Қазақстандағы халал индустриясын қалыптастыру мәселесі
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ИСЛАМДАҒЫ ХАЛАЛ.ХАРАМ АНТИТЕЗАСЫ
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі ... ... ... ...6
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту «технологиясы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛАЛ ӨНІМДЕР ИНДУСТРИЯСЫ
2.1 Халал индустриясын қалыптастырудағы халал . стандарт комитетінің орны
2.2 Халал индустриясы мұсылмандық мәдениетті қалыптастыру көзі ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
І ТАРАУ. ИСЛАМДАҒЫ ХАЛАЛ.ХАРАМ АНТИТЕЗАСЫ
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі ... ... ... ...6
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту «технологиясы» ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ХАЛАЛ ӨНІМДЕР ИНДУСТРИЯСЫ
2.1 Халал индустриясын қалыптастырудағы халал . стандарт комитетінің орны
2.2 Халал индустриясы мұсылмандық мәдениетті қалыптастыру көзі ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Қазақстан Республикасындағы «Халал» индустриясын қалыптастыру мәселесін шешудегі, алғашқы атқарылуы тиiс міндеттердің бірі тамақ өнеркәсібін сапамен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру, жүзеге асыру болып табылады. Бұл салаға басымдьқ берiлуiнiң басты себебi, Республиканың салауаттылығы мен экономикасы дамыған елге айналуға көмек болар ұрпақты тәрбилеуде жатыр.
Бүгiнгi таңдағы ұлтымыздың амандығы мен саулығына кепілдік бола алатын мәселелердің бірі – индустрия саласындағы өнім сапасын басқарудың жаңа моделін құру болып отыр. Және халықтың санасын қалыптастыру мақсатында, Республикамызда жаңа идеологияны дамыту концепциясына, яғни халал идеологиясына көп көңіл бөлінуде, оның орны мен рөлiне баса назар аударылуда.
Ертеңгі күні еліміздің әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті, экономикалық жағынан дамыған, өркениет көшінен өзіндік орын алуға елеулі үлес қосатын қоғамның негізгі күші – мемлекет азаматтарын халал стандарттағы өніммен қамтамасыз ету. Еліміздің болашағы болып, ұлтымыздың гүлденіп, мемлекетіміздің қарқыны да ілгері дамуына үлес қосатын мақсаттарды қолдаудың маңызы өте зор.
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде халал индустриясын қалыптастыру жүйесіндегі «халал» стандартын енгізу мен жетілдіру мәселелерін көтеру. Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде тамақ индустриясының өзекті проблемасы ретінде қаралып келе жатқан мәселесі, адал өнім. Бітіру жұмысының мақсаты – халал–индустрия саласындағы мәселелерді анықтап көрсету және олардың практикалық шешімін ұсыну. Бүгінгі таңдағы бұл салада атқарылып жатқан жұмыстарға сараптамалық баға беру.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері: Зерттеу материалдары ретінде Халиф Алтайдың «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі», «Таңдаулы хадистер аудармасы», Інжіл (орысша нұсқа), Қазақстан Діни Басқармасы «1001 Хадис» деректерін пайдаландым. Бітіру жұмысы барысында осы саладағы қазақстандық авторлар Н.Қазыбеков, Н.О.Өсеров. Ө.Қ.Қопабаев, Н.Өсерұлы сынды материалдары пайдаланылды. Мерзімді басылымдардан «Наш Мир», «Ислам және өркениет», т.б. жарияланған материалдар алынды.
Бүгiнгi таңдағы ұлтымыздың амандығы мен саулығына кепілдік бола алатын мәселелердің бірі – индустрия саласындағы өнім сапасын басқарудың жаңа моделін құру болып отыр. Және халықтың санасын қалыптастыру мақсатында, Республикамызда жаңа идеологияны дамыту концепциясына, яғни халал идеологиясына көп көңіл бөлінуде, оның орны мен рөлiне баса назар аударылуда.
Ертеңгі күні еліміздің әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті, экономикалық жағынан дамыған, өркениет көшінен өзіндік орын алуға елеулі үлес қосатын қоғамның негізгі күші – мемлекет азаматтарын халал стандарттағы өніммен қамтамасыз ету. Еліміздің болашағы болып, ұлтымыздың гүлденіп, мемлекетіміздің қарқыны да ілгері дамуына үлес қосатын мақсаттарды қолдаудың маңызы өте зор.
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде халал индустриясын қалыптастыру жүйесіндегі «халал» стандартын енгізу мен жетілдіру мәселелерін көтеру. Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде тамақ индустриясының өзекті проблемасы ретінде қаралып келе жатқан мәселесі, адал өнім. Бітіру жұмысының мақсаты – халал–индустрия саласындағы мәселелерді анықтап көрсету және олардың практикалық шешімін ұсыну. Бүгінгі таңдағы бұл салада атқарылып жатқан жұмыстарға сараптамалық баға беру.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері: Зерттеу материалдары ретінде Халиф Алтайдың «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі», «Таңдаулы хадистер аудармасы», Інжіл (орысша нұсқа), Қазақстан Діни Басқармасы «1001 Хадис» деректерін пайдаландым. Бітіру жұмысы барысында осы саладағы қазақстандық авторлар Н.Қазыбеков, Н.О.Өсеров. Ө.Қ.Қопабаев, Н.Өсерұлы сынды материалдары пайдаланылды. Мерзімді басылымдардан «Наш Мир», «Ислам және өркениет», т.б. жарияланған материалдар алынды.
1. «ДАЛА мен ҚАЛА» газеті, 17 ақпан, 2007 жыл
2. Халифа Алтай «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі»./Сауд Арабиясы, Медине 1991
3. Қазақстан Діни Басқармасы «1001 Хадис», Алматы 1991 жыл
4. Халифа Алтай Ғақыпұлы «Таңдаулы хадистер аудармасы», А., 1994 жыл
5. Н.О. Өсеров, Ө.Қ.Қопабаев «Мұсылмандық құқық», А., 1998 жыл
6. Н.Өсерұлы «Шариғат», А., 1996жыл
7. Ибрагим Дамира Өмірзаққызы «Адамзаттың асыл тәжі Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбардың өмірі», А., 2003 жыл
8. Мұхаммед Сыдық «Мұсылмандық әдеп сабағы», А., Қайнар 2001жыл
9. Энциклопедия «Ислам» /Бас редактор Р.Нұрғалиев, А.: «Қазақ энциклопедиясы», 1996жыл
10. Аударған Қайрат Иса «Хадистер және түсінігі» (1-кітап), А., 2002 жыл
11. Аударған Қайрат Иса «Хадистер және түсінігі» (2-кітап), А., 2002 жыл
12. Али Хіммет Берки, Осман Кескіоғлұ «Соңғы пайғамбар Хазірет Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмірбаяны», Анкара, 1997жыл
13. Халифа Алтай «Құран және Ғылым Ислам ақиқат көзімен қарағанда», А., 2003 жыл
2. Халифа Алтай «Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі»./Сауд Арабиясы, Медине 1991
3. Қазақстан Діни Басқармасы «1001 Хадис», Алматы 1991 жыл
4. Халифа Алтай Ғақыпұлы «Таңдаулы хадистер аудармасы», А., 1994 жыл
5. Н.О. Өсеров, Ө.Қ.Қопабаев «Мұсылмандық құқық», А., 1998 жыл
6. Н.Өсерұлы «Шариғат», А., 1996жыл
7. Ибрагим Дамира Өмірзаққызы «Адамзаттың асыл тәжі Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбардың өмірі», А., 2003 жыл
8. Мұхаммед Сыдық «Мұсылмандық әдеп сабағы», А., Қайнар 2001жыл
9. Энциклопедия «Ислам» /Бас редактор Р.Нұрғалиев, А.: «Қазақ энциклопедиясы», 1996жыл
10. Аударған Қайрат Иса «Хадистер және түсінігі» (1-кітап), А., 2002 жыл
11. Аударған Қайрат Иса «Хадистер және түсінігі» (2-кітап), А., 2002 жыл
12. Али Хіммет Берки, Осман Кескіоғлұ «Соңғы пайғамбар Хазірет Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өмірбаяны», Анкара, 1997жыл
13. Халифа Алтай «Құран және Ғылым Ислам ақиқат көзімен қарағанда», А., 2003 жыл
Реферат
Работа состоит из 52 страниц. Список литературы включает 23
наименований.
Цели исследования:
Осуществление анализа проблем особенностей халал-индустрии в
Казахстане. В первой главе исследовательской работы дано определение
понятиям халал и харам. Рассматривались особенности халал-индустрии в
мусульманских странах. Во второй главе большое предпочтение уделялось
проблемам развития халал "технологии" в мировом рынке. А также,
формированию халал идеологии в нашей стране. Постановка этих целей
предопределила соответственно задачи исследования:
1. Исследовать смысл соблюдения разрешенного и запретного в исламе.
2. Проанализировать состояние халал-индустрии в Казахстане.
3. Изучить зарубежный опыт в этом секторе и сопоставить его с опытом
Казахстана.
4. Определить и понять роль халал-стандарт комитета в развитии халал
индустрии в нашей стране.
5. По анализам исследовании показать пользу пользования дозволеннной пищи
в Исламе.
Объектом исследования являются проблемы формирования и развития халал-
индустрии в Казахстане. А это на сегодняшний день одна из немаловажных
проблем в нашей республике.
Предметом исследования является роль и смысл создания . Теоретическую
и методологическую базу работы составили методы сравнительного и
сопоставительного анализа.
Структура работы: работа состоит из введения, двух глав, заключения и
списка использованной литературы.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия ғылымдары және дінтану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХАЛАЛ ИНДУСТРИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
тақырыбы
Орындаған ___________________________________ ______Уатханқызы. Л.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Философия ғылымдары
және дінтану кафедрасы ______________________________Құрма налиева. А. Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ____Шубаева. Ұ. К
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Философия ғылымдары
және дінтану кафедрасының
меңгерушісі, философ.ғ.д.,
профессор__________________________ ___________________ Байтенова. Н. Ж.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. Исламдағы халал-харам антитезасы
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі ... ... ... ...6
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту
технологиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халал өнімдер индустриясы
2.1 Халал индустриясын қалыптастырудағы халал – стандарт комитетінің
орны
2.2 Халал индустриясы мұсылмандық мәдениетті қалыптастыру көзі
ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы Халал индустриясын қалыптастыру
мәселесін шешудегі, алғашқы атқарылуы тиiс міндеттердің бірі тамақ
өнеркәсібін сапамен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жүйесін
қалыптастыру, жүзеге асыру болып табылады. Бұл салаға басымдьқ берiлуiнiң
басты себебi, Республиканың салауаттылығы мен экономикасы дамыған елге
айналуға көмек болар ұрпақты тәрбилеуде жатыр.
Бүгiнгi таңдағы ұлтымыздың амандығы мен саулығына кепілдік бола алатын
мәселелердің бірі – индустрия саласындағы өнім сапасын басқарудың жаңа
моделін құру болып отыр. Және халықтың санасын қалыптастыру мақсатында,
Республикамызда жаңа идеологияны дамыту концепциясына, яғни халал
идеологиясына көп көңіл бөлінуде, оның орны мен рөлiне баса назар
аударылуда.
Ертеңгі күні еліміздің әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті,
экономикалық жағынан дамыған, өркениет көшінен өзіндік орын алуға елеулі
үлес қосатын қоғамның негізгі күші – мемлекет азаматтарын халал
стандарттағы өніммен қамтамасыз ету. Еліміздің болашағы болып, ұлтымыздың
гүлденіп, мемлекетіміздің қарқыны да ілгері дамуына үлес қосатын
мақсаттарды қолдаудың маңызы өте зор.
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде халал индустриясын қалыптастыру
жүйесіндегі халал стандартын енгізу мен жетілдіру мәселелерін көтеру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде тамақ индустриясының
өзекті проблемасы ретінде қаралып келе жатқан мәселесі, адал өнім. Бітіру
жұмысының мақсаты – халал–индустрия саласындағы мәселелерді анықтап көрсету
және олардың практикалық шешімін ұсыну. Бүгінгі таңдағы бұл салада
атқарылып жатқан жұмыстарға сараптамалық баға беру.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері: Зерттеу материалдары ретінде
Халиф Алтайдың Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Таңдаулы
хадистер аудармасы, Інжіл (орысша нұсқа), Қазақстан Діни Басқармасы 1001
Хадис деректерін пайдаландым. Бітіру жұмысы барысында осы саладағы
қазақстандық авторлар Н.Қазыбеков, Н.О.Өсеров. Ө.Қ.Қопабаев, Н.Өсерұлы
сынды материалдары пайдаланылды. Мерзімді басылымдардан Наш Мир, Ислам
және өркениет, т.б. жарияланған материалдар алынды.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Берілген жұмыстың құрылымы төменгідей:
Кіріспе, 2 тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды, глоссарий және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Бірінші тарауда Исламдағы халал және
харам түсініктері жайлы және мұсылман елдеріндегі және шет елдердегі
халал индустриясының өндіріс секторының ерекшеліктері мен тәжірибесі
қарастырылды. Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы халал өнімдер
индустриясы мен халал стандарт комитетінің мәселелері мен олардың
перспективалары қарастырылды. Әлемдік деңгейдегі халал өнімдерді өндіру
технологиясын дамытудың бірнеше шешімдері ұсынылды.
І ТАРАУ. Исламдағы халал-харам антитезасы
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі
Исламдағы рұқсат етілген (халал) және тыйым салынған (харам) туралы
түсініктер діннің негізін құраушы мәселелердің бірі болып саналады. Халал
және харам түсінігі Құран мен пайғамбар (с.ғ.с.) Сүннетінде жиі
кездеседі. Халал сөзі үш әріпті түбірден құралған, яғни халля –бұл араб
тілінен аударғанда босату; шешу; рұқсат беру; рұқсат деп санау деген
мағынаға ие. Мұсылмандық заңдар жинағы бойынша халал – бұл тыйым
салынбаған, соған қатысты шектелмеген және Аллаһ істеуге рұқсат еткен деп
талданады.ооо
Ал, харам сөзі де үш әріптен құралған түбір етістік, харама – бұл
арылу; бас тарту; тыйым салу; аластап қуу деген мағына береді.
Мұсылмандық заңнамаларда, харам – бұл Жаратушымен тыйым салынған, және
соған сәйкес әрекеттердің мұсылмандық құқық тарапынан рұқсат етілмейтіндігі
болады. Ал, бұл құқық шеңберінен шыққандарды өлімнен кейін ауыр жаза
күтеді, ал тірі кезінде Шариғат заңдары бойынша жазаланады. Ғибадаттың
(ғибадат – адамның Құдаймен тілдесуі) негізі – тыйым салу болып саналады.
Мұндағы, ғибадат ету жолдарының кейбір түрлерін жартылай немесе толығымен
алып тастау, не болмаса қайта енгізу. Мысалға, қанша қаласақ та біз өзіміз
үшін намаздың алтыншы уақытын қоса алмаймыз, не болмаса, Рамазан айындағы
ораза уақытын екі айға ұзарта алмаймыз. Сонымен де, мысал ретінде, зекет
мөлшерін қысқарта алмаймыз, қой орнына тауық союды енгізе алмаймыз. Бұл
дегеніміз, ғибадат бөлімінде біз барлық шарттарды өз ретімен міндетті түрде
орындауымыз қажет дегенді білдіреді. Мумалятқа (адамдар арасындағы қатынас)
келетін болсақ, экономика мен индустрия, киім өндірісінде бұл заттардың
негізі Құранда және пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде тыйым салынғаннан
басқаның барлығы рұқсат делінген. Ол сендерге жердегінің барлығын
Жаратушы(Құран, 2:29)оооо
Исламда халал нәрселер тізімі жоқ, себебі харам саны ғана бірқатар,
ал халал ол Аллаһтың шапағатымен рұқсат етілгеннің барлығы болып саналады.
Әрбір халықта, әрбір дінде өз тыйымдары болады. Ал, ислам діні халал
мен харамға келгенде сәл өзгешелеу. Мұнда тыйым мен рұқсат – Аллаһтың бір
өзінен болмақ. Бұл шарттарды сақтамау, Жаратушыға қарсы шығу болып
табылады. Жерге Тәубе сүресінің 31-ші аяты түскен кезде: (Иудейлер және
христиандар) Аллаһтан өзгеге құлшылық етіп, оларды құдай деп
санаған...оооо
Қазіргі Исламды зерттеушілердің көпшілігі екі топқа бөлінеді.
Бірінші топтың принциптері батыс өркениетінің ықпалына икемделген.
Олар пұтты құрмет тұтып, оған табынып, құрбан шалады. Олар батыс
ұстанымдары мен дәстүрлерін қолданады. Егер исламның қандай да бір
аспектісі бұл ұстанымдар мен дәстүрлерге сәйкес келсе, онда олар оны
мадақтап, дәріптейді, ал егер қайшы болса, онда өздері пір тұтатын дәстүрге
икемдеп, Исламды батыс өркениетінің дәстүрі мен философиясына бағындыруға
тырысады. Мұны олардың Исламдағы харам нәрселерге жол беруінен: пұтқа
табыну, лоторея, пайыз, заңсыз неке, ер адамдардың алтын тақпауы мен жібек
киім кимеуі туралы тұжырымдарынан көре аламыз. Олардың сөздерінен Исламда
ажырасуға, көп некелікке рұқсат етілген дегенді естуіміз мүмкін, өз
көзқарастары бойынша, Батыста рұқсат етілген –бұл халал, ал тыйым салынған
–бұл харам болып табылады. Бұл топқа жататындар, Ислам –бұл Аллаһтың сөзі
екенін, Оның сөзі барлығынан жоғары, құнды, екенін естен шығараған. Біз
Исламды емес, Ислам бізді икемдеуі керек. Адамдардың құдайы адамдарға қалай
бағынады, және Жаратушы жаратқандардың іске аспайтын тілектерін қалай
орындайды? Егер де ақиқат солардың қызығушылықтарына ерсе, онда аспан, жер
және сол жердегілер күңіренер еді (Құран 23:61) Иә, Біз оларға
ескертулермен келетінбіз, бірақ олар өздеріне жасалған ескетулерден бас
тартатын. Құранның барлық басылымдарына сәйкес келтірілген. Жалғыз
ерекшелік – бұл бесінші сүре. Әл – Маида сүресі, Юсуф Алидің
аудармаларында және басқа да аудармашылардың жұмыстарында аяттардың
нөмірленуі сәл өзгешелеу. Бұл сүреден келтірілген аяттар кездесетін
жерлерде, алдымен нөмір саны беріледі.
Айт: Сендердің жанашыр достарыңның арасында ақиқатқа жетелейтіндер
бар ма? Айт: Аллаһ ақиқатқа жол көрсетеді. Ақиқатқа жетелеушінің артынан
ертіп жүруге құқығы жоғары ма, әлде өзі ертпей, оны ертіп жүруі керек
ететін адамның құқығы жоғары ма? Сендерге не болған, сендер қалай
ойлайсыңдар? (Құран 10:35).ооо
Екінші топта – құранның аяттары мен сүрелердің нөмірленуі, халал мен
харам туралы мәселелерге қатысты ережелер өзгеріссіз көзқараста қалды, олар
мәтін мен кітапта жазылғандарға сөзссіз сеніп, оны Ислам деп санады. Олар
өз ойларынан бір қадам да артқа қайтпайды, тіпті оппоненттердің
аргументтерімен өз көзқарастарын салыстыруға да бармайды. Егер де, олардың
біреуінен әуен, ән салу, шахмат, әйел білімі, әйелдердің бетін, қолын ашып
жүруі, т.с.с. сұраса, ондағы бірінші сөз харам болады. Бұл топ біздің ата
– бабаларымыздың мінез-құлық мәдениетін ұмытқан, олар харам сөзін оған
деген қатаң негізсіз қолданбаған. Егер оларда бұл мәселе бойынша күмән
туса, олар былай деген: Біз мұны құптамаймыз немесе бұл бізге жағымсыз,
немесе осы тектес басқа ой болар еді.
Ақиқат Ислам мектептерінің (мазхаб) бірінде емес. Бұл мектептердің
алдыңғы қатарлы ғалымдары өздерін күнә істемегенбіз деп ешқашан жариялаған
емес; шын мәнісінде, олар ақиқатты іздестіру жолында зерттеу жұмыстарымен
айналысқан. Егер олар өздерінің тұжырымдарымен қорытындыларында қателескен
болса, олар марапатталып отырған, егерде олар қателеспей дұрыс тұжырымдар
жасаса оларды екі есе марапаттап отырған. Малик имам айтуынша:
Пайғамбардан (с.ғ.с) басқа кез-келген адамның сөзі өабылдануы және
қабылданбауы мүмкін.ооо Ал, Шафиғи имамның айтуынша: Менің көзқарасым
дұрыс та бұрыс та болуы мүкін. Ал, маған қарсы көзқарас қате, кейіннен
дұрыс болуы да мүмкін.ооо -Талбис Иблис, 81бет. Аллаһтың діні бойынша!
Бұл діннен не артық? (Құран, 2:138). Рұқсат етілгенмен тыйым салынғаннан
туралы түсініктер ежелгі кезден бастап мәлім болған. Дегенмен көпшілігі
өріс түрлілік және харам мен табу себептеріне қатысты ойлары бір жерден
шықпайтын, олардың көпшілігі өрескел сенімдер, ырымшылдық және мифтердің
нәтижелері болатын. Кейіннен адамдарды ырымшылдық, мифтер мен тайпалық
санадан жоғарылатушы халал мен харамға қатысты, заңдар мен жарлықтар жинағы
бар Құдай аяндарының діндері пайда болды. Дегенмен Исламға дейін ертедегі
пайда болған діндерде кейбір тыйым салу мен рұқсат ету болған, олар
адамдардың үйреншікті өмір жағдайларына қатысты уақытша енгізіліп отырған.
Мысалыға, Аллаө Израильдің балаларына тыңдамағандары үшін, кейбір заттарға
тыйым салған. Бұл жайлы Құранда Исаның (с.ғ.с) сөзімен ескертілгендер бар.
Торамен маған дейін жіберілгендердің ақиқаттылығын айқындау үшін
сендерге тыйым салынғандардың бір бөлігін рұқсат ету үшін... (Құран, 3:50)
нәтижесінде, адамзат өз дамуының қажетті шегіне жеткен кезде, Аллаһ
тағаладан соңғы өсиет Ислам келген, бар адамзатқа мәңгілік және бәрін
қамтитын заңдары бар дін келді. Мұны растау үшін, Аллаһ айтқан: Бүгін Мен
сендерге өздеріңнің діндеріңді аяқтадым, сендерге менің шапағатымды
аяқтадым, сендерге Исламды дін деп бердім (Құран, 5:33)ооо
Құранға сәйкес, жалғыз ақиқат сенім бар, ол – Ислам деген. Ислам
Аллаһқа, Оның әміріне санамен берілген жолмен бейбітшілікке жетуді
білдірді. Барлық Пайғамбарлар мен Әулиелердің миссиялары (міндеттері) осы
болған. Бұл Мұсаға, Исаға және Мұхаммедке (с.ғ.с) келген Аяндар, бүгінгі
күні толық, түпнегізгі формасында жоқ. Құран – бұл өзінің бастапқы толық
күйінде сақталған жалғыз Қасиетті Өсиет. Ол өздігінен, қазіргі кездегі сыни
трактаттардың шынайылығын талдайтын критерии ретінде қолданыла алады.
Исламдағы рұқсат етілген мен тыйым салынғандық түсініктері айқын әрі
түсінікті. Ол Аллаһтың ұлы сенімінің бөлігі болып табылады, одан аспан, жер
және таулар бас тартқан, бірақ адам қабыл алған. Бұл құдайлық сенім адамға
жердегі елшілік, жауапкершілігн жүктейді. Осыған орай, адам Аллаһ үкіміне
тартылады, ол марапатталады немесе жазаланады. Сол үшін Аллаһ адамға сана,
ерік берген, содан кейін оған Өзінің Елшілері мен Аяндарын жіберген.
Адамдар: Халал мен харам не үшін қажет? Неге мен өз еркіммен істегім
келгенді істей алмаймын? деген сұрақтар қоймауы керек. Себебі, бұл оның
таңдауы мен әрекеттерінің сыналуы болып табылады. Себебі, адам періштелер
секілді таза рухани тіршілік емес, не болмаса жануарлар секілді, инстинктқа
бағынышты тіршілік те емес. Ол солардың ортасындағы орынды алалады: ол
рухани тазалыққа қол жеткізе алады, тіпті, періштелерден де аса алады,
бірақ ол сондай–хайуан деңгейіне де тіпті төмен түсіп кетуі де мүмкін. Бір
жағынан Исламның барлық заңдарының жинағы яғни халал мен харамды
белгілейтін заңдар адам өмірінің саулығын қамтамасыз етеді. Адамдық қиындық
тудыратын ырымдар мен наным сенімдерден қорғайды, күнделікті өмір сүру
жолын жеғңілдетеді оның жанын тәнін және санасын түзеу, қоғамның барлық
табының мәселелерін шешу: байлардың және кедейлердің, басшылар мен
қызметшілердің, ерлер мен әйелдердің. Барлық адамзат өміріндегі мәселелерді
шешу олардың тегіне, нәсіліне, азаматтығына, өмір сүру жер мен жасына
қарамастан күрделі мәселелерді шешу. Бұл дін құдайлық барлық шапағатқа толы
мейірім ретінде адамзат дамуының соңғы сатысында келген дін болды. Осыған
байланысты Қасиетті Құранда Аллаһтың Пайғабары (с.ғ.с) туралы былай
делінген: Біз сені әлем үшін мейірім бол деп жібердік (Құран, 21:107)
оооПайғамбардың (с.ғ.с) өзі де айтқан екен: Мен рахымдылық сыйымын.
[Әбу–Хурайрдың айтуынша; әл–Хакиммен айтылған; әз–Захаби бұл хадисті түп
негіз деп санайды].
Халал мен харамда анықтаудағы Исламдық белгі келесі аятта берілген:
Айт: Аллаһтың өз құлдарына түсірген әшекейлеріне кім тыйым салды? Айт:
Бұл ақірет күніне ерте кезден сенгендер үшін ғана. Айт: Жаратушым менің
айуандыққа, оның ашық және жасырындарына, күнә мен зұлымдыққа, Аллаһқа
серік қосуға тыйым салған. (Құран, 7:32-33).
Халал мен харам не болып табылатынын анықтау әр кез маңызды
мәселелердің бірі болып келген, оның шешімін Ислам келгенге дейін әлем
халықтары таба алмаған, олар адасу жолында, таза емес, зияндының көпшілігін
пайдаланып, таза және адалды пайдаланбайды, адасу жолында болған. Исламдағы
халал және харамды, біз оны басқа діндер мен мәдениеттерге деген қатынасы
арқылы салыстыра отырып қарастыруымыз қажет. Бір қарағанда, Исламдағы халал
және харам мәселесі жеңіл сияқты болып көрінеді, алайда, шын мәнісінде ол
өте күрделі мәселе. Бұл мәселе аумағында қозғалаған сұрақтар, жазылған
жұмыстар жоқ деуге де болады. Оны зерттеушілер ақиқатты іздеу жолында
өздерін толығымен Аллаһ Тағалаға арнаулары керек.
Олар адасу жолында не оңға не солға кете бастаған. Оң жақтағы
шектік Үндістандағы аскеттік брахмандыққа және христиандағы монахтыққа
беттеген. Басқа ағымдар безінуге немесе тәтті тағамнан бас тартуға немесе
Аллаһ адамдарға жіберген өмірдің көптеген қуаныштарынан бас тартуға
ұрындарған. Христиандық монахтың орта ғасырларда өз кемеліне жетті, ол
кезде жақсы және таза заттардан бас атрту монахтар арасында кеңінен тарады
олардың саны мыңнан асатын, оларда тіпті, аяқ жуу күнә болатын, ал моншаға
барғандар кешірім мен өз күнәсірн мойындау керек болатын.
Сол жақ шектікке Парсыларда пайда болған маздакизома ағымын жатқызуға
болады, олар адамзаттың жалпы құндылықтарына және әрекеттерге шексіз
еркіндік жариялаған.
Ислам кезеңіне дейінгі (жахилия) арабтар күрделі адасушылықтың,
адасушылықтағылардың жарқын мысалы болып табылады.
Құран тыйым салынғанды рұқсат еткен, ал рұқсат етілгенді тыйым
салынғанды, яғни адасушылықты шешті.
Ислам қоғамға, яғни тура жолдан адасқандарға, халал мен харамды айыра
алмайтындарға келді. Солсебептен де оның алғашқы міндеттерінің бірі халал
мен харамды ажыратуға негіз болатын белгілі бір заңды ұстанымдарды орнату
болатын.
Әділеттілік ұстанымдарының негізінде барлығын өз орнына қоя отырып,
Ислам халал мен харам арасындағы тепе – теңдікті орнатты. Осылай,
мұсылмандық үммет адасқандар мен безінгендер арасынан өз орталығын тапты,
оны Аллаһ Тағала былай суреттеді: Сендер адамдар алдында үлгі болған ең
үлгілі қауым болғансыңдар (Құран, 3:110).
Исламмен бекітілген алғашқы ұстаным, оның мәні – бастапқыда, Аллаһпен
жаратылғанның барлығы адам үшін халал болады. Еш нәрсе, яғни жаратушыдан
келетін сенімді наспен нақты тыйым салынғаннан басқасының барлығы рұқсат
етіледі. Егер де нас сенімсіз болса, егер нақты дәлел болмаса рұқсат
етушілік ұстанымы қолданылады. Ислам ғалымдары негіз шығарған ол –
негізінде барлығы адал, Ол келесі аяттарға сүйенеді: Ол – сендерге
жердегінің барлығын жаратқан. (Құран, 2:29). Және ол сендерге аспандағыны
да, жердегіні бағындырды... (Құран 45:13).
Нас – Құран аятын, немесе Мұхаммед Пайғамбардың істері мен
айтқандары. Бұл Исламның екі негізгі қайнар көзі, яғни шариғаттың заңдары.
Исламда тыйым салынғандардың шеңбері көлемді емес, ал рұқсат
етілгеннің шеңбері шексіз. Харамға қатысты ашық жарияланған бірнеше
тыйымдар бар, алайда, наста айтылғандар жалпы рұқсат етілген негізге енеді
және Құдай құдіретінің шеңберінде болады. Бұл байланыста Пайғамбар (с.ғ.с)
айтқан:
Аллаһ Өз Кітабында рұқсат еткен – бұл халал, ал тыйым салған –
харам, ал айтылмай, ескерілмеген – Оның мейірімі ретінде рұқсат етілген
болып табылады. Сондықтан да, Аллаһтан Оның мейірімін қабыл етіңдер, себебі
Аллаһ еш нәрсені естен шығармайды... деп оқығаны: Құдайың сенің ұмытшақ
емес (Құран, 19:64).
Салман әл – Фарсы айтқан екен, Аллаһтың елшісінен жануар майы,
шикізат және терісі жайлы сұрағанда, ол былай жауап қайырған:
Халал – бұл Аллаһ заңды еткен, ал харам – бұл оның тыйым салғаны,
ал үндемегені – бұл Оның сендерге деген шапағаты.
Бұл хадис әл – Хакіммен айтылған және сахих ретінде сипатталған,
сонымен қатар әл – Баззармен де мысалға келтірілген.
Осылай, батыс сұрағына нақты жауап қайырмас бұрын, Пайғамбар (с.ғ.с)
халал мен харамды анықтаушы ортақ негізге жүгінген. Сондықтан, бізге Аллаһ
нені харам, нені рұқсат еткенін білу қажет. Пайғамбар (с.ғ.с) сондай – ақ
айтқан екен:
Аллаһ сендерге белгілі бір міндеттер жүктеген, ендеше оларды
ескермей қалмаңдар; Ол белгілі бір шекаралар орнатқан, ендеше одан
аспаңдар; ал Ол айтпағанды – бұл мейірім деп біліңдер, бірақ, бұл Оның
ұмытшақтығы емес, сондықтан да қайта – қайта сұрастыра бермеңдер.
Бастапқыдан рұқсат етілгендік ұстанымы заттармен не болмаса нәрселер
мен шектеліп қоймайды, Ол адам әрекетінің және мінез құлық нормаларының
барлығын қамтиды, оны біз әдет (адат) немесе адамгершілікті өзара қатынас
(муамалят) деп атаймыз. Мұнда харам мен шектеулердің болмау принципі жүзегe
асады Құран Кәрімнің маида сүресінің үшінші аятында: "Өлексені,
бауыздалмаған мал етін, шошқа етін, Алладан басқаға бағышталып бауыздалған,
буынып, құлап немесе сүзісіп өлген мал етін, жыртқыштан қалған жемтік етті
жеуге тыйым салынады. Харам етіледі. Малды жаны шықпай тұрып бауыздап
алсаңдар ғана жеуге болады... " делінген.
Халал мен харамға қатысты Ислам ұстанымдары:
1. негізінде (асл) барлығы адал;
2. рұқсат пен тыйым Аллаһтың құдіретінде;
3. халалға тыйым салу және харамды харамды рұқсат ету ширққа (сирк) тең;
4. заттарға тыйым салу олардың ластығымен және зияндылығымен байланысты;
5. халал істесең харамның қажеті жоқ;
6. харамға себеп болатынның барлығы- харам болып табылады;
7. харамды рұқсат ету харам болып табылады;
8. ізгі істер рұқсат етілмеген әрекеттерді ақтамайды;
9. сенімсіз заттардан бас тарту керек;
10. харам барлығына бірдей, еш ерекшеліксіз рұқсат етілмеген;
11. ерекше қажеттілік ережеден тыс шығуды айтады;
Асл - көпше түрі усул, мәні: түпнегіз, негіз, себеп, ұстам.
Негізінде (асл) барлығы адал. Осыған орай, мұсылмандарға тыйым
салынған тағам түрлері де бар. Бірақ, бұл салттық тамақ емес, бұл адам
денсаулығына пайдалы таза ас.
Халал ас – мұсылман ережелеріне сай, шариғат шарттарын қатаң
сақтай отырып, өндірілген өнімдер болып табылады. Бұл тамақ өнеркәсібі үшін
жаңа бағыт, халалдың маңызы өте зор. Халал стандарттарымен өндірілген азық-
түліктің сапасы жоғары болады, себебі, мұнда табиғи таза, құрамында малдың
зиянды қалдықтарының немесе басқа да адам ағзасына зиян қоспалардың болмауы
қадағаланады.
Соңғы кездері таза, халал ас мәселесін психолог-дәрігерлер де көп
қозғауда: адамның қалыптасуы, денсаулығы, мінезі –бәрі де оның қалай
тамақтанатынына және қандай азық пайданалатынына байланысты дейді.
Мысалға, халал ет өнімдерінде: мал бауыздалғанда оның бойынан
қаны түгел шығуы керек. Өлгеннен кейін сойылған малдың етінде шықпаған қан
арқылы неше түрлі ауру тудыратын микроорганизмдер қалып қоятынын ғылым
дәлелдеген. Олар жүз градуста қайнатылған етте де өлмейді. Кейбірінің тіпті
300-400 градус ыстықта да жойылмайтыны белгілі болған. Сондықтан да малды
мұсылман жолымен бауыздап, қанын түгел ағызудың маңызы зор. Адам ағзасына
зиянды болғандықтан шығар, Ислам оларды жеуге тыйым салған.
Медициналық тұрғыдан, жоғарыда аталып кеткен тыйым салынған ет
өнімдерінің зиян жақтарын атап айтсақ:
- өлексе, мұны ислам былай талдайды: ең алдымен таза ақыл-ес
өлекседен жеркенеді, оны лас әрі арам деп санайды. Ақылды адамдар
өлексені пайдалануды "адам ақылына сыйымсыз құбылыс" деп санайды.
Екіншіден, өз өлімімен өлген жануар, алдын ала немесе кездейсоқ,
тіпті улы өсімдік жеп өліп қалуы да мүмкін;
- қан, есті адам көк бауырдан жеркенеді, себебі ол таза емес.Ол
өлексе секілді көптеген аурудың көзі болуы мүмкін;
- шошқа еті, қазіргі медециналық дәлелдеулерде, шошқа еті адам үшін
зиян екені анықталды. Тыйым салудың медециналық аспектілері: ең
алдымен бұл өз денсаулығыңның қамы. Өйткені шошқа барлық жуынды-
шайындыны және қалдықтарды жейді, бұл зиянды микробтар мен
паразиттердің таралуына әкеледі. Ал оның етін асқа пайдалану
көптеген қауіпті ауруларды тудырады. Болжамдар бойынша,
трихинелез ауруы – шошқаның денесінде болатын трихина құртынан
пайда болған. Заманауи медецинада бұл ауруға қарсы тиімді емдік
дәрі-дәрмек әлі жоқ. Қасиетті Жазбалардағы адам денсаулығына және
оны қорғауға байланысты ұйғарымдар көпжылдық тәжирбелер бойынша,
сондай-ақ ғылыми фактілер бойынша дәлелденуде;интер
- бауыздалмаған мал еті, буындырып немесе тоқпен өлтірілген мал
еті, яғни қаны денесінен шықпаған мал етінің құрамында түрлі
микробтар болуы мүмкін, ол өз алдына адам ағзасына өте зиянды.
Ислам ережелеріне сәйкес, үй жануарларының және құстардың етін –ірі
қара мал, ешкі, қой, түйе, жылқы, үндік, қаз, тауық, үйрек, т.с.с. (яғни,
халал болып табылатындар) жеуге болады. Алайда, үй жануарларының ішінде:
ит, мысық, есек, қашыр етін жеуге тыйым салынған (яғни, харам болып
табылатындар).
Теңіз өлексесі рұқсат етілген болып табылады. Судағының барлығы,
тіпті өлексе де рұқсат етілген болып табылады. Тіпті өлексе ит немесе
шошқаға ұқсас болып келсе де, оған тыйым салынбайды.
Ал қолтырауынға келетін болсақ, онда ғалымдар оны жеуге тыйым
салады, себебі бұл хайуан суда да, құрлықта да өмір сүреді. Тафсір Ибн
Қасір 31197.
Сондай-ақ Аллаһтың елшісі айтқан екен:Бізге өлексенің және қанның
екі түрін жеуге рұқсат етілген. Өлексеге келсек, бұл балық пен шегіртке, ал
қанға келетін болсақ, бұл бауыр және көк бауыр. Сахихуль-жами 210 қар.
Сондай-ақ қажетті жолмен бауыздалған малдың бойындағы қалып қойған
қан да рұқсат етілген болып табылады. Сахих фикху - Сунна 21338.
Сырдың кез келген түрінің рұқсат етілгендігі туралы айтып өтсек.
Ғалымдар сырды жеуге қатысты көзқарастарында екі ойлы болды, себебі сырды
даярлауда оған мәйектің (инфаха), яғни жануарлардың асқазанынан алынатын
ферменттің қосылатыны мәлім. Біреулердің айтуынша, бұл көпшілігіне қатысты,
сырдың тек мұсылмандармен немесе қасиетті жазба адамдарымен даярланғанын
жеуге болады дейді, өйткені басқа біреулермен бауыздалған мал еті өлексе
болып табылады, деген. Екіншілердің айтуынша, яғн Әбу Ханиф пен кейбір
ханбаметтердің айтуы бойынша, тіпті көпқұдайлылыққа сенетіндермен жасалған
сырды да жеуге болады, себебі өлексенің мәйегі мен сүті таза емес болып
саналмайды (нажаса)2. Бұл көзқарас еңдұрысы болып табылады, себебі ол
Аллаһтың елшілерінің әрекеттері мен сөздеріне сүйінеді.
әл-Бахру-Рраикъ 1112, Ахкамуль-Къуран 1168.
Сондай-ақ сүйек, мүйіз, тырнақ, құс қауырсыны және өлексе терісі
наджаса болып табылмайды. Ал, ет, қан және өлексе терісі болса, олар нажаса
болып табылады. Алайда, өлекесенің, тіпті шошқа терісі, иленгеннен кейін
таза болып саналады, деген пайғамбарымыз.
Жыртқышқа жататынның барлығын жеуге болмайды.
Әбу-Хураир (с.ғ.с.) айтқан, пайғамбарымыздың айтуынша: Азу тісі бар
барлық жыртқыш аңдардың етін жеуге тыйым салынған Муслим 1933.
Мұнда негізінен арыстан, жолбарыс, қасқыр, түлкі, аю, т.с.с. аңдарды
меңзейді. Бұларға сондай-ақ піл де жатады. Ахмед Имамның айтуынша: Піл
мұсылмандардың асы болып саналмайды. Ахмад-ззбаих 139 қар.
Бұл жерден біз, Ислам заңдарының көзқарастар мен болжамдарға
негізделмейтінін, бірақ қасиетті мәтіндер мен Сүннетке негізделетінін
білеміз.
Жыртқыш құстар.
Ибн Ғаббас (ғ.с.) айтқан: Аллаһтың елшісі кез келген хайуанды жеуге
тыйым салған, яғни жыртқыш аңдарды мен құстарды Муслим 1934.
Мұнда бүркіт, лашын, қаршыға, т.с.с. жатқызуға болады.
Халал ет өнімінің артықшылығын нақты көрсететін бірнеше фактілер бар.
Мұсылман қағидалары бойынша сойылған мал еті адам ағзасы үшін өте пайдалы,
себебі мұсылман салтымен мал сою - белгілі ережелерді сақтай отырып,
тәртіппен орындалатын тұтас процедура.
Біріншіден, дұға оқылады, одан кейін малдың бойындағы қанын ағызып,
тазарту үшін күре тамыр кесіледі. Сол себептен де еттің дәмі нәзік, жағымды
болып келеді.
Екіншіден, халал өнімін өндіруде зауыттың өзінде белгілі техникалық
тәртіптер сақталады. Мысалға, шұжықтарды өндіру кезінде, мұздатылған емес,
тек ғана салқындатылған ет қосылады, ол шұжық дәмінің таңдаулы болуына
септеседі.
Үшіншіден, халал ет өнімін өндіруде пайдаланатын мал еті экологиялық
таза жеммен өсіріледі және кез келген гормоналды қоспаларды қосуға тыйым
салынады.
Төртіншіден, халал өнімді өндірудегі Тұтас процесс, даярлаудан
дүкендерге тасымалдауға дейін басқа өнімнен бөлек жасалады.
Мал еті адал болу үшін қажет шарттар келесідей. Жеуге рұқсат етілген
ет түрі екіге бөлінеді: біріншісі - бұл ешқандай шартсыз рұқсат етілген,
яғни айтылып кеткен, теңізде өмір сүретіннің барлығы. Екіншісі-бұл белгілі
бір шарттардан кейін, шариғат талаптарына сай бауыздалған, сойылған мал
еті. Бұл кім және қалай сойылғанына қатысты талап.
Кез келген жануар немесе мал (теңіз өлексесінен басқа) негізі –
оның шариғат бойынша сойылмаса, жеуге жарамсыз екендігінде.
Бірінші шарт: малды союшы мұсылман, христиан немесе иудей болуы қажет.
Аллаһ Тағала айтқан: (әл-Маида 5:5)
Христиндармен және иудейлермен сойылған мал етін жеуге мұсылмандардың
барлығы бір ауыздан келіскен, иджмаға имам Ибн әл-Мунзир, хафиз Ибн Әбдул-
Барр және Ибн Къудама имам көрсеткен, ал қарсы болғандар тек харижиттер
ғана.
Көпшілігінде әйел (христиан, мұсылман, иудей әйелімен) сойған мал етін
жеуге болмайды деген ой қалыптасқан. Алайда, бұл олай емес. Қағб ибн Мәлік
(ғ.с.) айтқан: Бірде әйел тастың көмегімен қой сойыпты, және ол жайлы
пайғамбардан сұраған екен, пайғамбар оған оны же деп бұйырыпты әл-Бухари
5504.
Бұл хадисте әйел адамға мал союды рұқсат етілгеннің дәлелін көруге
болады. Сонымен қатар, дінге сенбеушілер мен көпқұдайлылыққа табынушылармен
сойылған мал етін жеуге рұқсат етілмегені жайлы.
Христиандар және иудейлер сойған мал етін олардың басқа сенімде
екеніне қарамастан неге жеуге болады?
Қасиетті мәтін (йудей мен христиан) адамдарының басқа теріс
сенімдегілерден айырмашылығы, олар өздеріне жіберген пайғамбарларды
мойындайды және олардың құдайлық жазбаларын да мойындайды: Тәурат пен
Інжілді. Алайда, нәтижесінде олар бұл мәтіндерді және пайғамбарлар ілімін
бұрмалаған. Тура ақиқат жолынан адасқан. Ал басқа көп құдайға табынушыларға
келсек, олар пайғамбарларға мүлдем сенбеген. Оларға Қасиетті Жазба
берілмеген. Дәл сол себептен де Аллаһ Тағала Қасиетті Жазбаның ақылды
(парасатты) әйелдеріне үйленуге және олармен сойылған мал етін жеуге рұқсат
еткен.
Екінші шарт: ақыл естен адаспау. Малды союшының санасы таза, есінен
адаспаған немесе масайған болмауы керек, өйткені ол не үшін сойғанын және
қандай сөздерді айту қажеттігін білмеу керек.
әл-Мугъни 8851№
Үшінші шарт: малды ек Аллаһ Тағалаға бағыштап сою. Аллаһ Тағала
айтқан: Айт:Ақиқатында, менің дұғаларым жне менің құрбандық шалуым, менің
өмірім және өлімім – Аллаһ Тағала үшін, әлемнің Тәңірі және оның серігі
жоқ. (әл-Анғамъ:162-163).
Сонымен қатар, малды бұрын сонды басқа сенім пұттары болған, не
болмаса солардың дұғасы оқылған жерге союға болмайды.
Төртінші шарт: малды союдың алдында Аллаһтың атын атап бауыздыу
қажет. Кейбір ғалымдар мұны міндетті деп, ал кейбірі қажетіне қарай деп
санаған.
Бесінші шарт: кеңірдек пен өңештің екі тамақ артерияларын кесіп,
қанын шығару. Қанын шығару міндетті шарт болып табылады. Немесе оның харам
етіледі.
Уакъиз – бұл таяқпен, таспен не болмаса өткірлігі жоқ затпен
өлтіруге дейін соғу. Бұны жеу харам.
Қанды кез келген өткір затпен шығаруға болады, бірақ ол
шариғатпен тыйым салынғаннан өзге зат болуы қажет.
Бұл шарттардың сақталуы өз алдына, мұсылмандарға да пайдалы.
Ислам ережелеріне сай өндірілетін азық-түлік көлемінің ұлғаюын қуанышты
жағдай, бұл біздің өмірімізді жеңілдетпек.
Әлемдік бірлестікте, кейінгі кездері пайдалы әрі қауіпсіз
тамаққа үлкен назар аударылуда. Көпшілік өзі тұтынып жүрген азық-түліктің
сапасына, құрамына үлкен мән беруде.Бұл жағдайда Халал өнімдеріне көп көңіл
бөлінуде, яғни бұл –табиғи жолмен өндірілген таза тағамдарға деген
сұраныстың артуын білдіреді. Әлем бойынша, азық-түлік нарығы өте бай
болғандықтан, өз өніміңе жаңа орын табу өте қиын. Ал, мұсылмандық азық-
түлік нарығы тек бастама жолда ғана. Негізінде, Халал өнім өндірісіндегі ең
үздік үлгідегі стандарт –Малайзия стандарты болып табылады. Малайзия –
Халал өнімдер (өндіру, даярлау және сақтау) үшін MS1500:2004 стандартын
ресми түрде қабылдаған, халықаралық халал стандартын бірінші болып шығарған
мемлекет. Бұл мемлекетте 90-95 пайыз өнім халал стандарты бойынша шығады.
Малайзияда халал бизнес пен сауда сфераларында кең тарап, таза діни маңызын
жоғалтқан. Ол жалпы сапа кепілдігінің сиволына және өмір сүру образына
айналуда. Малайзияның билік жүйесі бұл саланы толығымен қолдайды. Бүгінде
әлемде Total Global Halal industries деген жүйе бар. Ол Дүниежүзілік
Сауда ұйымына (ДСҰ) кіреді. Бұл ұйымның жұмысын жолға қойып, ұйымдастырып,
жатқан ел –Малайзия. Қазір бұл стандартты жеті мемлекет енгізді.
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту технологиясы
Негізгі халал стандартын енгізу мәселесі 2004 жылдың қараша айынан
бастап қолға алынған. Халал стандартын енгізу үшін біраз зерттеулер
жүргізілген. Елімізге сай стандартты іздеу жұмыстары басталған. Марат
Сарсенбаевтың айтуынша: Ислам мінбәрі атты Ресей газетінде Татарстанда
халал стандарты комитеті құрылды деген ақпарат шыққан. Бұл мақала
еліміздегі комитеттің құрылуына үлкен қозғау салып, бұл мәселені ҚМДБ – ның
төрағасы, Бас муфти Әбдісаттар қажы Дербісәліге ұсынылған, ол кісі бұл
жайтты құптап, онымен тікелей шұғылдануды тапсырған. Кейін бұл мәселені Ақ
орда қозғалысының төрағасы, генерал бауырымыз Қайрат Сатыбалдыға айтылған,
және бұл бастаманы барынша қолдаған. Алдыда халал стандарты енгізілген
елдерге барып, олардың тәжірибе мәселесін үйрену мәселесі тұрды. Сөйтіп,
Мәскеуге барып, ондағы Ресейдің Еуропа бөлігінің муфтиі Равиль Ғайнуддинмен
кездесу өткен. Сол жерде халал стандартының комитеті бар екен. Сол
комитеттің төрағасымен кездесіп, тәжірибесімен танысу болған. Мәскеу
облысында 26 кәсіпорын халал стандарты бойынша тіркелген. 300 жылдық тарихы
бар Миханин ет комбинаты арнайы цех ашыпты. Халал мәселесіне қатысты
тәжірибе жинапты. Олар тек қана халал ержесін жасап, бекіткен екен.
Татарстанда бұл мәселеде бір қадам ары кетіпті. Олар да ереже жасап, оған
сәйкес мемлекеттік стандарттың аймақтық бөлімшелерінен келісім алып, бас
ветиринарға қол қойғызған. Халал стандарты бойынша ет өнімдерін, шұжық,
тұшпара шығару кәсіпорындарымен қатар, мейрамхана, кафе, дүкендер де жұмыс
істеуде. Татарстан Республикасының Мұсылмандар Діни Басқармасында (ТР МДБ)
Халал стандарты бойынша Комитет жұмыс істейді. Бұл мемлекетте шариғат
заңдарына сай өндірілетін азық-түлік өндірісінің ұйымдастырылу тәртібі
туралы Ереже бекітілген. Бұл Ережелерде Халал азық-түлік өндірісінде
пайдаланылатын шикізатқа, қызметкерлер құрамына, арнаулы жұмыс киіміне,
өндіріс көліктеріне, құралдарға, орауыштарға және таңбаларға, сондай-ақ
өнімнің Ислам тәртіптеріне сәйкестігін білдіретін куәліктің реттілігіне
қойылатын талаптар бар. Осы бекітілген Ережелердің негізінде ТР МДБ-сындағы
Халал стандарт Комитетімен және ТР Мемлекеттік стандартымен барлық
сауда кәсіпкерлеріне және қоғамдық тамақтандыру мекемелеріне, мұсылмандар
үшін ет өнімдерін тасымалдайтын кәсіпкерлерге, өз өнімдерінің Ислам
ережелеріне сәйкестігін және халалдығын құптап, куәлік алулары ұсынылды.
Бұл куәлікпен, кәсіпкер Халал логотипімен шығарылатын өнімді таңбалау
құқығына ие болады. Туркия тәжірибесімен де таныстық. Онда құрбандық
шалудан өзге стандарт байқалмады. Тіпті онда мұнан басқа халал мәселесін
түбегейлі шешу алға қойылмаған ба деген ой туындады. Сауд Арабиясында
тамақтың барлығы да халал: бірақ оның стандарттық жүйесін ешкім түсіндіріп
бере алмады. Онсыз да бәрі адалдық негізінде жұмыс істейтіндіктен,
ешқандай да стандарт керегі жоқ шығар деген ой түйдік. Тәжірибенің бәрін
жинағасын, халал стандартының қазақстандық үлгісі шыға келді. Бүгінгі
таңда Жалпы ереже де бекітіп, 2006 жылдың басынан өз күшіне енді.
Қазақстанның халал индустриясы өз тәжірибесін жетілдіру мақсатында-
Мәскеуден, Тататрстаннан, Түркиядан, Сауд Арабиясынан, Малайзиядан халал
индустриясының технологиясы жайлы ақпараттар алған. Бұл саладағы ізденіс
жұмыстарын жүргізу барысында халал индустрия, тіпті Бразилияда дамығаны да
анықталды. Бұл дегегніміз, халалдың тек мүсылмандарға ғана тән еместігін
білдіреді. Ал осы факт біздің еліміздегі халал стандартының тек өндіріске
ғана емес, оның шикізатына, жасалуына, сатылуына, т.с.с. процесстердің
барлығына бақылау жүргізе бастауына түрткі болды. Мысалыға, талаптар малдың
сойылуына, оның етін даярлаушы қызметкерлерге, олардың жұмыс киіміне,
өнімнің қандай орында, қандай құралдармен даярлануына, қандай қаптамамен
қалай таңбаланатынына дейін, тіпті оның қандай сөреде, кіммен сатылатынына
дейін бақылау жүргізіледі. Яғни, бұл сапасыз өнімнің болмауына өз ықпалын
тигізеді. Себебі, бұл сатылы процесстің бір істен ауытқуы өнімді харам етуі
әбден мүмкін. Мысалыға, халал-шұжық, харам болып саналатын шұжықтардың
немесе өнімдердің жанына қойылмауы керек. Ал, егер тіпті мүндай жайт болған
жағдайда, сатушы ол өнімді сатар алдында жуып сатуы қажет.
Халал өнім – адам ағзасына ем болатын дәрмек десе де болады. Себебі,
оның тазалығы адам ағзасына еш зиянын әкелмейді. Ал, харам болып
табылатын доңыз етіне ғылым да тыйым салады.
Сендерге өлексе қан және дрңыз етін жеуге тыйым салынады (Құран 5:3)
Доңыз етіне неге тыйым салынады? Бұл мәселені шешу үшін басқа
мәселелер сияқты адам санасына сыйымсыз бір жауап бар – ақиқатын білу
керек. Ал ақиқатты білудің жолы біреу – Аллаһқа құлшылық ету. Ислам жолын
ұстанушылар шошқа етіне тыйым салынғандығы туралы жақсы біледі, және оны
тамаққа мүлдем қолданбайды. Ал, оны дәмді әрі денсаулыққа пайдалы деп
санаушылар және доңыз етінің тоңазтқыш болмаған жағдайда жақсы
сақталатындығы туралы айтатындар ең алдымен оның зияндылығымен неге тыйым
салынғандығын терең түсінуге тырыспайды. Мұны ұғынудың ең жақсы жолы ғылыми
және танымдық әдебиеттерде оныңзияндығы жайлы мәліметтер жазу. Кейбір
тарихи мәліметтерге сүйенсек доңыз адам өміріндегі беделді орынға ие болған
кездерде болған үй шошқасының тұқымы жабайы қабан болып келеді. Доңызды
бағудың тағы бір тиімді жағы ол кез – келген нәрсені жейді, тіпті емен
жаңғағын, дәнді дақылдарды, жеміс – жидектерді, саңырауқұлақтарды, жабайы
өсімдіктер жемісін, құрт – құмырсқаларды, бақаларды, кішкентай
кеміргіштерді, құстардың жұмыртқаларын, т.с.с. Ежелде Қытайда және Египетте
доңызды қасиетті жануар деп санаған. Бұл елдерде доңыз бақыт пен молшылық
белгісі болып саналған. Фараондар мен императорлар сарайларында арнайы
доңыз бағушы қызметі тағайындалған, доңыз етін тек діни және мемлекеттік
мерекелерде ғана жеуге рұқсат етілген. Рим империясында доңызетінің дәмін
жақсарту үшін оларды шарапқа тойдырған тек содан кейін жеуге пайдаланған.
Папуас тайпаларында әйелдер торайларды кеуде сүтімен емізген кездері де
болған. Олар жанұя мүшелері болып саналған және әрбір доңызға ат берілген
олар мен сөйлесіп отырған. Егер доңыз ауырып не болмаса зақым шегіп қалса
папуастар оны емдеуге бар күштерін жұмылдырған. Тіпті папуастардың өздері
ішетін тамақты доңыздарға да беріп отырған. Осындай және осыған ұқсас адам
мен доңызьарасындағы өзара қарым – қатынастар кейбір өркениетті
халықтарда әлі күнге дейін кездеседі. Алайда мұндай жақсы қатынастар
адамдардың доңыз етін тағамға пайдаланып, одан түрлі ауруларға шалдыға
бастауынан бұзыла бастады. Тіпті кейбір ауруларға ем болмай арты қайғыға
ұласып жатқан оқиғалар да болды.
Жаратушының доңыз етін пайдалануға тыйым салуы негізсіз емес.
өкінішке орай адамдар ақиқат мәнін дер кезінде түсіне қойған жоқ бүгінгі
күні доңыз етінің зияндығын дәлелдейтін ғылыми мәліметтер бар. Олардың
кейбіреуін мысалға келтіреміз. Ғалымдардың көптеген зерттеулерінде доңыз
етін пайдаланудың нәтижесінде, адамның трихинилез ауруына шалдығу қаупі бар
екенін көрсетті. Бұл ауруды қоздырушы трихинелла – болып табылады.
Халал өнімнің сапалы болуы үшін оны өндіруші, өз ісінің білікті
мамандары болуы қажет. Бұл салада халал индустриясына қажет мамандар, олар:
мал дәрігерлері, зоотехниктер, технологтар, сарапшы-аудиторлар. Сонымен
қатар, бақылау мен сараптау мекемелерін ашу қажет. Арнайы мектептер мен
институттарды ұйымдастыру жоспарлары жүзеге асырылуы қажет. Институттар мен
мектептер кең профильді және шағын профильді мамандарды даярлау қажет.
Тіпті орта мектептер мен балабақшалар халал болулары қажет. Халалды
мұсымандар үшін рұқсат етілген деп қана емес, әрбір адамның денсаулығына
қажет сау тамақтану жүйесі ретінде белсенді дамытып, бағыттау керек. Адам
табиғатынан кертартпа болып келеді, оны көніктірудің өзі, сөзбен және іс
жүзінде үлкен өнер. Алайда, халал өнімді басқа дінді ұстанушылар да
тұтынуда.
АҚШ тәжірибесі бойынша, Америкада малды токпен өлтіретіні мәлім
болды. Бірақ, олар малдың қанын өлгенге дейін ағызып жібереді. Ал өлгенге
дейін бауыздалған мал адал болып табылады. Соңғы кездері шет елдерде малды
бауыздау әдістерін қолдануды үйренді. Алайда, ол мұсылмандық әдістерден
өзгешелеу болып табылады. Олар кеңірдектегі күре тамырды кеседі де, басқа
үлкен тамырға қондырғы орнатады (қанды үрлеп шығаратын) екен. Негізінде,
бұл да қаннан тазарту болып табылады. Бірақ, басқа тәсілмен. Күндердің
күнінде, олар да мұсылмандар пайдаланатын тәсілге жүгінер деген болжам бар.
Яғни, қан тамырларын дұрыс кесу жолдары. Сол кезде ғана қан өздігінен ағып
шығады.
Сойылған мал еті үш жағдайда болады:
Бірінішісі: бұл мал дұрыс сойылғанын білеміз. Ол кезде етті жеуе
рұқсат етіледі.
Екіншісі: біз бұл малдың дұрыс сойылмағанын білеміз, яғни оның харам
болып табылатынын ескереміз. Оған рұқсат жоқ..
Үшіншісі: біз бұл мал етінің дұрыс сойылған не сойылмағанын білмей,
күмәнданамыз. Мұндай жағдайда ет рұқсат етілген болып табылады. Және біз
малдың қалай және қандай жолмен сойылғанын сұрап, білуге міндетті емеспіз.
Егер де адам мұндай жағдайларда құдай құдыретінен қорқып, кафелерден
тамқтанбаса, немесе керісінше, кафелерден тамақтанса да, оған күнә
артылмайды. Ал жеміс-жидекке, көкөніске келетін болсақ, оларға тыйым
салынбаған. Алайда, діннен безгендер мен құдайға табынбайтындардың ыдысынан
тамақ жеу харам болады. Сол себептен де, оларды жуып, содан кейін ғана
қолдану қажет. Ал егер мұсылман-тұтынушы балық, тауық немесе басқа да етті
тамаққа қолдаңғысы келсе, бірақ оның қалай сойылғанын білмесе, бұл рұқсат
етілген болып табылады. Ал егер оны токпен, ұрумен өлтіргені мәлім болса,
ол харам болып табылады. Егер де ет өнімі Қасиетті Жазба адамдарынан өзге
адам компанияларында даярланып, шығатын болсақ, ол харам етіледі.
Жоғарыда айтылғадардың барлығынан қорыта келгенде:
1. Құран мен Сүннетте харам етілмегеннің барлығын қодану, жеуге тыйым
салынбаған!
2. Алайда мал еті алғашында харам болады. Ал олар шариғат заңдарына
сәйкес сойылған кезден баста оны жеуге рұқсат етіледі.
3. Егер малды сойған адам мұсылман, христиан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Работа состоит из 52 страниц. Список литературы включает 23
наименований.
Цели исследования:
Осуществление анализа проблем особенностей халал-индустрии в
Казахстане. В первой главе исследовательской работы дано определение
понятиям халал и харам. Рассматривались особенности халал-индустрии в
мусульманских странах. Во второй главе большое предпочтение уделялось
проблемам развития халал "технологии" в мировом рынке. А также,
формированию халал идеологии в нашей стране. Постановка этих целей
предопределила соответственно задачи исследования:
1. Исследовать смысл соблюдения разрешенного и запретного в исламе.
2. Проанализировать состояние халал-индустрии в Казахстане.
3. Изучить зарубежный опыт в этом секторе и сопоставить его с опытом
Казахстана.
4. Определить и понять роль халал-стандарт комитета в развитии халал
индустрии в нашей стране.
5. По анализам исследовании показать пользу пользования дозволеннной пищи
в Исламе.
Объектом исследования являются проблемы формирования и развития халал-
индустрии в Казахстане. А это на сегодняшний день одна из немаловажных
проблем в нашей республике.
Предметом исследования является роль и смысл создания . Теоретическую
и методологическую базу работы составили методы сравнительного и
сопоставительного анализа.
Структура работы: работа состоит из введения, двух глав, заключения и
списка использованной литературы.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия ғылымдары және дінтану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХАЛАЛ ИНДУСТРИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕСІ
тақырыбы
Орындаған ___________________________________ ______Уатханқызы. Л.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші
Философия ғылымдары
және дінтану кафедрасы ______________________________Құрма налиева. А. Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ ____Шубаева. Ұ. К
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Философия ғылымдары
және дінтану кафедрасының
меңгерушісі, философ.ғ.д.,
профессор__________________________ ___________________ Байтенова. Н. Ж.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. Исламдағы халал-харам антитезасы
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі ... ... ... ...6
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту
технологиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ ТАРАУ. Қазақстан Республикасындағы халал өнімдер индустриясы
2.1 Халал индустриясын қалыптастырудағы халал – стандарт комитетінің
орны
2.2 Халал индустриясы мұсылмандық мәдениетті қалыптастыру көзі
ретінде
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы Халал индустриясын қалыптастыру
мәселесін шешудегі, алғашқы атқарылуы тиiс міндеттердің бірі тамақ
өнеркәсібін сапамен және қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жүйесін
қалыптастыру, жүзеге асыру болып табылады. Бұл салаға басымдьқ берiлуiнiң
басты себебi, Республиканың салауаттылығы мен экономикасы дамыған елге
айналуға көмек болар ұрпақты тәрбилеуде жатыр.
Бүгiнгi таңдағы ұлтымыздың амандығы мен саулығына кепілдік бола алатын
мәселелердің бірі – индустрия саласындағы өнім сапасын басқарудың жаңа
моделін құру болып отыр. Және халықтың санасын қалыптастыру мақсатында,
Республикамызда жаңа идеологияны дамыту концепциясына, яғни халал
идеологиясына көп көңіл бөлінуде, оның орны мен рөлiне баса назар
аударылуда.
Ертеңгі күні еліміздің әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті,
экономикалық жағынан дамыған, өркениет көшінен өзіндік орын алуға елеулі
үлес қосатын қоғамның негізгі күші – мемлекет азаматтарын халал
стандарттағы өніммен қамтамасыз ету. Еліміздің болашағы болып, ұлтымыздың
гүлденіп, мемлекетіміздің қарқыны да ілгері дамуына үлес қосатын
мақсаттарды қолдаудың маңызы өте зор.
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде халал индустриясын қалыптастыру
жүйесіндегі халал стандартын енгізу мен жетілдіру мәселелерін көтеру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі кезде тамақ индустриясының
өзекті проблемасы ретінде қаралып келе жатқан мәселесі, адал өнім. Бітіру
жұмысының мақсаты – халал–индустрия саласындағы мәселелерді анықтап көрсету
және олардың практикалық шешімін ұсыну. Бүгінгі таңдағы бұл салада
атқарылып жатқан жұмыстарға сараптамалық баға беру.
Диплом жұмысының әдістемелік негіздері: Зерттеу материалдары ретінде
Халиф Алтайдың Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Таңдаулы
хадистер аудармасы, Інжіл (орысша нұсқа), Қазақстан Діни Басқармасы 1001
Хадис деректерін пайдаландым. Бітіру жұмысы барысында осы саладағы
қазақстандық авторлар Н.Қазыбеков, Н.О.Өсеров. Ө.Қ.Қопабаев, Н.Өсерұлы
сынды материалдары пайдаланылды. Мерзімді басылымдардан Наш Мир, Ислам
және өркениет, т.б. жарияланған материалдар алынды.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Берілген жұмыстың құрылымы төменгідей:
Кіріспе, 2 тараудан тұратын негізгі бөлім, қорытынды, глоссарий және
пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Бірінші тарауда Исламдағы халал және
харам түсініктері жайлы және мұсылман елдеріндегі және шет елдердегі
халал индустриясының өндіріс секторының ерекшеліктері мен тәжірибесі
қарастырылды. Екінші тарауда Қазақстан Республикасындағы халал өнімдер
индустриясы мен халал стандарт комитетінің мәселелері мен олардың
перспективалары қарастырылды. Әлемдік деңгейдегі халал өнімдерді өндіру
технологиясын дамытудың бірнеше шешімдері ұсынылды.
І ТАРАУ. Исламдағы халал-харам антитезасы
1.1 Мұсылман елдеріндегі халал индустриясының бірегейлігі
Исламдағы рұқсат етілген (халал) және тыйым салынған (харам) туралы
түсініктер діннің негізін құраушы мәселелердің бірі болып саналады. Халал
және харам түсінігі Құран мен пайғамбар (с.ғ.с.) Сүннетінде жиі
кездеседі. Халал сөзі үш әріпті түбірден құралған, яғни халля –бұл араб
тілінен аударғанда босату; шешу; рұқсат беру; рұқсат деп санау деген
мағынаға ие. Мұсылмандық заңдар жинағы бойынша халал – бұл тыйым
салынбаған, соған қатысты шектелмеген және Аллаһ істеуге рұқсат еткен деп
талданады.ооо
Ал, харам сөзі де үш әріптен құралған түбір етістік, харама – бұл
арылу; бас тарту; тыйым салу; аластап қуу деген мағына береді.
Мұсылмандық заңнамаларда, харам – бұл Жаратушымен тыйым салынған, және
соған сәйкес әрекеттердің мұсылмандық құқық тарапынан рұқсат етілмейтіндігі
болады. Ал, бұл құқық шеңберінен шыққандарды өлімнен кейін ауыр жаза
күтеді, ал тірі кезінде Шариғат заңдары бойынша жазаланады. Ғибадаттың
(ғибадат – адамның Құдаймен тілдесуі) негізі – тыйым салу болып саналады.
Мұндағы, ғибадат ету жолдарының кейбір түрлерін жартылай немесе толығымен
алып тастау, не болмаса қайта енгізу. Мысалға, қанша қаласақ та біз өзіміз
үшін намаздың алтыншы уақытын қоса алмаймыз, не болмаса, Рамазан айындағы
ораза уақытын екі айға ұзарта алмаймыз. Сонымен де, мысал ретінде, зекет
мөлшерін қысқарта алмаймыз, қой орнына тауық союды енгізе алмаймыз. Бұл
дегеніміз, ғибадат бөлімінде біз барлық шарттарды өз ретімен міндетті түрде
орындауымыз қажет дегенді білдіреді. Мумалятқа (адамдар арасындағы қатынас)
келетін болсақ, экономика мен индустрия, киім өндірісінде бұл заттардың
негізі Құранда және пайғамбар (с.ғ.с.) хадистерінде тыйым салынғаннан
басқаның барлығы рұқсат делінген. Ол сендерге жердегінің барлығын
Жаратушы(Құран, 2:29)оооо
Исламда халал нәрселер тізімі жоқ, себебі харам саны ғана бірқатар,
ал халал ол Аллаһтың шапағатымен рұқсат етілгеннің барлығы болып саналады.
Әрбір халықта, әрбір дінде өз тыйымдары болады. Ал, ислам діні халал
мен харамға келгенде сәл өзгешелеу. Мұнда тыйым мен рұқсат – Аллаһтың бір
өзінен болмақ. Бұл шарттарды сақтамау, Жаратушыға қарсы шығу болып
табылады. Жерге Тәубе сүресінің 31-ші аяты түскен кезде: (Иудейлер және
христиандар) Аллаһтан өзгеге құлшылық етіп, оларды құдай деп
санаған...оооо
Қазіргі Исламды зерттеушілердің көпшілігі екі топқа бөлінеді.
Бірінші топтың принциптері батыс өркениетінің ықпалына икемделген.
Олар пұтты құрмет тұтып, оған табынып, құрбан шалады. Олар батыс
ұстанымдары мен дәстүрлерін қолданады. Егер исламның қандай да бір
аспектісі бұл ұстанымдар мен дәстүрлерге сәйкес келсе, онда олар оны
мадақтап, дәріптейді, ал егер қайшы болса, онда өздері пір тұтатын дәстүрге
икемдеп, Исламды батыс өркениетінің дәстүрі мен философиясына бағындыруға
тырысады. Мұны олардың Исламдағы харам нәрселерге жол беруінен: пұтқа
табыну, лоторея, пайыз, заңсыз неке, ер адамдардың алтын тақпауы мен жібек
киім кимеуі туралы тұжырымдарынан көре аламыз. Олардың сөздерінен Исламда
ажырасуға, көп некелікке рұқсат етілген дегенді естуіміз мүмкін, өз
көзқарастары бойынша, Батыста рұқсат етілген –бұл халал, ал тыйым салынған
–бұл харам болып табылады. Бұл топқа жататындар, Ислам –бұл Аллаһтың сөзі
екенін, Оның сөзі барлығынан жоғары, құнды, екенін естен шығараған. Біз
Исламды емес, Ислам бізді икемдеуі керек. Адамдардың құдайы адамдарға қалай
бағынады, және Жаратушы жаратқандардың іске аспайтын тілектерін қалай
орындайды? Егер де ақиқат солардың қызығушылықтарына ерсе, онда аспан, жер
және сол жердегілер күңіренер еді (Құран 23:61) Иә, Біз оларға
ескертулермен келетінбіз, бірақ олар өздеріне жасалған ескетулерден бас
тартатын. Құранның барлық басылымдарына сәйкес келтірілген. Жалғыз
ерекшелік – бұл бесінші сүре. Әл – Маида сүресі, Юсуф Алидің
аудармаларында және басқа да аудармашылардың жұмыстарында аяттардың
нөмірленуі сәл өзгешелеу. Бұл сүреден келтірілген аяттар кездесетін
жерлерде, алдымен нөмір саны беріледі.
Айт: Сендердің жанашыр достарыңның арасында ақиқатқа жетелейтіндер
бар ма? Айт: Аллаһ ақиқатқа жол көрсетеді. Ақиқатқа жетелеушінің артынан
ертіп жүруге құқығы жоғары ма, әлде өзі ертпей, оны ертіп жүруі керек
ететін адамның құқығы жоғары ма? Сендерге не болған, сендер қалай
ойлайсыңдар? (Құран 10:35).ооо
Екінші топта – құранның аяттары мен сүрелердің нөмірленуі, халал мен
харам туралы мәселелерге қатысты ережелер өзгеріссіз көзқараста қалды, олар
мәтін мен кітапта жазылғандарға сөзссіз сеніп, оны Ислам деп санады. Олар
өз ойларынан бір қадам да артқа қайтпайды, тіпті оппоненттердің
аргументтерімен өз көзқарастарын салыстыруға да бармайды. Егер де, олардың
біреуінен әуен, ән салу, шахмат, әйел білімі, әйелдердің бетін, қолын ашып
жүруі, т.с.с. сұраса, ондағы бірінші сөз харам болады. Бұл топ біздің ата
– бабаларымыздың мінез-құлық мәдениетін ұмытқан, олар харам сөзін оған
деген қатаң негізсіз қолданбаған. Егер оларда бұл мәселе бойынша күмән
туса, олар былай деген: Біз мұны құптамаймыз немесе бұл бізге жағымсыз,
немесе осы тектес басқа ой болар еді.
Ақиқат Ислам мектептерінің (мазхаб) бірінде емес. Бұл мектептердің
алдыңғы қатарлы ғалымдары өздерін күнә істемегенбіз деп ешқашан жариялаған
емес; шын мәнісінде, олар ақиқатты іздестіру жолында зерттеу жұмыстарымен
айналысқан. Егер олар өздерінің тұжырымдарымен қорытындыларында қателескен
болса, олар марапатталып отырған, егерде олар қателеспей дұрыс тұжырымдар
жасаса оларды екі есе марапаттап отырған. Малик имам айтуынша:
Пайғамбардан (с.ғ.с) басқа кез-келген адамның сөзі өабылдануы және
қабылданбауы мүмкін.ооо Ал, Шафиғи имамның айтуынша: Менің көзқарасым
дұрыс та бұрыс та болуы мүкін. Ал, маған қарсы көзқарас қате, кейіннен
дұрыс болуы да мүмкін.ооо -Талбис Иблис, 81бет. Аллаһтың діні бойынша!
Бұл діннен не артық? (Құран, 2:138). Рұқсат етілгенмен тыйым салынғаннан
туралы түсініктер ежелгі кезден бастап мәлім болған. Дегенмен көпшілігі
өріс түрлілік және харам мен табу себептеріне қатысты ойлары бір жерден
шықпайтын, олардың көпшілігі өрескел сенімдер, ырымшылдық және мифтердің
нәтижелері болатын. Кейіннен адамдарды ырымшылдық, мифтер мен тайпалық
санадан жоғарылатушы халал мен харамға қатысты, заңдар мен жарлықтар жинағы
бар Құдай аяндарының діндері пайда болды. Дегенмен Исламға дейін ертедегі
пайда болған діндерде кейбір тыйым салу мен рұқсат ету болған, олар
адамдардың үйреншікті өмір жағдайларына қатысты уақытша енгізіліп отырған.
Мысалыға, Аллаө Израильдің балаларына тыңдамағандары үшін, кейбір заттарға
тыйым салған. Бұл жайлы Құранда Исаның (с.ғ.с) сөзімен ескертілгендер бар.
Торамен маған дейін жіберілгендердің ақиқаттылығын айқындау үшін
сендерге тыйым салынғандардың бір бөлігін рұқсат ету үшін... (Құран, 3:50)
нәтижесінде, адамзат өз дамуының қажетті шегіне жеткен кезде, Аллаһ
тағаладан соңғы өсиет Ислам келген, бар адамзатқа мәңгілік және бәрін
қамтитын заңдары бар дін келді. Мұны растау үшін, Аллаһ айтқан: Бүгін Мен
сендерге өздеріңнің діндеріңді аяқтадым, сендерге менің шапағатымды
аяқтадым, сендерге Исламды дін деп бердім (Құран, 5:33)ооо
Құранға сәйкес, жалғыз ақиқат сенім бар, ол – Ислам деген. Ислам
Аллаһқа, Оның әміріне санамен берілген жолмен бейбітшілікке жетуді
білдірді. Барлық Пайғамбарлар мен Әулиелердің миссиялары (міндеттері) осы
болған. Бұл Мұсаға, Исаға және Мұхаммедке (с.ғ.с) келген Аяндар, бүгінгі
күні толық, түпнегізгі формасында жоқ. Құран – бұл өзінің бастапқы толық
күйінде сақталған жалғыз Қасиетті Өсиет. Ол өздігінен, қазіргі кездегі сыни
трактаттардың шынайылығын талдайтын критерии ретінде қолданыла алады.
Исламдағы рұқсат етілген мен тыйым салынғандық түсініктері айқын әрі
түсінікті. Ол Аллаһтың ұлы сенімінің бөлігі болып табылады, одан аспан, жер
және таулар бас тартқан, бірақ адам қабыл алған. Бұл құдайлық сенім адамға
жердегі елшілік, жауапкершілігн жүктейді. Осыған орай, адам Аллаһ үкіміне
тартылады, ол марапатталады немесе жазаланады. Сол үшін Аллаһ адамға сана,
ерік берген, содан кейін оған Өзінің Елшілері мен Аяндарын жіберген.
Адамдар: Халал мен харам не үшін қажет? Неге мен өз еркіммен істегім
келгенді істей алмаймын? деген сұрақтар қоймауы керек. Себебі, бұл оның
таңдауы мен әрекеттерінің сыналуы болып табылады. Себебі, адам періштелер
секілді таза рухани тіршілік емес, не болмаса жануарлар секілді, инстинктқа
бағынышты тіршілік те емес. Ол солардың ортасындағы орынды алалады: ол
рухани тазалыққа қол жеткізе алады, тіпті, періштелерден де аса алады,
бірақ ол сондай–хайуан деңгейіне де тіпті төмен түсіп кетуі де мүмкін. Бір
жағынан Исламның барлық заңдарының жинағы яғни халал мен харамды
белгілейтін заңдар адам өмірінің саулығын қамтамасыз етеді. Адамдық қиындық
тудыратын ырымдар мен наным сенімдерден қорғайды, күнделікті өмір сүру
жолын жеғңілдетеді оның жанын тәнін және санасын түзеу, қоғамның барлық
табының мәселелерін шешу: байлардың және кедейлердің, басшылар мен
қызметшілердің, ерлер мен әйелдердің. Барлық адамзат өміріндегі мәселелерді
шешу олардың тегіне, нәсіліне, азаматтығына, өмір сүру жер мен жасына
қарамастан күрделі мәселелерді шешу. Бұл дін құдайлық барлық шапағатқа толы
мейірім ретінде адамзат дамуының соңғы сатысында келген дін болды. Осыған
байланысты Қасиетті Құранда Аллаһтың Пайғабары (с.ғ.с) туралы былай
делінген: Біз сені әлем үшін мейірім бол деп жібердік (Құран, 21:107)
оооПайғамбардың (с.ғ.с) өзі де айтқан екен: Мен рахымдылық сыйымын.
[Әбу–Хурайрдың айтуынша; әл–Хакиммен айтылған; әз–Захаби бұл хадисті түп
негіз деп санайды].
Халал мен харамда анықтаудағы Исламдық белгі келесі аятта берілген:
Айт: Аллаһтың өз құлдарына түсірген әшекейлеріне кім тыйым салды? Айт:
Бұл ақірет күніне ерте кезден сенгендер үшін ғана. Айт: Жаратушым менің
айуандыққа, оның ашық және жасырындарына, күнә мен зұлымдыққа, Аллаһқа
серік қосуға тыйым салған. (Құран, 7:32-33).
Халал мен харам не болып табылатынын анықтау әр кез маңызды
мәселелердің бірі болып келген, оның шешімін Ислам келгенге дейін әлем
халықтары таба алмаған, олар адасу жолында, таза емес, зияндының көпшілігін
пайдаланып, таза және адалды пайдаланбайды, адасу жолында болған. Исламдағы
халал және харамды, біз оны басқа діндер мен мәдениеттерге деген қатынасы
арқылы салыстыра отырып қарастыруымыз қажет. Бір қарағанда, Исламдағы халал
және харам мәселесі жеңіл сияқты болып көрінеді, алайда, шын мәнісінде ол
өте күрделі мәселе. Бұл мәселе аумағында қозғалаған сұрақтар, жазылған
жұмыстар жоқ деуге де болады. Оны зерттеушілер ақиқатты іздеу жолында
өздерін толығымен Аллаһ Тағалаға арнаулары керек.
Олар адасу жолында не оңға не солға кете бастаған. Оң жақтағы
шектік Үндістандағы аскеттік брахмандыққа және христиандағы монахтыққа
беттеген. Басқа ағымдар безінуге немесе тәтті тағамнан бас тартуға немесе
Аллаһ адамдарға жіберген өмірдің көптеген қуаныштарынан бас тартуға
ұрындарған. Христиандық монахтың орта ғасырларда өз кемеліне жетті, ол
кезде жақсы және таза заттардан бас атрту монахтар арасында кеңінен тарады
олардың саны мыңнан асатын, оларда тіпті, аяқ жуу күнә болатын, ал моншаға
барғандар кешірім мен өз күнәсірн мойындау керек болатын.
Сол жақ шектікке Парсыларда пайда болған маздакизома ағымын жатқызуға
болады, олар адамзаттың жалпы құндылықтарына және әрекеттерге шексіз
еркіндік жариялаған.
Ислам кезеңіне дейінгі (жахилия) арабтар күрделі адасушылықтың,
адасушылықтағылардың жарқын мысалы болып табылады.
Құран тыйым салынғанды рұқсат еткен, ал рұқсат етілгенді тыйым
салынғанды, яғни адасушылықты шешті.
Ислам қоғамға, яғни тура жолдан адасқандарға, халал мен харамды айыра
алмайтындарға келді. Солсебептен де оның алғашқы міндеттерінің бірі халал
мен харамды ажыратуға негіз болатын белгілі бір заңды ұстанымдарды орнату
болатын.
Әділеттілік ұстанымдарының негізінде барлығын өз орнына қоя отырып,
Ислам халал мен харам арасындағы тепе – теңдікті орнатты. Осылай,
мұсылмандық үммет адасқандар мен безінгендер арасынан өз орталығын тапты,
оны Аллаһ Тағала былай суреттеді: Сендер адамдар алдында үлгі болған ең
үлгілі қауым болғансыңдар (Құран, 3:110).
Исламмен бекітілген алғашқы ұстаным, оның мәні – бастапқыда, Аллаһпен
жаратылғанның барлығы адам үшін халал болады. Еш нәрсе, яғни жаратушыдан
келетін сенімді наспен нақты тыйым салынғаннан басқасының барлығы рұқсат
етіледі. Егер де нас сенімсіз болса, егер нақты дәлел болмаса рұқсат
етушілік ұстанымы қолданылады. Ислам ғалымдары негіз шығарған ол –
негізінде барлығы адал, Ол келесі аяттарға сүйенеді: Ол – сендерге
жердегінің барлығын жаратқан. (Құран, 2:29). Және ол сендерге аспандағыны
да, жердегіні бағындырды... (Құран 45:13).
Нас – Құран аятын, немесе Мұхаммед Пайғамбардың істері мен
айтқандары. Бұл Исламның екі негізгі қайнар көзі, яғни шариғаттың заңдары.
Исламда тыйым салынғандардың шеңбері көлемді емес, ал рұқсат
етілгеннің шеңбері шексіз. Харамға қатысты ашық жарияланған бірнеше
тыйымдар бар, алайда, наста айтылғандар жалпы рұқсат етілген негізге енеді
және Құдай құдіретінің шеңберінде болады. Бұл байланыста Пайғамбар (с.ғ.с)
айтқан:
Аллаһ Өз Кітабында рұқсат еткен – бұл халал, ал тыйым салған –
харам, ал айтылмай, ескерілмеген – Оның мейірімі ретінде рұқсат етілген
болып табылады. Сондықтан да, Аллаһтан Оның мейірімін қабыл етіңдер, себебі
Аллаһ еш нәрсені естен шығармайды... деп оқығаны: Құдайың сенің ұмытшақ
емес (Құран, 19:64).
Салман әл – Фарсы айтқан екен, Аллаһтың елшісінен жануар майы,
шикізат және терісі жайлы сұрағанда, ол былай жауап қайырған:
Халал – бұл Аллаһ заңды еткен, ал харам – бұл оның тыйым салғаны,
ал үндемегені – бұл Оның сендерге деген шапағаты.
Бұл хадис әл – Хакіммен айтылған және сахих ретінде сипатталған,
сонымен қатар әл – Баззармен де мысалға келтірілген.
Осылай, батыс сұрағына нақты жауап қайырмас бұрын, Пайғамбар (с.ғ.с)
халал мен харамды анықтаушы ортақ негізге жүгінген. Сондықтан, бізге Аллаһ
нені харам, нені рұқсат еткенін білу қажет. Пайғамбар (с.ғ.с) сондай – ақ
айтқан екен:
Аллаһ сендерге белгілі бір міндеттер жүктеген, ендеше оларды
ескермей қалмаңдар; Ол белгілі бір шекаралар орнатқан, ендеше одан
аспаңдар; ал Ол айтпағанды – бұл мейірім деп біліңдер, бірақ, бұл Оның
ұмытшақтығы емес, сондықтан да қайта – қайта сұрастыра бермеңдер.
Бастапқыдан рұқсат етілгендік ұстанымы заттармен не болмаса нәрселер
мен шектеліп қоймайды, Ол адам әрекетінің және мінез құлық нормаларының
барлығын қамтиды, оны біз әдет (адат) немесе адамгершілікті өзара қатынас
(муамалят) деп атаймыз. Мұнда харам мен шектеулердің болмау принципі жүзегe
асады Құран Кәрімнің маида сүресінің үшінші аятында: "Өлексені,
бауыздалмаған мал етін, шошқа етін, Алладан басқаға бағышталып бауыздалған,
буынып, құлап немесе сүзісіп өлген мал етін, жыртқыштан қалған жемтік етті
жеуге тыйым салынады. Харам етіледі. Малды жаны шықпай тұрып бауыздап
алсаңдар ғана жеуге болады... " делінген.
Халал мен харамға қатысты Ислам ұстанымдары:
1. негізінде (асл) барлығы адал;
2. рұқсат пен тыйым Аллаһтың құдіретінде;
3. халалға тыйым салу және харамды харамды рұқсат ету ширққа (сирк) тең;
4. заттарға тыйым салу олардың ластығымен және зияндылығымен байланысты;
5. халал істесең харамның қажеті жоқ;
6. харамға себеп болатынның барлығы- харам болып табылады;
7. харамды рұқсат ету харам болып табылады;
8. ізгі істер рұқсат етілмеген әрекеттерді ақтамайды;
9. сенімсіз заттардан бас тарту керек;
10. харам барлығына бірдей, еш ерекшеліксіз рұқсат етілмеген;
11. ерекше қажеттілік ережеден тыс шығуды айтады;
Асл - көпше түрі усул, мәні: түпнегіз, негіз, себеп, ұстам.
Негізінде (асл) барлығы адал. Осыған орай, мұсылмандарға тыйым
салынған тағам түрлері де бар. Бірақ, бұл салттық тамақ емес, бұл адам
денсаулығына пайдалы таза ас.
Халал ас – мұсылман ережелеріне сай, шариғат шарттарын қатаң
сақтай отырып, өндірілген өнімдер болып табылады. Бұл тамақ өнеркәсібі үшін
жаңа бағыт, халалдың маңызы өте зор. Халал стандарттарымен өндірілген азық-
түліктің сапасы жоғары болады, себебі, мұнда табиғи таза, құрамында малдың
зиянды қалдықтарының немесе басқа да адам ағзасына зиян қоспалардың болмауы
қадағаланады.
Соңғы кездері таза, халал ас мәселесін психолог-дәрігерлер де көп
қозғауда: адамның қалыптасуы, денсаулығы, мінезі –бәрі де оның қалай
тамақтанатынына және қандай азық пайданалатынына байланысты дейді.
Мысалға, халал ет өнімдерінде: мал бауыздалғанда оның бойынан
қаны түгел шығуы керек. Өлгеннен кейін сойылған малдың етінде шықпаған қан
арқылы неше түрлі ауру тудыратын микроорганизмдер қалып қоятынын ғылым
дәлелдеген. Олар жүз градуста қайнатылған етте де өлмейді. Кейбірінің тіпті
300-400 градус ыстықта да жойылмайтыны белгілі болған. Сондықтан да малды
мұсылман жолымен бауыздап, қанын түгел ағызудың маңызы зор. Адам ағзасына
зиянды болғандықтан шығар, Ислам оларды жеуге тыйым салған.
Медициналық тұрғыдан, жоғарыда аталып кеткен тыйым салынған ет
өнімдерінің зиян жақтарын атап айтсақ:
- өлексе, мұны ислам былай талдайды: ең алдымен таза ақыл-ес
өлекседен жеркенеді, оны лас әрі арам деп санайды. Ақылды адамдар
өлексені пайдалануды "адам ақылына сыйымсыз құбылыс" деп санайды.
Екіншіден, өз өлімімен өлген жануар, алдын ала немесе кездейсоқ,
тіпті улы өсімдік жеп өліп қалуы да мүмкін;
- қан, есті адам көк бауырдан жеркенеді, себебі ол таза емес.Ол
өлексе секілді көптеген аурудың көзі болуы мүмкін;
- шошқа еті, қазіргі медециналық дәлелдеулерде, шошқа еті адам үшін
зиян екені анықталды. Тыйым салудың медециналық аспектілері: ең
алдымен бұл өз денсаулығыңның қамы. Өйткені шошқа барлық жуынды-
шайындыны және қалдықтарды жейді, бұл зиянды микробтар мен
паразиттердің таралуына әкеледі. Ал оның етін асқа пайдалану
көптеген қауіпті ауруларды тудырады. Болжамдар бойынша,
трихинелез ауруы – шошқаның денесінде болатын трихина құртынан
пайда болған. Заманауи медецинада бұл ауруға қарсы тиімді емдік
дәрі-дәрмек әлі жоқ. Қасиетті Жазбалардағы адам денсаулығына және
оны қорғауға байланысты ұйғарымдар көпжылдық тәжирбелер бойынша,
сондай-ақ ғылыми фактілер бойынша дәлелденуде;интер
- бауыздалмаған мал еті, буындырып немесе тоқпен өлтірілген мал
еті, яғни қаны денесінен шықпаған мал етінің құрамында түрлі
микробтар болуы мүмкін, ол өз алдына адам ағзасына өте зиянды.
Ислам ережелеріне сәйкес, үй жануарларының және құстардың етін –ірі
қара мал, ешкі, қой, түйе, жылқы, үндік, қаз, тауық, үйрек, т.с.с. (яғни,
халал болып табылатындар) жеуге болады. Алайда, үй жануарларының ішінде:
ит, мысық, есек, қашыр етін жеуге тыйым салынған (яғни, харам болып
табылатындар).
Теңіз өлексесі рұқсат етілген болып табылады. Судағының барлығы,
тіпті өлексе де рұқсат етілген болып табылады. Тіпті өлексе ит немесе
шошқаға ұқсас болып келсе де, оған тыйым салынбайды.
Ал қолтырауынға келетін болсақ, онда ғалымдар оны жеуге тыйым
салады, себебі бұл хайуан суда да, құрлықта да өмір сүреді. Тафсір Ибн
Қасір 31197.
Сондай-ақ Аллаһтың елшісі айтқан екен:Бізге өлексенің және қанның
екі түрін жеуге рұқсат етілген. Өлексеге келсек, бұл балық пен шегіртке, ал
қанға келетін болсақ, бұл бауыр және көк бауыр. Сахихуль-жами 210 қар.
Сондай-ақ қажетті жолмен бауыздалған малдың бойындағы қалып қойған
қан да рұқсат етілген болып табылады. Сахих фикху - Сунна 21338.
Сырдың кез келген түрінің рұқсат етілгендігі туралы айтып өтсек.
Ғалымдар сырды жеуге қатысты көзқарастарында екі ойлы болды, себебі сырды
даярлауда оған мәйектің (инфаха), яғни жануарлардың асқазанынан алынатын
ферменттің қосылатыны мәлім. Біреулердің айтуынша, бұл көпшілігіне қатысты,
сырдың тек мұсылмандармен немесе қасиетті жазба адамдарымен даярланғанын
жеуге болады дейді, өйткені басқа біреулермен бауыздалған мал еті өлексе
болып табылады, деген. Екіншілердің айтуынша, яғн Әбу Ханиф пен кейбір
ханбаметтердің айтуы бойынша, тіпті көпқұдайлылыққа сенетіндермен жасалған
сырды да жеуге болады, себебі өлексенің мәйегі мен сүті таза емес болып
саналмайды (нажаса)2. Бұл көзқарас еңдұрысы болып табылады, себебі ол
Аллаһтың елшілерінің әрекеттері мен сөздеріне сүйінеді.
әл-Бахру-Рраикъ 1112, Ахкамуль-Къуран 1168.
Сондай-ақ сүйек, мүйіз, тырнақ, құс қауырсыны және өлексе терісі
наджаса болып табылмайды. Ал, ет, қан және өлексе терісі болса, олар нажаса
болып табылады. Алайда, өлекесенің, тіпті шошқа терісі, иленгеннен кейін
таза болып саналады, деген пайғамбарымыз.
Жыртқышқа жататынның барлығын жеуге болмайды.
Әбу-Хураир (с.ғ.с.) айтқан, пайғамбарымыздың айтуынша: Азу тісі бар
барлық жыртқыш аңдардың етін жеуге тыйым салынған Муслим 1933.
Мұнда негізінен арыстан, жолбарыс, қасқыр, түлкі, аю, т.с.с. аңдарды
меңзейді. Бұларға сондай-ақ піл де жатады. Ахмед Имамның айтуынша: Піл
мұсылмандардың асы болып саналмайды. Ахмад-ззбаих 139 қар.
Бұл жерден біз, Ислам заңдарының көзқарастар мен болжамдарға
негізделмейтінін, бірақ қасиетті мәтіндер мен Сүннетке негізделетінін
білеміз.
Жыртқыш құстар.
Ибн Ғаббас (ғ.с.) айтқан: Аллаһтың елшісі кез келген хайуанды жеуге
тыйым салған, яғни жыртқыш аңдарды мен құстарды Муслим 1934.
Мұнда бүркіт, лашын, қаршыға, т.с.с. жатқызуға болады.
Халал ет өнімінің артықшылығын нақты көрсететін бірнеше фактілер бар.
Мұсылман қағидалары бойынша сойылған мал еті адам ағзасы үшін өте пайдалы,
себебі мұсылман салтымен мал сою - белгілі ережелерді сақтай отырып,
тәртіппен орындалатын тұтас процедура.
Біріншіден, дұға оқылады, одан кейін малдың бойындағы қанын ағызып,
тазарту үшін күре тамыр кесіледі. Сол себептен де еттің дәмі нәзік, жағымды
болып келеді.
Екіншіден, халал өнімін өндіруде зауыттың өзінде белгілі техникалық
тәртіптер сақталады. Мысалға, шұжықтарды өндіру кезінде, мұздатылған емес,
тек ғана салқындатылған ет қосылады, ол шұжық дәмінің таңдаулы болуына
септеседі.
Үшіншіден, халал ет өнімін өндіруде пайдаланатын мал еті экологиялық
таза жеммен өсіріледі және кез келген гормоналды қоспаларды қосуға тыйым
салынады.
Төртіншіден, халал өнімді өндірудегі Тұтас процесс, даярлаудан
дүкендерге тасымалдауға дейін басқа өнімнен бөлек жасалады.
Мал еті адал болу үшін қажет шарттар келесідей. Жеуге рұқсат етілген
ет түрі екіге бөлінеді: біріншісі - бұл ешқандай шартсыз рұқсат етілген,
яғни айтылып кеткен, теңізде өмір сүретіннің барлығы. Екіншісі-бұл белгілі
бір шарттардан кейін, шариғат талаптарына сай бауыздалған, сойылған мал
еті. Бұл кім және қалай сойылғанына қатысты талап.
Кез келген жануар немесе мал (теңіз өлексесінен басқа) негізі –
оның шариғат бойынша сойылмаса, жеуге жарамсыз екендігінде.
Бірінші шарт: малды союшы мұсылман, христиан немесе иудей болуы қажет.
Аллаһ Тағала айтқан: (әл-Маида 5:5)
Христиндармен және иудейлермен сойылған мал етін жеуге мұсылмандардың
барлығы бір ауыздан келіскен, иджмаға имам Ибн әл-Мунзир, хафиз Ибн Әбдул-
Барр және Ибн Къудама имам көрсеткен, ал қарсы болғандар тек харижиттер
ғана.
Көпшілігінде әйел (христиан, мұсылман, иудей әйелімен) сойған мал етін
жеуге болмайды деген ой қалыптасқан. Алайда, бұл олай емес. Қағб ибн Мәлік
(ғ.с.) айтқан: Бірде әйел тастың көмегімен қой сойыпты, және ол жайлы
пайғамбардан сұраған екен, пайғамбар оған оны же деп бұйырыпты әл-Бухари
5504.
Бұл хадисте әйел адамға мал союды рұқсат етілгеннің дәлелін көруге
болады. Сонымен қатар, дінге сенбеушілер мен көпқұдайлылыққа табынушылармен
сойылған мал етін жеуге рұқсат етілмегені жайлы.
Христиандар және иудейлер сойған мал етін олардың басқа сенімде
екеніне қарамастан неге жеуге болады?
Қасиетті мәтін (йудей мен христиан) адамдарының басқа теріс
сенімдегілерден айырмашылығы, олар өздеріне жіберген пайғамбарларды
мойындайды және олардың құдайлық жазбаларын да мойындайды: Тәурат пен
Інжілді. Алайда, нәтижесінде олар бұл мәтіндерді және пайғамбарлар ілімін
бұрмалаған. Тура ақиқат жолынан адасқан. Ал басқа көп құдайға табынушыларға
келсек, олар пайғамбарларға мүлдем сенбеген. Оларға Қасиетті Жазба
берілмеген. Дәл сол себептен де Аллаһ Тағала Қасиетті Жазбаның ақылды
(парасатты) әйелдеріне үйленуге және олармен сойылған мал етін жеуге рұқсат
еткен.
Екінші шарт: ақыл естен адаспау. Малды союшының санасы таза, есінен
адаспаған немесе масайған болмауы керек, өйткені ол не үшін сойғанын және
қандай сөздерді айту қажеттігін білмеу керек.
әл-Мугъни 8851№
Үшінші шарт: малды ек Аллаһ Тағалаға бағыштап сою. Аллаһ Тағала
айтқан: Айт:Ақиқатында, менің дұғаларым жне менің құрбандық шалуым, менің
өмірім және өлімім – Аллаһ Тағала үшін, әлемнің Тәңірі және оның серігі
жоқ. (әл-Анғамъ:162-163).
Сонымен қатар, малды бұрын сонды басқа сенім пұттары болған, не
болмаса солардың дұғасы оқылған жерге союға болмайды.
Төртінші шарт: малды союдың алдында Аллаһтың атын атап бауыздыу
қажет. Кейбір ғалымдар мұны міндетті деп, ал кейбірі қажетіне қарай деп
санаған.
Бесінші шарт: кеңірдек пен өңештің екі тамақ артерияларын кесіп,
қанын шығару. Қанын шығару міндетті шарт болып табылады. Немесе оның харам
етіледі.
Уакъиз – бұл таяқпен, таспен не болмаса өткірлігі жоқ затпен
өлтіруге дейін соғу. Бұны жеу харам.
Қанды кез келген өткір затпен шығаруға болады, бірақ ол
шариғатпен тыйым салынғаннан өзге зат болуы қажет.
Бұл шарттардың сақталуы өз алдына, мұсылмандарға да пайдалы.
Ислам ережелеріне сай өндірілетін азық-түлік көлемінің ұлғаюын қуанышты
жағдай, бұл біздің өмірімізді жеңілдетпек.
Әлемдік бірлестікте, кейінгі кездері пайдалы әрі қауіпсіз
тамаққа үлкен назар аударылуда. Көпшілік өзі тұтынып жүрген азық-түліктің
сапасына, құрамына үлкен мән беруде.Бұл жағдайда Халал өнімдеріне көп көңіл
бөлінуде, яғни бұл –табиғи жолмен өндірілген таза тағамдарға деген
сұраныстың артуын білдіреді. Әлем бойынша, азық-түлік нарығы өте бай
болғандықтан, өз өніміңе жаңа орын табу өте қиын. Ал, мұсылмандық азық-
түлік нарығы тек бастама жолда ғана. Негізінде, Халал өнім өндірісіндегі ең
үздік үлгідегі стандарт –Малайзия стандарты болып табылады. Малайзия –
Халал өнімдер (өндіру, даярлау және сақтау) үшін MS1500:2004 стандартын
ресми түрде қабылдаған, халықаралық халал стандартын бірінші болып шығарған
мемлекет. Бұл мемлекетте 90-95 пайыз өнім халал стандарты бойынша шығады.
Малайзияда халал бизнес пен сауда сфераларында кең тарап, таза діни маңызын
жоғалтқан. Ол жалпы сапа кепілдігінің сиволына және өмір сүру образына
айналуда. Малайзияның билік жүйесі бұл саланы толығымен қолдайды. Бүгінде
әлемде Total Global Halal industries деген жүйе бар. Ол Дүниежүзілік
Сауда ұйымына (ДСҰ) кіреді. Бұл ұйымның жұмысын жолға қойып, ұйымдастырып,
жатқан ел –Малайзия. Қазір бұл стандартты жеті мемлекет енгізді.
1.2 Әлемдік нарықтағы халал индустриясын дамыту технологиясы
Негізгі халал стандартын енгізу мәселесі 2004 жылдың қараша айынан
бастап қолға алынған. Халал стандартын енгізу үшін біраз зерттеулер
жүргізілген. Елімізге сай стандартты іздеу жұмыстары басталған. Марат
Сарсенбаевтың айтуынша: Ислам мінбәрі атты Ресей газетінде Татарстанда
халал стандарты комитеті құрылды деген ақпарат шыққан. Бұл мақала
еліміздегі комитеттің құрылуына үлкен қозғау салып, бұл мәселені ҚМДБ – ның
төрағасы, Бас муфти Әбдісаттар қажы Дербісәліге ұсынылған, ол кісі бұл
жайтты құптап, онымен тікелей шұғылдануды тапсырған. Кейін бұл мәселені Ақ
орда қозғалысының төрағасы, генерал бауырымыз Қайрат Сатыбалдыға айтылған,
және бұл бастаманы барынша қолдаған. Алдыда халал стандарты енгізілген
елдерге барып, олардың тәжірибе мәселесін үйрену мәселесі тұрды. Сөйтіп,
Мәскеуге барып, ондағы Ресейдің Еуропа бөлігінің муфтиі Равиль Ғайнуддинмен
кездесу өткен. Сол жерде халал стандартының комитеті бар екен. Сол
комитеттің төрағасымен кездесіп, тәжірибесімен танысу болған. Мәскеу
облысында 26 кәсіпорын халал стандарты бойынша тіркелген. 300 жылдық тарихы
бар Миханин ет комбинаты арнайы цех ашыпты. Халал мәселесіне қатысты
тәжірибе жинапты. Олар тек қана халал ержесін жасап, бекіткен екен.
Татарстанда бұл мәселеде бір қадам ары кетіпті. Олар да ереже жасап, оған
сәйкес мемлекеттік стандарттың аймақтық бөлімшелерінен келісім алып, бас
ветиринарға қол қойғызған. Халал стандарты бойынша ет өнімдерін, шұжық,
тұшпара шығару кәсіпорындарымен қатар, мейрамхана, кафе, дүкендер де жұмыс
істеуде. Татарстан Республикасының Мұсылмандар Діни Басқармасында (ТР МДБ)
Халал стандарты бойынша Комитет жұмыс істейді. Бұл мемлекетте шариғат
заңдарына сай өндірілетін азық-түлік өндірісінің ұйымдастырылу тәртібі
туралы Ереже бекітілген. Бұл Ережелерде Халал азық-түлік өндірісінде
пайдаланылатын шикізатқа, қызметкерлер құрамына, арнаулы жұмыс киіміне,
өндіріс көліктеріне, құралдарға, орауыштарға және таңбаларға, сондай-ақ
өнімнің Ислам тәртіптеріне сәйкестігін білдіретін куәліктің реттілігіне
қойылатын талаптар бар. Осы бекітілген Ережелердің негізінде ТР МДБ-сындағы
Халал стандарт Комитетімен және ТР Мемлекеттік стандартымен барлық
сауда кәсіпкерлеріне және қоғамдық тамақтандыру мекемелеріне, мұсылмандар
үшін ет өнімдерін тасымалдайтын кәсіпкерлерге, өз өнімдерінің Ислам
ережелеріне сәйкестігін және халалдығын құптап, куәлік алулары ұсынылды.
Бұл куәлікпен, кәсіпкер Халал логотипімен шығарылатын өнімді таңбалау
құқығына ие болады. Туркия тәжірибесімен де таныстық. Онда құрбандық
шалудан өзге стандарт байқалмады. Тіпті онда мұнан басқа халал мәселесін
түбегейлі шешу алға қойылмаған ба деген ой туындады. Сауд Арабиясында
тамақтың барлығы да халал: бірақ оның стандарттық жүйесін ешкім түсіндіріп
бере алмады. Онсыз да бәрі адалдық негізінде жұмыс істейтіндіктен,
ешқандай да стандарт керегі жоқ шығар деген ой түйдік. Тәжірибенің бәрін
жинағасын, халал стандартының қазақстандық үлгісі шыға келді. Бүгінгі
таңда Жалпы ереже де бекітіп, 2006 жылдың басынан өз күшіне енді.
Қазақстанның халал индустриясы өз тәжірибесін жетілдіру мақсатында-
Мәскеуден, Тататрстаннан, Түркиядан, Сауд Арабиясынан, Малайзиядан халал
индустриясының технологиясы жайлы ақпараттар алған. Бұл саладағы ізденіс
жұмыстарын жүргізу барысында халал индустрия, тіпті Бразилияда дамығаны да
анықталды. Бұл дегегніміз, халалдың тек мүсылмандарға ғана тән еместігін
білдіреді. Ал осы факт біздің еліміздегі халал стандартының тек өндіріске
ғана емес, оның шикізатына, жасалуына, сатылуына, т.с.с. процесстердің
барлығына бақылау жүргізе бастауына түрткі болды. Мысалыға, талаптар малдың
сойылуына, оның етін даярлаушы қызметкерлерге, олардың жұмыс киіміне,
өнімнің қандай орында, қандай құралдармен даярлануына, қандай қаптамамен
қалай таңбаланатынына дейін, тіпті оның қандай сөреде, кіммен сатылатынына
дейін бақылау жүргізіледі. Яғни, бұл сапасыз өнімнің болмауына өз ықпалын
тигізеді. Себебі, бұл сатылы процесстің бір істен ауытқуы өнімді харам етуі
әбден мүмкін. Мысалыға, халал-шұжық, харам болып саналатын шұжықтардың
немесе өнімдердің жанына қойылмауы керек. Ал, егер тіпті мүндай жайт болған
жағдайда, сатушы ол өнімді сатар алдында жуып сатуы қажет.
Халал өнім – адам ағзасына ем болатын дәрмек десе де болады. Себебі,
оның тазалығы адам ағзасына еш зиянын әкелмейді. Ал, харам болып
табылатын доңыз етіне ғылым да тыйым салады.
Сендерге өлексе қан және дрңыз етін жеуге тыйым салынады (Құран 5:3)
Доңыз етіне неге тыйым салынады? Бұл мәселені шешу үшін басқа
мәселелер сияқты адам санасына сыйымсыз бір жауап бар – ақиқатын білу
керек. Ал ақиқатты білудің жолы біреу – Аллаһқа құлшылық ету. Ислам жолын
ұстанушылар шошқа етіне тыйым салынғандығы туралы жақсы біледі, және оны
тамаққа мүлдем қолданбайды. Ал, оны дәмді әрі денсаулыққа пайдалы деп
санаушылар және доңыз етінің тоңазтқыш болмаған жағдайда жақсы
сақталатындығы туралы айтатындар ең алдымен оның зияндылығымен неге тыйым
салынғандығын терең түсінуге тырыспайды. Мұны ұғынудың ең жақсы жолы ғылыми
және танымдық әдебиеттерде оныңзияндығы жайлы мәліметтер жазу. Кейбір
тарихи мәліметтерге сүйенсек доңыз адам өміріндегі беделді орынға ие болған
кездерде болған үй шошқасының тұқымы жабайы қабан болып келеді. Доңызды
бағудың тағы бір тиімді жағы ол кез – келген нәрсені жейді, тіпті емен
жаңғағын, дәнді дақылдарды, жеміс – жидектерді, саңырауқұлақтарды, жабайы
өсімдіктер жемісін, құрт – құмырсқаларды, бақаларды, кішкентай
кеміргіштерді, құстардың жұмыртқаларын, т.с.с. Ежелде Қытайда және Египетте
доңызды қасиетті жануар деп санаған. Бұл елдерде доңыз бақыт пен молшылық
белгісі болып саналған. Фараондар мен императорлар сарайларында арнайы
доңыз бағушы қызметі тағайындалған, доңыз етін тек діни және мемлекеттік
мерекелерде ғана жеуге рұқсат етілген. Рим империясында доңызетінің дәмін
жақсарту үшін оларды шарапқа тойдырған тек содан кейін жеуге пайдаланған.
Папуас тайпаларында әйелдер торайларды кеуде сүтімен емізген кездері де
болған. Олар жанұя мүшелері болып саналған және әрбір доңызға ат берілген
олар мен сөйлесіп отырған. Егер доңыз ауырып не болмаса зақым шегіп қалса
папуастар оны емдеуге бар күштерін жұмылдырған. Тіпті папуастардың өздері
ішетін тамақты доңыздарға да беріп отырған. Осындай және осыған ұқсас адам
мен доңызьарасындағы өзара қарым – қатынастар кейбір өркениетті
халықтарда әлі күнге дейін кездеседі. Алайда мұндай жақсы қатынастар
адамдардың доңыз етін тағамға пайдаланып, одан түрлі ауруларға шалдыға
бастауынан бұзыла бастады. Тіпті кейбір ауруларға ем болмай арты қайғыға
ұласып жатқан оқиғалар да болды.
Жаратушының доңыз етін пайдалануға тыйым салуы негізсіз емес.
өкінішке орай адамдар ақиқат мәнін дер кезінде түсіне қойған жоқ бүгінгі
күні доңыз етінің зияндығын дәлелдейтін ғылыми мәліметтер бар. Олардың
кейбіреуін мысалға келтіреміз. Ғалымдардың көптеген зерттеулерінде доңыз
етін пайдаланудың нәтижесінде, адамның трихинилез ауруына шалдығу қаупі бар
екенін көрсетті. Бұл ауруды қоздырушы трихинелла – болып табылады.
Халал өнімнің сапалы болуы үшін оны өндіруші, өз ісінің білікті
мамандары болуы қажет. Бұл салада халал индустриясына қажет мамандар, олар:
мал дәрігерлері, зоотехниктер, технологтар, сарапшы-аудиторлар. Сонымен
қатар, бақылау мен сараптау мекемелерін ашу қажет. Арнайы мектептер мен
институттарды ұйымдастыру жоспарлары жүзеге асырылуы қажет. Институттар мен
мектептер кең профильді және шағын профильді мамандарды даярлау қажет.
Тіпті орта мектептер мен балабақшалар халал болулары қажет. Халалды
мұсымандар үшін рұқсат етілген деп қана емес, әрбір адамның денсаулығына
қажет сау тамақтану жүйесі ретінде белсенді дамытып, бағыттау керек. Адам
табиғатынан кертартпа болып келеді, оны көніктірудің өзі, сөзбен және іс
жүзінде үлкен өнер. Алайда, халал өнімді басқа дінді ұстанушылар да
тұтынуда.
АҚШ тәжірибесі бойынша, Америкада малды токпен өлтіретіні мәлім
болды. Бірақ, олар малдың қанын өлгенге дейін ағызып жібереді. Ал өлгенге
дейін бауыздалған мал адал болып табылады. Соңғы кездері шет елдерде малды
бауыздау әдістерін қолдануды үйренді. Алайда, ол мұсылмандық әдістерден
өзгешелеу болып табылады. Олар кеңірдектегі күре тамырды кеседі де, басқа
үлкен тамырға қондырғы орнатады (қанды үрлеп шығаратын) екен. Негізінде,
бұл да қаннан тазарту болып табылады. Бірақ, басқа тәсілмен. Күндердің
күнінде, олар да мұсылмандар пайдаланатын тәсілге жүгінер деген болжам бар.
Яғни, қан тамырларын дұрыс кесу жолдары. Сол кезде ғана қан өздігінен ағып
шығады.
Сойылған мал еті үш жағдайда болады:
Бірінішісі: бұл мал дұрыс сойылғанын білеміз. Ол кезде етті жеуе
рұқсат етіледі.
Екіншісі: біз бұл малдың дұрыс сойылмағанын білеміз, яғни оның харам
болып табылатынын ескереміз. Оған рұқсат жоқ..
Үшіншісі: біз бұл мал етінің дұрыс сойылған не сойылмағанын білмей,
күмәнданамыз. Мұндай жағдайда ет рұқсат етілген болып табылады. Және біз
малдың қалай және қандай жолмен сойылғанын сұрап, білуге міндетті емеспіз.
Егер де адам мұндай жағдайларда құдай құдыретінен қорқып, кафелерден
тамқтанбаса, немесе керісінше, кафелерден тамақтанса да, оған күнә
артылмайды. Ал жеміс-жидекке, көкөніске келетін болсақ, оларға тыйым
салынбаған. Алайда, діннен безгендер мен құдайға табынбайтындардың ыдысынан
тамақ жеу харам болады. Сол себептен де, оларды жуып, содан кейін ғана
қолдану қажет. Ал егер мұсылман-тұтынушы балық, тауық немесе басқа да етті
тамаққа қолдаңғысы келсе, бірақ оның қалай сойылғанын білмесе, бұл рұқсат
етілген болып табылады. Ал егер оны токпен, ұрумен өлтіргені мәлім болса,
ол харам болып табылады. Егер де ет өнімі Қасиетті Жазба адамдарынан өзге
адам компанияларында даярланып, шығатын болсақ, ол харам етіледі.
Жоғарыда айтылғадардың барлығынан қорыта келгенде:
1. Құран мен Сүннетте харам етілмегеннің барлығын қодану, жеуге тыйым
салынбаған!
2. Алайда мал еті алғашында харам болады. Ал олар шариғат заңдарына
сәйкес сойылған кезден баста оны жеуге рұқсат етіледі.
3. Егер малды сойған адам мұсылман, христиан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz