Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесін реттеудегі аудиттің маңызы мен қажеттілігі
Кіріспе
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп жүйесін реттеудегі аудиттің ұйымдастыру тәсілі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық стандарттарға өту кезеңдері.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен жетілдіру .
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің дамуындағы аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
2.Аудиторлық тексерімдердің тұрлері, олардың құжаттық рәсімделуі.
2.1. АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қабылдаған есеп саясатының аудиті.
2.2 АҚ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”мысалындағы техникалық . экономикалық көрсеткіштерінің талдамалы процедуралары.
2.3 Тексерімнің түрлері бойынша аудитордың қолданатын құжаттары және аудитордың жұмыс құжаттары.
3. Бухалтерлік есеп және қаржылық есеп берудегі аудиттің жетілдіру жолдары.
3.1 АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қаржылық есеп беру нәтижелерін талдау.
3.2.АҚ ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық пікір жасау.
3.3 Аудиторлық қорытынды жасау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп жүйесін реттеудегі аудиттің ұйымдастыру тәсілі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық стандарттарға өту кезеңдері.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен жетілдіру .
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің дамуындағы аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
2.Аудиторлық тексерімдердің тұрлері, олардың құжаттық рәсімделуі.
2.1. АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қабылдаған есеп саясатының аудиті.
2.2 АҚ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”мысалындағы техникалық . экономикалық көрсеткіштерінің талдамалы процедуралары.
2.3 Тексерімнің түрлері бойынша аудитордың қолданатын құжаттары және аудитордың жұмыс құжаттары.
3. Бухалтерлік есеп және қаржылық есеп берудегі аудиттің жетілдіру жолдары.
3.1 АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қаржылық есеп беру нәтижелерін талдау.
3.2.АҚ ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық пікір жасау.
3.3 Аудиторлық қорытынды жасау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есеп пен аудиттің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есеппен аудиттің басты мақсаттары болып табылады.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып табылады. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі - клиент есебінен (тексерілетін субъект жекелеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар) жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор кадрларын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді.
Аудиттің негізгі ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылғандықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет ету процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру ұшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті,осы айтылған жағдайларға байланысты таңдалды және келесі бөлімдерден тұрады: кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есеп пен аудиттің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына, әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есеппен аудиттің басты мақсаттары болып табылады.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып табылады. Тәуелсіз бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі - клиент есебінен (тексерілетін субъект жекелеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар) жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру, аудитор кадрларын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған жекелген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді.
Аудиттің негізгі ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып табылғандықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды, жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу және қызмет ету процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-шараларды іске асыру ұшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін қолдана білу керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті,осы айтылған жағдайларға байланысты таңдалды және келесі бөлімдерден тұрады: кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен
Қолданған әдебиеттер тізімі:
1. Закон Республики Казахстан от 20.11.98 г. № 304-1 «06
аудиторской деятельности » с изменениями и дополнениями от
l5.01.2001 г. № 139.l1.
2. Положения (стандарт) аудита 1 «Цель и общие принципы
аудита финансовой отчетности» утверждено приказом
Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита
(ДМБУА) МФ РК от 07.04.98 г. № 56.
3. Положеие (стандарт) аудита 2 «Условия проведенного аудита»
утвержденого приказом ДМБУА МФ РК от 04.06.98 г.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления
финансами. Алматы: Экономика, 2000.
5. Богомолов A.M., Голощанов Н.А. Внутренний аудит.
Организация и методика проведения: Метод. Пособие. - М:
Экзалин 1999 г.
6. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. Учебное пособие . - М.:
Инфра-М, |995.
7. Глушков И.Е. Практический аудит на современном
предприятии. Эффективное пособие по практическому аудиту.
- Москва - Новосибирск: КНОРУС-ЭКОР, 2000 г.
8. Камышанов П.И., Камышанов А.П., Камышанов Л.И.
Бухгалтерский учет и аудит. М.: «Приор», 1997 г.
9. Кондраков Н. П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной
деятельности и аудит. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:
Перспектива, 1998 г.
10. Камышанов П.И. Практическое пособие по аудиту. М., «Инфра
M)), 1996 г.
11. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы: Ғылым, 1994.
12. А.А. Сэтмырзаев, Б.Е. Укашев. Аудит теориясы. Оқу құралы.
Алматы, 2000 ж.
1. Закон Республики Казахстан от 20.11.98 г. № 304-1 «06
аудиторской деятельности » с изменениями и дополнениями от
l5.01.2001 г. № 139.l1.
2. Положения (стандарт) аудита 1 «Цель и общие принципы
аудита финансовой отчетности» утверждено приказом
Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита
(ДМБУА) МФ РК от 07.04.98 г. № 56.
3. Положеие (стандарт) аудита 2 «Условия проведенного аудита»
утвержденого приказом ДМБУА МФ РК от 04.06.98 г.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления
финансами. Алматы: Экономика, 2000.
5. Богомолов A.M., Голощанов Н.А. Внутренний аудит.
Организация и методика проведения: Метод. Пособие. - М:
Экзалин 1999 г.
6. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. Учебное пособие . - М.:
Инфра-М, |995.
7. Глушков И.Е. Практический аудит на современном
предприятии. Эффективное пособие по практическому аудиту.
- Москва - Новосибирск: КНОРУС-ЭКОР, 2000 г.
8. Камышанов П.И., Камышанов А.П., Камышанов Л.И.
Бухгалтерский учет и аудит. М.: «Приор», 1997 г.
9. Кондраков Н. П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной
деятельности и аудит. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:
Перспектива, 1998 г.
10. Камышанов П.И. Практическое пособие по аудиту. М., «Инфра
M)), 1996 г.
11. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы: Ғылым, 1994.
12. А.А. Сэтмырзаев, Б.Е. Укашев. Аудит теориясы. Оқу құралы.
Алматы, 2000 ж.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп жүйесін реттеудегі
аудиттің маңызы мен қажеттілігі.
Кіріспе
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп жүйесін реттеудегі аудиттің
ұйымдастыру тәсілі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық
стандарттарға өту кезеңдері.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ “Ұлттық
компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен жетілдіру
.
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің дамуындағы
аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
2.Аудиторлық тексерімдердің тұрлері, олардың құжаттық рәсімделуі.
2.1. АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы
қабылдаған есеп саясатының аудиті.
2.2 АҚ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”мысалындағы
техникалық - экономикалық көрсеткіштерінің талдамалы процедуралары.
2.3 Тексерімнің түрлері бойынша аудитордың қолданатын құжаттары және
аудитордың жұмыс құжаттары.
3. Бухалтерлік есеп және қаржылық есеп берудегі аудиттің жетілдіру
жолдары.
3.1 АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қаржылық
есеп беру нәтижелерін талдау.
3.2.АҚ ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық пікір
жасау.
3.3 Аудиторлық қорытынды жасау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есеп пен
аудиттің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есеппен аудиттің басты
мақсаттары болып табылады.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде
түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып табылады. Тәуелсіз
бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі - клиент есебінен (тексерілетін субъект
жекелеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар)
жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру,
аудитор кадрларын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған
жекелген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен
жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді.
Аудиттің негізгі ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып
табылғандықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме
нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру
мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды,
жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу
және қызмет ету процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-
шараларды іске асыру ұшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін
қолдана білу керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті,осы айтылған жағдайларға байланысты
таңдалды және келесі бөлімдерден тұрады: кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық
стандарттарға өту кезеңдері
Аудит - білімдердің арнайы саласы, ғылым ретінде қалыптасуына
ғылыми білімдердің жаңа саласының пайда болуына өзіндік объективті
талаптарымен шартталады.
Қоғамдық ғылымдарды саралаудың диалектикалық процессі
әкономикалық теорияның жалпы жағдайын нақтылайтын және дамытатын
менеджмент, маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау,
статистика және т.б. сияқты арнайы экономикалық ғылмдардың шығуына
мүмкіндік туғызды. Бұған аудитті де жатқызуға болады.
Аудитті функционалды экономикалық ғылымдар қатарына жатқызуға
болады. Аудит ғылым ретінде шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
ақпаратты зерттеудің принциптері мен тәсілдері туралы клиентке сәйкесті
экономикалық шешімдер қабылдауға объективті баға беру және корытынды жасау
мақсатындағы арнайы білімдердің жүйесін құрайды.
Аудит - қосымша ғылым. Танымның теориясына сүйене отырып ол
практикалық пайдалылықты қамтамасыз етеді, адамдардың практикалық қызметтің
экономикалық тиімділігін жоғарлатады, жеткізілген нәтижелерді объективті
бағалауға мүмкіндік береді. Аудиттің ғылым және практикалық қызметтің жаңа
саласы ретінде пайда болуы шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын және
оның есеп беру кезеңіндегі кәсіпкерлік қызметінің нәтижелерін көрсететін
нақты мәліметтер алу үшін шаруашылық субъектінің қаржылық есеп
берудіобъективті бағалау қажеттілігінен туындады. Кәсіби әдебиеттерде
аудитің мәні практикалық кәсіпкерлік қызмет ретінде түрліше анықталады.
Біреулер, оған қысқа анықтама береді, екінші біреулері біршама күрделірек,
үшінші біреулері - екеуін де үйлестіреді. Оған ТМД және Батыстың дамы,ан
елдердің экономистері түсінік берді.
Аудит стандарты деп аудиторлық процедураларының негізін
құрайтын принциптері немесе ережелері ретінде түсіндіріледі. Берілген
ережелер аудиторға аудиторлық процедураларының және оларды жүргізудің
әдістемелерін анықтауға көмектеседі, аудиторлық қызметінің нәтижелерін
бағалаудың критерилері болып табылады. Аудиторлық стандарттар біріншіден,
аудит және оның нәтижелерінің спалылығын қамтамасыз етеді; екіншіден,
аудиторларды әрдайым жоғарлатуды талап етеді, үшіншіден, аудиторлық
ұйымдардың жұмыстарының сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді және онымен
аудиторлық практикаға жаңа ғылыми жетістіктерін енгізуге жәрдем береді,
төртіншіден, белгілі ситуацияларда аудитордың іс-әрекетін анықтайды және
бесіншіден, аудиторлық жүмысты тиімді етеді .
Аудит стандарттары жалпы, жұмыс және есеп беру стандарттарына
бөлінеді. Аудиттің жалпы стандартына аудиттің мақсатын және жалпы
принциптерін анықтайтын, клиентпен келісімді қарым-қатынастарын
келістіретін, аудитордың жұмыс істеу ұшін қажетті біліктілік дәрежесі,
сапасы мен әтикалық нормаларын анықтайтын стандарттар жатады. Осы
стандарттарға сай аудиторлық ұйымдар штатқа жоғары біліктілік мамандарын
жинау, аудиторларды дайындауды жетілдіру, аудиторлық тексерулерді жүргізу
бойынша үхыныстарды дайындау, мамандарға тәжірибе жинауда жәрдемдеу, ішкі
стандарттардың және жұмыс істеу әдістерінің тиімділігін анықтау қажет.
Жұмыс стандарттары - аудитор аудит мәліметтерін орындауда жүмыс
істейтін талаптары. Оның ішінде аудиторлық тексеруді
жоспарлау, аудиторлық тексеру кезінде басқа аудитордың материалдарын
пайдалану, бухгалтерлік есепті және ішкі бақылау жүйесін бағалау,
аудиторлық дәлелдемелер, аудитордың . құжаттамасы, маңыздылығы,
тәуекелділіктерді бағалау және ішкі бақылау, аудиттің компьютерлік
әдістері, аналитикалық процедуралар т.б.
Есеп берудің стандарттарына аудиторлық тексерудің нәтижелері
бойынша материалдарды орналастыруына, мазмұнына, формасына қатысты талаптар
жатады, яғни субъектінің қаржылық есеп беру аудитінің нәтижелері бойынша
тәуелсіз аудиторымен жасалған аудиторлық қорытындысының формасы мен
мазмұнын рәсімдеудің тәртібін белгілейді. Мұндай стандарттарардың мақсаты
аудиторларға маңызды қателерге соқтыруы мүмкін есептік жазулардағы, есептік
және ішкі бақылау жүйесіндегі кемшіліктерін анықтауға жәрдемдесу.
Аудит - бұл есеп беруді, есепті, оның толықтығын және әрекеттегі
заңдарға мен бекітілген нормативтерге сәйкестігін анықтау мақсатындағы
шаруашылық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі туралы бухгалтерлік
есеп беруді,
есепті бастапқы құжаттарды және басқа ақпараттарды тексеру;
Аудит жасалған қаржылық және шаруашылық операциялардың ҚР-ның заңына
сәйкестігін және сенімділігін бағалау мақсатындағы заңды және жеке
түлғалардың қаржылық есеп беру мен басқа құжаттарын аудиторлар және
аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексеруі. Аудит бұл - қаржылық есеп
берулерді немесе оған қатысты объектінің қаржылық ақпаратты қорытынды алу
мақсатында тәуелсіз тексеру.
Аудит - кәсіпорынның қаржылық есеп беру туралы пікір айту және
тәуелсіз тексеру.
Аудит -шаруашылық субъектінің бухгалтерлік және қаржылық есеп беруді
тәуелсіз саралау мен талдау, ішкі бақылау жағдайын тексеру.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит дамудың үш сатысынан
өтті:
біріншісі - қорытындылаушы аудит;
екіншісі - жүйелі-бағдарланған аудит;
үшіншісі - тәуекелділікке негізделген аудит. -
Қорытындылаушы аудитте негізінде қаржылық есеп беру
қарастырылған. Жүйелі - бағдарланған аудитте субъектінің басқару жүйесінің
және ең алдымен оның ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін жоғарлатуға баса
назар аударылған. Ішкі бақылаудың тиімді жүмыс істеуі кезінде өте детальді
тексеру қажеттілігі туындамайды, себебі қателерді және норма бұзуларды
ашуда ішкі бақылау жүйесіне сенуге болады. Жүйелі тәсілдеме кезінде
аудиторлық процедураларды формализациялауы жүзеге асырылады, дайындық
жүмысынан бастап аудиторлық қорытынды жасаумен аяқтауды оңтайландыруға
мүмкіндік береді.
Аудит дамуының үшінші кезеңі бүл тексеруді таңдамалы түрде
жүргізілетін аудит. Бұл аудит кезінде аудиторлық жұмыс аса жоғары мүмкін
болатын тәуекелділік аймақтарында шоғырланады, ал бұл төмен тәуекелділігі
бар аймақтарда аудитті ықшамдайды.Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында
оның нақты құрамы туралы айту қажет. Олар мыналар:
1. шаруашылықтағы субъект;
2. мәлімет;
3. аудитордың мамандығы;
4. фактілерді жинау мен бақылау;
5. аудит стандарты;
6. аудитор ақпараты, есебі.
7. Осы көрсетілген аудит әлементтерін жеке-жеке қарастыру қажет.
Шаруашылықтағы субъект. Аудит жүмысын орындау үшін
міндетті түрде сол субъектінің шаруашылық бағытын, көлемін анықтау
қажет. Оны сол субъектінің шаруашылық параметрлері құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің көлемі,
мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері
немесе
әкономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген
мәлімет қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің
жаңа мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олардың кемшілік табуы
немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін. Ол негізінде екі түрлі себептен
болуы мүмкін; 1) ақпаратта кейбір мәліметтердің жетіпеушілігінен; 2)
ақпарат дұрыс жасалынбағандықтан.
Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз мамандығын жақсы
меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет. Аудит барысында ол өзіне қажет
фактілерді жинап талдау жасайды, бір тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына
пайдалана алатын болуы қажет.
Фактілерді жинау мен бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол - факті
жинау. Себебі сол фактілер арқылы ол өзінің аудиторлық
ақпаратын жасайды.
Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде
бір жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт дегеніміз
мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе нормативтік ереже-нұсқау талабына
сәйкес бір қалыпқа келтіру.
Аудитор өз жұмысының қорытындысын тексеру барысында анықталған
кемшіліктердің мазмұнын, өзінің аудиторлық қорытындысын ақпаратында
көрсетеді.
Қорыта келгенде, жоғарыда келтірген аудиттің міндетті қүрамын
қарастырмай, нақты аудит жүргізу мүмкін емес. Аудиттің міндеті мен мақсатын
толық орындау үшін оның принциптерін білу қажет.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ
“Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен
жетілдіру
Қаржылық, кешендік және операциондық аудиттердің ақпараттық базаларының
құрылымы олардың мазмұнымен және басқарудағы міндеттеріне байланысты.
Бизнес жағдайы туралы мәліметтерді аудиттеу алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қарай мынадай негізгі белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
1. функционалдық белгілеумен - жоспарлы, нормативті,
есептік, есеп берушілік, есептен тыс және талдамалы;
2. көздері және өңдеу деңгейлері - бастапқы, аралық, нәтижелі
деректі (құжаттамалы), көзбен (визуальді) бақылау;
3. қажетті мағлұматтардың мөлшерімен - кешенді, тақырыптық және жеке;
4. мазмұндылығы (насыщенность) және пайдалылық жеткілікті,
жеткіліксіз, артық, пайдалы және пайдасыз;
5. бейнелеу тәсілімен - мәтіндік, сандық, , алфавиттік-сандық,
шартты және графикалық;
6. өзгеру деңгейлерімен - тұрақты, шартты-тұрақты, өзгермелі және сәттік;
7. ұсыну формаларымен - ауызша, жазбаша, телефондық,
машиналық, машиналық емес, магнит таспалары мен дискілер,
дыбыс жазу (аудио) және бейне жазу (видео) таспалары және т.б. (5.2.-
сурет).
Нормативтік көрсеткіштер бизнесті басқарудың тиіміділік деңгейі мен
жағдайын бағалауға ең жақсы сипаттама береді. Бұларды басқару жүйесі жетуге
тиісті ұдайы өндіріс процесінде олардың өзгеруінің белгілі бір
параметрлерін белгілеуге себепші болады. Бизнесті ұйымдастыру туралы
жоспарлы мәліметтер әлі болмаған, бірақ белгіленген мерзімде және өнімнің,
жұмыстың, қызметтің нақты саны мен сапасында орындалуы тиіс құбылысты
сипаттайды. Жоспарлы тапсырмалар ең алдымен оның қалыптасуы мен жүзеге
асуының әдістері мен кезендері бойынша жіктеледі. Оның ішінде, келешектік
(перспективалық) ағымдық және . (оперативтік) деп бөлінеді.
Қарастырылған акпарат көздерін дұрыс пайдалану шаруашылық жүргізуші
субъектілер кызметінің жоспарлану сапасын жедел (оперативті) бақылау мен
талдауды жүзеге асыруды алдын ала анықтайтын бизнестің түпкілікті
нәтижесіне тікелей әсер етеді.
Кешендік аудиттің маңызды көзіне статистикалық есеп пен есеп беру
жатады. Оның негізінде бизнестің макро деңгейінде де, микро деңгейінде де,
оның ішінде халық шаруашылығы, салалық және аумақтық (территориялық)
деңгейлерінде болатын жаппай құбылыстар мен процестер жете зерттеледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасында барлық меншік түріндегі кәсіпорындар
үшін мемлекеттік статистикалық есеп берулердің формалары әзірленді.
Жүргізілетін зерттеулер үшін қаржылық-шаруашылық қызметтер туралы есеп
берулердің, негізгі және айналымға түсетін қаражаттардың құрамы мен
қозғалысының, өнім бағасының, салалардағы және аймақтар бойынша есеп
айырысулар жағдайының маңызы зор (80, 84, 88).
Соңғы жылдары кәсіпорындардың статистикалық есеп берушілігі едәуір
қысқарды және оны кеңейту әрдайым ақтала бермейді. Мұндай жағдайлар өндіріс
ресурстарымен қуатын және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілердің
экономикалық әлеуметтік элементтерінің қалыптасуы мен пайдаланылуын терең
тексеру қадағалау және талдамалық іріктеулерді жүзеге асыру кең тарап отыр
(79-86).
Дегенмен іріктелген мәліметтер ағымдағы бухгалтерлік есеппен бастапқы
құжаттамалардан алынатындықтан, олар есеп сипатындағы шығу көзі ретінде
карастырылса да, олар белгілі бір кестелердегі, графикалық және баска
формалы тәсілдермен алдын ала өңделген, дәл әзірленген ақпаратты білдіреді.
Ақпараттарды осылай талдамалы тұрғыдан ұсыну қаралатын объектінің кешендік
және операциондық аудиттерді жүргізу барысында алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізуге көп жағынан пайдалылығы мен, жеделдігімен және анықтығымен
көмектеседі.
Есептік ақпарат экономикалық объектінің нақты жағдайын көрсетеді, болып
өткен фактілер мен оқиғаларды сипаттайды. Оның көмегімен қызметтің
ұйымдастырылу жағдайы мен оны басқару жүйесінің арасындағы кері байланысқа
қол жеткізуге болады. Мұндай ақпарат басқарудың басқа міндетті істерін,
атап айтқанда, жоспарлауды, ұйымдастыруды, талдауды, бақылау мен реттеуді
жүзеге асыруына мүмкіндік туғызады. Есептік ақпараттың толық әрі уақтылы
болуы, анықтығы қабылданатын шешімдердің пәрменділігі мен негізділігіне
себепші болады (91-96).
Мұның бәрі барлық есеп түрінің, ең алдымен кәсіпорын деңгейіндегі
объектінің нақты басқарылу жағдайын бейнелейтін ақпараттармен қамтамасыз
етудегі негізгі жабдықтаушы болып табылатын бухгалтерлік есептің әдіснамасы
методологиясымен ұйымдастырылуын ұдайы жетілдіріп отыруды талап етеді.
Бухгалтерлік есеп микро деңгейдегі бизнестің ұйымдастырылу процесінің
барысын үнемі қадағалауға мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастардың үстемдік етуіне қарай кәсіпорынның табысы мен
шығыны, баға белгілеу саясаты сұраныс пен ұсынысқа орай қалыптасатыны
белгілі. Міне, осындай жағдайда олардың негізделген кезең бойынша көшуге
мүмкіндік береді. Алайда теориялық, әдістемелік және іс тәжірибе
сипаттарындағы көптеген мәселелер әлі шешімін тапқан жоқ. Олардың қатарына
бухгалтерлік есептің сапасын бағалау мәселесін де жатқызуға болады. Аудитте
пайдаланылатын ақпараттардың уақтылы алынуы мен күмәнсіз анықтығы және
толық болуы есептің сапасына байланысты. Есептік рәсімдерді
(процедураларды) келешегіне және мәмілелер көлемінің өзгеруіне қарай
қауіптілік қаржылық нәтижелер болжанады (56, 58, 67).
Осынау өзекті мәселелерге карай ТМД елдерінің ішінде алғашқылардың бірі
болып, Қазақстан Республикасында өз қызметін еліміздің аумағында жүзеге
асыратын барлық жеке және занды тұлғаларға міндетті болып табылатын
нормативті-құқықтық актілерге айналған Аудиттің халықаралық стандарттары
мен Бухгалтерлік есеп стандарттарын (БЕС) әзірлеп, еңгізу қолға алынды.
Қабылданған стандарттардың мақсаты халықаралық нормаларға бухгалтерлік
есеппен аудиторлық қызметті сәйкестендіру болып табылады (11-15).
Аудитті дамыту мен бухгалтерлік есепті реформалау өзіндік ерекшелігі бар
шаруашылық операциялары мен өндіріс салалары бойынша әзірленетін нұсқау
материалдары мен стандарттар мүмкіндік туғызады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына (ҚХЕС)
Бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай жоспарына көшуі және 2005 жылдан
бастап қаржылық есептеменің жаңа формасын еңгізу есептік-талдамалы және
бақылау жұмыстарын жетілдіру ісіне көп көмектеседі. Ішкі, өндірістік,
басқарушылық есеп пен есеп беру шоттарының жұмыс жоспарын субъектілер өз
кызметінің ерекшелігіне қарай дербес әзірлейді (8-16).
Кез келген кәсіпкерлік іс-әрекетті шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
қаржылық-экономикалық тұрақтылығы туралы объективті және жедел
ақпараттарының жүзеге асыру мүмкін емес. Көптеген кәсіпорындарда бақылауды
уақтылы атқарып, іс-әрекетті жақсартатын резервтерді анықтауға тиісті ішкі
аудит пен қаржылық талдаудың арнайы қызметі кұрыла бастады.
Қазіргі уақытта экономикалық ақпараттың дамыған жүйелерінің бірі бізде
де, батыс елдерінде де қаржылық және басқарушылық болып бөлінетін
бухгалтерлік есеп екендігін атап айту қажет. Қаржылық есептің басты мақсаты
қаржылық есептемені жасау болып табылады. Оның дер уақытында дайын болып,
қолға тиюіне акционерлер, инвесторлар, кредиторлар, серіктестер, әкімшілік,
бақылаушы және басқа органдар сияқты көптеген пайдаланушылар аса мүдделі.
Ал, басқару есебінің мәліметтері
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ұйымдастыруға тікелей
қатысатын меншік иелеріне, әкімшілікке, менеджерлерге және басқа да ішкі
тұтынушыларға арналған. Аудит пен талдауды жүргізгенде Scala, Platinum,
Монолит-Инфо, ИНЭК, Галактика, Карана, Сэт және т.б. сияқты
шетелдік және отандық жетекші фирмалар әзірлеген осы заманғы озық есептік,
қаржылық талдамалық жүйелердің артықшылықтарын толық пайдалану қажет (60,
83, 100 және т.б.).
Есеп мәліметтерін кешенді түрде талдау мен аудитін ұйымдастыруда
компьютерлік технологияны қолдану шаруашылық жүргізуші субъектілер кызметі
тиімділігінің, іскерлік белсенділігінің, төлемге қабілеттіліктің, қаржылық
тұрақтылығының көрсеткіштерін дәл есептеуге мүмкіндік береді. Аудит
процесінде мүліктің құрылымы мен оның өзгеру барысын бағалап, шаруашылық
жүргізуші субъектілер қызметінің қаржылық нәтижелері мен іскер
белсенділігіне, өндіріс әлеуметін пайдалану тиімділігіне әсер ететін
факторларды анықтаған жөн. Аудитор тереңдетілген мәнді талдау жүргізу үшін
қаржылық есеп берулерде болмайтын, бірақ бухгалтерлік есеп, статистикалық,
оперативтік-техникалық, жоспарлы ұйымдастырушылық тіркелімдері мен басқа
шығу көздерінде ұшырасуы ықтимал қосымша ақпарат талап етілуі мүмкін.
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің
дамуындағы аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
Аудиттің түрлерін зерттеу маңызды әдістемелік мағынаға ие.
Щетел маманы М. Х.Коул және Г. В. Плеханов атындағы Ресей
экономикалық академиясының доценті В.В. Нитецкий аудиттің үш түрін
бөледі:
қаржылъқ есеп берудің аудиті — субъектінің қаржылық есеп берудің бекітілген
критерийлері мен бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған ережелеріне
сәйкестігі туралы қорытында жасау мақсатындағы тексеру. Шараушылық
субъектілермен шақырылған аудиторларымен жүргізіледі, есеп берулері
тексеріледі. Қаржылық есеп беру аудитінің нәтижелері пайдаланушыларға
жіберіледі - акционерлерге, кредиторларға.
талаптарға сәйкесітігіне аудиті - субъектінің жазылған шарттарға,
ережелерге немесе заңдарға сәйкестігін анықтау мақсатындағы белгілі
қаржылық немесе шаруашылық қызметін талдау. Егер мұндай шарттар, мысалы,
бақылаудың ішкі ережелері әкімшілікпен бекітілсе, онда бұл аудиттің түрі
сыртқы аудиторлардың қызметін орындайтын шаруашылық субъектінің
қызметкерлерімен жүзеге асырылады.
шаруашыльқ қызметінің аудиті басқарудың тиімділігін бағалау, шаруашылық
субъектінің қызметін жақсартудың резервтерін шығару және оларды пайдалану
бойынша үсыныстар енгізу мақсатындағы шаруашылық қызметін жүйені талдау.
Т.Стюарт аудитті келесідей бөледі:
1) қаржылық есеп берудің аудиті;
2) келісілген немесе реттелген аудит;
3) басқарушылық немесе өндірістік аудит;
4) қоғамдық аудит.
Келісілген аудит аудитормен қайталанып немесе ретті жүзеге асырылады және
сондықтан клиенттің біліміне, оның бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда оң
және теріс жақтарына негізделген.
Аудитпен айналысатын арнайы мемлкеттік орган аудиторларын жұмыстарын
орындайды. Үкіметтік ұйымдардың аудиторлық тексеруі қаржылық та,
басқарушылық та болуы мүмкін. Тексерудің масштабы тұлғалар мен ұйымдардың
қажеттіліктеріне байланысты. Тексеру кешенді сипат алады.
Міндетті аудит ҚР-ның бекітілген заңға сай жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілер өзінің қаржы шаруашылық қызметін тексеру үшін жылда
аудиторларды шақыруға міндетті. Міндетті аудитті жүргізудің көлемі мен
тәртібі мемлекеттік басқару органдарымен бекітілген, субъектілердің тізімі
анықталған:
• банктер, банктік операциялардъң бөлек түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығында қызметін жүзеге асыратын ұйымдар;
• сақтандыру мекемелері, мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары, инвестициялық, қайтарымдық және
басқа қорлар;
• ашық типтегі акционерлік қоғам формасындағы құрылған
басқа да мекемелер;
• субъектінің банкрот тануы туралы мәселені козғаған
жағдайда;
• бастамашылық аудит мүдделі жақтың тапсырысы бойынша
орындалады, егер тексеру заңмен қарастырылмаса. Мұндай
тексерудің сипатымен масштабы клиенттің еркіне
байланысты.
А.Д. Шереметпен, В.П. Суйц аудитті келесідей түрлерге жітеледі.
1) сыртқы аудит;
2) ішкі аудит;
3) шаруашылық қызметтің аудиті;
4)талаптарға сәйкестелген аудит;
5)қаржылық есеп берудің аудиті;
6)арнайы аудиті;
7)міндетті аудит;
8) бастамашылық аудит;
9) келісілген аудит.
Арнайы аудит шараушылық субъектінің қызметіндегі нақты
мәселелеріндегі белгіленген процедураларды, нормаларды және ережелерді
сақтауды тексеру.
Нарықтық экономика елдеріндегі аудиттің дамуының үш сатысын
ескере отырып, А.Д. Шеремет пен В.П. Суйц аудитті мынадай түрлерге бөледі:
1) қорытындылаушы аудит; 2) жүйелі-бағдарланған аудит; 3) тәуекелділікке
негізделген аудит. Бағытына байланысты аудитті келесідей бөледі: 1) жалпы
аудит (кәсіпорындар мен олардың бірлестіктері); 2) банктік аудит; 3)
сақтандыру мекемелерінің аудиті; 4) биржалардың аудиті; 5) бюджеттен тыс
қорлардың аудиті; 6) инвестициялық институттардың аудиті.
Аудит түрлерінің классификациясын мынадай белгілері бойынша
жүргізу қажет: .
1. оның субъектілері бойынша - ішкі және сыртқы;
2. заң талаптары бойынша - бастамашылық және міндетті;
3.аудит жүргізудіц кезеңділігі бойынша -
келісілген немесе қайталанатын;
4.аудит жүргізудіц объектісін цамту бойынша - толық және
жеке;
5.техникалыц цүралдарын пайдалану бойынша - қолмен және
дербес компьютерлерді қолдану;
6.бағыты бойынша - жалпы, банктік,
сақтандыру
мекемелердің, биржалардың бюджеттен тыс қорлардың,
инвестициялық инятитуттарының;
7. аудиттің эволюциясыныц дамуы бойынша -
қорытындылаушы,жүйелі-бағдарланған және тәуекелділікке
негізделген.Аудиттің түрлері ретінде ішкі және сыртқы аудит
болып бөлінеді.
Сыртқы аудит тексерілетін шаруашылық субъектінің бухгалтерлік
есеп берудің сенімділігін тексеру сонымен қатар, оның қаржылық
мүмкіншіліктерін объективті бағалау мақсатында аудиторлық фирмаларымен
немесе жеке аудиторлармен келісім-шарт негізінде жүргізіледі. Жалпы аудит
түрлері, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптеген түсініктер
қарастырылады. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке
аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның
негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оныі табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына әкономикалық талдау жасап олардың әкономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай даму,
қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.
Сыртқы аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы
аудиттің мақсаты тапсырушының талабына сай анықталады. Тапсырушылар -
кәсіпорын, мемлекеттік құрылым және қаржы, мүлік иелері. Мемлекеттің
кұрылымының тапсыруымен аудит тексеруі жүргізілген жағдайда әлеуметтік-
экономикалық мәселелер көтеріледі де, аудитор кәсіпорынның немесе
кәсіпкерлердің, меншік иелерінің шаруашылығының тиімді жүргізілуіне қатты
көңіл бөлінеді. Оған себеп, олар шаруашылығы пайда табуға тиімді жолмен
жүргізсе, мемлекетке салық төлемі көбейеді. Әрине ол өз кезегінде
мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толыктыруда өз үлесін қосады.
Шаруашылық субъектілеріне аудит тексеруін жүргізгенде, оның
негізгі мақсатьы бухгалтерлік есеп жұмысының жүргізілу жағдайы, оның
көрсеткіштершің нақты дұрыстығын анықтау, содан кейін тапсырушы
талабына сай өз ойын айту және меншік иесінің мүддесін корғау.
Сыртқы аудит қызметін атқарушылар - жеке аудиторлар және аудит
фирмалары. Аудиторлардың өз қызметіндегі ең негізгі мақсаты меншік иесінің
мүддесін қорғау, яғни акционердің кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы қандай
жағдайда іске асырылуда? - деген сұрақ ерекше орын алады. Сыртқы аудит
қызметін осы түрғыдан қарастырсақ, онда оның өзіндік ерекшеліктері бар.
Біріншіден, кәсіпорын басшылары өзінің жеке кәсіпорын жұмысын, оның
қаржылық жағдайын тек қана жақсы жағынан, мүмкінділігі болса өсіріп
көрсетуге тырысады. Ал акционер, меншік иесі өз тарапынан тек шындықты,
нақты шаруашылық жағдайын білуге құштар. Нарықты қатынас жағдайында
ешқандай фирма, кәсіпорынның нақты жағдайын білмей сыбайлас болып қарым-
қатынастыққа бармайды.
Сыртқы аудитор өз жұмысын сол елдегі заңды түрде қабылданған
аудит стандартын бухгалтерлік есеп принциптеріне сай жүргізеді.
Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы басылымға тек қана аудитор өз
қорытындысын бергеннен кейін және балансқа мөрін басқаннан кейін ғана
шығады. Әрине, аудитор қорытындысы кәсіпорын ақпаратының дұрыстығын қаржы
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын растап қана қорытынды бергеннен
кейін ғана баланс басылымға рұқсат алады. Ал осы процесстерінің басылымға
шығуының үлкен мағынасы бар.
Ақпараты басылымға шыққан фирмалар, кәсіпорындар біріншіден,
өзінің дербес шаруашылық субъектісі екеніне кепілдік алып, одан әрі
кәсіпкерлігімен айналысуға ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін
себебіміз, аудит қорытындысы сол кәсіпорынның өткен уақытта тапқан табыс
соммасы ақпаратта дұрыс көрсетілген, салық соммасы дұрыс есептелген деп
анықтама жасайды. Яғни, шаруашылық субъектісі мемлекет алдында заң
тұрғысынан салық төлеу процесін дұрыс жүргізген субъект болып танылады.
Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас кәсіпкерлер
күдіксіз карым-қатынасқа келеді. Себебі, басылымға шыққан материалдарды
сыбайластар зерттеп, талдап, сыбайластыққа сенімді екен деген қорытынды
жасайды. Осы орайда, аудит қорытындысы өзінің негізгі функциясының бірі,
пайдалануға дайындалған мәліметінің рөлін атқаратын кәсіпорын ақпаратын
бекітеді. Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылық жүргізуге
кепілдік алған кәсіпорындар сол елдің экономикасының бір қалыпты дамуына
негіз болады. Тұрақты халықты жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Қалыптасқан
экономика құрылымына айналады.
Төртіншіден, қалыптасқан әкономика қүрылымы болған елде
тиянақты нарықты қатынас заңдылығы қалыптасып, сол заңдылыққа сай ол
елде тауарға нарықты қатынас бағасы түрақты бір жүйеге келеді. Соның
нәтижесінде сол елдің әкономикасы, әлеуметтік жағдайы түрақты даму
жолына түседі. Яғни, аудиторлық тексеру кәсіпорынның тиянақты
кәсіпкерлік жасап, даму барысын қамтамасыз ететін механизм. Дамыған
елдердің әкономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етіп отырған - ол
бірден бір нақты механизм аудитор қызметі. Сондықтан да оған шет елдерде
өте үлкен мағына береді. Аудиторлық тексеру жүргізбей шаруашылық
субъектісі ретінде қүқысын қорғай алмайды. Екіншіден, сыбайлас
кәсіпорындар қарым-қатынас жасамайды, үшіншіден, банкілер сенімсіздік
білдіріп несие беруін тоқтатып, жалпы есеп айырысу процесін тежей
бастайды.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай
кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның кәсіпкерлігінің
табыс саомасына баға береді, оның жүмысының табыстылық және экономикалық
тиімділігін анықтайды. Сыртқы аудитті қазіргі кезде Заңды аудит деп
атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен
пайдаланушылар алдында ғана жауап береді. Аудиторлық тексерулерді
ұйымдастыру, жоспарлау, жүйелі зерделеу, мәні бойынша аудиторлық
процедураларды орындау, пікір калыптастыру және аудиттің нәтижелері бойынша
қорытынды құжаттарды дайындау сияқты бірінен кейін бір жалғасып кете
беретін тізбекті кезеңдерден тұрады.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1. ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік есептің
жағдайлары туралы кажетті ақпараттарды алуды;
2. орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен өткізу
уақытын, мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауга аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжамды
жұмыс) және аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжамды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс
табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
3) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және
қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін
күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды
үйлестіреді. Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжамды жұмыс
мөлшерін әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1. аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша
келісім шарттағы шарттарды
зерделеу;
2. тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы
бар жаңа заңдардың,
ережелердің, нұсқаулардың және басқа да
нормативті актілердің аудитке тигізетін
ықпалын ескеру;
3. өткізілетін аудиттің әлдеқайда маңызды
мәселелерін бөліп алу және
айрықша
4. назар аударуды қажет ететін жағдайларды
түсіну;
5. шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі
аудиті мен есептік жүйесіне қаншалықты
сенетінін анықтап алуы керек;
6. ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды
тексеруге қатыстырудың
мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
7. филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа
лайықтылығын зерделеу;
8. сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес
пе, соныанықтау (ХАС 620);
10) тәуекелділік деңгейіне (яғни, каншалықты катерлі екендігіне) баға беру,
аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400,
300, 320 және т,б.).
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі
мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың
және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі
мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру
обектілерін жүйелі зерделеуді үйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен
акпараттардың таскынын және мөлшерін аныктауга, аудиторлық тексерулердің әр
түрлі кезендерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті
ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды
қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың
тізбектілік қартасын жасау мақсатқа лайықты болады. Қаржылық есептілік
аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін жұмыстың еңбек
сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің (қисынды жалғасының)
сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін әлдеқайда тиімді
ұйымдастырады.
Мәні бойынша аудиторлық процедураны орындау бұл барлық жоспарланған
аудиторлық процедураның нақты іске асуы. Әр тақырып бойынша жүргізілетін
аудиторлық процедуралар мен оларды орындаушылардың толық тізбесін және
тізбектілігін көрсетіп, тексеру бағдарламаларын рет-ретімен жасау қажет.
Қаржылық аудиттің нәтижелері бойынша келісімшартта анықталған мерзім
ішінде тапсырыс берушіге ұсынылатын есеп беру жасалады. Аудитордың
келісімшартты орындағаны немесе орындалмағаны ХАС 700 Қаржылық есептемесін
тексеру бойынша аудиторлық есеп беруге сәйкес келуі тиіс аудиторлык
қорытындыны қабылдап алу беру актісінде анықталады.
Тараптар келіскен бағдарлама біріккен келісімшартта рәсімделетін жұмыс
мөлшері мен кызмет құнын анықтаудың негізі болып табылады.
Келісімшарт ұзақ мерзімді (абонентті) аудиторлык қызмет көрсету (1-3
жыл) бойынша және қандай да жүмысты бір жолгы орындау үшін жасалуы мүмкін,
оның ішінде қаржылық есепте-месінің аудиторлық тексеруін айта кетуге
болады. Қаржылық аудитті жүргізу туралы келісімшартта мыналар көрсетілуі
керек:
1. келісімшарттың мазмұны;
2. тараптардың міндеттері;
3. тексеру жүргізетін орындар және мерзімдері;
4. төлем тәртібі және мөлшері;
5. тараптардың жауапкершілігі;
6. ақпараттардың құпия сақталуы;
7. даулы мәселелерді шешудің тәртібі (жолдары);
8. косымша шарттар;
9. келісімшарттың колданылу мерзімі;
10.тараптардың заңды мекен-жайы.
Келісімшартта аудитті белгіленген мерзімінен бүрын ток-тату, форс-
мажорлық жағдайлар және басқа да косымша шарттар қарастырылуы ықтимал.
Халықаралық және отандык іс-тәжірибесінде аудиторлық операцияларды тек
аудиторлық фирмалардың штатындағы қызметкерлер ғана, сондай-ақ аудиторлық
фирмалардың дирекциясы мен мамандардың арасында бекітілген мердігерлік
келісім шарт негізінде тараптан шақырылатын мамандар да орындап жүр.
Мәрдігер келісімшарты бірнеше мамандармен бекітілуі мүмкін. Олардың
әрбіреуіне жүктелім-карточкасы (карточка-наряд) жазылады. Мердігер
карточкасы бойынша орындалған жұмысты тапсырып беру және қабылдап алу
орындалған жұмыстың арнайы тапсыру қабылдау актісімен ресімделеді.
Барлық жағдайларда келісімшарт шарттары және
тапсыру мазмұны аудиторлық қызметтер туралы заң талаптарына кайшы келмеуі
керек. Келісім шартқа аудиторлық тексеруді өткізудің келісілген бағасы
туралы келісім хаттамасы тіркеледі. Онда жеке тексеру орындаушыға берілетін
1 сағаттағы қызметі үшін аудиторлық тексерудің келісім шарттық бағасының
шамасы туралы тараптардың қол жеткізген келісімі расталады. Осы хаттама
Орындаушы мен Тапсырыс берушінің арасындағы өзара есеп айырысу мен төлемді
жүзеге асырудың негізі болып табылады. Шаруашылық операциялардың аудиттеу
барысында олардың шынайылығы, заңдылығы және өндіріске қажетті нәрселер
осылардың бәрі керініс табатын құжаттардың негізінде тексеріледі. Аудит
кешенді және тақырыптық формаларында, талдамалық, логикалық, экономикалык
математикалық және басқа да тәсілдерді колдану аркылы операциялар мен
құжаттарды өзара, кезікпелі (встречный) таңдап тексерулер түрінде
жүргізілуі мүмкін. Форма бойынша бастапқы құжаттарды тексеру барысында
құжаттарда шаруашылық операцияларының көрініс табу процесінде нормативті-
құқықтық актілердің қаншалықты сақталғандығы анықталады. Бастапқы
құжаттардағы деректерді өндеу технологиясы мен операцияның сипатына қарай
косымша деректемелер (реквизиттер) қосылуы мүмкін. Бастапқы құжаттар мен
есептік тіркелімдерге ескертілмеген түзетулер жіберілмейді. Қателікті
түзету құжатқа қол қоюшы тұлғаның қол қоюымен түзетілген күні коса
көрсетіліп расталуы тиіс. Кассалық және банктік кұжаттар түзетілмейді.
Қойылган колдың шынайылығын тексеру үшін бухгалте-риядағы үлгісімен, сондай-
ақ басқа құжаттармен (жұмысқа қабылдау туралы өтініш, еңбек келісімі)
салыстырылады. Құжатта мөр мен мөр таңбалардың басылғаны, алынған
құндылықтың қол хаттары, бастапқы кұжаттардың барлық қосым-шалары,
құндылықтарды босатудың негіздері, арнаулы құжаттар мен сенім хаттар
тиянақты тексеріледі. Мазмұны бойынша құжаттарды тексеру құжаттың жағдайына
сыни баға беруден тұрады ондағы сипатка көрініс тапқан шаруашылық
операцияларының сәйкес келуі, ақпараттардың жеткіліктілігі, құндылықтар мен
операциялардың сандық өлшемдерінде колданылатын баганың негізділігі,
алынған құндылықтың материалдық-жауапты тұлғаға бекітіліп бергені туралы
құжат және т.б. Кейбір жағдайларда, айталық егер шаруашылық операцияларының
шынайы көрініс таппағанына күмән туатын болса, онда аудитор қызметтік
тергеудің (тексерудің), орындалган жұмыстын өлшемін бакылаудың әдістерін
өзгертіп, арнайы сараптама мен басқа процедураларды, оның ішінде тексерудің
қарама-карсы түрін колданады. Құжаттарды талдамалы тексеру логикалық және
шоттық-есептеу процедураларын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Мысалы,
құжаттарды логикалық тәсілмен тексеру құжаттарда көрініс тапқан құжаттар
бойынша заңның сақталуы, бухгалтерлік есеп бөліктері шоттарындағы
операциялардың дұрыс көрініс табуы нормативті құкықтық реттеу
процедураларымен ұштастырылады. Аудитор бастапкы құжаттар мен есептік
тіркелімдегі жазбаларды мына талаптарға сай тексереді:
• шаруашылық операциялар мен мүліктің бағалауларын бейнелеудегі
қабылданған есептік саясатты есептік кезең ішінде сақтау; барлық
шаруашылык операциялары мен мүлікті түгендеудің
нәтижелері және міндеттемелердің есептік кезеңнің есебінде толық
көрініс табуы; кірістер мен шығыстарды есептік кезеңдерге
дұрыс жатқызу;
• өндіріс (айналым шығындары) пен ұзак мерзім инвести-
циялардың (капитал жұмсау) ағымдағы шығындарының
есебіндегі шектеулер;
• әрбір айдың бірінші күнінде синтетикалық есеп шоттары
бойынша қалдықтар мен айналымдарды талдамалық есеп
деректерімен теңестіру;
• шаруашылық операциялары мен мүлікті бағалаулардың
дұрыстығы;
• қорлар мен резервтердің дұрыс құрылуы.
• Аудитор анықталған кемшіліктер, алдау фактілері мен жіберілген
қателіктер туралы кәсіпорын басшысына хабарлап, шындыққа жанаспайтын
ақпаратты түзеу бойынша ұсыныстар беруі керек.
• Қорытынды кезеңде аудиторлардан мыналар талап етіледі:
• а) аудиторлык файл түрінде жұмыс құжаттамаларын
ресімдеуді аяқтау;
ә) тексерілген ұйымның басшысына аудиттің нәтижелері туралы жазбаша
ақпарат дайындау;
Сыртқы аудиттің мазмұнын кеңірек түсіндіру үшін төмендегі
сызбаны келтіреміз.
Сыртқы аудит
Мемлекеттік Кәсіпорынның Акционерлердің,
салықтағы басқа тапсыруымен банктің шетелдік
қүрылымдардың келісім-шарт сыбайластарының
тапсырумен келісім- бойынша тапсыруымен келісім-
шарт бойынша жүргізілетін аудит шарт бойынша
жүргізілетін аудит қызметі жүргізілетін аудит
қызметі қызметі
Мақсаты Мақсаты Мақсаты
Қаржы Қаржылық, - шаруашылық
ақпаратының, шаруашылық жағдайына жағдайын
бухгалтерлік есеп сараптау жасау, сараптау;
ақпаратының үсыныстар енгізу: - есеп айырысу
дүрыстығын - шаруашылық туралы және беру
тексеру - қаржы стратегиясы; уақытылы
- салықты жоспарлау; қайтару
- бухгалтерлік есеп жағдайына баға
ақпарат. беру.
Ірі халықаралық және отандық аудиторлық фирмалардың іс-тәжірибесін
талдау көрсеткендей, қаржылық есеп беру аудитінің процесі он шақты кезеңге
бөлінуі мүмкін. Нақты компанияларды тексеру ісін ұйымдастырудың тәртібі мен
стратегиясы әр түрлі болғанымен, көптеген жағдайларда олар бірдей жүйемен
жүргізіледі.
ТМД елдерінің озық тәжірибесін есепке ала отырып, қаржылық есептілік
аудиті процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау,
аудитті жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі.
қаржылық есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс фирманың
іс-әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Фирма
басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді
көрсету керек:
1. фирманың клиенттері қандай?
2. өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме?
3. өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;
4. өндірістік процестің ұйымдастырушылық сипаты;
5. өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өткізу.
Қызмет бабындағы жылдық есеп беру түсіндірмелік хатында кәсіпкерлік
іс-қызметтің барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі керек.
Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелту мен түтынушыларға
кызмет ету де атқарылады. Қаржылық есеп беру аудитінің екінші кезеңі
технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелділіктің дең-гейін
бағалау, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша
жүргізіледі:
1. компания клиенттің объектілері мен іс қызмет
циклдерін тексерудің накты багдарламасын жасау;
2. аудиторлық тәуекелдіктің елеулілік деңгейін анықтау;
3. баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын
тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары
мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды
өнімінің, жұмыстың және көрсетілетін кызметтің
өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;
1. өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен
кірістерін алу циклінің аудиті; сатып алу циклінің аудиті;
2. өндірістің және ресурстарды жұмсау циклінің аудиті;
3. еңбек ақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру;
4. таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;
5. бюджетке салық төлеудің уақтылығы мен есептеудің
дұрыстығын тексеру; меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды
тексеру; міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақтылығын тексеру;
6. дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру ұзақ мерзімді
активтердің аудиті (негізгі құралдар, қауымдасқан компанияларға,
еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);
7. ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және
валюталық шоттар, құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар, тауарлы-материалдық босалқылар) және т.с.с.
Үшінші кезеңде құзыретті мәліметтер мен фактілерді тексерудің мәні мен
объектілері жағдайы туралы тәуелсіз пікірді білдіру үшін жинау мен бағалау
іске асады. Бүл кезең бұрынғымен, яғни стратегияны, жалпы жоспарды және
аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексеру
стратегиясын, жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзеу қажеттілігі
туындауы мүмкін.
Аудитордың назары қаржылық есеп көрсеткіштерінен гөрі, зерттелетін фирма
басшылығы негізге алып жасаган тұжырымдарға бағытталуы керек. Қаржылық
есептемені аудиторлық тексеру барысында бухгалтерлік балансты, кірістер мен
шығыстар, ақша қозғалысы, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептерді
жасаудың дұрыстығы, есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме хаттың
анықтығы белгіленеді (8). Мысалы, аудитор әдеттегі іс-қызметтен салық
салуға дейінгі табыстың есептеудің дұрыстығын анықтау мақсатымен кірістер
мен шығыстар туралы есепті тексереді. Жиынтық табыс тұтастай кәсіпорын мен
оның жеке кұрылымдық бөлімшелері мен іс қызмет түрлері бойынша қаржылық
нәтижелілігімен анықталуы тиіс. Егер кәсіпорында мұндай ескертулер
жүргізілмесе, аудитор оларды өзінің тұжырымдарын негіздеу үшін өздігінен
аткарады.
Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі тиіс: жарғы капиталы
көлемінің өзгеруі туралы кәсіпорын
иелерінің шешімдері орындалу
• синтетикалық және аналитикалық есеп
мәліметтерінің актив, меншікті капитал және
баланста көрсетілген міндеттемелердің шоттары
бойынша теңбе-тең болуын;
• қаржылық есеп беруге дебиторлық және кредиторлық
борыштың, болашақ кезеңдердін кірістері мен
шығыстарын
кіргізудің түп-түгелдігін, активтерді бағалаудың
дұрыстығын.
• Әдетте, кәсіпорынға 50%-тен астам кіріс немесе
айналым әкелетін барлық
операциялар: тоқсан немесе қаржылық жыл соңында тіркелген ірі
мәліметтер мен операциялар; соңгы бес жылда орташа есеппен
есептелгендерден ерекшеленетін коэффициенттер мен бақылау
цифрлары;
айналым құралдарымен жағдай; акциядағы бағаны ұстау үшін
кірістер
мен шығыстарды шұғыл көтеруге қажетті негізсіз фактілері;
кәсіпорынға
сот шағымының себептері мен сипаты, әсіресе акционерлердің
талаптарына
байланысты және т.б. аудиторлық тексеруге жатады.
Акционерлік кәсіпорындардың аудиті тексеру
көлеміне
мынадай баптарды, процестерді және жағдайларды
кіргізумен ерекшеленеді:
1. акционерлік капитал (қаржы түрлері бойынша);
2. рұксат етілген, шығарылған және төленбеген акциялар саны;
3. өтелмеген акциялардың құны;
4. атаулы (номиналды) кұн мен әрбір акциядан түсетін табыс;
5. тексерілетін кезең ішіндегі акционерлік капиталдың
шоттары
бойынша козғалыс;
6. дивиденттерді бөлудегі құқықтар, артықшылықтар және
шектеулер;
• артықшылықты акцияларға шоғырланып (куммулятивті) жинақталған дивиденттер
бойынша борыш;
• құнды қағаздарды өткізуден алынған түсім;
• опциондар мен келісімдер бойынша сату үшін резервтегі
акциялар.
• Есепті мәліметтердің мәнділігін талдаудан соң аудиторлык қатенің
тәуекелділігін, яғни ықтималды мәліметтерге сүйенгендіктен, аудитордың
тұжырымы қате болып шығуы мүмкін. Мәліметтердің мәнділігін бағалай
отырып, аудиторлық қатенің ықтималдығын анықтаған соң бухгалтерлік
тексеру және соған байланысты күш пен құрал шығыны бойынша жұмыс көлемін
елеулі қысқартуға болады. Аудиторлық жұмыстың тәуекелдігіндегі қателік
деңгейін бағалау кезінде, жіберілген қателікті іздеп табу мүмкіншілігі
мен бақылап кадағалау жүйесімен тығыз байланысты. Осы жүйенің өз ішіне
ғана белгілі аудиторлык тәуекелдіктің көлемін бағалай есепке ала отырып
жүзеге асқаны дұрыс. Аяқтау кезеңінде тексеру нәтижесі жинақталып
қорытылады, резервтер анықталады, тұжырымдар негізделеді және жасалып,
қалыптасады, табылған кемшіліктерді жою және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің іс-қызметінің тиімділігін арттыру мен оңтайландыру жөнінде
ұсыныстар жасалады. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілік жасау жөнінде тектес (типтес) кателерді табу мен жіктеуге
ерекше назар аударылады.Аудиторлық тексерулер тәжірибесі бухгалтерлік
есептегі ең маңызды кемшіліктер бастапқы құжаттарды ресімдеу мен өң-деуге
және белгіленген стандарттар мен ережелерді бұрмалаған есеп регистрлерін
жүргізуге байланысты екендігін айғақтады. Мәселен, бастапқы құжаттарды
ресімдеудің типтік кемшіліктері мыналар:
• деректемелерді толтыруда қалдырып кетулер;
• жасалған немесе өтеген ай-күн, жылды көрсететін белгінің
немесе мөр таңбанның болмауы;
• тусінік берілмеген түзетулер;
• ұқыпсыз толтыру;
• нөмірленудің, жауапты адамдардың қолдары болмауы және
т.с.с.
• Нәтижесінде күжаттардың заңды күші камтамасыз етілмейді,
оларды қайтадан
пайдалану мен теріс пайдалануға мүмкіндік ашылады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі
жоспарында қарастырылмаған
шоттар мен аралық шоттарды кіргізетін немесе олардың
кейбірін жүргізуден
негізсіз бас тартатын жағдайлар да орын алады.
Әсіресе еңбекақыны, өндіріс шығындарын және каржылык
нәтижелер
есебінде көптеген кемшіліктер табылады. Кейбір
кәсіпорындарда
есептік төлемдік тізімдемелер (ведомостер) ай сайын және әр
тоқсан үшін топтастырылмайды, ал оларда көрсетілген
есептелген
еңбекақы мен ұсталымдар, соның ішінде салық сомалары
үдемелі
жиынтықпен есептелмейді. Жеке шот-тар, жеке құрамның
(персоналдық)
еңбекақы есебі карточкалары болмауы салықты дұрыс
есептеуді, анықтама
беруді және т.б. қиындатады. Еңбек ақыны кейде қолхаттар
немесе жете
ресімделмеген шығыстық кассалық ордерлері бойынша төлейді.
Есепті кезеңдер арасындағы айырмаларды бөлудегі
қателіктер негізінде жаңа
өндіріс пен кәсіпорынды игеруге, жыл ішінде негізгі
құралдарды
жөндеуге шығатын біркелікі емес шығындарды өтеу мен қате
көрсетуге, маусымды салалардағы дайындау бітіру жұмыстарына
жұмсалатын
шығыстарға, сондай-ақ демалыс ақысын және т.б. төлеуге
шығатын
шығындарды есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
аудиттің маңызы мен қажеттілігі.
Кіріспе
1. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп жүйесін реттеудегі аудиттің
ұйымдастыру тәсілі.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық
стандарттарға өту кезеңдері.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ “Ұлттық
компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен жетілдіру
.
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің дамуындағы
аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
2.Аудиторлық тексерімдердің тұрлері, олардың құжаттық рәсімделуі.
2.1. АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы
қабылдаған есеп саясатының аудиті.
2.2 АҚ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”мысалындағы
техникалық - экономикалық көрсеткіштерінің талдамалы процедуралары.
2.3 Тексерімнің түрлері бойынша аудитордың қолданатын құжаттары және
аудитордың жұмыс құжаттары.
3. Бухалтерлік есеп және қаржылық есеп берудегі аудиттің жетілдіру
жолдары.
3.1 АҚ “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы қаржылық
есеп беру нәтижелерін талдау.
3.2.АҚ ” “Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы”, мысалындағы
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру бойынша аудиторлық пікір
жасау.
3.3 Аудиторлық қорытынды жасау.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық экономикада басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік есеп пен
аудиттің ролі мен мәні артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әр түрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, негіздеу мен қабылдауға
субъектінің нарықтағы іс-қимылын анықтап, бәсекелес субъетіні айқындауға
сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық қызметі туралы сапалы,
уақтылы ақпаратты қалыптастыру бухгалтерлік есеппен аудиттің басты
мақсаттары болып табылады.
Бақылау-тексеруші қызметтер құрылымдары мен бақылау түрлерінде
түбегейлі өзгерістер болды.
Қазіргі нарық жағдайындағы экономикалық бақылаудың перспективті
және тиімді түрлерінің бірі тәуелсіз бақылау болып табылады. Тәуелсіз
бақылауды өз қызметін тапсырыс иесі - клиент есебінен (тексерілетін субъект
жекелеген жағдайда бюджеттік қаражаттар есебінен) шартты коммерциялық
негізінде іске асыратын аудиторлар, аудиторлық ұйымдар (фирмалар)
жүргізеді.
Соңғы жылдары елімізде тәуелсіз аудиторлық бақылау жүйесін құру,
аудитор кадрларын дайындау және олардың қызметін лицензиялау, қабылданған
жекелген заң актілеріне сай аудиторлардың кәсіби міндеттерін, құқықтары мен
жауапкершіліктерін реттеу жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілді.
Аудиттің негізгі ақпараттық негізі бухгалтерлік есеп болып
табылғандықтан ұйымдарды тексеретін аудиторлар бухгалтерлік есептеме
нақтылығымен олардың аудиторлық дәлелдерін және өндірісті жетілдіру
мақсатындағы шығындарды, қаржыларды жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды,
жобаларды бизнес жоспарлармен жоспарларды жасау үшін дәйекті ақпараттар алу
және қызмет ету процесін басқарудың тиімділігін арттыру мақсатында басқа іс-
шараларды іске асыру ұшін тексерудің арнаулы әдістері мен тәсілдерін
қолдана білу керек.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті,осы айтылған жағдайларға байланысты
таңдалды және келесі бөлімдерден тұрады: кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданған әдебиеттер тізімінен.
1.1.Қазақстан Республикасындағы аудиттің дамуы және халықаралық
стандарттарға өту кезеңдері
Аудит - білімдердің арнайы саласы, ғылым ретінде қалыптасуына
ғылыми білімдердің жаңа саласының пайда болуына өзіндік объективті
талаптарымен шартталады.
Қоғамдық ғылымдарды саралаудың диалектикалық процессі
әкономикалық теорияның жалпы жағдайын нақтылайтын және дамытатын
менеджмент, маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау,
статистика және т.б. сияқты арнайы экономикалық ғылмдардың шығуына
мүмкіндік туғызды. Бұған аудитті де жатқызуға болады.
Аудитті функционалды экономикалық ғылымдар қатарына жатқызуға
болады. Аудит ғылым ретінде шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
ақпаратты зерттеудің принциптері мен тәсілдері туралы клиентке сәйкесті
экономикалық шешімдер қабылдауға объективті баға беру және корытынды жасау
мақсатындағы арнайы білімдердің жүйесін құрайды.
Аудит - қосымша ғылым. Танымның теориясына сүйене отырып ол
практикалық пайдалылықты қамтамасыз етеді, адамдардың практикалық қызметтің
экономикалық тиімділігін жоғарлатады, жеткізілген нәтижелерді объективті
бағалауға мүмкіндік береді. Аудиттің ғылым және практикалық қызметтің жаңа
саласы ретінде пайда болуы шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайын және
оның есеп беру кезеңіндегі кәсіпкерлік қызметінің нәтижелерін көрсететін
нақты мәліметтер алу үшін шаруашылық субъектінің қаржылық есеп
берудіобъективті бағалау қажеттілігінен туындады. Кәсіби әдебиеттерде
аудитің мәні практикалық кәсіпкерлік қызмет ретінде түрліше анықталады.
Біреулер, оған қысқа анықтама береді, екінші біреулері біршама күрделірек,
үшінші біреулері - екеуін де үйлестіреді. Оған ТМД және Батыстың дамы,ан
елдердің экономистері түсінік берді.
Аудит стандарты деп аудиторлық процедураларының негізін
құрайтын принциптері немесе ережелері ретінде түсіндіріледі. Берілген
ережелер аудиторға аудиторлық процедураларының және оларды жүргізудің
әдістемелерін анықтауға көмектеседі, аудиторлық қызметінің нәтижелерін
бағалаудың критерилері болып табылады. Аудиторлық стандарттар біріншіден,
аудит және оның нәтижелерінің спалылығын қамтамасыз етеді; екіншіден,
аудиторларды әрдайым жоғарлатуды талап етеді, үшіншіден, аудиторлық
ұйымдардың жұмыстарының сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді және онымен
аудиторлық практикаға жаңа ғылыми жетістіктерін енгізуге жәрдем береді,
төртіншіден, белгілі ситуацияларда аудитордың іс-әрекетін анықтайды және
бесіншіден, аудиторлық жүмысты тиімді етеді .
Аудит стандарттары жалпы, жұмыс және есеп беру стандарттарына
бөлінеді. Аудиттің жалпы стандартына аудиттің мақсатын және жалпы
принциптерін анықтайтын, клиентпен келісімді қарым-қатынастарын
келістіретін, аудитордың жұмыс істеу ұшін қажетті біліктілік дәрежесі,
сапасы мен әтикалық нормаларын анықтайтын стандарттар жатады. Осы
стандарттарға сай аудиторлық ұйымдар штатқа жоғары біліктілік мамандарын
жинау, аудиторларды дайындауды жетілдіру, аудиторлық тексерулерді жүргізу
бойынша үхыныстарды дайындау, мамандарға тәжірибе жинауда жәрдемдеу, ішкі
стандарттардың және жұмыс істеу әдістерінің тиімділігін анықтау қажет.
Жұмыс стандарттары - аудитор аудит мәліметтерін орындауда жүмыс
істейтін талаптары. Оның ішінде аудиторлық тексеруді
жоспарлау, аудиторлық тексеру кезінде басқа аудитордың материалдарын
пайдалану, бухгалтерлік есепті және ішкі бақылау жүйесін бағалау,
аудиторлық дәлелдемелер, аудитордың . құжаттамасы, маңыздылығы,
тәуекелділіктерді бағалау және ішкі бақылау, аудиттің компьютерлік
әдістері, аналитикалық процедуралар т.б.
Есеп берудің стандарттарына аудиторлық тексерудің нәтижелері
бойынша материалдарды орналастыруына, мазмұнына, формасына қатысты талаптар
жатады, яғни субъектінің қаржылық есеп беру аудитінің нәтижелері бойынша
тәуелсіз аудиторымен жасалған аудиторлық қорытындысының формасы мен
мазмұнын рәсімдеудің тәртібін белгілейді. Мұндай стандарттарардың мақсаты
аудиторларға маңызды қателерге соқтыруы мүмкін есептік жазулардағы, есептік
және ішкі бақылау жүйесіндегі кемшіліктерін анықтауға жәрдемдесу.
Аудит - бұл есеп беруді, есепті, оның толықтығын және әрекеттегі
заңдарға мен бекітілген нормативтерге сәйкестігін анықтау мақсатындағы
шаруашылық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі туралы бухгалтерлік
есеп беруді,
есепті бастапқы құжаттарды және басқа ақпараттарды тексеру;
Аудит жасалған қаржылық және шаруашылық операциялардың ҚР-ның заңына
сәйкестігін және сенімділігін бағалау мақсатындағы заңды және жеке
түлғалардың қаржылық есеп беру мен басқа құжаттарын аудиторлар және
аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз тексеруі. Аудит бұл - қаржылық есеп
берулерді немесе оған қатысты объектінің қаржылық ақпаратты қорытынды алу
мақсатында тәуелсіз тексеру.
Аудит - кәсіпорынның қаржылық есеп беру туралы пікір айту және
тәуелсіз тексеру.
Аудит -шаруашылық субъектінің бухгалтерлік және қаржылық есеп беруді
тәуелсіз саралау мен талдау, ішкі бақылау жағдайын тексеру.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аудит дамудың үш сатысынан
өтті:
біріншісі - қорытындылаушы аудит;
екіншісі - жүйелі-бағдарланған аудит;
үшіншісі - тәуекелділікке негізделген аудит. -
Қорытындылаушы аудитте негізінде қаржылық есеп беру
қарастырылған. Жүйелі - бағдарланған аудитте субъектінің басқару жүйесінің
және ең алдымен оның ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін жоғарлатуға баса
назар аударылған. Ішкі бақылаудың тиімді жүмыс істеуі кезінде өте детальді
тексеру қажеттілігі туындамайды, себебі қателерді және норма бұзуларды
ашуда ішкі бақылау жүйесіне сенуге болады. Жүйелі тәсілдеме кезінде
аудиторлық процедураларды формализациялауы жүзеге асырылады, дайындық
жүмысынан бастап аудиторлық қорытынды жасаумен аяқтауды оңтайландыруға
мүмкіндік береді.
Аудит дамуының үшінші кезеңі бүл тексеруді таңдамалы түрде
жүргізілетін аудит. Бұл аудит кезінде аудиторлық жұмыс аса жоғары мүмкін
болатын тәуекелділік аймақтарында шоғырланады, ал бұл төмен тәуекелділігі
бар аймақтарда аудитті ықшамдайды.Аудиттің мазмұнын қарастыру барысында
оның нақты құрамы туралы айту қажет. Олар мыналар:
1. шаруашылықтағы субъект;
2. мәлімет;
3. аудитордың мамандығы;
4. фактілерді жинау мен бақылау;
5. аудит стандарты;
6. аудитор ақпараты, есебі.
7. Осы көрсетілген аудит әлементтерін жеке-жеке қарастыру қажет.
Шаруашылықтағы субъект. Аудит жүмысын орындау үшін
міндетті түрде сол субъектінің шаруашылық бағытын, көлемін анықтау
қажет. Оны сол субъектінің шаруашылық параметрлері құрайды. Оған аудит
барысында нақты болжам жасау үшін аудит қамтитын объектілердің көлемі,
мақсаты қарастырылуы қажет. Мысалы, заң субъектілері
немесе
әкономикалық объектіге қосылмайтын мәлімет жүйесі.
Мәлімет. Аудит жұмысы барысында тапсырушылар берген
мәлімет қарастырылады. Аудитор олардың дұрыстығын дәлелдеп, өзінің
жаңа мәліметтерін құрайды. Сол жұмыс барысында олардың кемшілік табуы
немесе дұрыс еместігін анықтауы мүмкін. Ол негізінде екі түрлі себептен
болуы мүмкін; 1) ақпаратта кейбір мәліметтердің жетіпеушілігінен; 2)
ақпарат дұрыс жасалынбағандықтан.
Аудит жүргізуші жоғары дәрежедегі, өз мамандығын жақсы
меңгерген, сарапшы, білгір адам болуы қажет. Аудит барысында ол өзіне қажет
фактілерді жинап талдау жасайды, бір тұжырымға келтіріп, қорытынды жасауына
пайдалана алатын болуы қажет.
Фактілерді жинау мен бақылау. Аудитордың негізгі мақсаты ол - факті
жинау. Себебі сол фактілер арқылы ол өзінің аудиторлық
ақпаратын жасайды.
Аудит стандарты. Жиналған фактілер, мәліметтер өз кезегінде
бір жүйеге келтірілуі қажет. Оған негіз аудит стандарты. Стандарт дегеніміз
мәліметті бір жүйеге келтіру әдісі немесе нормативтік ереже-нұсқау талабына
сәйкес бір қалыпқа келтіру.
Аудитор өз жұмысының қорытындысын тексеру барысында анықталған
кемшіліктердің мазмұнын, өзінің аудиторлық қорытындысын ақпаратында
көрсетеді.
Қорыта келгенде, жоғарыда келтірген аудиттің міндетті қүрамын
қарастырмай, нақты аудит жүргізу мүмкін емес. Аудиттің міндеті мен мақсатын
толық орындау үшін оның принциптерін білу қажет.
1.2.Аудиттік реттеудің негізгі мақсаты, оның ғылыми дәрежеде АҚ
“Ұлттық компаниясы” “Қазақстан Темір Жолы” мысалында оны өткізу мен
жетілдіру
Қаржылық, кешендік және операциондық аудиттердің ақпараттық базаларының
құрылымы олардың мазмұнымен және басқарудағы міндеттеріне байланысты.
Бизнес жағдайы туралы мәліметтерді аудиттеу алға қойылған мақсаттар мен
міндеттерге қарай мынадай негізгі белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:
1. функционалдық белгілеумен - жоспарлы, нормативті,
есептік, есеп берушілік, есептен тыс және талдамалы;
2. көздері және өңдеу деңгейлері - бастапқы, аралық, нәтижелі
деректі (құжаттамалы), көзбен (визуальді) бақылау;
3. қажетті мағлұматтардың мөлшерімен - кешенді, тақырыптық және жеке;
4. мазмұндылығы (насыщенность) және пайдалылық жеткілікті,
жеткіліксіз, артық, пайдалы және пайдасыз;
5. бейнелеу тәсілімен - мәтіндік, сандық, , алфавиттік-сандық,
шартты және графикалық;
6. өзгеру деңгейлерімен - тұрақты, шартты-тұрақты, өзгермелі және сәттік;
7. ұсыну формаларымен - ауызша, жазбаша, телефондық,
машиналық, машиналық емес, магнит таспалары мен дискілер,
дыбыс жазу (аудио) және бейне жазу (видео) таспалары және т.б. (5.2.-
сурет).
Нормативтік көрсеткіштер бизнесті басқарудың тиіміділік деңгейі мен
жағдайын бағалауға ең жақсы сипаттама береді. Бұларды басқару жүйесі жетуге
тиісті ұдайы өндіріс процесінде олардың өзгеруінің белгілі бір
параметрлерін белгілеуге себепші болады. Бизнесті ұйымдастыру туралы
жоспарлы мәліметтер әлі болмаған, бірақ белгіленген мерзімде және өнімнің,
жұмыстың, қызметтің нақты саны мен сапасында орындалуы тиіс құбылысты
сипаттайды. Жоспарлы тапсырмалар ең алдымен оның қалыптасуы мен жүзеге
асуының әдістері мен кезендері бойынша жіктеледі. Оның ішінде, келешектік
(перспективалық) ағымдық және . (оперативтік) деп бөлінеді.
Қарастырылған акпарат көздерін дұрыс пайдалану шаруашылық жүргізуші
субъектілер кызметінің жоспарлану сапасын жедел (оперативті) бақылау мен
талдауды жүзеге асыруды алдын ала анықтайтын бизнестің түпкілікті
нәтижесіне тікелей әсер етеді.
Кешендік аудиттің маңызды көзіне статистикалық есеп пен есеп беру
жатады. Оның негізінде бизнестің макро деңгейінде де, микро деңгейінде де,
оның ішінде халық шаруашылығы, салалық және аумақтық (территориялық)
деңгейлерінде болатын жаппай құбылыстар мен процестер жете зерттеледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасында барлық меншік түріндегі кәсіпорындар
үшін мемлекеттік статистикалық есеп берулердің формалары әзірленді.
Жүргізілетін зерттеулер үшін қаржылық-шаруашылық қызметтер туралы есеп
берулердің, негізгі және айналымға түсетін қаражаттардың құрамы мен
қозғалысының, өнім бағасының, салалардағы және аймақтар бойынша есеп
айырысулар жағдайының маңызы зор (80, 84, 88).
Соңғы жылдары кәсіпорындардың статистикалық есеп берушілігі едәуір
қысқарды және оны кеңейту әрдайым ақтала бермейді. Мұндай жағдайлар өндіріс
ресурстарымен қуатын және басқа шаруашылық жүргізуші субъектілердің
экономикалық әлеуметтік элементтерінің қалыптасуы мен пайдаланылуын терең
тексеру қадағалау және талдамалық іріктеулерді жүзеге асыру кең тарап отыр
(79-86).
Дегенмен іріктелген мәліметтер ағымдағы бухгалтерлік есеппен бастапқы
құжаттамалардан алынатындықтан, олар есеп сипатындағы шығу көзі ретінде
карастырылса да, олар белгілі бір кестелердегі, графикалық және баска
формалы тәсілдермен алдын ала өңделген, дәл әзірленген ақпаратты білдіреді.
Ақпараттарды осылай талдамалы тұрғыдан ұсыну қаралатын объектінің кешендік
және операциондық аудиттерді жүргізу барысында алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізуге көп жағынан пайдалылығы мен, жеделдігімен және анықтығымен
көмектеседі.
Есептік ақпарат экономикалық объектінің нақты жағдайын көрсетеді, болып
өткен фактілер мен оқиғаларды сипаттайды. Оның көмегімен қызметтің
ұйымдастырылу жағдайы мен оны басқару жүйесінің арасындағы кері байланысқа
қол жеткізуге болады. Мұндай ақпарат басқарудың басқа міндетті істерін,
атап айтқанда, жоспарлауды, ұйымдастыруды, талдауды, бақылау мен реттеуді
жүзеге асыруына мүмкіндік туғызады. Есептік ақпараттың толық әрі уақтылы
болуы, анықтығы қабылданатын шешімдердің пәрменділігі мен негізділігіне
себепші болады (91-96).
Мұның бәрі барлық есеп түрінің, ең алдымен кәсіпорын деңгейіндегі
объектінің нақты басқарылу жағдайын бейнелейтін ақпараттармен қамтамасыз
етудегі негізгі жабдықтаушы болып табылатын бухгалтерлік есептің әдіснамасы
методологиясымен ұйымдастырылуын ұдайы жетілдіріп отыруды талап етеді.
Бухгалтерлік есеп микро деңгейдегі бизнестің ұйымдастырылу процесінің
барысын үнемі қадағалауға мүмкіндік береді.
Нарықтық қатынастардың үстемдік етуіне қарай кәсіпорынның табысы мен
шығыны, баға белгілеу саясаты сұраныс пен ұсынысқа орай қалыптасатыны
белгілі. Міне, осындай жағдайда олардың негізделген кезең бойынша көшуге
мүмкіндік береді. Алайда теориялық, әдістемелік және іс тәжірибе
сипаттарындағы көптеген мәселелер әлі шешімін тапқан жоқ. Олардың қатарына
бухгалтерлік есептің сапасын бағалау мәселесін де жатқызуға болады. Аудитте
пайдаланылатын ақпараттардың уақтылы алынуы мен күмәнсіз анықтығы және
толық болуы есептің сапасына байланысты. Есептік рәсімдерді
(процедураларды) келешегіне және мәмілелер көлемінің өзгеруіне қарай
қауіптілік қаржылық нәтижелер болжанады (56, 58, 67).
Осынау өзекті мәселелерге карай ТМД елдерінің ішінде алғашқылардың бірі
болып, Қазақстан Республикасында өз қызметін еліміздің аумағында жүзеге
асыратын барлық жеке және занды тұлғаларға міндетті болып табылатын
нормативті-құқықтық актілерге айналған Аудиттің халықаралық стандарттары
мен Бухгалтерлік есеп стандарттарын (БЕС) әзірлеп, еңгізу қолға алынды.
Қабылданған стандарттардың мақсаты халықаралық нормаларға бухгалтерлік
есеппен аудиторлық қызметті сәйкестендіру болып табылады (11-15).
Аудитті дамыту мен бухгалтерлік есепті реформалау өзіндік ерекшелігі бар
шаруашылық операциялары мен өндіріс салалары бойынша әзірленетін нұсқау
материалдары мен стандарттар мүмкіндік туғызады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына (ҚХЕС)
Бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай жоспарына көшуі және 2005 жылдан
бастап қаржылық есептеменің жаңа формасын еңгізу есептік-талдамалы және
бақылау жұмыстарын жетілдіру ісіне көп көмектеседі. Ішкі, өндірістік,
басқарушылық есеп пен есеп беру шоттарының жұмыс жоспарын субъектілер өз
кызметінің ерекшелігіне қарай дербес әзірлейді (8-16).
Кез келген кәсіпкерлік іс-әрекетті шаруашылық жүргізуші субъектілерінің
қаржылық-экономикалық тұрақтылығы туралы объективті және жедел
ақпараттарының жүзеге асыру мүмкін емес. Көптеген кәсіпорындарда бақылауды
уақтылы атқарып, іс-әрекетті жақсартатын резервтерді анықтауға тиісті ішкі
аудит пен қаржылық талдаудың арнайы қызметі кұрыла бастады.
Қазіргі уақытта экономикалық ақпараттың дамыған жүйелерінің бірі бізде
де, батыс елдерінде де қаржылық және басқарушылық болып бөлінетін
бухгалтерлік есеп екендігін атап айту қажет. Қаржылық есептің басты мақсаты
қаржылық есептемені жасау болып табылады. Оның дер уақытында дайын болып,
қолға тиюіне акционерлер, инвесторлар, кредиторлар, серіктестер, әкімшілік,
бақылаушы және басқа органдар сияқты көптеген пайдаланушылар аса мүдделі.
Ал, басқару есебінің мәліметтері
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ұйымдастыруға тікелей
қатысатын меншік иелеріне, әкімшілікке, менеджерлерге және басқа да ішкі
тұтынушыларға арналған. Аудит пен талдауды жүргізгенде Scala, Platinum,
Монолит-Инфо, ИНЭК, Галактика, Карана, Сэт және т.б. сияқты
шетелдік және отандық жетекші фирмалар әзірлеген осы заманғы озық есептік,
қаржылық талдамалық жүйелердің артықшылықтарын толық пайдалану қажет (60,
83, 100 және т.б.).
Есеп мәліметтерін кешенді түрде талдау мен аудитін ұйымдастыруда
компьютерлік технологияны қолдану шаруашылық жүргізуші субъектілер кызметі
тиімділігінің, іскерлік белсенділігінің, төлемге қабілеттіліктің, қаржылық
тұрақтылығының көрсеткіштерін дәл есептеуге мүмкіндік береді. Аудит
процесінде мүліктің құрылымы мен оның өзгеру барысын бағалап, шаруашылық
жүргізуші субъектілер қызметінің қаржылық нәтижелері мен іскер
белсенділігіне, өндіріс әлеуметін пайдалану тиімділігіне әсер ететін
факторларды анықтаған жөн. Аудитор тереңдетілген мәнді талдау жүргізу үшін
қаржылық есеп берулерде болмайтын, бірақ бухгалтерлік есеп, статистикалық,
оперативтік-техникалық, жоспарлы ұйымдастырушылық тіркелімдері мен басқа
шығу көздерінде ұшырасуы ықтимал қосымша ақпарат талап етілуі мүмкін.
1.3. Бухгалтерлік есеп және сапалы қаржылық есеп берудің
дамуындағы аудиттің қажеттілігі және атқаратын рөлі.
Аудиттің түрлерін зерттеу маңызды әдістемелік мағынаға ие.
Щетел маманы М. Х.Коул және Г. В. Плеханов атындағы Ресей
экономикалық академиясының доценті В.В. Нитецкий аудиттің үш түрін
бөледі:
қаржылъқ есеп берудің аудиті — субъектінің қаржылық есеп берудің бекітілген
критерийлері мен бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған ережелеріне
сәйкестігі туралы қорытында жасау мақсатындағы тексеру. Шараушылық
субъектілермен шақырылған аудиторларымен жүргізіледі, есеп берулері
тексеріледі. Қаржылық есеп беру аудитінің нәтижелері пайдаланушыларға
жіберіледі - акционерлерге, кредиторларға.
талаптарға сәйкесітігіне аудиті - субъектінің жазылған шарттарға,
ережелерге немесе заңдарға сәйкестігін анықтау мақсатындағы белгілі
қаржылық немесе шаруашылық қызметін талдау. Егер мұндай шарттар, мысалы,
бақылаудың ішкі ережелері әкімшілікпен бекітілсе, онда бұл аудиттің түрі
сыртқы аудиторлардың қызметін орындайтын шаруашылық субъектінің
қызметкерлерімен жүзеге асырылады.
шаруашыльқ қызметінің аудиті басқарудың тиімділігін бағалау, шаруашылық
субъектінің қызметін жақсартудың резервтерін шығару және оларды пайдалану
бойынша үсыныстар енгізу мақсатындағы шаруашылық қызметін жүйені талдау.
Т.Стюарт аудитті келесідей бөледі:
1) қаржылық есеп берудің аудиті;
2) келісілген немесе реттелген аудит;
3) басқарушылық немесе өндірістік аудит;
4) қоғамдық аудит.
Келісілген аудит аудитормен қайталанып немесе ретті жүзеге асырылады және
сондықтан клиенттің біліміне, оның бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда оң
және теріс жақтарына негізделген.
Аудитпен айналысатын арнайы мемлкеттік орган аудиторларын жұмыстарын
орындайды. Үкіметтік ұйымдардың аудиторлық тексеруі қаржылық та,
басқарушылық та болуы мүмкін. Тексерудің масштабы тұлғалар мен ұйымдардың
қажеттіліктеріне байланысты. Тексеру кешенді сипат алады.
Міндетті аудит ҚР-ның бекітілген заңға сай жүргізіледі.
Шаруашылық субъектілер өзінің қаржы шаруашылық қызметін тексеру үшін жылда
аудиторларды шақыруға міндетті. Міндетті аудитті жүргізудің көлемі мен
тәртібі мемлекеттік басқару органдарымен бекітілген, субъектілердің тізімі
анықталған:
• банктер, банктік операциялардъң бөлек түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдар, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығында қызметін жүзеге асыратын ұйымдар;
• сақтандыру мекемелері, мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары, инвестициялық, қайтарымдық және
басқа қорлар;
• ашық типтегі акционерлік қоғам формасындағы құрылған
басқа да мекемелер;
• субъектінің банкрот тануы туралы мәселені козғаған
жағдайда;
• бастамашылық аудит мүдделі жақтың тапсырысы бойынша
орындалады, егер тексеру заңмен қарастырылмаса. Мұндай
тексерудің сипатымен масштабы клиенттің еркіне
байланысты.
А.Д. Шереметпен, В.П. Суйц аудитті келесідей түрлерге жітеледі.
1) сыртқы аудит;
2) ішкі аудит;
3) шаруашылық қызметтің аудиті;
4)талаптарға сәйкестелген аудит;
5)қаржылық есеп берудің аудиті;
6)арнайы аудиті;
7)міндетті аудит;
8) бастамашылық аудит;
9) келісілген аудит.
Арнайы аудит шараушылық субъектінің қызметіндегі нақты
мәселелеріндегі белгіленген процедураларды, нормаларды және ережелерді
сақтауды тексеру.
Нарықтық экономика елдеріндегі аудиттің дамуының үш сатысын
ескере отырып, А.Д. Шеремет пен В.П. Суйц аудитті мынадай түрлерге бөледі:
1) қорытындылаушы аудит; 2) жүйелі-бағдарланған аудит; 3) тәуекелділікке
негізделген аудит. Бағытына байланысты аудитті келесідей бөледі: 1) жалпы
аудит (кәсіпорындар мен олардың бірлестіктері); 2) банктік аудит; 3)
сақтандыру мекемелерінің аудиті; 4) биржалардың аудиті; 5) бюджеттен тыс
қорлардың аудиті; 6) инвестициялық институттардың аудиті.
Аудит түрлерінің классификациясын мынадай белгілері бойынша
жүргізу қажет: .
1. оның субъектілері бойынша - ішкі және сыртқы;
2. заң талаптары бойынша - бастамашылық және міндетті;
3.аудит жүргізудіц кезеңділігі бойынша -
келісілген немесе қайталанатын;
4.аудит жүргізудіц объектісін цамту бойынша - толық және
жеке;
5.техникалыц цүралдарын пайдалану бойынша - қолмен және
дербес компьютерлерді қолдану;
6.бағыты бойынша - жалпы, банктік,
сақтандыру
мекемелердің, биржалардың бюджеттен тыс қорлардың,
инвестициялық инятитуттарының;
7. аудиттің эволюциясыныц дамуы бойынша -
қорытындылаушы,жүйелі-бағдарланған және тәуекелділікке
негізделген.Аудиттің түрлері ретінде ішкі және сыртқы аудит
болып бөлінеді.
Сыртқы аудит тексерілетін шаруашылық субъектінің бухгалтерлік
есеп берудің сенімділігін тексеру сонымен қатар, оның қаржылық
мүмкіншіліктерін объективті бағалау мақсатында аудиторлық фирмаларымен
немесе жеке аудиторлармен келісім-шарт негізінде жүргізіледі. Жалпы аудит
түрлері, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптеген түсініктер
қарастырылады. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке
аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның
негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оныі табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына әкономикалық талдау жасап олардың әкономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту жолдарын айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай даму,
қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.
Сыртқы аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы
аудиттің мақсаты тапсырушының талабына сай анықталады. Тапсырушылар -
кәсіпорын, мемлекеттік құрылым және қаржы, мүлік иелері. Мемлекеттің
кұрылымының тапсыруымен аудит тексеруі жүргізілген жағдайда әлеуметтік-
экономикалық мәселелер көтеріледі де, аудитор кәсіпорынның немесе
кәсіпкерлердің, меншік иелерінің шаруашылығының тиімді жүргізілуіне қатты
көңіл бөлінеді. Оған себеп, олар шаруашылығы пайда табуға тиімді жолмен
жүргізсе, мемлекетке салық төлемі көбейеді. Әрине ол өз кезегінде
мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толыктыруда өз үлесін қосады.
Шаруашылық субъектілеріне аудит тексеруін жүргізгенде, оның
негізгі мақсатьы бухгалтерлік есеп жұмысының жүргізілу жағдайы, оның
көрсеткіштершің нақты дұрыстығын анықтау, содан кейін тапсырушы
талабына сай өз ойын айту және меншік иесінің мүддесін корғау.
Сыртқы аудит қызметін атқарушылар - жеке аудиторлар және аудит
фирмалары. Аудиторлардың өз қызметіндегі ең негізгі мақсаты меншік иесінің
мүддесін қорғау, яғни акционердің кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы қандай
жағдайда іске асырылуда? - деген сұрақ ерекше орын алады. Сыртқы аудит
қызметін осы түрғыдан қарастырсақ, онда оның өзіндік ерекшеліктері бар.
Біріншіден, кәсіпорын басшылары өзінің жеке кәсіпорын жұмысын, оның
қаржылық жағдайын тек қана жақсы жағынан, мүмкінділігі болса өсіріп
көрсетуге тырысады. Ал акционер, меншік иесі өз тарапынан тек шындықты,
нақты шаруашылық жағдайын білуге құштар. Нарықты қатынас жағдайында
ешқандай фирма, кәсіпорынның нақты жағдайын білмей сыбайлас болып қарым-
қатынастыққа бармайды.
Сыртқы аудитор өз жұмысын сол елдегі заңды түрде қабылданған
аудит стандартын бухгалтерлік есеп принциптеріне сай жүргізеді.
Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы басылымға тек қана аудитор өз
қорытындысын бергеннен кейін және балансқа мөрін басқаннан кейін ғана
шығады. Әрине, аудитор қорытындысы кәсіпорын ақпаратының дұрыстығын қаржы
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын растап қана қорытынды бергеннен
кейін ғана баланс басылымға рұқсат алады. Ал осы процесстерінің басылымға
шығуының үлкен мағынасы бар.
Ақпараты басылымға шыққан фирмалар, кәсіпорындар біріншіден,
өзінің дербес шаруашылық субъектісі екеніне кепілдік алып, одан әрі
кәсіпкерлігімен айналысуға ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін
себебіміз, аудит қорытындысы сол кәсіпорынның өткен уақытта тапқан табыс
соммасы ақпаратта дұрыс көрсетілген, салық соммасы дұрыс есептелген деп
анықтама жасайды. Яғни, шаруашылық субъектісі мемлекет алдында заң
тұрғысынан салық төлеу процесін дұрыс жүргізген субъект болып танылады.
Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас кәсіпкерлер
күдіксіз карым-қатынасқа келеді. Себебі, басылымға шыққан материалдарды
сыбайластар зерттеп, талдап, сыбайластыққа сенімді екен деген қорытынды
жасайды. Осы орайда, аудит қорытындысы өзінің негізгі функциясының бірі,
пайдалануға дайындалған мәліметінің рөлін атқаратын кәсіпорын ақпаратын
бекітеді. Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылық жүргізуге
кепілдік алған кәсіпорындар сол елдің экономикасының бір қалыпты дамуына
негіз болады. Тұрақты халықты жұмыс орнымен қамтамасыз етеді. Қалыптасқан
экономика құрылымына айналады.
Төртіншіден, қалыптасқан әкономика қүрылымы болған елде
тиянақты нарықты қатынас заңдылығы қалыптасып, сол заңдылыққа сай ол
елде тауарға нарықты қатынас бағасы түрақты бір жүйеге келеді. Соның
нәтижесінде сол елдің әкономикасы, әлеуметтік жағдайы түрақты даму
жолына түседі. Яғни, аудиторлық тексеру кәсіпорынның тиянақты
кәсіпкерлік жасап, даму барысын қамтамасыз ететін механизм. Дамыған
елдердің әкономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз етіп отырған - ол
бірден бір нақты механизм аудитор қызметі. Сондықтан да оған шет елдерде
өте үлкен мағына береді. Аудиторлық тексеру жүргізбей шаруашылық
субъектісі ретінде қүқысын қорғай алмайды. Екіншіден, сыбайлас
кәсіпорындар қарым-қатынас жасамайды, үшіншіден, банкілер сенімсіздік
білдіріп несие беруін тоқтатып, жалпы есеп айырысу процесін тежей
бастайды.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай
кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның кәсіпкерлігінің
табыс саомасына баға береді, оның жүмысының табыстылық және экономикалық
тиімділігін анықтайды. Сыртқы аудитті қазіргі кезде Заңды аудит деп
атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен
пайдаланушылар алдында ғана жауап береді. Аудиторлық тексерулерді
ұйымдастыру, жоспарлау, жүйелі зерделеу, мәні бойынша аудиторлық
процедураларды орындау, пікір калыптастыру және аудиттің нәтижелері бойынша
қорытынды құжаттарды дайындау сияқты бірінен кейін бір жалғасып кете
беретін тізбекті кезеңдерден тұрады.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1. ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік есептің
жағдайлары туралы кажетті ақпараттарды алуды;
2. орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен өткізу
уақытын, мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауга аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжамды
жұмыс) және аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжамды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс
табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
3) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және
қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін
күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды
үйлестіреді. Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжамды жұмыс
мөлшерін әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1. аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша
келісім шарттағы шарттарды
зерделеу;
2. тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы
бар жаңа заңдардың,
ережелердің, нұсқаулардың және басқа да
нормативті актілердің аудитке тигізетін
ықпалын ескеру;
3. өткізілетін аудиттің әлдеқайда маңызды
мәселелерін бөліп алу және
айрықша
4. назар аударуды қажет ететін жағдайларды
түсіну;
5. шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі
аудиті мен есептік жүйесіне қаншалықты
сенетінін анықтап алуы керек;
6. ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды
тексеруге қатыстырудың
мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
7. филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа
лайықтылығын зерделеу;
8. сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес
пе, соныанықтау (ХАС 620);
10) тәуекелділік деңгейіне (яғни, каншалықты катерлі екендігіне) баға беру,
аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400,
300, 320 және т,б.).
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі
мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың
және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі
мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру
обектілерін жүйелі зерделеуді үйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен
акпараттардың таскынын және мөлшерін аныктауга, аудиторлық тексерулердің әр
түрлі кезендерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті
ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды
қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың
тізбектілік қартасын жасау мақсатқа лайықты болады. Қаржылық есептілік
аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін жұмыстың еңбек
сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің (қисынды жалғасының)
сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін әлдеқайда тиімді
ұйымдастырады.
Мәні бойынша аудиторлық процедураны орындау бұл барлық жоспарланған
аудиторлық процедураның нақты іске асуы. Әр тақырып бойынша жүргізілетін
аудиторлық процедуралар мен оларды орындаушылардың толық тізбесін және
тізбектілігін көрсетіп, тексеру бағдарламаларын рет-ретімен жасау қажет.
Қаржылық аудиттің нәтижелері бойынша келісімшартта анықталған мерзім
ішінде тапсырыс берушіге ұсынылатын есеп беру жасалады. Аудитордың
келісімшартты орындағаны немесе орындалмағаны ХАС 700 Қаржылық есептемесін
тексеру бойынша аудиторлық есеп беруге сәйкес келуі тиіс аудиторлык
қорытындыны қабылдап алу беру актісінде анықталады.
Тараптар келіскен бағдарлама біріккен келісімшартта рәсімделетін жұмыс
мөлшері мен кызмет құнын анықтаудың негізі болып табылады.
Келісімшарт ұзақ мерзімді (абонентті) аудиторлык қызмет көрсету (1-3
жыл) бойынша және қандай да жүмысты бір жолгы орындау үшін жасалуы мүмкін,
оның ішінде қаржылық есепте-месінің аудиторлық тексеруін айта кетуге
болады. Қаржылық аудитті жүргізу туралы келісімшартта мыналар көрсетілуі
керек:
1. келісімшарттың мазмұны;
2. тараптардың міндеттері;
3. тексеру жүргізетін орындар және мерзімдері;
4. төлем тәртібі және мөлшері;
5. тараптардың жауапкершілігі;
6. ақпараттардың құпия сақталуы;
7. даулы мәселелерді шешудің тәртібі (жолдары);
8. косымша шарттар;
9. келісімшарттың колданылу мерзімі;
10.тараптардың заңды мекен-жайы.
Келісімшартта аудитті белгіленген мерзімінен бүрын ток-тату, форс-
мажорлық жағдайлар және басқа да косымша шарттар қарастырылуы ықтимал.
Халықаралық және отандык іс-тәжірибесінде аудиторлық операцияларды тек
аудиторлық фирмалардың штатындағы қызметкерлер ғана, сондай-ақ аудиторлық
фирмалардың дирекциясы мен мамандардың арасында бекітілген мердігерлік
келісім шарт негізінде тараптан шақырылатын мамандар да орындап жүр.
Мәрдігер келісімшарты бірнеше мамандармен бекітілуі мүмкін. Олардың
әрбіреуіне жүктелім-карточкасы (карточка-наряд) жазылады. Мердігер
карточкасы бойынша орындалған жұмысты тапсырып беру және қабылдап алу
орындалған жұмыстың арнайы тапсыру қабылдау актісімен ресімделеді.
Барлық жағдайларда келісімшарт шарттары және
тапсыру мазмұны аудиторлық қызметтер туралы заң талаптарына кайшы келмеуі
керек. Келісім шартқа аудиторлық тексеруді өткізудің келісілген бағасы
туралы келісім хаттамасы тіркеледі. Онда жеке тексеру орындаушыға берілетін
1 сағаттағы қызметі үшін аудиторлық тексерудің келісім шарттық бағасының
шамасы туралы тараптардың қол жеткізген келісімі расталады. Осы хаттама
Орындаушы мен Тапсырыс берушінің арасындағы өзара есеп айырысу мен төлемді
жүзеге асырудың негізі болып табылады. Шаруашылық операциялардың аудиттеу
барысында олардың шынайылығы, заңдылығы және өндіріске қажетті нәрселер
осылардың бәрі керініс табатын құжаттардың негізінде тексеріледі. Аудит
кешенді және тақырыптық формаларында, талдамалық, логикалық, экономикалык
математикалық және басқа да тәсілдерді колдану аркылы операциялар мен
құжаттарды өзара, кезікпелі (встречный) таңдап тексерулер түрінде
жүргізілуі мүмкін. Форма бойынша бастапқы құжаттарды тексеру барысында
құжаттарда шаруашылық операцияларының көрініс табу процесінде нормативті-
құқықтық актілердің қаншалықты сақталғандығы анықталады. Бастапқы
құжаттардағы деректерді өндеу технологиясы мен операцияның сипатына қарай
косымша деректемелер (реквизиттер) қосылуы мүмкін. Бастапқы құжаттар мен
есептік тіркелімдерге ескертілмеген түзетулер жіберілмейді. Қателікті
түзету құжатқа қол қоюшы тұлғаның қол қоюымен түзетілген күні коса
көрсетіліп расталуы тиіс. Кассалық және банктік кұжаттар түзетілмейді.
Қойылган колдың шынайылығын тексеру үшін бухгалте-риядағы үлгісімен, сондай-
ақ басқа құжаттармен (жұмысқа қабылдау туралы өтініш, еңбек келісімі)
салыстырылады. Құжатта мөр мен мөр таңбалардың басылғаны, алынған
құндылықтың қол хаттары, бастапқы кұжаттардың барлық қосым-шалары,
құндылықтарды босатудың негіздері, арнаулы құжаттар мен сенім хаттар
тиянақты тексеріледі. Мазмұны бойынша құжаттарды тексеру құжаттың жағдайына
сыни баға беруден тұрады ондағы сипатка көрініс тапқан шаруашылық
операцияларының сәйкес келуі, ақпараттардың жеткіліктілігі, құндылықтар мен
операциялардың сандық өлшемдерінде колданылатын баганың негізділігі,
алынған құндылықтың материалдық-жауапты тұлғаға бекітіліп бергені туралы
құжат және т.б. Кейбір жағдайларда, айталық егер шаруашылық операцияларының
шынайы көрініс таппағанына күмән туатын болса, онда аудитор қызметтік
тергеудің (тексерудің), орындалган жұмыстын өлшемін бакылаудың әдістерін
өзгертіп, арнайы сараптама мен басқа процедураларды, оның ішінде тексерудің
қарама-карсы түрін колданады. Құжаттарды талдамалы тексеру логикалық және
шоттық-есептеу процедураларын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Мысалы,
құжаттарды логикалық тәсілмен тексеру құжаттарда көрініс тапқан құжаттар
бойынша заңның сақталуы, бухгалтерлік есеп бөліктері шоттарындағы
операциялардың дұрыс көрініс табуы нормативті құкықтық реттеу
процедураларымен ұштастырылады. Аудитор бастапкы құжаттар мен есептік
тіркелімдегі жазбаларды мына талаптарға сай тексереді:
• шаруашылық операциялар мен мүліктің бағалауларын бейнелеудегі
қабылданған есептік саясатты есептік кезең ішінде сақтау; барлық
шаруашылык операциялары мен мүлікті түгендеудің
нәтижелері және міндеттемелердің есептік кезеңнің есебінде толық
көрініс табуы; кірістер мен шығыстарды есептік кезеңдерге
дұрыс жатқызу;
• өндіріс (айналым шығындары) пен ұзак мерзім инвести-
циялардың (капитал жұмсау) ағымдағы шығындарының
есебіндегі шектеулер;
• әрбір айдың бірінші күнінде синтетикалық есеп шоттары
бойынша қалдықтар мен айналымдарды талдамалық есеп
деректерімен теңестіру;
• шаруашылық операциялары мен мүлікті бағалаулардың
дұрыстығы;
• қорлар мен резервтердің дұрыс құрылуы.
• Аудитор анықталған кемшіліктер, алдау фактілері мен жіберілген
қателіктер туралы кәсіпорын басшысына хабарлап, шындыққа жанаспайтын
ақпаратты түзеу бойынша ұсыныстар беруі керек.
• Қорытынды кезеңде аудиторлардан мыналар талап етіледі:
• а) аудиторлык файл түрінде жұмыс құжаттамаларын
ресімдеуді аяқтау;
ә) тексерілген ұйымның басшысына аудиттің нәтижелері туралы жазбаша
ақпарат дайындау;
Сыртқы аудиттің мазмұнын кеңірек түсіндіру үшін төмендегі
сызбаны келтіреміз.
Сыртқы аудит
Мемлекеттік Кәсіпорынның Акционерлердің,
салықтағы басқа тапсыруымен банктің шетелдік
қүрылымдардың келісім-шарт сыбайластарының
тапсырумен келісім- бойынша тапсыруымен келісім-
шарт бойынша жүргізілетін аудит шарт бойынша
жүргізілетін аудит қызметі жүргізілетін аудит
қызметі қызметі
Мақсаты Мақсаты Мақсаты
Қаржы Қаржылық, - шаруашылық
ақпаратының, шаруашылық жағдайына жағдайын
бухгалтерлік есеп сараптау жасау, сараптау;
ақпаратының үсыныстар енгізу: - есеп айырысу
дүрыстығын - шаруашылық туралы және беру
тексеру - қаржы стратегиясы; уақытылы
- салықты жоспарлау; қайтару
- бухгалтерлік есеп жағдайына баға
ақпарат. беру.
Ірі халықаралық және отандық аудиторлық фирмалардың іс-тәжірибесін
талдау көрсеткендей, қаржылық есеп беру аудитінің процесі он шақты кезеңге
бөлінуі мүмкін. Нақты компанияларды тексеру ісін ұйымдастырудың тәртібі мен
стратегиясы әр түрлі болғанымен, көптеген жағдайларда олар бірдей жүйемен
жүргізіледі.
ТМД елдерінің озық тәжірибесін есепке ала отырып, қаржылық есептілік
аудиті процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау,
аудитті жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі.
қаржылық есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс фирманың
іс-әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Фирма
басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді
көрсету керек:
1. фирманың клиенттері қандай?
2. өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме?
3. өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;
4. өндірістік процестің ұйымдастырушылық сипаты;
5. өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өткізу.
Қызмет бабындағы жылдық есеп беру түсіндірмелік хатында кәсіпкерлік
іс-қызметтің барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі керек.
Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелту мен түтынушыларға
кызмет ету де атқарылады. Қаржылық есеп беру аудитінің екінші кезеңі
технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелділіктің дең-гейін
бағалау, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша
жүргізіледі:
1. компания клиенттің объектілері мен іс қызмет
циклдерін тексерудің накты багдарламасын жасау;
2. аудиторлық тәуекелдіктің елеулілік деңгейін анықтау;
3. баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын
тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары
мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды
өнімінің, жұмыстың және көрсетілетін кызметтің
өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;
1. өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен
кірістерін алу циклінің аудиті; сатып алу циклінің аудиті;
2. өндірістің және ресурстарды жұмсау циклінің аудиті;
3. еңбек ақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру;
4. таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;
5. бюджетке салық төлеудің уақтылығы мен есептеудің
дұрыстығын тексеру; меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды
тексеру; міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақтылығын тексеру;
6. дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру ұзақ мерзімді
активтердің аудиті (негізгі құралдар, қауымдасқан компанияларға,
еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);
7. ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және
валюталық шоттар, құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық
инвестициялар, тауарлы-материалдық босалқылар) және т.с.с.
Үшінші кезеңде құзыретті мәліметтер мен фактілерді тексерудің мәні мен
объектілері жағдайы туралы тәуелсіз пікірді білдіру үшін жинау мен бағалау
іске асады. Бүл кезең бұрынғымен, яғни стратегияны, жалпы жоспарды және
аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексеру
стратегиясын, жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзеу қажеттілігі
туындауы мүмкін.
Аудитордың назары қаржылық есеп көрсеткіштерінен гөрі, зерттелетін фирма
басшылығы негізге алып жасаган тұжырымдарға бағытталуы керек. Қаржылық
есептемені аудиторлық тексеру барысында бухгалтерлік балансты, кірістер мен
шығыстар, ақша қозғалысы, меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есептерді
жасаудың дұрыстығы, есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме хаттың
анықтығы белгіленеді (8). Мысалы, аудитор әдеттегі іс-қызметтен салық
салуға дейінгі табыстың есептеудің дұрыстығын анықтау мақсатымен кірістер
мен шығыстар туралы есепті тексереді. Жиынтық табыс тұтастай кәсіпорын мен
оның жеке кұрылымдық бөлімшелері мен іс қызмет түрлері бойынша қаржылық
нәтижелілігімен анықталуы тиіс. Егер кәсіпорында мұндай ескертулер
жүргізілмесе, аудитор оларды өзінің тұжырымдарын негіздеу үшін өздігінен
аткарады.
Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі тиіс: жарғы капиталы
көлемінің өзгеруі туралы кәсіпорын
иелерінің шешімдері орындалу
• синтетикалық және аналитикалық есеп
мәліметтерінің актив, меншікті капитал және
баланста көрсетілген міндеттемелердің шоттары
бойынша теңбе-тең болуын;
• қаржылық есеп беруге дебиторлық және кредиторлық
борыштың, болашақ кезеңдердін кірістері мен
шығыстарын
кіргізудің түп-түгелдігін, активтерді бағалаудың
дұрыстығын.
• Әдетте, кәсіпорынға 50%-тен астам кіріс немесе
айналым әкелетін барлық
операциялар: тоқсан немесе қаржылық жыл соңында тіркелген ірі
мәліметтер мен операциялар; соңгы бес жылда орташа есеппен
есептелгендерден ерекшеленетін коэффициенттер мен бақылау
цифрлары;
айналым құралдарымен жағдай; акциядағы бағаны ұстау үшін
кірістер
мен шығыстарды шұғыл көтеруге қажетті негізсіз фактілері;
кәсіпорынға
сот шағымының себептері мен сипаты, әсіресе акционерлердің
талаптарына
байланысты және т.б. аудиторлық тексеруге жатады.
Акционерлік кәсіпорындардың аудиті тексеру
көлеміне
мынадай баптарды, процестерді және жағдайларды
кіргізумен ерекшеленеді:
1. акционерлік капитал (қаржы түрлері бойынша);
2. рұксат етілген, шығарылған және төленбеген акциялар саны;
3. өтелмеген акциялардың құны;
4. атаулы (номиналды) кұн мен әрбір акциядан түсетін табыс;
5. тексерілетін кезең ішіндегі акционерлік капиталдың
шоттары
бойынша козғалыс;
6. дивиденттерді бөлудегі құқықтар, артықшылықтар және
шектеулер;
• артықшылықты акцияларға шоғырланып (куммулятивті) жинақталған дивиденттер
бойынша борыш;
• құнды қағаздарды өткізуден алынған түсім;
• опциондар мен келісімдер бойынша сату үшін резервтегі
акциялар.
• Есепті мәліметтердің мәнділігін талдаудан соң аудиторлык қатенің
тәуекелділігін, яғни ықтималды мәліметтерге сүйенгендіктен, аудитордың
тұжырымы қате болып шығуы мүмкін. Мәліметтердің мәнділігін бағалай
отырып, аудиторлық қатенің ықтималдығын анықтаған соң бухгалтерлік
тексеру және соған байланысты күш пен құрал шығыны бойынша жұмыс көлемін
елеулі қысқартуға болады. Аудиторлық жұмыстың тәуекелдігіндегі қателік
деңгейін бағалау кезінде, жіберілген қателікті іздеп табу мүмкіншілігі
мен бақылап кадағалау жүйесімен тығыз байланысты. Осы жүйенің өз ішіне
ғана белгілі аудиторлык тәуекелдіктің көлемін бағалай есепке ала отырып
жүзеге асқаны дұрыс. Аяқтау кезеңінде тексеру нәтижесі жинақталып
қорытылады, резервтер анықталады, тұжырымдар негізделеді және жасалып,
қалыптасады, табылған кемшіліктерді жою және шаруашылық жүргізуші
субъектілердің іс-қызметінің тиімділігін арттыру мен оңтайландыру жөнінде
ұсыныстар жасалады. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық
есептілік жасау жөнінде тектес (типтес) кателерді табу мен жіктеуге
ерекше назар аударылады.Аудиторлық тексерулер тәжірибесі бухгалтерлік
есептегі ең маңызды кемшіліктер бастапқы құжаттарды ресімдеу мен өң-деуге
және белгіленген стандарттар мен ережелерді бұрмалаған есеп регистрлерін
жүргізуге байланысты екендігін айғақтады. Мәселен, бастапқы құжаттарды
ресімдеудің типтік кемшіліктері мыналар:
• деректемелерді толтыруда қалдырып кетулер;
• жасалған немесе өтеген ай-күн, жылды көрсететін белгінің
немесе мөр таңбанның болмауы;
• тусінік берілмеген түзетулер;
• ұқыпсыз толтыру;
• нөмірленудің, жауапты адамдардың қолдары болмауы және
т.с.с.
• Нәтижесінде күжаттардың заңды күші камтамасыз етілмейді,
оларды қайтадан
пайдалану мен теріс пайдалануға мүмкіндік ашылады.
Кәсіпорын бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі
жоспарында қарастырылмаған
шоттар мен аралық шоттарды кіргізетін немесе олардың
кейбірін жүргізуден
негізсіз бас тартатын жағдайлар да орын алады.
Әсіресе еңбекақыны, өндіріс шығындарын және каржылык
нәтижелер
есебінде көптеген кемшіліктер табылады. Кейбір
кәсіпорындарда
есептік төлемдік тізімдемелер (ведомостер) ай сайын және әр
тоқсан үшін топтастырылмайды, ал оларда көрсетілген
есептелген
еңбекақы мен ұсталымдар, соның ішінде салық сомалары
үдемелі
жиынтықпен есептелмейді. Жеке шот-тар, жеке құрамның
(персоналдық)
еңбекақы есебі карточкалары болмауы салықты дұрыс
есептеуді, анықтама
беруді және т.б. қиындатады. Еңбек ақыны кейде қолхаттар
немесе жете
ресімделмеген шығыстық кассалық ордерлері бойынша төлейді.
Есепті кезеңдер арасындағы айырмаларды бөлудегі
қателіктер негізінде жаңа
өндіріс пен кәсіпорынды игеруге, жыл ішінде негізгі
құралдарды
жөндеуге шығатын біркелікі емес шығындарды өтеу мен қате
көрсетуге, маусымды салалардағы дайындау бітіру жұмыстарына
жұмсалатын
шығыстарға, сондай-ақ демалыс ақысын және т.б. төлеуге
шығатын
шығындарды есептеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz