте оқу пәндерінің қазіргі өзгерісті кезеңінде жүзеге
асыруға тиісті негізгі мәселенің бірі өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру арқылы
- оқушылардың дұрыс ойлау дағдыларын,ізденімпаздығын, пәнге деген
қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың дұрыс ойлау дағдылары олардың таным
белсенділігімен тығыз ұштасып жатады.
Қазіргі таңдағы экономиканың қарқынды дамуы жағдайда іргелі пәндік
білім жеткілікті деңгейде оқытуды талап етеді.
Оқушылардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы
түрде араласу үшін білімді өз бетінше іздену, талдау және тиімді пайдалану
дағдысын бойына сіңіру маңыздыда күрделі.
Орта мектептердегі факультативті сабақтар барысында химияны оқытудың
дәстүрлі әдістемесі, өзіндік жұмыстары мен сабақтар барысында инновациялық
мазмұн мен дәстүрлі емес әдістер формасын жүзеге асыру қажеттілігінің
арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу химияны оқушылардың білімін жоғарлату
әдістемесін ұсынуға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстарға баулуға арналған химия курстарына дидактикалық
тапсырмалар жүйесін жасап шығару; зерттеу мәселесі бойынша ұсынылып
отырылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу тәсілдері
қолданылды: философиялық, психологиялық-педагогикалық, дидактикалық және
әдістемелік әдебиеттерді және зерттеу мәселесі бойынша нормативті
құжаттарды синтездеу және сараптау; теориялық және тәжірибелік
зерттеулердің нәтижелерін сараптау; бақылау, салыстыру, жалпылау,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибенің нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы химияны оқытуға арналған факультативті
сабақтардың мүмкіндіктерін қолданудың теориялық және әдістемелік тұрғыдан
дәлелденген әдіс-тәсілдерінің жасап шығарылуы болып табылады.
Дәстүрлі және ұйымдастырушы инновациялық формалар мен тәсілдерді
жүзеге асыруды қамтамасыз ететін химияны оқытудың теориялық моделін ойлап
шығару бітіру жұмысының теориялық мәні болып табылады.
Химияны оқыту процесі барысында факультативті сабақтарды жүргізудің
әдістемесін ұсыну, факультативті сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізуге
бағытталған және жалпы орта білім беруші, кәсіптік мектептердің мұғалімдері
мен болашақ химия пәнінің оқытушылары – студенттерге арналып бағытталған
химия пәнін оқытудың моделін ұсыну жұмыстың тәжірибелік мәні болып
табылады.
Алдыға қойылған проблеманың басты мақсаты- оқушылардың таным
белсенділігін, біліктілігін, ойлау қабілетін сабақ үстінде және сабақтан
тыс уақыттарда арттыру, өз бетінше еңбектене білуге дағдыландыру.
Зерттеудің мақсаты –“Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру” тақырыбын факультативті сабақта тапсырма беру
арқылы оқыту барысында 8-9-шы сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру арқылы химия пәніне деген қызығушылығын және ынтасы мен
бейімділіктерін, білімін арттыру.
Зерттеудің нысаны - орта мектептердегі 8-9-шы сыныптарда химияны
оқытуда факультативті сабақтарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру барысында
оқытушы мен оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні - химия пәні 8-9-шы сыныптарда өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесі мен мазмұны.
Зерттеу пәні өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың
танымдық ізденімпаздығын, есте сақтау, ойлау қабілетін арттырып, білімі мен
білігін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу орыны – Зайсан ауданы Көгедай ауылы Көгедай атындағы орта
мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы 49 беттен; мазмұны,
кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, эксперименттік бөлім, қорытынды,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ.
1. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
Негізгі алға қойған міндеттерге сәйкес химия курсын оқытқанда оның
жетекші идеяларына жете назар аударған жөн. Бұлар - заттар қасиетінің
құрылысына тәуелділігі, қолданудың олардың қасиетіне байланыстылығы,
химиялық реакцияларды олардың жүру заңдылықтарына сүйене басқару
мүмкіндіктері, органикалық және бейорганикалық заттардың материалдық
бірлігі, танымның құрылыстан біртіндеп тереңдеу мәнге қарай қозғалуы,
елімізде халық шаруашылығын дамытудағы химияның рөлі мен қоршаған ортаны
қорғаудың қажеттілігі туралы идеялар. Жетекші идеяларға назар аудару арқылы
негізгі ұғымдарды меңгеруге және оқушыларға политехникалық бағдар беруге
болады. Сондықтан химияда өтілетін барлық сабақтарда шығармашылық еңбекке
қабілетті, өз білімін ұдай толтыруға құштар ұрпақ қалыптастыруға ұмтылу
керек.
Қазіргі кезде химияны оқытудың формаларын, әдістері мен құралдарын
одан әрі жетілдіру керек. Сабақ, оқу таным жорықтары (экскурсиялар)
факультативтік сабақ және сабақтан тыс жұмыстар химияны оқытудың негізгі
формасы.
Оқытудың барлық формалары өзара байланысты. Ол ең алдымен жалпы
педагогикалық, дидактикалық, әдістемелік мақсаттардың ортақтығы негізінде
іске асырылады.
Оқушыларға химиядан жүйелі түрде білім беруде сабақ басты орын алады.
Сабақ - өте күрделі, көп жақты және көп қызмет атқаратын педагогикалық
құбылыс.
Бұл сабақтардың барлығы мақсаты, мазмұны, өткізу әдістері жағынан
өзара тікелей байланысты.
Оқу таным жорықтары
сыныптан тыс
Факультативтік сабақтар
көпшілік жұмыс САБАҚТАР
сыныптан тыс сыныптан тыс
топтық жұмыс жеке
жұмыс
Сурет 1 - Химияны оқытудың ұйымдастыру формаларының жүйесі:
Сабақ мақсат қоюдан басталады. Сабаққа қойылатын талаптардан
мақсаттар туындайды. Алға қойылған мақсаттарға сәйкес сабақта оқу үрдісінің
белгілі бір буындары іске асырылады. Олар:
1. Оқушыларды жаңа білімді қабылдауға даярлау.
2. Жаңа білім қабылдау.
3. Жаңа материалдарды жалпыға қорытындылау.
4. Білімді жетілдіріп, жаттығулар орындау.
5. Білім мен біліктерді қолдау.
6. Білім мен біліктерді меңгеру нәтижесін тексеріп,
оқушылардың жетістіктерін талдау.
Негізгі бағытына сәйкес әрбір сабақты химия сабақтарының
негізгі үш типінің біріне жатқызуға болады. Олар:
1. Жаңа материалды оқып - үйрену.
2. Білім мен біліктерді жетілдіру.
3. Білім мен біліктерді тексеру және есепке алу сабақтары.
Оқу материалының мазмұны көбінесе сабақ әдістемесін белгілейтіні
мәлім. Алайда сабақ пен оның жекеше кездерінің алдына оқу тәрбиелік
мақсаттарды іске асыруға оқыту әдістері мен оқушылардың қызметін
ұйымдастырудың формаларын таңдап алудың әсері мол.
Бір тақырыптың өзін бірнеше түрлі мақсат қойып, түрліше өткізуге
болады:
1. Тапсырмалар бойынша оқушыларға өздігінен жұмыс орындату.
2. Материалды мұғалімнің өзінің баяндауы.
3. Материалды әңгімелеп түсіндіру.
Бұл әдістердің әрқайсысымен белгілі бір педагогикалық әдістемелік
дидактикалық мақсат іске асады.
Мұғалім оқушыға өздігінен жұмыс істеу арқылы оқушылардың дербестігін
өз бетінше ойлау жүйесін, жүйелі білім алу тәртібін қалыптастырады.
Кесте 1 Өздік жұмыстардың түрлері
№ Өздік жұмысты жіктеу Өздік жұмыстар
1 Дидактикалық мақсаты Негізгі ұғымдарды қайталау, жаңа
материалды қабылдау. Жаңа материалды
ұғындыру. Білімдерін жүйелеу. Жаттығу
арқылы білімін бекіту. Жаңа ұғымдарды
қолдану біліктіліктерін қалыптастыру.
Тексеру, бақылау.
2 Оқушылардың танымдық Берген үлгілер бойынша көшіру. Жартылай
белсенділігінің сипаты. іздену сипатында. Зерттеу.
3. Оқушылардың өздік жұмысын Фронтальды. Топпен. Жеке – саралап.
ұйымдастыру формалары.
4. Білімнің қайнар көзі. Оқулық және анықтамалармен жұмыс істеу.
Оқыған тақырып бойынша жоспар жасау,
баяндама жазу. Үлестірмелі материалмен
жұмыс істеу. Химиялық тәжірибелер жасау.
Химиялық диктант жазу. Ауызша, жазбаша
сандық және сапалық есептер шығару.
Графиктік жұмыс.
Оқушылардың сабақ үстінде өздігінен жұмыс жасай білу дағдыларының
қалыптасуы – олардың білімінің тиянақты болуының басты шарты.
Өздігінен орындайтын жұмыстардың ішінде оқулықпен жұмыстың орны
ерекше. Олардың маңызы кейінгі еңбек жолында өздігінен білімін толықтыру
кезінде оқушыға оңай икемделеді, өз бойындағы дағдыларға сүйенеді. Сонымен
қатар оқу, жазба мәдениетін, ауызша сөз мәдениетін, ойлау дағдыларын
қалыптастыруда да оқулық пен жұмыстың үлкен маңызы бар.
2. Өздік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
Оқушылар шығармашылығын дамытуда өздік жұмыстар үлкен рөл атқарады.
Ол үшін өздік жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен
әдістерін іріктеп ала білудің маңызы зор.
Өздік жүргізілетін жұмыстар химия пәнінің негіздерін оқушыларға
үйретіп қана қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп,
мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді. Мұның өзі жеке
мемлекет болып, білім берудің жүйесіне жаппай батбұрыс жасалып жатқан
қазіргі шақта жаңа мазмұнға ие болып отыр.
Химия пәні бойынша өздік жүргізілетін жұмыстар көп уақыттан бері
қолға алынып, зерттеліп келеді. Бұл жөнінде әдістемелік мақалалар мен
кітапшалар да басылып шықты.
Дегенмен, бұл салада әлі де зерттеліп, жетілдіріле түсетін түйінді
мәселелер баршылық. Орта мектеп түлектерінің бірсыпырасы оқу бағдарламасына
сәйкес алған білімін іс жүзінде пайдалануда шорқақтық танытса, енді
бірақтары химиялық тәжірибелерді институт қабырғасының өзінде де жете
меңгеріп кете алмай жүр. Мұның мектепте химияны оқытудың сапасына да
байланысты екені белгілі. Орта мектептерде химиядан сабақ беретін кейбір
мұғалімдер оқушыларды өз беттерінше шығармашылықпен жұмыс істеуге әлі де
жете үйрете алмай келеді. Жас мұғалімдер тек сабақ беруді ғана біліп,
сыныптан тыс білім беру мәселесіне аз көңіл бөледі.
Бірқатар мектептер сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың көпшілігі
қатысатын, атап айтқанда, химиялық кештер, ойлан-тап ойындарын өткізумен
ғана шектеледі. Оның өзінде оқушылардың өз беттерінше жұмыс істеуіне, жеке
белсенділіктері мен шығармашылығын дамытып отыруына жете көңіл бөлінбейді.
Соңғы кездерде оқушылар шығармашылығын дамыту, қызығуын арттыру үшін,
химия апталығы, танымдық сөзжұмбақтар, химиялық ойындар, жарыс кештері,
т.б. көптеген білім беретін материалдар кең түрде қолданыла бастағанына
қарамастан, оларды қызықты етіп ұйымдастыру жағы жетіспейді. Бұл салада да
оқушылар шығармашылығы аз пайдаланылады. Әсіресе оқушыларды жаппай
қатыстыратын фвкультативтік сабақтар: мектепішілік химиялық олимпиадалар,
өндірістік мәні бар танымжорықтар, оқушылар білімін тексеруге арналған
алғырлар, тапқыштар жарыс кештері сирек өткізіледі. Кейбір ұстаздар осы
саладағы өздері өткізген үлгілі жұмыстарының нәтижесін басқаларға ұсынуға
мән бермейді.
Оқушыларға жеке пәннен тек білім беріп қана қою жеткіліксіз, оларды
сабақ үстінде де, факультативтік сабақтарда да, өздік жұмыстарда да сол
ғылымды сүйе білуге тәрбиелеп, өз беттерінше білім ала білуге үйрету керек.
Ұстаздар тәжірибесі өзіндік жұмыстардың сабақтан басталатынын көрсетеді.
Сондықтан да сабақты қызықты етіп өткізу арқылы оқушылардың білімді өз
беттерімен тереңдете алатын болуына негіз қалау қажет.
Өздік жұмыстар белгілі бір мақсатқа сай жүйелі де нәтижелі болуы
керек. Оқу-тәрбие барысында сабақ пен сыныптан тыс жұмыстардың өзара
байланыстылығын жетілдіру; мұнымен бірге оқушылардың білімге, жеке пәнге
деген құштарлығын дамыту, сондай-ақ оларды қоғамдық пайдалы еңбекке
неғұрлым белсенді қатыстырып, белгілі бір кәсіптік мамандықты игеруге
әзірлеу – мұғалімдердің негізгі міндеті. Сондай-ақ мұғамнің оқу материалын
түсінікті етіп, әсерлі баяндауы, тәжірибелерді шеберлікпен көрнекі
көрсетіп, сабаққа танымдық ойын қисындарын енгізіп отыруы оқушылардың пәнге
деген қызығуын арттырып, қиялын қозғауға әсер етеді. Мұғалім сыныптан тыс
жұмыстарды жеке оқушыға ғана әсер ететіндей емес, көпшілік оқушыларды
қызықтыратындай етіп ұйымдастыруы тиіс.
Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қызыға бастаса, онда пәнді
меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі кезенде сабақтың мазмұны
мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың өз беттерінше танымдық іс-
әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты материалды жүйелі меңгертетіндей
етіліп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі оқушылардың жасы мен жеке
басының ерекшеліктерін білуді қажет етеді.
Өздік жұмыстар оқушылардың химиялық білімін дамытып қана қоймайды,
оларды жан-жақты тәрбиелеудің де міндеттерін шешеді. Әрбір оқушы өзінің
еріктілігімен қатар, өз бетінше жеке дара жұмыс істейтінін де, ұжым
алдындағы жауапкершілігін де жақсы сезінуі керек. Өздік жұмыстардың
жоспарын жасаған кезде мақсаттары мен міндеттері де көрсетіледі. Ұжымдық
жұмыстардың нәтижесі сан алуан түрде тұжырымдалады. Оқушылар факультативтік
сабақтарда бастаған жеке тапсырманы ұжымдық тапсырмаға ұластырып, қоғамдық
пайдалы жұмыстарды атқаратын болады. Ондай тапсырмаларға қарапайым
құралдарды құрастырудан бастап химия кабинетін толық жабдықтауға дейінгі
жұмыстар жатады. Осыдан қоғамдық пайдалы жұмыстардың сарамандық сипаты мен
қажеттігі айқын көрініп тұрады.
Оқушылардың сабақтан бос уақытын пайдалы істерге жұмсауда балалар
қайткенде бір нәрсемен шұғылданса болды деген негізде құруға болмайды. Бұл
істе кездейсоқтыққа, жоспарсыздыққа, немқұрайлылыққа жол бермеген жөн. Бос
уақыт ұғымы – күрделі санат. Бұл уақыт (оқушылар үшін шынында бос
болғанымен) - әрқашан мектептің, мектептен тыс мекемелердің бақылауындағы
уақыт.
Балалардың бос уақытын қалай ұйымдастыру керек? Оларды қайткенде
пәнге қызықтырып, бос уақыттарын пайдалы іспен үйлестіруге болады. Бұл
мәселе бүгінде педагогтерді көп толғантып жүр.
Оқушылардың пәнге қызығуын оқу бағдарламасы шеңберінде қанағаттандыру
мүмкін емес, сондықтан да әр түрлі өзіндік жұмыстар жүргізіледі. Мұндай
жұмыстар білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, кәсіптік бағдар беріп,
мамандықты еркін таңдауға көмектеседі.
Бұдан шығатын қорытынды, яғни өздік жүргізілетін пәндік жұмыстардың
негізгі мақсаты - оқушылардың қоғамдық және шығармашылық белсенділігін
көтермелеу. Оқушы өз күші жететін іспен айналысса ғана оның үйірмедегі не
бірлестіктегі ісі жемісті болады. Өздік жұмысты ұйымдастырушылар түрлі
үйірмелердің, клубтардың жұмысына факультативтік сабақтарға оқушылардың
жаппай қатысуына көңіл бөлгендері абзал. Химиядан жүргізілетін өздік
жұмыстар оқушылардың ықыласы мен қабілетін арттырып қана қоймай, мектептегі
оқу-тәрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеруге көмектесуі тиіс. Ең бастысы –
оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарға, пәнге деген қызығушылығы мен
жауапкершілігі артып, алған білімдерін біріне-бірі үйрететін дәрежеде
болуы.
Жастарды қоғамның жан-жақты жетілген белсенді азаматы етіп тәрбиелеу
үшін химия пәні бойынша сыныпта өтілетін бағдарлама материалдарын қазіргі
өмір талабына сай оқытумен қатар, оқытудың білім беру, тәрбиелік және одан
әрі дамыту міндеттерін жүзеге асыруды өзіндік жұмыстардың сапасын
жақсартып, рөлін арттыра түсу көзделеді.
Оқушылардың қалауы бойынша ұйымдастырылатын оқу-тәрбие жұмысын өздік
жұмыстар деп атайды. Дегенмен, оқушылардың бос уақыттарында білімін
дамытуға байланысты жұмыстары әр түрлі мағынадағы терминдермен аталып жүр.
Біз баспасөзден сабақтан тыс, мектептен тыс, сыныптан тыс деген
термин сөздерді жиі естиміз. Бұл терминдердің кейбір ұқсастық жақтарымен
қатар, бірінен-бірінің елеулі айырмашылықтары да бар.
Сабаққа байланысты мұғалімнің тапсырмасы бойынша бүкіл бір сыныптың
оқушылары орындайтын өздік жұмыстар бар. Бұлар күнделікті сабақпен,
зертханалық және сарамандық жұмыстармен байланысып жатады. Осы жұмыстарды
орындағаны үшін оқушыларға сынып журналына баға қойылады. Өздік жұмыстарға
сарамандық сипаттағы үйге берілген есептерді шешіп, жаттығуларды орындауы
да жатады, т.б.
Мектептен тыс жұмыстар сабақтан бос уақытта оқушылар сарайында, жас
натуралистер станциясында, институт зертханаларында, аудандық, қалалық
мектептен тыс мекемелерде, зауыт, фабрикаларда, агрохимиялық зертханаларда
өткізіледі. Бүған да мектеп мұғалімі басшылық жасайды, оның арнаулы
бағдарламасы болады.
Өздік жұмыстар мектепте, оқушылардың сабақтан бос уақыттарында, өз
еріктері бойынша түрлі факультатив сабақтар, үйірмелер арқылы жүргізіледі.
Бұл оқу бағдарламасынан өзгеше танымдық, іскерлік пен дағдылар
қалыптастыруы оқушылардың өз беттерінше қоғамдық пайдалы жұмысты атқаруын
көздейді. Оған қатысатын оқушылардың білім дәрежесі, сыныптағы жас
ерекшелігі бірдей болмауы мүмкін, осыған орай орындайтын жұмыстары да әр
түрлі болады.
Факультативтік сабақтар мынадай түрлерге бөлінеді: оқушылармен
жүргізілетін жеке-дара, топтық, көпшілік сабақтар.
Бұл жұмыстардың түрлері мен бағыттары оларға қатысатын оқушылар
санымен, мазмұнымен, әдістерімен де бір-бірінен ерекшеленеді.
Топтық жұмыстардың негізгі түрі – факультативтік сабақтар.
Факультативтік сабақтар оқушылардың өз еріктері бойынша арнаулы
бағдарламаға сәйкес құрылады.
Факультативтік сабақтар жұмысын ұйымдастыру міндеттерінің бірі –
оқушыларға ерік беріп, олардың ынтасын көтермелеп отыру, жоспар құруда
олардың талап-тілектерін ескеру. Факультативтік сабақтар уақыт жағынан да,
бағдарлама жасау жағынан да елеулі айырмашылығы бар. Ол оқушылардың жеке
тілектерін қанағаттандырып, қоғамдық пайдалы жұмыстарға кеңірек тарту
мақсатын көздейді.
60-70 жылдары факультативті курстардың пайда болуы білім саласын
жаңарту қажеттілігінен туындады, мектептердің біркелекілік сипаттылығы мен
тұрақты бағдарламалар жағдайында білім саласына өзгертулер енгізуден өзге
жол болмады. Факультатив термині француздық facultative сөзі мен латындық
facultatis сөздерінен пайда болып, мүмкін, міндетті емес, қосымша таңдауға
берілетін деп аударылады. Осыған орай, факультативті сабақтар оқушылардың
ерікті таңдауы арқылы міндетті пәндермен қатар өткізіледі.
Факультативті сабақтар арқылы мектеп келесі төмендегі міндеттерді
шешеді: оқушылардың белгілі бір пәнді неғұрлым тереңдете оқуға деген
сұранысын қанағаттандыру; оқу-танымдық мүдделерді дамыту; оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту. Факультативті сабақтардың негізгі
педагогикалық мәні осы болып табылады. Факультативті сабақтарға сонымен
қатар белгілі бір талаптар қойылады. Мұндай сабақтарда теория мен практика
бір-бірімен тығыз байланыста болады. Факультативті сабақтардың дәрежесі мен
мәнісі әдеттегі сабақтардан жоғары, себебі, ол оқушылардың еңбекке деген
қабілеттігін арттырады, олардың тәжірибе мен алға қойылған міндеттерді
шешу барысында тәжірибелік іскерлікпен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте факультативтік сабақтар химияны оқытудағы сабақтың
негізгі түрі болып қала береді. Дұрыс ұйымдастырылған факультативтік
сабақтар мектептің алдына қойған көптеген мақсаттары мен міндеттерін
ойдағыдай шешуіне көмектеседі. Ашып айтқанда, факультативтік сабақтар
оқушыларды ғылымды сүюге, білімін дамытып, пәнге қызығушылығын арттыруға,
өз беттерінше жұмыс істей білуге, орындалатын жұмысқа жауапкершілікпен
қарауға, ұжымдылыққа, т.б. көптеген адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейді.
Көптеген мектептерде факультативтік сабақтар жұмысын оқушылар мен
мұғалімдер өз талғамдарынша жүргізіп келеді, бұл салада сыннан өткен
көмекші оқу құралдары өте аз. Факультативтік сабақтар жұмысы жөніндегі
әдістемелік әдебиеттерді талдап, санап қарасақ, әсіресе ана тіліміздегілері
жоқтың қасы деуге болады. Қазіргі кезеңде оқушылардың шығармашылық
белсенділігін арттыратын, кәсіптік бағдар беретін пайдалы жұмыстарға баулу
мәселесіне баса назар аударылуда.
Мақсатқа сәйкес политехникалық білім негіздерін беретін, сарамандық
іскерліктер мен дағдылар қалыптастыратын факультативтік сабақтары әрбір
мектепте болғаны жөн.
Ауылдық жердегі факультативтік сабақтары ауыл шаруашылығын
химияландыруға байланысты жұмыстарды үйымдастырады. Факультативтік сабақтар
азотты, фосфорлы, калийлі, т.б. тыңайтқыштарды егіске шашудың әдістері мен
мөлшерін есептей білуі тиіс.
Химиялық факультативтік сабақтар жұмысының мазмұны мен мақсаттарына
қарай әр түрлі бағыттары бар, қызықты химиялық тәжірибелерді таныстыратын
және оны көпшілік алдында жасай білуге оқушыларды дағдыландыратын
факультативтік сабақтардың болашағы бар.
Факультативтік сабақтар мүшелері өздері тандап алған химия
факультативтік сабақтарының мазмұнына сәйкес, теориялық, тәжірибелік,
өндірістік мәселелерді шешіп, химиялық өндіріс орындарынан, өздері жасаған
танымжорықтан алған әсерлері жайында факультативтік сабақтар отырыстарында
және істеген жұмыстарының мазмұны мен оқыған кітаптары туралы химия
кештерінде баяндап отырады. Факультативтік сабақтардың бағдарламасы қазіргі
оқу бағдарламасының негізінде, бірақ оны қайталамайтындай бағытта құрылуы
тиіс.
Химия факультативтік сабақтарының мүшелері өздері орындаған
жұмыстарының мазмұны туралы тұжырымын, жазбаша есебінің нәтижесін арнаулы
журналдарға немесе күнделіктеріне жазады. Жұмысты жеке дара орындаудан
топтасып, бірлесіп орындау кейде нәтижелі шығады. Факультативтік сабақтар
мүшелерінің жұмыстары нәтижелі шығуы үшін оны өздері таңдайды, ең
негізгісі, ол жұмысты орындауға оқушылардың шамасы келетіндей болуы керек.
Шығармашылықпен жұмыс істейтін көптеген мектептердің мұғалімдері
сыныптан тыс жұмыстарға оқушыларды көбірек қамту мақсатында факультативтік
сабақтардың санын көбейтіп, химия қоғамына біріктіріп жүр. Факультативтік
сабақтардың өзі бірнеше бірлестіктен тұрады. Оларға мұғалім басшылық
жасайды.
Факультативтік сабақтардың жетекшілері оқушылардың орындайтын
жұмыстарының мазмұнын түсініп, орындау әдістерін айтады, қажетті
әдебиеттерді пайдалана білуге бағыт сілтейді. Оқушыларға жоспар құруға
жәрдемеседі. Онда мынадай мәселелер ескерілуі керек: оқушы қандай теориялық
білімге назар аударғаны жөн, қандай тәжірибелік жұмысты орындайды, ондағы
басты мәселе не болып табылады және т.б.
Әрбір факультативтік сабақтардың өзіндік ерекшеліктері бар,
мақсаттары да бірдей емес, бірақ соған қарамастан әр түрлі химиялық
факультативтік сабақтарға ортақ кейбір ерекшеліктер ескеріліп отырады.
Химия сабақтары барысында бағдарламадан тыс ауқымды алатын оқушылардың
қызғушылықтарын қанағаттандыру мүмкіндігі жоқ. Сонымен қатар, сабақтар
барысында химияның өмірмен тығыз байланыстылығын толық түрде қарасытыру
мүмкін емес, ал бұл пәнді оқу барысында бірден-бір қажет нәрсе болып
табылады. Факультативті сабақтар оқушылардың білімін тереңдетеді,
қабілеттерін аша түседі, олардың шығармашылық қабілеттерін айқындап
кітаппен жұмыс істеуге және тәжірибе алуға үйретеді.
Оқушылардың жеке оқу пәндеріне деген қызығушылықтары олардың оқу
материалын толық белсенді түрде игеріп және қызығушылықтар мен
қабілеттердің тығыз байланысы негізінде пайда болады. Сол үшін, оқу
процесіне факультативті сабақтарды енгізу керек.
Дәл осы факультативті сабақтардың көмегімен химияға аса қызығушылық
танытатын топты анықтап, олардың арнайы білімдерін одан әрі кеңейтуге,
оларды химияның жеке әдіс-тәсілдерімен таныстыруға, химик кәсібін игеруде
ерікті таңдауға ие болуларына көмектеседі.
Факультативті сабақтар бағдарламаларының вариативтілігіне ерекше
назар аударып өту қажет.
2 “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
Жаңа ғасырда дүниежүзілік бірлестік алдында тұрған басты
мәселелердің бірі – адам тіршілік ететін ортаның ластануы. Бұл мәселе дүние
жүзін қамтып отыр. ХХ ғасырдың соңғы жылдарындағы басты экологиялық
мәселелер, озон қабатының жұқаруы, қышқылды жаңбыр, жер ғаламшарындағы
климаттың жылына бастауы жер биосферасындағы тіршілікке тікелей қауіп
төндіруде.
Өнеркәсіптің өркендеуіне байланысты пайдалы қазбаларды өндіру
кезінде жылына 100 млрд. тонна тау жыныстары қопарылды. Осы жер қойнауынан
алынатын шикізаттың 10% ғана бөлігі дайын заттар жасауға жұмсалды да,
қалған 90%-ы жарамсыз қалдықтарға айналды. ХХ ғасырдың соңғы 30 жыл ішінде
түрлі қажеттіктер үшін жағылған отын түрлерінен ғаламшардағы атмосфера
құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 25% артқан. Жер шарындағы осындай
отындарды жаққан кезде атмосферадағы 20 млрд. тонна көміртегі (IV) оксиді
бөлінген. Мұның бәрі де ауаның ластануына әсер етеді. Бұларға қоса
көліктерден, өндіріс орындарынан бөлінетін улы заттар мен газдардың мөлшері
де жылдан-жылға арта түсуде. Сонамен қатар озон қабатындағы ойықтар ұлғая
түсуде. Ойықтардың пайда болуына өнеркәсіптерден бөлтінетін N, Cu, Fe, Mn,
Cl, F оксидері әсер етеді. Озон қабатының бұзылуы жер бетіндегі тіршілікке
зиянды әсер етеді. Адамдардың зиянды әрекеттерінен, минералды
тыңайтқыштарды, пестицидтерді, гербицидтерді қолданудан су қорлары
ластанып, тартыла түсуде. Сондықтан оқушылады мектеп табалдырығынан бастап
қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу керек. Адамзаттың бұл басты мәселесін –
экологиялық жағдайды жақсартуда химия пәнін экологияландыру басты роль
атқарады. Мектептегі химия пәнін факультатив сабақтарда экологиямен тығыз
байланыстыра оқыту керек. Күнделікті тұрмыста әрбір адам организміне зиянды
әсер тигізетін заттарды жиі пайдаланады. Мысалы, дәрі-дәрмектер, бояғыш
заттар, әр түрлі отындар, тыңайтқыштар, т.б. Бірақ барлық тұтынушылар
олардың зиянды әсерін біле бердейді. ы.
Химиялық экспериментті экологияландыруды екі бағытта жүргізу керек:
аналитикалық әдістерді пайдаланып, қоршаған ортаны зерттеу, химиялық
реакциялар кезінде түзілетін қалдықтарды өңдеу (заттарды залалсыздандыру).
Осы мүмкіндіктерді пайдаланып, тірі және өлі табиғаттың арасындағы
байланыс, қоршаған ортадағы адамдардың әрекеттері, тіршілік ортасын
химиялық ластанудан қорғау әдістері таныстырылады.
Химиялық эксперимент арқылы табиғи құбылыс және үрдістердің тірі
организмдерге және экожүйеге әсерін көрсетіп, экологиялық тиімді әдістер
үйретілді.
Экологиялық экспериментті сабақта пайдалану теориялық материалдрды
толық меңгеруге мүмкіндік беріп, оқушыларды химия және экологияға
қызықтырады.
Адам қоғамының қазіргі кездегі жедел дамуы оның алдына көптеген
күрделі мәселелер қойып отыр. Олардың негізгілері - дүниежүзілік деңгейде
биосферадағы табиғи заңдылықтарға үйлесімді технологиялық өндірісті дамыту,
энергия көздерін және табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану. Ауаның, судың
және топырақтың тазалығын сақтау қазіргі күннің өзекті мәселесінің бірі деп
саналады. Мұның өзі адамның денсаулығын сақтаумен өте тығыз байланысты, әрі
өнеркәсіп трындарына қалдықсызтезнологиялық әдістерді енгізу, тұйық жүйе
бойынша жұмыс істеуге көшуді талап етеді. Жанармайлардың ауаны ластамайтын
түрлерін пайдалану, атап айтқанда, күн энергиясын, жел, теңіз толқындарын
пайдалану. Экологиялық бақылауды күшейту қоршаған атмосфералық ауаның
ластануын азайтып, қоршаған ортаны сауықтыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан орта мектепте химия пәнінде, факультатив саба0тарда әрбір
тақырыпты экологиямен тығыз байланыстыра оқыту болашақ қоғам иелерінің
экологиялық сауатты болуына септігін тигізеді..
Жер бетінде химиялық элементтердің таралуы әр түрлі. Жердің
массасының шамамен 50%-ын оттек, 25%-дан астамын кремний құрайды. Он сегіз
элемент – оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, калий, натрий, магний,
сутек, титан, көміртек, хлор, фосфор, күкірт, азот, марганец, фтор, барий –
жер массасының 99,8%-ын құрайды. Ал қалған 0,2%-ы барлық басқа
элементтердің үлесіне тиесілі.
Биомолекулалардың органикалық бөлімімен ковалентті байланысқан
элементтердің ядро заряды өскен сайын төмендеп отырады. Мысалы, ((О)(
(S)((Se)(Te). Ағзада ион түрінде болатын элементтердің (ІА-ІІА топтарының
s-элементтері, VII тобының р-элменттері) мөлшері – топтағы элементтің атом
ядросының заряды өскен оптималды ионды радиусы бар элементке дейін
жоғарылайды, одан кейін төмендейді. Мысалы, ІІА тобында берилийден
кальцийге дейін элементтің ағзадағы мөлшері жоғарылайды, ал әрі қарай
барийден радийге қарай төмендейді. Дәл осылайша, VIIA тобында фтордың
хлорға дейін ағзадағы элементтің мөлшері жоғарылайды да одан кейін
төмендейді.
Бейорганикалық заттардан биоорганикалық заттарға эволюция үрдісінде
химиялық элементтердің биожүйелер жасалуына қолданылу негізі - табиғи
таңдау.
Элементтердің ағза мен қоршаған ортада әркелкі таралуы олардың
сіңірілуіне, табиғи қосылыстардың судағы ерігіштігіне байланысты.
Кремнийдің SiO₂, алюминийдің Al₂O3 табиғи қосылыстары суда ерімейді,
сондықтан олар тірі ағзаларға сіңірілмейді. Бұған қарама-қарсы көміртек, ол
жер бетінде аз мөлшерде кездеседі. (0,35%), ал тірі ағзадағы мөлшері
бойынша 2-орынға ие (21%).
Элементтің қоршаған ортамен салыстырғанда ағзадағы мөлшерінің
жоғарылауын элементтің биологиялық концентрленуі деп атайды.
Табиғи таңдау нәтижесінде тірі жүйелер негізін тек алты элемент
құрайды. Олар – көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор, күкірт. Бұларды
органогендер деп атайды. Бұл элементтер ағзаның 97,4%-ын құрайды.
Негізгі органоген – көміртек. Ол мықты ковалентті байланыс түзе
алады.
Оттек пен сутегі көміртектің органикалық қосылыстарының тотығу және
тотықсыздану қасиеттерін алып жүруші ретінде қарастыруға болады.
Қалған үш органоген – азот, фосфор, күкірт және де ферменттердің
белсенді ортасын құрайтын кейбір басқа элементтер – темір, магний. Өте
құбылмалы органогендерге суда еритін қосылыстардың түзілуі тән, ол осы
элементтердің тірі ағзаларда концентрленуіне жағдай туғызады.
Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш топқа бөледі:
1. Макроэлементтер. Олардың ағзадағы мөлшері 10-²%-дан жоғары. Олар –
оттек, көмітек, сутек, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және
хлор.
2. Микроэлементтер. Олардың ағзадағы мөлшері 10-³% бен 10-5%
аралығында. Оларға йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт
жатады.
3. Ультрамикроэлемент. Олардың ағзадағы мөлшері 105%-дан төмен.
Оларға сынап, алтын, уран, торий, радий және т. б. жатады.
Тіршілік үшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді үш түрге
бөлуге болады:
1. Тіршілікке қажетті (ауыстырылмайтын) элементтер. Олар адам
ағзасында үнемі болады, ферменттер, гормодар, және витаминдер құрамына
кіреді: H, O, Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V.
Олардың жетіспеушілігі адамның қалыпты өмір сүруін бұзады.
2. Қосымша элементтер. Бұл элементтер жануар мен адам ағзасында үнемі
болады. Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Gl, As, Rb, Pb,
Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маңызы толық
зерттелмеген немесе белгісіз.
3. Өте аз элементтер. (Se, Tl, In, La, Pr, Sm, W, Re, Tb және т.б.).
Адам және жануар ағзаларында табылған, мөлшері және биологиялық маңызы
белгісіз.
Әр түрлі жасушалар мен ағзалардың түзілуі мен өмір сүруі үшін қажетті
элементтерді биогенді элементтер деп атайды.
Адамның ағзалары химиялық элементтерді әр түрлі концентрлейді, яғни
микро және макроэлементтер мүшелер мен ұлпаларда әркелкі таралады.
Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшықет ұлпаларында
жиналады. Бұл ұлпалар-көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер
кейбір мүшелерге тән болып табылады және онда концентрациясы жоғары болады.
Мысалы, мырыш – қарын асты безінде, йод – қалқанша безінде, фтор – тіс
кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий – шашта, кадмий, сынап, молибден –
бүйректе, қалайы – ішек ұлпаларында, стронций – қуық безінде, сүйек
ұлпасында, барий – көздің пигментті қабатында, бром, марганец, хром –
гипофизде және т.б. жиналады.
Ағзада микроэлементтер байланысқан және бос ионды түрінде де
кездеседі. Кремний, алюминий, мыс және титан бас миы ұлпаларында
нәруыздармен комплекс түрінде, ал марганец ион түрінде кездеседі. Сутек
және оттек – макроэлементтер, осы екі элемент судың құрамына кіреді. Су
ересек адам ағзасының шамамен 65%-ын құрайды. Су – адамның мүшелерінде,
ұлпаларында және биологиялық сұйықтарда әркелкі таралған, ол асқазан
сұйығының, сілекейдің, қан плазмасының, лимфаның 99,5%-ға дейінгі аралығын
құрайды. Су несептің, бас миының ақ затының, бауырдың, терінің, жұлынның,
бұлшықеттердің, өкпенің, жүректің – 70-80%-ын, сүйектің 40%-ын құрайды.
Макроэлементтер – көміртек, сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор –
нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді
қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51-55%,
оттек 22-24%, азот 15-20%, сутек 6,5-7%, күкірт 0,3-2,5%, фосфор шамамен
0,5%-ды құрайды.
Көміртек, сутек және оттек көмірсуларының және липидтердің (майлар)
де құрамына кіреді. Және де фосфор, фосфолипидтердің құрамына фосфатты
топтар түріне кіреді. Көп мөлшерде липидтербас миында (12%), бауырда (5%),
сүтте (2-3%) және қан сұйықтығында (0,6%) концентрленеді. Фосфордың негізгі
бөлімі сүйек ұлпасында -600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85%-ын
құрайды. Фосфор тістің қатты ұлпаларында концентрленеді және кальциймен,
хлормен, фтормен, гидроксил, хлор, фторопатиттер (жалпы формуласы
Ca5(PO4)3X, мұндағы Х = OH, Cl, F) түрінде кездеседі.
Кальций негізінен сүйек және тіс ұлпаларында концентрленеді. Натрий
және хлор жасушааралық, ал калий және магний жасушаішілік сұйықтықтарда
кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында
болады. Магний фосфат түрінде Mg3(PO4)3 тістің қатты ұлпаларында кездеседі.
Тірі ағзаға қажетті он металл тіршілік металдары деп аталады. Шамамен
салмағы 70 кг адам ағзасында тіршілік металдарының мөлшері төмендегідей
болады: кальций – 1700 г, калий – 250 г, натрий – 250 г, магний – 42 г,
темір – 5 г, мырыш – 3 г, мыс – 0,2 г, марганец, молибден, кобальт –
барлығы шамамен 0,1 г. Ересек адамның денесінде 3 кг-ға дейін минералды
тұздар бар, бұл мөлшердің 56 бөлігі (2,5 кг) сүйек ұлпаларына тиесілі.
Кейбір макроэлементтер (магний, кальций) және көптеген
микроэлементтер ағзада биолиганд-аминқышқылдармен, нәруаздармен, нуклеин
қышқылдарымен, гормондармен, витаминдермен және т.б. – мен комплекс түрінде
кездеседі. Мысалы, Fe²+ ионы комплекс түзуші ретінде гемоглобин, Co²+ - В12
витаминінің, Mg²+ - хлорофилл құрамына кіреді. Ағзада үлкен биологиялық
маңызға ие басқа да элементтердің (Cu, Zn, Mo және т.б.) көптеген
биокомплекстері белгілі.
Химиялық элементтердің ағзадағы мөлшерінің өзгеруіне әр түрлі аурулар
әсер етеді. Мысалы, рахитпен ауырған фосфорлы-кальцийлі алмасу бұзылады да
ағзадағы кальцийдің мөлшері төмендейді. Нефритпен ауырғанда электролитті
алмасудың бұзылуының әсерінен ағзадағы кальцийдің, натрийдің, хлордың
мөлшері азаяды да магний мен калий көбейеді.
Ағзадағы макро және микроэлементтердің мөлшерін гормондар реттеп
отырады.
Химиялық элементтердің адам ағзасындағы биологиялық рөлі әр түрлі
болып келеді.
Макроэлементтертің басты функциясы – ұлпаның құрылысын, осмос
қысымының тұрақтылығын, иондық және қышқыл-негіздік құрамын реттеп отыру.
Микроэлементтер ферменттер, гормондар, витаминдер, биологиялық
белсенді заттар құрамына комплекс түзушілер немесе активаторлар түрінде
кіреді де зат алмасу, көбею, ұлпаның тыныс алуы, улы затарды
залалсыздандыру үрдістеріне қатысады. Микроэлементтер қан жасалу, тотығу-
тотықсыздану, тамырлар мен ұлпалардың өткізгіштігіне белсенді әсер етеді.
Макро және микроэлементтер – кальций, фосфор, фтор, йод, алюминий, кремний,
сүйек және тіс ұлпаларының түзілуін реттейді.
Кейбір элементтердің мөлшері адам ағзасында жасы ұлғайған сайын
өзгеріп отырады. Мысалы, кадмийдің бүйректегі және молибденнің бауырдағы
мөлшері қартайғанда жоғарылайды. Мырыш жыныстық жетілу кезінде жоғары
мөлшерге жетеді де жас ұлғайған сайын төмендейді. Жас ұлғайған сайын басқа
да микроэлементтердің мөлшері кемиді, мысалы ванадий және хром. Әр түрлі
микроэлементтердің жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты көптеген
аураулар белгілі. Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодтың
жетіпеушіліінен эндемиялық зоб, молибденнің артық мөлшерінен эндемиялық
подагра пайда болады. Бұл заңдылық – адам ағзасындағы биогенді
элементтердің оптимальды концентрацияларының балансын химиялық-гомеостаз
реттеп тұрады. Бұл баланс элементтің жетіспеушілігіне немесе артық болуына
байланысты бұзылады және ә түрлі аурулар тудыруы мүмкін.
Алты негізгі макроэлементтер – органогендер – көміртек, сутек, азот,
оттек, күкірт және фосфор – көмірсулар, майлар, нәруыздар және нуклеин
қышқылдарының құрамында болады. Бірақ адамның және жануарлардың дұрыс
тамақтануы үшін бейорганикалық макроэлементтер – кальций, хлор, магний,
калий, натрий және микроэлементтер – мыс, фтор, йод, темір, молибден, мырыш
қажет.
Микроэлементтердің адам ағзасындағы мөлшері және қатынасы сот-
медициналық сараптама қолданылады. Мысалы, этил спиртінің қатынасында
алкоголді улану жағдайында бауырда кальцийдің мөлшері көбейіп, натрий мен
калий азаяды.
Тағам құрамында темір, мыс, мырыш, йод, кальций, фосфор, магний және
т.б элементтер жетіспесе, адам денсаулығына үлкен зардап келуі мүмкін.
Бірақ ағзаға биогенді элементтердің тек қана жетіспеушілігі емес
артық мөлшері де зиян, өйткені бұл кезде химиялық гомеостаз бұзылады.
Мысалы, (Mn мен Cu синергизмі), ал бүйректе азаяды (антогонизм). Тағам
құрамында молибденнің мөлшері көбейсе, бауырда мыстың мөлшері көбейеді.
Тағамда мырыш көбейсе, темірі бар ферменттердің белсенділігі төмендейді.
(Zn және Fe антагонизмі). Өте аз мөлшерде тіршілікке маңызды болып
табылатын минералды компоненттердің концентрациясы сәл ғана көбейсе, улы
болып табылады.
Көптеген элементтер (күміс, сынап, қорғасын, кадмий, және т.б.) улы
болып табылады, олар ағзаға аз мөлшерде түскенің өзінде ауыр патологиялық
әсер қалдырады.
Биогенді элементтер ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады. Бор,
мыс, марганец, мырыш, кобальт, молибден сияқты микроэлементтерді топыраққа
аз мөлшерде енгізгеннің өзінде көптеген өсімдіктердің өнімділігін
арттырады. Микроэлементтер өсімдіктердегі ферменттердің белсенділігін
арттырып, нәруыздар, витаминдер, нуклеин қышқылдары, қант және крахмалдың
синтезделуіне жағдай жасайды. Кейбір химиялық элементтер фотосинтезге оң
әсер етіп, өсімдіктердің өсуі және дамуын, тұқымның жетілуін жылдамдатады.
Жануарлардың өнімділігін арттыру үшін тағамның құрамына микроэлементтерді
қосады.
Көптеген элементтер және олардың қосылыстары дәрілік заттар ретінде
кеңінен қолданылады.
Осылайша, химиялық элементтердің биологиялық рөлін зерттеу, осы
элементтердің алмасуының ара-қатынасын және басқа да биологиялық белсенді
заттар – ферменттерді, гормондарды, витаминдерді анықтау арқылы жаңа
дәрілік препараттарды жасауға және оларды реттеудің оптималды режимін
табуға мүмкіндік береді.
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың өзіндік жұмыстарды арттырудағы рөлі
Химиядан өткізілетін факультатив сабақтарды оқыту - тәрбиелік пәні.
Оқушыларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландыруда жеке
пәндер бойынша жүргізілетін факультатив курстардың мәні өте зор. Жеке
пәндерден жүргізілетін факультативтік сабақтардың жалпы білім беретін орта
мектеп оқушыларына арнайы қабілеттіліктерді қалыптастырудағы маңызын ерекше
атап кеткен жөн. Қабілеттік проблемасы - теориялық және іс-жүзіндегі маңызы
зор, ең көкейкесті психологиялық және педогогикалық проблемалардың бірі.
Қабілеттіліктер адамның іс-әрекеті барысында дамып, білінеді.
Оқушылардың жеке оқу пәндері бойынша қабілеттіліктердің дамуы оқу
материалын игеру барысында сол пәндерге деген ынтасы мен бейімділіктерінің
қалыптасуымен тығыз байланыста жүреді. Бұл үшін қазіргі мектептерде оқу
бағдарламаларына факультативтік курстар, еңбек практикуымдарының енгізілуі
мен оқу пәндерін тыңғылықты оқытатын сыныптардың құрылуы негізінде зор
мүмкіндіктер болып отыр.
Егер оқушылардың сабаққа ынтасы мен бейімділіктерін жүйелі түрде
дамытып, олардың білімді, іскерлікті және дағдыны пайдалануына жағдай
туғызылса, әр оқушылардың олардың әрқайсысының өзіндік психологиялық
ерекшеліктеріне сай жұмыс жүргізсе, онда жалпы қабілеттілікті де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР- ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
1.2 Өзіндік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
2 “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың - өзіндік жұмыстарды арттырудағы ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа әлем табалдырығында алдыңғы қатарлы өркениетті елдермен қатар
Қазақстан ғылым мен білімді әлемдік деңгейге, ұлттық ерекшелікке сай
үйлесімді дамыту жолдарын қарастыруда. Қазақстан – 2030 бағдарламасында
тәуелсіз мемлекет құруда еліміздің әрбір азаматы өзінің қоғамдағы алатын
орнын саналы түсінуі және ел эканомикасының бүгінгі сұранысына жауап бере
алатын білім алуы қажеттігілігіне баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы және ғылым минстрлігі дайындаған
бағдарламасында “Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005–2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы” бойынша бәсекеге
қабілетті маманды қалыптастыру мұғалімдер алдында тұрған негізгі міндет.
Қазақстан-2030 бағдарламасы ұзақ мерзімді мақсаттарды атап, нақтылы
нәтижелерге жету үшін мектеп алдына күрделі міндеттер қойды. Осыған орай
мектептердегі білім сапасын және тәрбиені жақсартып, оқушылардың
дүниетанымы мен өмірлік көзқарасын барынша шыңдаудың қажеттігі атап
көрсетілген. Бұл міндет әрбір сабақтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық
мүмкіндігін жеткілікті ойластырып, жете пайдаланған жағдайда ғана іске
асады [1].
Орта мектепте оқу пәндерінің қазіргі өзгерісті кезеңінде жүзеге
асыруға тиісті негізгі мәселенің бірі өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру арқылы
- оқушылардың дұрыс ойлау дағдыларын,ізденімпаздығын, пәнге деген
қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың дұрыс ойлау дағдылары олардың таным
белсенділігімен тығыз ұштасып жатады.
Қазіргі таңдағы экономиканың қарқынды дамуы жағдайда іргелі пәндік
білім жеткілікті деңгейде оқытуды талап етеді.
Оқушылардың өзін барынша көрсете білу және қоғам өміріне пайдалы
түрде араласу үшін білімді өз бетінше іздену, талдау және тиімді пайдалану
дағдысын бойына сіңіру маңыздыда күрделі.
Орта мектептердегі факультативті сабақтар барысында химияны оқытудың
дәстүрлі әдістемесі, өзіндік жұмыстары мен сабақтар барысында инновациялық
мазмұн мен дәстүрлі емес әдістер формасын жүзеге асыру қажеттілігінің
арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу химияны оқушылардың білімін жоғарлату
әдістемесін ұсынуға мүмкіндік береді.
Өзіндік жұмыстарға баулуға арналған химия курстарына дидактикалық
тапсырмалар жүйесін жасап шығару; зерттеу мәселесі бойынша ұсынылып
отырылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін келесі зерттеу тәсілдері
қолданылды: философиялық, психологиялық-педагогикалық, дидактикалық және
әдістемелік әдебиеттерді және зерттеу мәселесі бойынша нормативті
құжаттарды синтездеу және сараптау; теориялық және тәжірибелік
зерттеулердің нәтижелерін сараптау; бақылау, салыстыру, жалпылау,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибенің нәтижелерін статистикалық өңдеу.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы химияны оқытуға арналған факультативті
сабақтардың мүмкіндіктерін қолданудың теориялық және әдістемелік тұрғыдан
дәлелденген әдіс-тәсілдерінің жасап шығарылуы болып табылады.
Дәстүрлі және ұйымдастырушы инновациялық формалар мен тәсілдерді
жүзеге асыруды қамтамасыз ететін химияны оқытудың теориялық моделін ойлап
шығару бітіру жұмысының теориялық мәні болып табылады.
Химияны оқыту процесі барысында факультативті сабақтарды жүргізудің
әдістемесін ұсыну, факультативті сабақтарды ұйымдастыру мен жүргізуге
бағытталған және жалпы орта білім беруші, кәсіптік мектептердің мұғалімдері
мен болашақ химия пәнінің оқытушылары – студенттерге арналып бағытталған
химия пәнін оқытудың моделін ұсыну жұмыстың тәжірибелік мәні болып
табылады.
Алдыға қойылған проблеманың басты мақсаты- оқушылардың таным
белсенділігін, біліктілігін, ойлау қабілетін сабақ үстінде және сабақтан
тыс уақыттарда арттыру, өз бетінше еңбектене білуге дағдыландыру.
Зерттеудің мақсаты –“Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру” тақырыбын факультативті сабақта тапсырма беру
арқылы оқыту барысында 8-9-шы сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру арқылы химия пәніне деген қызығушылығын және ынтасы мен
бейімділіктерін, білімін арттыру.
Зерттеудің нысаны - орта мектептердегі 8-9-шы сыныптарда химияны
оқытуда факультативті сабақтарда өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру барысында
оқытушы мен оқушылардың іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні - химия пәні 8-9-шы сыныптарда өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесі мен мазмұны.
Зерттеу пәні өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың
танымдық ізденімпаздығын, есте сақтау, ойлау қабілетін арттырып, білімі мен
білігін бір жүйеге келтіруге мүмкіндік береді.
Зерттеу орыны – Зайсан ауданы Көгедай ауылы Көгедай атындағы орта
мектеп.
Зерттеу жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы 49 беттен; мазмұны,
кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, эксперименттік бөлім, қорытынды,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ
НЕГІЗГІ ФОРМАСЫ.
1. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру
Негізгі алға қойған міндеттерге сәйкес химия курсын оқытқанда оның
жетекші идеяларына жете назар аударған жөн. Бұлар - заттар қасиетінің
құрылысына тәуелділігі, қолданудың олардың қасиетіне байланыстылығы,
химиялық реакцияларды олардың жүру заңдылықтарына сүйене басқару
мүмкіндіктері, органикалық және бейорганикалық заттардың материалдық
бірлігі, танымның құрылыстан біртіндеп тереңдеу мәнге қарай қозғалуы,
елімізде халық шаруашылығын дамытудағы химияның рөлі мен қоршаған ортаны
қорғаудың қажеттілігі туралы идеялар. Жетекші идеяларға назар аудару арқылы
негізгі ұғымдарды меңгеруге және оқушыларға политехникалық бағдар беруге
болады. Сондықтан химияда өтілетін барлық сабақтарда шығармашылық еңбекке
қабілетті, өз білімін ұдай толтыруға құштар ұрпақ қалыптастыруға ұмтылу
керек.
Қазіргі кезде химияны оқытудың формаларын, әдістері мен құралдарын
одан әрі жетілдіру керек. Сабақ, оқу таным жорықтары (экскурсиялар)
факультативтік сабақ және сабақтан тыс жұмыстар химияны оқытудың негізгі
формасы.
Оқытудың барлық формалары өзара байланысты. Ол ең алдымен жалпы
педагогикалық, дидактикалық, әдістемелік мақсаттардың ортақтығы негізінде
іске асырылады.
Оқушыларға химиядан жүйелі түрде білім беруде сабақ басты орын алады.
Сабақ - өте күрделі, көп жақты және көп қызмет атқаратын педагогикалық
құбылыс.
Бұл сабақтардың барлығы мақсаты, мазмұны, өткізу әдістері жағынан
өзара тікелей байланысты.
Оқу таным жорықтары
сыныптан тыс
Факультативтік сабақтар
көпшілік жұмыс САБАҚТАР
сыныптан тыс сыныптан тыс
топтық жұмыс жеке
жұмыс
Сурет 1 - Химияны оқытудың ұйымдастыру формаларының жүйесі:
Сабақ мақсат қоюдан басталады. Сабаққа қойылатын талаптардан
мақсаттар туындайды. Алға қойылған мақсаттарға сәйкес сабақта оқу үрдісінің
белгілі бір буындары іске асырылады. Олар:
1. Оқушыларды жаңа білімді қабылдауға даярлау.
2. Жаңа білім қабылдау.
3. Жаңа материалдарды жалпыға қорытындылау.
4. Білімді жетілдіріп, жаттығулар орындау.
5. Білім мен біліктерді қолдау.
6. Білім мен біліктерді меңгеру нәтижесін тексеріп,
оқушылардың жетістіктерін талдау.
Негізгі бағытына сәйкес әрбір сабақты химия сабақтарының
негізгі үш типінің біріне жатқызуға болады. Олар:
1. Жаңа материалды оқып - үйрену.
2. Білім мен біліктерді жетілдіру.
3. Білім мен біліктерді тексеру және есепке алу сабақтары.
Оқу материалының мазмұны көбінесе сабақ әдістемесін белгілейтіні
мәлім. Алайда сабақ пен оның жекеше кездерінің алдына оқу тәрбиелік
мақсаттарды іске асыруға оқыту әдістері мен оқушылардың қызметін
ұйымдастырудың формаларын таңдап алудың әсері мол.
Бір тақырыптың өзін бірнеше түрлі мақсат қойып, түрліше өткізуге
болады:
1. Тапсырмалар бойынша оқушыларға өздігінен жұмыс орындату.
2. Материалды мұғалімнің өзінің баяндауы.
3. Материалды әңгімелеп түсіндіру.
Бұл әдістердің әрқайсысымен белгілі бір педагогикалық әдістемелік
дидактикалық мақсат іске асады.
Мұғалім оқушыға өздігінен жұмыс істеу арқылы оқушылардың дербестігін
өз бетінше ойлау жүйесін, жүйелі білім алу тәртібін қалыптастырады.
Кесте 1 Өздік жұмыстардың түрлері
№ Өздік жұмысты жіктеу Өздік жұмыстар
1 Дидактикалық мақсаты Негізгі ұғымдарды қайталау, жаңа
материалды қабылдау. Жаңа материалды
ұғындыру. Білімдерін жүйелеу. Жаттығу
арқылы білімін бекіту. Жаңа ұғымдарды
қолдану біліктіліктерін қалыптастыру.
Тексеру, бақылау.
2 Оқушылардың танымдық Берген үлгілер бойынша көшіру. Жартылай
белсенділігінің сипаты. іздену сипатында. Зерттеу.
3. Оқушылардың өздік жұмысын Фронтальды. Топпен. Жеке – саралап.
ұйымдастыру формалары.
4. Білімнің қайнар көзі. Оқулық және анықтамалармен жұмыс істеу.
Оқыған тақырып бойынша жоспар жасау,
баяндама жазу. Үлестірмелі материалмен
жұмыс істеу. Химиялық тәжірибелер жасау.
Химиялық диктант жазу. Ауызша, жазбаша
сандық және сапалық есептер шығару.
Графиктік жұмыс.
Оқушылардың сабақ үстінде өздігінен жұмыс жасай білу дағдыларының
қалыптасуы – олардың білімінің тиянақты болуының басты шарты.
Өздігінен орындайтын жұмыстардың ішінде оқулықпен жұмыстың орны
ерекше. Олардың маңызы кейінгі еңбек жолында өздігінен білімін толықтыру
кезінде оқушыға оңай икемделеді, өз бойындағы дағдыларға сүйенеді. Сонымен
қатар оқу, жазба мәдениетін, ауызша сөз мәдениетін, ойлау дағдыларын
қалыптастыруда да оқулық пен жұмыстың үлкен маңызы бар.
2. Өздік жұмыстардың маңызы, міндеттері мен мақсаттары
Оқушылар шығармашылығын дамытуда өздік жұмыстар үлкен рөл атқарады.
Ол үшін өздік жұмыстарды ұйымдастырудың ең тиімді деген түрлері мен
әдістерін іріктеп ала білудің маңызы зор.
Өздік жүргізілетін жұмыстар химия пәнінің негіздерін оқушыларға
үйретіп қана қоймайды, сонымен қатар болашақ жастарды өмірге әзірлеп,
мамандықты еркін таңдай білулеріне көп септігін тигізеді. Мұның өзі жеке
мемлекет болып, білім берудің жүйесіне жаппай батбұрыс жасалып жатқан
қазіргі шақта жаңа мазмұнға ие болып отыр.
Химия пәні бойынша өздік жүргізілетін жұмыстар көп уақыттан бері
қолға алынып, зерттеліп келеді. Бұл жөнінде әдістемелік мақалалар мен
кітапшалар да басылып шықты.
Дегенмен, бұл салада әлі де зерттеліп, жетілдіріле түсетін түйінді
мәселелер баршылық. Орта мектеп түлектерінің бірсыпырасы оқу бағдарламасына
сәйкес алған білімін іс жүзінде пайдалануда шорқақтық танытса, енді
бірақтары химиялық тәжірибелерді институт қабырғасының өзінде де жете
меңгеріп кете алмай жүр. Мұның мектепте химияны оқытудың сапасына да
байланысты екені белгілі. Орта мектептерде химиядан сабақ беретін кейбір
мұғалімдер оқушыларды өз беттерінше шығармашылықпен жұмыс істеуге әлі де
жете үйрете алмай келеді. Жас мұғалімдер тек сабақ беруді ғана біліп,
сыныптан тыс білім беру мәселесіне аз көңіл бөледі.
Бірқатар мектептер сыныптан тыс жұмыстарды оқушылардың көпшілігі
қатысатын, атап айтқанда, химиялық кештер, ойлан-тап ойындарын өткізумен
ғана шектеледі. Оның өзінде оқушылардың өз беттерінше жұмыс істеуіне, жеке
белсенділіктері мен шығармашылығын дамытып отыруына жете көңіл бөлінбейді.
Соңғы кездерде оқушылар шығармашылығын дамыту, қызығуын арттыру үшін,
химия апталығы, танымдық сөзжұмбақтар, химиялық ойындар, жарыс кештері,
т.б. көптеген білім беретін материалдар кең түрде қолданыла бастағанына
қарамастан, оларды қызықты етіп ұйымдастыру жағы жетіспейді. Бұл салада да
оқушылар шығармашылығы аз пайдаланылады. Әсіресе оқушыларды жаппай
қатыстыратын фвкультативтік сабақтар: мектепішілік химиялық олимпиадалар,
өндірістік мәні бар танымжорықтар, оқушылар білімін тексеруге арналған
алғырлар, тапқыштар жарыс кештері сирек өткізіледі. Кейбір ұстаздар осы
саладағы өздері өткізген үлгілі жұмыстарының нәтижесін басқаларға ұсынуға
мән бермейді.
Оқушыларға жеке пәннен тек білім беріп қана қою жеткіліксіз, оларды
сабақ үстінде де, факультативтік сабақтарда да, өздік жұмыстарда да сол
ғылымды сүйе білуге тәрбиелеп, өз беттерінше білім ала білуге үйрету керек.
Ұстаздар тәжірибесі өзіндік жұмыстардың сабақтан басталатынын көрсетеді.
Сондықтан да сабақты қызықты етіп өткізу арқылы оқушылардың білімді өз
беттерімен тереңдете алатын болуына негіз қалау қажет.
Өздік жұмыстар белгілі бір мақсатқа сай жүйелі де нәтижелі болуы
керек. Оқу-тәрбие барысында сабақ пен сыныптан тыс жұмыстардың өзара
байланыстылығын жетілдіру; мұнымен бірге оқушылардың білімге, жеке пәнге
деген құштарлығын дамыту, сондай-ақ оларды қоғамдық пайдалы еңбекке
неғұрлым белсенді қатыстырып, белгілі бір кәсіптік мамандықты игеруге
әзірлеу – мұғалімдердің негізгі міндеті. Сондай-ақ мұғамнің оқу материалын
түсінікті етіп, әсерлі баяндауы, тәжірибелерді шеберлікпен көрнекі
көрсетіп, сабаққа танымдық ойын қисындарын енгізіп отыруы оқушылардың пәнге
деген қызығуын арттырып, қиялын қозғауға әсер етеді. Мұғалім сыныптан тыс
жұмыстарды жеке оқушыға ғана әсер ететіндей емес, көпшілік оқушыларды
қызықтыратындай етіп ұйымдастыруы тиіс.
Оқушылардың пәнге деген ықыласы артып, қызыға бастаса, онда пәнді
меңгеруге деген құштарлық тереңдей түседі. Қазіргі кезенде сабақтың мазмұны
мен оны түсіндірудің негізгі әдістері оқушылардың өз беттерінше танымдық іс-
әрекеттерін дамытатындай, әрбір нақты материалды жүйелі меңгертетіндей
етіліп құрылғаны жөн. Осы мәселелердің бәрі оқушылардың жасы мен жеке
басының ерекшеліктерін білуді қажет етеді.
Өздік жұмыстар оқушылардың химиялық білімін дамытып қана қоймайды,
оларды жан-жақты тәрбиелеудің де міндеттерін шешеді. Әрбір оқушы өзінің
еріктілігімен қатар, өз бетінше жеке дара жұмыс істейтінін де, ұжым
алдындағы жауапкершілігін де жақсы сезінуі керек. Өздік жұмыстардың
жоспарын жасаған кезде мақсаттары мен міндеттері де көрсетіледі. Ұжымдық
жұмыстардың нәтижесі сан алуан түрде тұжырымдалады. Оқушылар факультативтік
сабақтарда бастаған жеке тапсырманы ұжымдық тапсырмаға ұластырып, қоғамдық
пайдалы жұмыстарды атқаратын болады. Ондай тапсырмаларға қарапайым
құралдарды құрастырудан бастап химия кабинетін толық жабдықтауға дейінгі
жұмыстар жатады. Осыдан қоғамдық пайдалы жұмыстардың сарамандық сипаты мен
қажеттігі айқын көрініп тұрады.
Оқушылардың сабақтан бос уақытын пайдалы істерге жұмсауда балалар
қайткенде бір нәрсемен шұғылданса болды деген негізде құруға болмайды. Бұл
істе кездейсоқтыққа, жоспарсыздыққа, немқұрайлылыққа жол бермеген жөн. Бос
уақыт ұғымы – күрделі санат. Бұл уақыт (оқушылар үшін шынында бос
болғанымен) - әрқашан мектептің, мектептен тыс мекемелердің бақылауындағы
уақыт.
Балалардың бос уақытын қалай ұйымдастыру керек? Оларды қайткенде
пәнге қызықтырып, бос уақыттарын пайдалы іспен үйлестіруге болады. Бұл
мәселе бүгінде педагогтерді көп толғантып жүр.
Оқушылардың пәнге қызығуын оқу бағдарламасы шеңберінде қанағаттандыру
мүмкін емес, сондықтан да әр түрлі өзіндік жұмыстар жүргізіледі. Мұндай
жұмыстар білім сапасын арттыруға септігін тигізіп, кәсіптік бағдар беріп,
мамандықты еркін таңдауға көмектеседі.
Бұдан шығатын қорытынды, яғни өздік жүргізілетін пәндік жұмыстардың
негізгі мақсаты - оқушылардың қоғамдық және шығармашылық белсенділігін
көтермелеу. Оқушы өз күші жететін іспен айналысса ғана оның үйірмедегі не
бірлестіктегі ісі жемісті болады. Өздік жұмысты ұйымдастырушылар түрлі
үйірмелердің, клубтардың жұмысына факультативтік сабақтарға оқушылардың
жаппай қатысуына көңіл бөлгендері абзал. Химиядан жүргізілетін өздік
жұмыстар оқушылардың ықыласы мен қабілетін арттырып қана қоймай, мектептегі
оқу-тәрбие жұмысын жоғары деңгейге көтеруге көмектесуі тиіс. Ең бастысы –
оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарға, пәнге деген қызығушылығы мен
жауапкершілігі артып, алған білімдерін біріне-бірі үйрететін дәрежеде
болуы.
Жастарды қоғамның жан-жақты жетілген белсенді азаматы етіп тәрбиелеу
үшін химия пәні бойынша сыныпта өтілетін бағдарлама материалдарын қазіргі
өмір талабына сай оқытумен қатар, оқытудың білім беру, тәрбиелік және одан
әрі дамыту міндеттерін жүзеге асыруды өзіндік жұмыстардың сапасын
жақсартып, рөлін арттыра түсу көзделеді.
Оқушылардың қалауы бойынша ұйымдастырылатын оқу-тәрбие жұмысын өздік
жұмыстар деп атайды. Дегенмен, оқушылардың бос уақыттарында білімін
дамытуға байланысты жұмыстары әр түрлі мағынадағы терминдермен аталып жүр.
Біз баспасөзден сабақтан тыс, мектептен тыс, сыныптан тыс деген
термин сөздерді жиі естиміз. Бұл терминдердің кейбір ұқсастық жақтарымен
қатар, бірінен-бірінің елеулі айырмашылықтары да бар.
Сабаққа байланысты мұғалімнің тапсырмасы бойынша бүкіл бір сыныптың
оқушылары орындайтын өздік жұмыстар бар. Бұлар күнделікті сабақпен,
зертханалық және сарамандық жұмыстармен байланысып жатады. Осы жұмыстарды
орындағаны үшін оқушыларға сынып журналына баға қойылады. Өздік жұмыстарға
сарамандық сипаттағы үйге берілген есептерді шешіп, жаттығуларды орындауы
да жатады, т.б.
Мектептен тыс жұмыстар сабақтан бос уақытта оқушылар сарайында, жас
натуралистер станциясында, институт зертханаларында, аудандық, қалалық
мектептен тыс мекемелерде, зауыт, фабрикаларда, агрохимиялық зертханаларда
өткізіледі. Бүған да мектеп мұғалімі басшылық жасайды, оның арнаулы
бағдарламасы болады.
Өздік жұмыстар мектепте, оқушылардың сабақтан бос уақыттарында, өз
еріктері бойынша түрлі факультатив сабақтар, үйірмелер арқылы жүргізіледі.
Бұл оқу бағдарламасынан өзгеше танымдық, іскерлік пен дағдылар
қалыптастыруы оқушылардың өз беттерінше қоғамдық пайдалы жұмысты атқаруын
көздейді. Оған қатысатын оқушылардың білім дәрежесі, сыныптағы жас
ерекшелігі бірдей болмауы мүмкін, осыған орай орындайтын жұмыстары да әр
түрлі болады.
Факультативтік сабақтар мынадай түрлерге бөлінеді: оқушылармен
жүргізілетін жеке-дара, топтық, көпшілік сабақтар.
Бұл жұмыстардың түрлері мен бағыттары оларға қатысатын оқушылар
санымен, мазмұнымен, әдістерімен де бір-бірінен ерекшеленеді.
Топтық жұмыстардың негізгі түрі – факультативтік сабақтар.
Факультативтік сабақтар оқушылардың өз еріктері бойынша арнаулы
бағдарламаға сәйкес құрылады.
Факультативтік сабақтар жұмысын ұйымдастыру міндеттерінің бірі –
оқушыларға ерік беріп, олардың ынтасын көтермелеп отыру, жоспар құруда
олардың талап-тілектерін ескеру. Факультативтік сабақтар уақыт жағынан да,
бағдарлама жасау жағынан да елеулі айырмашылығы бар. Ол оқушылардың жеке
тілектерін қанағаттандырып, қоғамдық пайдалы жұмыстарға кеңірек тарту
мақсатын көздейді.
60-70 жылдары факультативті курстардың пайда болуы білім саласын
жаңарту қажеттілігінен туындады, мектептердің біркелекілік сипаттылығы мен
тұрақты бағдарламалар жағдайында білім саласына өзгертулер енгізуден өзге
жол болмады. Факультатив термині француздық facultative сөзі мен латындық
facultatis сөздерінен пайда болып, мүмкін, міндетті емес, қосымша таңдауға
берілетін деп аударылады. Осыған орай, факультативті сабақтар оқушылардың
ерікті таңдауы арқылы міндетті пәндермен қатар өткізіледі.
Факультативті сабақтар арқылы мектеп келесі төмендегі міндеттерді
шешеді: оқушылардың белгілі бір пәнді неғұрлым тереңдете оқуға деген
сұранысын қанағаттандыру; оқу-танымдық мүдделерді дамыту; оқушылардың
шығармашылық қабілеттерін дамыту. Факультативті сабақтардың негізгі
педагогикалық мәні осы болып табылады. Факультативті сабақтарға сонымен
қатар белгілі бір талаптар қойылады. Мұндай сабақтарда теория мен практика
бір-бірімен тығыз байланыста болады. Факультативті сабақтардың дәрежесі мен
мәнісі әдеттегі сабақтардан жоғары, себебі, ол оқушылардың еңбекке деген
қабілеттігін арттырады, олардың тәжірибе мен алға қойылған міндеттерді
шешу барысында тәжірибелік іскерлікпен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте факультативтік сабақтар химияны оқытудағы сабақтың
негізгі түрі болып қала береді. Дұрыс ұйымдастырылған факультативтік
сабақтар мектептің алдына қойған көптеген мақсаттары мен міндеттерін
ойдағыдай шешуіне көмектеседі. Ашып айтқанда, факультативтік сабақтар
оқушыларды ғылымды сүюге, білімін дамытып, пәнге қызығушылығын арттыруға,
өз беттерінше жұмыс істей білуге, орындалатын жұмысқа жауапкершілікпен
қарауға, ұжымдылыққа, т.б. көптеген адамгершілік қасиеттерге тәрбиелейді.
Көптеген мектептерде факультативтік сабақтар жұмысын оқушылар мен
мұғалімдер өз талғамдарынша жүргізіп келеді, бұл салада сыннан өткен
көмекші оқу құралдары өте аз. Факультативтік сабақтар жұмысы жөніндегі
әдістемелік әдебиеттерді талдап, санап қарасақ, әсіресе ана тіліміздегілері
жоқтың қасы деуге болады. Қазіргі кезеңде оқушылардың шығармашылық
белсенділігін арттыратын, кәсіптік бағдар беретін пайдалы жұмыстарға баулу
мәселесіне баса назар аударылуда.
Мақсатқа сәйкес политехникалық білім негіздерін беретін, сарамандық
іскерліктер мен дағдылар қалыптастыратын факультативтік сабақтары әрбір
мектепте болғаны жөн.
Ауылдық жердегі факультативтік сабақтары ауыл шаруашылығын
химияландыруға байланысты жұмыстарды үйымдастырады. Факультативтік сабақтар
азотты, фосфорлы, калийлі, т.б. тыңайтқыштарды егіске шашудың әдістері мен
мөлшерін есептей білуі тиіс.
Химиялық факультативтік сабақтар жұмысының мазмұны мен мақсаттарына
қарай әр түрлі бағыттары бар, қызықты химиялық тәжірибелерді таныстыратын
және оны көпшілік алдында жасай білуге оқушыларды дағдыландыратын
факультативтік сабақтардың болашағы бар.
Факультативтік сабақтар мүшелері өздері тандап алған химия
факультативтік сабақтарының мазмұнына сәйкес, теориялық, тәжірибелік,
өндірістік мәселелерді шешіп, химиялық өндіріс орындарынан, өздері жасаған
танымжорықтан алған әсерлері жайында факультативтік сабақтар отырыстарында
және істеген жұмыстарының мазмұны мен оқыған кітаптары туралы химия
кештерінде баяндап отырады. Факультативтік сабақтардың бағдарламасы қазіргі
оқу бағдарламасының негізінде, бірақ оны қайталамайтындай бағытта құрылуы
тиіс.
Химия факультативтік сабақтарының мүшелері өздері орындаған
жұмыстарының мазмұны туралы тұжырымын, жазбаша есебінің нәтижесін арнаулы
журналдарға немесе күнделіктеріне жазады. Жұмысты жеке дара орындаудан
топтасып, бірлесіп орындау кейде нәтижелі шығады. Факультативтік сабақтар
мүшелерінің жұмыстары нәтижелі шығуы үшін оны өздері таңдайды, ең
негізгісі, ол жұмысты орындауға оқушылардың шамасы келетіндей болуы керек.
Шығармашылықпен жұмыс істейтін көптеген мектептердің мұғалімдері
сыныптан тыс жұмыстарға оқушыларды көбірек қамту мақсатында факультативтік
сабақтардың санын көбейтіп, химия қоғамына біріктіріп жүр. Факультативтік
сабақтардың өзі бірнеше бірлестіктен тұрады. Оларға мұғалім басшылық
жасайды.
Факультативтік сабақтардың жетекшілері оқушылардың орындайтын
жұмыстарының мазмұнын түсініп, орындау әдістерін айтады, қажетті
әдебиеттерді пайдалана білуге бағыт сілтейді. Оқушыларға жоспар құруға
жәрдемеседі. Онда мынадай мәселелер ескерілуі керек: оқушы қандай теориялық
білімге назар аударғаны жөн, қандай тәжірибелік жұмысты орындайды, ондағы
басты мәселе не болып табылады және т.б.
Әрбір факультативтік сабақтардың өзіндік ерекшеліктері бар,
мақсаттары да бірдей емес, бірақ соған қарамастан әр түрлі химиялық
факультативтік сабақтарға ортақ кейбір ерекшеліктер ескеріліп отырады.
Химия сабақтары барысында бағдарламадан тыс ауқымды алатын оқушылардың
қызғушылықтарын қанағаттандыру мүмкіндігі жоқ. Сонымен қатар, сабақтар
барысында химияның өмірмен тығыз байланыстылығын толық түрде қарасытыру
мүмкін емес, ал бұл пәнді оқу барысында бірден-бір қажет нәрсе болып
табылады. Факультативті сабақтар оқушылардың білімін тереңдетеді,
қабілеттерін аша түседі, олардың шығармашылық қабілеттерін айқындап
кітаппен жұмыс істеуге және тәжірибе алуға үйретеді.
Оқушылардың жеке оқу пәндеріне деген қызығушылықтары олардың оқу
материалын толық белсенді түрде игеріп және қызығушылықтар мен
қабілеттердің тығыз байланысы негізінде пайда болады. Сол үшін, оқу
процесіне факультативті сабақтарды енгізу керек.
Дәл осы факультативті сабақтардың көмегімен химияға аса қызығушылық
танытатын топты анықтап, олардың арнайы білімдерін одан әрі кеңейтуге,
оларды химияның жеке әдіс-тәсілдерімен таныстыруға, химик кәсібін игеруде
ерікті таңдауға ие болуларына көмектеседі.
Факультативті сабақтар бағдарламаларының вариативтілігіне ерекше
назар аударып өту қажет.
2 “Биогенді элементтерді оқытудағы өзіндік
жұмыстарды ұйымдастыру”
2.1 Биогенді элементтердің таралуы және рөлі
Жаңа ғасырда дүниежүзілік бірлестік алдында тұрған басты
мәселелердің бірі – адам тіршілік ететін ортаның ластануы. Бұл мәселе дүние
жүзін қамтып отыр. ХХ ғасырдың соңғы жылдарындағы басты экологиялық
мәселелер, озон қабатының жұқаруы, қышқылды жаңбыр, жер ғаламшарындағы
климаттың жылына бастауы жер биосферасындағы тіршілікке тікелей қауіп
төндіруде.
Өнеркәсіптің өркендеуіне байланысты пайдалы қазбаларды өндіру
кезінде жылына 100 млрд. тонна тау жыныстары қопарылды. Осы жер қойнауынан
алынатын шикізаттың 10% ғана бөлігі дайын заттар жасауға жұмсалды да,
қалған 90%-ы жарамсыз қалдықтарға айналды. ХХ ғасырдың соңғы 30 жыл ішінде
түрлі қажеттіктер үшін жағылған отын түрлерінен ғаламшардағы атмосфера
құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 25% артқан. Жер шарындағы осындай
отындарды жаққан кезде атмосферадағы 20 млрд. тонна көміртегі (IV) оксиді
бөлінген. Мұның бәрі де ауаның ластануына әсер етеді. Бұларға қоса
көліктерден, өндіріс орындарынан бөлінетін улы заттар мен газдардың мөлшері
де жылдан-жылға арта түсуде. Сонамен қатар озон қабатындағы ойықтар ұлғая
түсуде. Ойықтардың пайда болуына өнеркәсіптерден бөлтінетін N, Cu, Fe, Mn,
Cl, F оксидері әсер етеді. Озон қабатының бұзылуы жер бетіндегі тіршілікке
зиянды әсер етеді. Адамдардың зиянды әрекеттерінен, минералды
тыңайтқыштарды, пестицидтерді, гербицидтерді қолданудан су қорлары
ластанып, тартыла түсуде. Сондықтан оқушылады мектеп табалдырығынан бастап
қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу керек. Адамзаттың бұл басты мәселесін –
экологиялық жағдайды жақсартуда химия пәнін экологияландыру басты роль
атқарады. Мектептегі химия пәнін факультатив сабақтарда экологиямен тығыз
байланыстыра оқыту керек. Күнделікті тұрмыста әрбір адам организміне зиянды
әсер тигізетін заттарды жиі пайдаланады. Мысалы, дәрі-дәрмектер, бояғыш
заттар, әр түрлі отындар, тыңайтқыштар, т.б. Бірақ барлық тұтынушылар
олардың зиянды әсерін біле бердейді. ы.
Химиялық экспериментті экологияландыруды екі бағытта жүргізу керек:
аналитикалық әдістерді пайдаланып, қоршаған ортаны зерттеу, химиялық
реакциялар кезінде түзілетін қалдықтарды өңдеу (заттарды залалсыздандыру).
Осы мүмкіндіктерді пайдаланып, тірі және өлі табиғаттың арасындағы
байланыс, қоршаған ортадағы адамдардың әрекеттері, тіршілік ортасын
химиялық ластанудан қорғау әдістері таныстырылады.
Химиялық эксперимент арқылы табиғи құбылыс және үрдістердің тірі
организмдерге және экожүйеге әсерін көрсетіп, экологиялық тиімді әдістер
үйретілді.
Экологиялық экспериментті сабақта пайдалану теориялық материалдрды
толық меңгеруге мүмкіндік беріп, оқушыларды химия және экологияға
қызықтырады.
Адам қоғамының қазіргі кездегі жедел дамуы оның алдына көптеген
күрделі мәселелер қойып отыр. Олардың негізгілері - дүниежүзілік деңгейде
биосферадағы табиғи заңдылықтарға үйлесімді технологиялық өндірісті дамыту,
энергия көздерін және табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану. Ауаның, судың
және топырақтың тазалығын сақтау қазіргі күннің өзекті мәселесінің бірі деп
саналады. Мұның өзі адамның денсаулығын сақтаумен өте тығыз байланысты, әрі
өнеркәсіп трындарына қалдықсызтезнологиялық әдістерді енгізу, тұйық жүйе
бойынша жұмыс істеуге көшуді талап етеді. Жанармайлардың ауаны ластамайтын
түрлерін пайдалану, атап айтқанда, күн энергиясын, жел, теңіз толқындарын
пайдалану. Экологиялық бақылауды күшейту қоршаған атмосфералық ауаның
ластануын азайтып, қоршаған ортаны сауықтыруға мүмкіндік береді.
Сондықтан орта мектепте химия пәнінде, факультатив саба0тарда әрбір
тақырыпты экологиямен тығыз байланыстыра оқыту болашақ қоғам иелерінің
экологиялық сауатты болуына септігін тигізеді..
Жер бетінде химиялық элементтердің таралуы әр түрлі. Жердің
массасының шамамен 50%-ын оттек, 25%-дан астамын кремний құрайды. Он сегіз
элемент – оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, калий, натрий, магний,
сутек, титан, көміртек, хлор, фосфор, күкірт, азот, марганец, фтор, барий –
жер массасының 99,8%-ын құрайды. Ал қалған 0,2%-ы барлық басқа
элементтердің үлесіне тиесілі.
Биомолекулалардың органикалық бөлімімен ковалентті байланысқан
элементтердің ядро заряды өскен сайын төмендеп отырады. Мысалы, ((О)(
(S)((Se)(Te). Ағзада ион түрінде болатын элементтердің (ІА-ІІА топтарының
s-элементтері, VII тобының р-элменттері) мөлшері – топтағы элементтің атом
ядросының заряды өскен оптималды ионды радиусы бар элементке дейін
жоғарылайды, одан кейін төмендейді. Мысалы, ІІА тобында берилийден
кальцийге дейін элементтің ағзадағы мөлшері жоғарылайды, ал әрі қарай
барийден радийге қарай төмендейді. Дәл осылайша, VIIA тобында фтордың
хлорға дейін ағзадағы элементтің мөлшері жоғарылайды да одан кейін
төмендейді.
Бейорганикалық заттардан биоорганикалық заттарға эволюция үрдісінде
химиялық элементтердің биожүйелер жасалуына қолданылу негізі - табиғи
таңдау.
Элементтердің ағза мен қоршаған ортада әркелкі таралуы олардың
сіңірілуіне, табиғи қосылыстардың судағы ерігіштігіне байланысты.
Кремнийдің SiO₂, алюминийдің Al₂O3 табиғи қосылыстары суда ерімейді,
сондықтан олар тірі ағзаларға сіңірілмейді. Бұған қарама-қарсы көміртек, ол
жер бетінде аз мөлшерде кездеседі. (0,35%), ал тірі ағзадағы мөлшері
бойынша 2-орынға ие (21%).
Элементтің қоршаған ортамен салыстырғанда ағзадағы мөлшерінің
жоғарылауын элементтің биологиялық концентрленуі деп атайды.
Табиғи таңдау нәтижесінде тірі жүйелер негізін тек алты элемент
құрайды. Олар – көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор, күкірт. Бұларды
органогендер деп атайды. Бұл элементтер ағзаның 97,4%-ын құрайды.
Негізгі органоген – көміртек. Ол мықты ковалентті байланыс түзе
алады.
Оттек пен сутегі көміртектің органикалық қосылыстарының тотығу және
тотықсыздану қасиеттерін алып жүруші ретінде қарастыруға болады.
Қалған үш органоген – азот, фосфор, күкірт және де ферменттердің
белсенді ортасын құрайтын кейбір басқа элементтер – темір, магний. Өте
құбылмалы органогендерге суда еритін қосылыстардың түзілуі тән, ол осы
элементтердің тірі ағзаларда концентрленуіне жағдай туғызады.
Элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш топқа бөледі:
1. Макроэлементтер. Олардың ағзадағы мөлшері 10-²%-дан жоғары. Олар –
оттек, көмітек, сутек, азот, фосфор, күкірт, кальций, магний, натрий және
хлор.
2. Микроэлементтер. Олардың ағзадағы мөлшері 10-³% бен 10-5%
аралығында. Оларға йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт
жатады.
3. Ультрамикроэлемент. Олардың ағзадағы мөлшері 105%-дан төмен.
Оларға сынап, алтын, уран, торий, радий және т. б. жатады.
Тіршілік үшін маңыздылығына қарай химиялық элементтерді үш түрге
бөлуге болады:
1. Тіршілікке қажетті (ауыстырылмайтын) элементтер. Олар адам
ағзасында үнемі болады, ферменттер, гормодар, және витаминдер құрамына
кіреді: H, O, Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V.
Олардың жетіспеушілігі адамның қалыпты өмір сүруін бұзады.
2. Қосымша элементтер. Бұл элементтер жануар мен адам ағзасында үнемі
болады. Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Gl, As, Rb, Pb,
Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Олардың биологиялық маңызы толық
зерттелмеген немесе белгісіз.
3. Өте аз элементтер. (Se, Tl, In, La, Pr, Sm, W, Re, Tb және т.б.).
Адам және жануар ағзаларында табылған, мөлшері және биологиялық маңызы
белгісіз.
Әр түрлі жасушалар мен ағзалардың түзілуі мен өмір сүруі үшін қажетті
элементтерді биогенді элементтер деп атайды.
Адамның ағзалары химиялық элементтерді әр түрлі концентрлейді, яғни
микро және макроэлементтер мүшелер мен ұлпаларда әркелкі таралады.
Микроэлементтердің көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшықет ұлпаларында
жиналады. Бұл ұлпалар-көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер
кейбір мүшелерге тән болып табылады және онда концентрациясы жоғары болады.
Мысалы, мырыш – қарын асты безінде, йод – қалқанша безінде, фтор – тіс
кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий – шашта, кадмий, сынап, молибден –
бүйректе, қалайы – ішек ұлпаларында, стронций – қуық безінде, сүйек
ұлпасында, барий – көздің пигментті қабатында, бром, марганец, хром –
гипофизде және т.б. жиналады.
Ағзада микроэлементтер байланысқан және бос ионды түрінде де
кездеседі. Кремний, алюминий, мыс және титан бас миы ұлпаларында
нәруыздармен комплекс түрінде, ал марганец ион түрінде кездеседі. Сутек
және оттек – макроэлементтер, осы екі элемент судың құрамына кіреді. Су
ересек адам ағзасының шамамен 65%-ын құрайды. Су – адамның мүшелерінде,
ұлпаларында және биологиялық сұйықтарда әркелкі таралған, ол асқазан
сұйығының, сілекейдің, қан плазмасының, лимфаның 99,5%-ға дейінгі аралығын
құрайды. Су несептің, бас миының ақ затының, бауырдың, терінің, жұлынның,
бұлшықеттердің, өкпенің, жүректің – 70-80%-ын, сүйектің 40%-ын құрайды.
Макроэлементтер – көміртек, сутек, оттек, азот, күкірт, фосфор –
нәруыздың, нуклеин қышқылдарының және ағзаның басқа да биологиялық белсенді
қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51-55%,
оттек 22-24%, азот 15-20%, сутек 6,5-7%, күкірт 0,3-2,5%, фосфор шамамен
0,5%-ды құрайды.
Көміртек, сутек және оттек көмірсуларының және липидтердің (майлар)
де құрамына кіреді. Және де фосфор, фосфолипидтердің құрамына фосфатты
топтар түріне кіреді. Көп мөлшерде липидтербас миында (12%), бауырда (5%),
сүтте (2-3%) және қан сұйықтығында (0,6%) концентрленеді. Фосфордың негізгі
бөлімі сүйек ұлпасында -600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85%-ын
құрайды. Фосфор тістің қатты ұлпаларында концентрленеді және кальциймен,
хлормен, фтормен, гидроксил, хлор, фторопатиттер (жалпы формуласы
Ca5(PO4)3X, мұндағы Х = OH, Cl, F) түрінде кездеседі.
Кальций негізінен сүйек және тіс ұлпаларында концентрленеді. Натрий
және хлор жасушааралық, ал калий және магний жасушаішілік сұйықтықтарда
кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында
болады. Магний фосфат түрінде Mg3(PO4)3 тістің қатты ұлпаларында кездеседі.
Тірі ағзаға қажетті он металл тіршілік металдары деп аталады. Шамамен
салмағы 70 кг адам ағзасында тіршілік металдарының мөлшері төмендегідей
болады: кальций – 1700 г, калий – 250 г, натрий – 250 г, магний – 42 г,
темір – 5 г, мырыш – 3 г, мыс – 0,2 г, марганец, молибден, кобальт –
барлығы шамамен 0,1 г. Ересек адамның денесінде 3 кг-ға дейін минералды
тұздар бар, бұл мөлшердің 56 бөлігі (2,5 кг) сүйек ұлпаларына тиесілі.
Кейбір макроэлементтер (магний, кальций) және көптеген
микроэлементтер ағзада биолиганд-аминқышқылдармен, нәруаздармен, нуклеин
қышқылдарымен, гормондармен, витаминдермен және т.б. – мен комплекс түрінде
кездеседі. Мысалы, Fe²+ ионы комплекс түзуші ретінде гемоглобин, Co²+ - В12
витаминінің, Mg²+ - хлорофилл құрамына кіреді. Ағзада үлкен биологиялық
маңызға ие басқа да элементтердің (Cu, Zn, Mo және т.б.) көптеген
биокомплекстері белгілі.
Химиялық элементтердің ағзадағы мөлшерінің өзгеруіне әр түрлі аурулар
әсер етеді. Мысалы, рахитпен ауырған фосфорлы-кальцийлі алмасу бұзылады да
ағзадағы кальцийдің мөлшері төмендейді. Нефритпен ауырғанда электролитті
алмасудың бұзылуының әсерінен ағзадағы кальцийдің, натрийдің, хлордың
мөлшері азаяды да магний мен калий көбейеді.
Ағзадағы макро және микроэлементтердің мөлшерін гормондар реттеп
отырады.
Химиялық элементтердің адам ағзасындағы биологиялық рөлі әр түрлі
болып келеді.
Макроэлементтертің басты функциясы – ұлпаның құрылысын, осмос
қысымының тұрақтылығын, иондық және қышқыл-негіздік құрамын реттеп отыру.
Микроэлементтер ферменттер, гормондар, витаминдер, биологиялық
белсенді заттар құрамына комплекс түзушілер немесе активаторлар түрінде
кіреді де зат алмасу, көбею, ұлпаның тыныс алуы, улы затарды
залалсыздандыру үрдістеріне қатысады. Микроэлементтер қан жасалу, тотығу-
тотықсыздану, тамырлар мен ұлпалардың өткізгіштігіне белсенді әсер етеді.
Макро және микроэлементтер – кальций, фосфор, фтор, йод, алюминий, кремний,
сүйек және тіс ұлпаларының түзілуін реттейді.
Кейбір элементтердің мөлшері адам ағзасында жасы ұлғайған сайын
өзгеріп отырады. Мысалы, кадмийдің бүйректегі және молибденнің бауырдағы
мөлшері қартайғанда жоғарылайды. Мырыш жыныстық жетілу кезінде жоғары
мөлшерге жетеді де жас ұлғайған сайын төмендейді. Жас ұлғайған сайын басқа
да микроэлементтердің мөлшері кемиді, мысалы ванадий және хром. Әр түрлі
микроэлементтердің жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты көптеген
аураулар белгілі. Фтордың жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодтың
жетіпеушіліінен эндемиялық зоб, молибденнің артық мөлшерінен эндемиялық
подагра пайда болады. Бұл заңдылық – адам ағзасындағы биогенді
элементтердің оптимальды концентрацияларының балансын химиялық-гомеостаз
реттеп тұрады. Бұл баланс элементтің жетіспеушілігіне немесе артық болуына
байланысты бұзылады және ә түрлі аурулар тудыруы мүмкін.
Алты негізгі макроэлементтер – органогендер – көміртек, сутек, азот,
оттек, күкірт және фосфор – көмірсулар, майлар, нәруыздар және нуклеин
қышқылдарының құрамында болады. Бірақ адамның және жануарлардың дұрыс
тамақтануы үшін бейорганикалық макроэлементтер – кальций, хлор, магний,
калий, натрий және микроэлементтер – мыс, фтор, йод, темір, молибден, мырыш
қажет.
Микроэлементтердің адам ағзасындағы мөлшері және қатынасы сот-
медициналық сараптама қолданылады. Мысалы, этил спиртінің қатынасында
алкоголді улану жағдайында бауырда кальцийдің мөлшері көбейіп, натрий мен
калий азаяды.
Тағам құрамында темір, мыс, мырыш, йод, кальций, фосфор, магний және
т.б элементтер жетіспесе, адам денсаулығына үлкен зардап келуі мүмкін.
Бірақ ағзаға биогенді элементтердің тек қана жетіспеушілігі емес
артық мөлшері де зиян, өйткені бұл кезде химиялық гомеостаз бұзылады.
Мысалы, (Mn мен Cu синергизмі), ал бүйректе азаяды (антогонизм). Тағам
құрамында молибденнің мөлшері көбейсе, бауырда мыстың мөлшері көбейеді.
Тағамда мырыш көбейсе, темірі бар ферменттердің белсенділігі төмендейді.
(Zn және Fe антагонизмі). Өте аз мөлшерде тіршілікке маңызды болып
табылатын минералды компоненттердің концентрациясы сәл ғана көбейсе, улы
болып табылады.
Көптеген элементтер (күміс, сынап, қорғасын, кадмий, және т.б.) улы
болып табылады, олар ағзаға аз мөлшерде түскенің өзінде ауыр патологиялық
әсер қалдырады.
Биогенді элементтер ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады. Бор,
мыс, марганец, мырыш, кобальт, молибден сияқты микроэлементтерді топыраққа
аз мөлшерде енгізгеннің өзінде көптеген өсімдіктердің өнімділігін
арттырады. Микроэлементтер өсімдіктердегі ферменттердің белсенділігін
арттырып, нәруыздар, витаминдер, нуклеин қышқылдары, қант және крахмалдың
синтезделуіне жағдай жасайды. Кейбір химиялық элементтер фотосинтезге оң
әсер етіп, өсімдіктердің өсуі және дамуын, тұқымның жетілуін жылдамдатады.
Жануарлардың өнімділігін арттыру үшін тағамның құрамына микроэлементтерді
қосады.
Көптеген элементтер және олардың қосылыстары дәрілік заттар ретінде
кеңінен қолданылады.
Осылайша, химиялық элементтердің биологиялық рөлін зерттеу, осы
элементтердің алмасуының ара-қатынасын және басқа да биологиялық белсенді
заттар – ферменттерді, гормондарды, витаминдерді анықтау арқылы жаңа
дәрілік препараттарды жасауға және оларды реттеудің оптималды режимін
табуға мүмкіндік береді.
3 ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1 Факультативтік сабақтардың өзіндік жұмыстарды арттырудағы рөлі
Химиядан өткізілетін факультатив сабақтарды оқыту - тәрбиелік пәні.
Оқушыларды білім, іскерлік және дағдылар жүйесімен қаруландыруда жеке
пәндер бойынша жүргізілетін факультатив курстардың мәні өте зор. Жеке
пәндерден жүргізілетін факультативтік сабақтардың жалпы білім беретін орта
мектеп оқушыларына арнайы қабілеттіліктерді қалыптастырудағы маңызын ерекше
атап кеткен жөн. Қабілеттік проблемасы - теориялық және іс-жүзіндегі маңызы
зор, ең көкейкесті психологиялық және педогогикалық проблемалардың бірі.
Қабілеттіліктер адамның іс-әрекеті барысында дамып, білінеді.
Оқушылардың жеке оқу пәндері бойынша қабілеттіліктердің дамуы оқу
материалын игеру барысында сол пәндерге деген ынтасы мен бейімділіктерінің
қалыптасуымен тығыз байланыста жүреді. Бұл үшін қазіргі мектептерде оқу
бағдарламаларына факультативтік курстар, еңбек практикуымдарының енгізілуі
мен оқу пәндерін тыңғылықты оқытатын сыныптардың құрылуы негізінде зор
мүмкіндіктер болып отыр.
Егер оқушылардың сабаққа ынтасы мен бейімділіктерін жүйелі түрде
дамытып, олардың білімді, іскерлікті және дағдыны пайдалануына жағдай
туғызылса, әр оқушылардың олардың әрқайсысының өзіндік психологиялық
ерекшеліктеріне сай жұмыс жүргізсе, онда жалпы қабілеттілікті де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz