Мағыналас фразеологизмдер
Кіріспе
1 Мағыналас фразеологизмдер туралы түсінік
1.1 Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы
1.2 Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
1.3 Мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығы
2 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдер
2.1 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада берілу жолдары
2.2 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің психикалық сезім күйін суреттеуде қолданылуы
2.3 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің қолданылу тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Мағыналас фразеологизмдер туралы түсінік
1.1 Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы
1.2 Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
1.3 Мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығы
2 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдер
2.1 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада берілу жолдары
2.2 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің психикалық сезім күйін суреттеуде қолданылуы
2.3 Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің қолданылу тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Әлемдегі қандай халықтың болса да, белгілі дәрежеде дамыған сөз өнері бар. Біздің халқымыздың сөз өнері бірнеше ғасырлар бойы дамып жетіле келе, алдымен, жалпы халықтық тілді байытты. Халықтық тіліміздегі көркемдегіш элементтердің бір саласы болып табылатын тұрақты тіркестер тіл тану ғылымының аясында жеке лингвистикалық ілім ретінде аталып жүр. Тұрақты сөз тіркестердің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы – фразеология. Фразеология – тіліміздегі фразеологизмдерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай бөліп, құрамын анықтап, жасалу, даму заңдылықтарын зерттейді.
Фразеологизмдер – түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде, ертеден бар құбылыс. Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы V-VIII ғғ. көне түркі ескерткіштерінен, ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, ортағасырлық жазба ескерткіштер тілінен байқалады. Зерттеушілер, әсіресе, фразеологизмдердің мағыналық түрлеріне көркем туындылардағы қызметіне, лексика-грамматикалық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне баса назар аударады. Фразеологизмдердің шығармадағы негізгі қызметі – бейне жасау, кейіпкерлерге мінездеме беру, оқиғаны бейнелі тілмен суреттеу, белгілі бір жағдайға баға беру, ойды түйіндеу, қорытындылау, айшықты көркем сөзбен жеткізу. Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерде де қолданылғанымен, бейнелілік пен экспрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және көркемдік құрал.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде фразеологизмнің алатын орны ерекше. Кез келген тілдегі фразеологиямдер – аса құнды лингвистикалық мұра. Көркем шығарма тілінің дамуы – ауқымды, күрделі мәселе. Жалпы жекелеген ақын-жазушылардың еңбектеріне лингвистикалық талдау жасау, ондағы тіл ерекшеліктері мен сөз оралымдарына кеңінен тоқталып өту – қашан да тіл білімі ғылымының басты мәселелерінің бірі болып есептеледі.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. Қазақ тіл білімінде фразеологияны арнайы, теориялық тұрғыдан зерттеу жайына келсек, біз мынадай 4 кезеңге бөлер едік:
1. XX ғасырдың ортасы – 40-50-жылдар – қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
Фразеологизмдер – түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде, ертеден бар құбылыс. Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы V-VIII ғғ. көне түркі ескерткіштерінен, ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, ортағасырлық жазба ескерткіштер тілінен байқалады. Зерттеушілер, әсіресе, фразеологизмдердің мағыналық түрлеріне көркем туындылардағы қызметіне, лексика-грамматикалық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне баса назар аударады. Фразеологизмдердің шығармадағы негізгі қызметі – бейне жасау, кейіпкерлерге мінездеме беру, оқиғаны бейнелі тілмен суреттеу, белгілі бір жағдайға баға беру, ойды түйіндеу, қорытындылау, айшықты көркем сөзбен жеткізу. Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерде де қолданылғанымен, бейнелілік пен экспрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және көркемдік құрал.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде фразеологизмнің алатын орны ерекше. Кез келген тілдегі фразеологиямдер – аса құнды лингвистикалық мұра. Көркем шығарма тілінің дамуы – ауқымды, күрделі мәселе. Жалпы жекелеген ақын-жазушылардың еңбектеріне лингвистикалық талдау жасау, ондағы тіл ерекшеліктері мен сөз оралымдарына кеңінен тоқталып өту – қашан да тіл білімі ғылымының басты мәселелерінің бірі болып есептеледі.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. Қазақ тіл білімінде фразеологияны арнайы, теориялық тұрғыдан зерттеу жайына келсек, біз мынадай 4 кезеңге бөлер едік:
1. XX ғасырдың ортасы – 40-50-жылдар – қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
1 Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 314 б.
2 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 235 б.
3 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектісі. Филол.ғыл.док. дисс. – Алматы, 1998. – 78 б.
4 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002. – 415 б.
5 Гак В.Г. Логический анализ языка: образ человека в культуре и языке. – М: Индрит, 1999. –248 с.
6 Махметова А. М.Жұмабаев поэзиясындағы фразеологизмдер. Дәстүр және жаңашылдық. канд. дисс. автореф. – Астана, 2006. – 26 б.
7 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. – Алматы, 1972. – 109 б.
8 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1975. – 157 б.
9 Сидоренко М.И. Структурно-функциональная соционика. ч.1 – Киев, 1999. – 213 с.
10 Шапиро А.Б. Стереотипы и национальная языковая картина мира: дисс. док.филол.н. – Алматы, 2008. – 87 с.
11 Айсұлтанова Қ. Ұлттық терминжасам көзі – ұлттық психология // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – № 9 (60). ‒ 2002. – Б. 15-21.
12 Қоңыратбаева Ж. Қазақ прозасындағы фразеологизмдердің лексика – грамматикалық ерекшеліктері (ХХ ғасырдың басындағы проза материалдары бойынша) // Поиск – Ізденіс. ‒ №2, 2000. – 164 б.
13 Сағынова Г.И. Қазақ тіліндегі интеллектісіне қатысты лексика. канд.дисс.автореф. – Алматы, 1999. – 78 б.
14 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2007. – 243 б.
15 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. – Алматы, 2008.– 186 б
16 Бейсенбай А. Тұрақты тіркестердің авторлық өңдеудегі қолданысы. – Алматы, 2006. – 47 б.
17 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Международные отношения, 1996. – 411 с.
18 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Санат, 1996. – 126 б.
19 Рысбаева К. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері. Филол.ғыл. канд.дисс. – Алматы, 1997. – 90 б.
20 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 711 б.
21 Сатенова С. Қос тағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі. – Алматы: Ғылым, 1997. – 177 б.
22 Мықтыбаева Т.Ж. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің мағыналық ерекшеліктері // Қазақстан әлем өркениеті қарым-қатынасының тоғысы. Ғылыми конференцияның материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 90.
23 Оразбаева Ф., Сағидолда Г., Есенова Қ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 2005. – 534 б.
24 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. –Алматы: Дәуір, 2003. – 247 б.
25 Түйте Е.Е. Адамның психологиялық жай-күйіне қатысты лексикалық құрылымы мен семантикасы. Канд. дисс. автореф. – Астана, 2009. – 28 б.
26 Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: 2004. – 64 б.
27 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – Алматы; 1995. – 264 б.
28 Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы, 1994. – 222 б.
29 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік – Алматы: Сөздік словары, 1998. – 195 б.
30 Еркебаева Г.Г. Фразеологизмдерді жаңа технологиялар арқылы үйрету мәселелері // Білім образование. – № 4(46). ‒ 2009. – 94 б.
31 Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
32 Исабеков С.Е. Картина Мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С. 13-17.
33 Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. 2-басылуы. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
34 Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы; 1975. – 228 б.
35 Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: канд. дисс. автореф. – Алматы; 2006. – 30 б.
Қосымша әдебиеттер тізімі
1. Бөкей О. «Қайдасың қасқа құлыным»
2. Бөкей О. «Қар қызы», «Кербұғы»,
3. Жүнісов С. «Әжем мен Емші және Дәрігер»
4. Нұржекеев Б. «Кінәлі махаббат»
5. Есенберлин І. «Көшпенділер» трилогиясы
6. Исабеков Д. «Тіршілік»
7. Исабеков Д. «Бонапарттың үйленуі», «Шалдар», «Жүз жылдық арман»
2 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 235 б.
3 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектісі. Филол.ғыл.док. дисс. – Алматы, 1998. – 78 б.
4 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2002. – 415 б.
5 Гак В.Г. Логический анализ языка: образ человека в культуре и языке. – М: Индрит, 1999. –248 с.
6 Махметова А. М.Жұмабаев поэзиясындағы фразеологизмдер. Дәстүр және жаңашылдық. канд. дисс. автореф. – Астана, 2006. – 26 б.
7 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. – Алматы, 1972. – 109 б.
8 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика. Фонетика. – Алматы, 1975. – 157 б.
9 Сидоренко М.И. Структурно-функциональная соционика. ч.1 – Киев, 1999. – 213 с.
10 Шапиро А.Б. Стереотипы и национальная языковая картина мира: дисс. док.филол.н. – Алматы, 2008. – 87 с.
11 Айсұлтанова Қ. Ұлттық терминжасам көзі – ұлттық психология // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы. – № 9 (60). ‒ 2002. – Б. 15-21.
12 Қоңыратбаева Ж. Қазақ прозасындағы фразеологизмдердің лексика – грамматикалық ерекшеліктері (ХХ ғасырдың басындағы проза материалдары бойынша) // Поиск – Ізденіс. ‒ №2, 2000. – 164 б.
13 Сағынова Г.И. Қазақ тіліндегі интеллектісіне қатысты лексика. канд.дисс.автореф. – Алматы, 1999. – 78 б.
14 Әлкебаева Д. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы, 2007. – 243 б.
15 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. – Алматы, 2008.– 186 б
16 Бейсенбай А. Тұрақты тіркестердің авторлық өңдеудегі қолданысы. – Алматы, 2006. – 47 б.
17 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Международные отношения, 1996. – 411 с.
18 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – Алматы: Санат, 1996. – 126 б.
19 Рысбаева К. Қазақ тілі культтік фразеологизмдері. Филол.ғыл. канд.дисс. – Алматы, 1997. – 90 б.
20 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 711 б.
21 Сатенова С. Қос тағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі. – Алматы: Ғылым, 1997. – 177 б.
22 Мықтыбаева Т.Ж. Қазақ тіліндегі фразеологиялық теңеулердің мағыналық ерекшеліктері // Қазақстан әлем өркениеті қарым-қатынасының тоғысы. Ғылыми конференцияның материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 90.
23 Оразбаева Ф., Сағидолда Г., Есенова Қ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 2005. – 534 б.
24 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Оқулық. –Алматы: Дәуір, 2003. – 247 б.
25 Түйте Е.Е. Адамның психологиялық жай-күйіне қатысты лексикалық құрылымы мен семантикасы. Канд. дисс. автореф. – Астана, 2009. – 28 б.
26 Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: 2004. – 64 б.
27 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – Алматы; 1995. – 264 б.
28 Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы, 1994. – 222 б.
29 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік – Алматы: Сөздік словары, 1998. – 195 б.
30 Еркебаева Г.Г. Фразеологизмдерді жаңа технологиялар арқылы үйрету мәселелері // Білім образование. – № 4(46). ‒ 2009. – 94 б.
31 Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
32 Исабеков С.Е. Картина Мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С. 13-17.
33 Сыздық Р. Сөздер сөйлейді. 2-басылуы. – Алматы: Санат, 1994. – 272 б.
34 Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбылыс. – Алматы; 1975. – 228 б.
35 Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: канд. дисс. автореф. – Алматы; 2006. – 30 б.
Қосымша әдебиеттер тізімі
1. Бөкей О. «Қайдасың қасқа құлыным»
2. Бөкей О. «Қар қызы», «Кербұғы»,
3. Жүнісов С. «Әжем мен Емші және Дәрігер»
4. Нұржекеев Б. «Кінәлі махаббат»
5. Есенберлин І. «Көшпенділер» трилогиясы
6. Исабеков Д. «Тіршілік»
7. Исабеков Д. «Бонапарттың үйленуі», «Шалдар», «Жүз жылдық арман»
Кіріспе
Әлемдегі қандай халықтың болса да, белгілі дәрежеде дамыған сөз өнері бар. Біздің халқымыздың сөз өнері бірнеше ғасырлар бойы дамып жетіле келе, алдымен, жалпы халықтық тілді байытты. Халықтық тіліміздегі көркемдегіш элементтердің бір саласы болып табылатын тұрақты тіркестер тіл тану ғылымының аясында жеке лингвистикалық ілім ретінде аталып жүр. Тұрақты сөз тіркестердің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы - фразеология. Фразеология - тіліміздегі фразеологизмдерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай бөліп, құрамын анықтап, жасалу, даму заңдылықтарын зерттейді.
Фразеологизмдер - түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде, ертеден бар құбылыс. Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы V-VIII ғғ. көне түркі ескерткіштерінен, ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, ортағасырлық жазба ескерткіштер тілінен байқалады. Зерттеушілер, әсіресе, фразеологизмдердің мағыналық түрлеріне көркем туындылардағы қызметіне, лексика-грамматикалық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне баса назар аударады. Фразеологизмдердің шығармадағы негізгі қызметі - бейне жасау, кейіпкерлерге мінездеме беру, оқиғаны бейнелі тілмен суреттеу, белгілі бір жағдайға баға беру, ойды түйіндеу, қорытындылау, айшықты көркем сөзбен жеткізу. Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерде де қолданылғанымен, бейнелілік пен экспрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және көркемдік құрал.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде фразеологизмнің алатын орны ерекше. Кез келген тілдегі фразеологиямдер - аса құнды лингвистикалық мұра. Көркем шығарма тілінің дамуы - ауқымды, күрделі мәселе. Жалпы жекелеген ақын-жазушылардың еңбектеріне лингвистикалық талдау жасау, ондағы тіл ерекшеліктері мен сөз оралымдарына кеңінен тоқталып өту - қашан да тіл білімі ғылымының басты мәселелерінің бірі болып есептеледі.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. Қазақ тіл білімінде фразеологияны арнайы, теориялық тұрғыдан зерттеу жайына келсек, біз мынадай 4 кезеңге бөлер едік:
1. XX ғасырдың ортасы - 40-50-жылдар - қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70-жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-жылдар - фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
XX ғасырдың соңғы он жылы - 1990-2000-жылдар - фразеологизмдерді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология. Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімді қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдардың дені түгел назар аударған еді. Қазақ филологиясының тілші ғалымдары Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теоретикалық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І.Кеңесбаев болса, С.Аманжолов фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударды. Қазіргі қазақ тілінің оқулығына фразеология бөлімін енгізген Ғ.Мұсабаев та фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген. К.Аханов өзінің Тіл біліміне кіріспе атты жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тілі фразеологиясына В.В.Виноградовтың классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р.Сәрсенбаев тұрақты тіркестердің бір түріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік ерекшеліктеріне тоқталды.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінің 60-жылдары фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, оларға не жатады дегенге көңіл бөлді. Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистік ерекшеліктері кандидаттық диссертациясында, С.Исаевтың Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында осы ерекшеліктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеоло гизмдердің қолданылуына да көп көңіл аударып, сөз таптарына жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері, М.Белбаеваның Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тіркестер мақалалары мен осы жылдары қорғалған Х.Қожахметованың Ғ.Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар, Е.Бектұрғановтың М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері кандидаттық диссертациялары сол жылдардың ізденіс нәтижесі болып табылады.
70-жылдарда фразеологизмдерде өзге құбылыстардан айыру жөнінде А.Байталиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә.Қайдаров пен Р.Жайсақова, А.Елешова қазақ фразеологизмдерін классификациялау мәселесіне көңіл аударды. Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі 70-жылдардың аяғында қазақ фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілуі жайы тілші ғалымдардың назарын аударды. Бұл ретте Ө.Айтбаевтың, Қ.Дүйсетаеваның зерттеу еңбектерін айтуға болады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ және орыс тіліндегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу жайын қолға ала бастады, көптеген зерттеу-мақалалар жариялана бастады.
І.Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі шықты.
Үшінші кезең - қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-жылдар алдыңғы кезеңдегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж.Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына (калька жолымен, дәл баламасы арқылы берілуіне) назар аударды. Ал А.Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс және қазақ фразеологизмдерінің тіл аралық қолдану ерекшеліктеріне арналған.
Үшінші кезеңде қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік жасалды.
Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік - тұрақты тіркестің тарихи қалпын (диахронды зерттеу) зерттеуге көңіл аударылды. Р.Сыздықованың Қ.Жалаиридің Жами-ат-Тауарих атты шығармасындағы тұрақты тіркестер еңбегі диахронды фразеологиялық зерттеу болып табылады.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінші кезеңі - 90-жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін. Бұл кезеңде тіл білімінің осы саласында жан-жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалынды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі онжылдықта академик Ә.Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс табуда.
XX ғасырдың аяғанда жетпісінші жылдардан басталған қазақ фразеологизмдерін орыс тілімен салыстыра зерттеу әрі қарай жүргізілді, ендігі жерде дамыған әлемдік тілдермен салыстыра зерттеу орын алды. Бұл ретте М.А.Жақсыбаеваның Этнографические фразеосочетания казахского и русского языков, Ф.Н.Дәулетованың Қытай және қазақ тілдері фразеологизмдеріне лексикографиялық салыстырмалы талдау, Ш.Қ.Құрманбаеваның Түрік және қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерге салыстырмалы талдау атты диссертацияларын атауға болады.
Төртінші кезеңдегі қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудің нәтижелерінің көрінісі - Түрікше-қазақша фразеологиялық сөздік, Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік, Краткий англо-русско-казахский словарь.
Ойымызды қорыта келгенде, қазақ фразеологизмдері жан-жақты зертелуде. Зерттеу бағыттары сан салалы. Фразеологизмдерге тілші ғалымдар көп назар аударуда.
Қазақ тілінің аса өнімді лексикасынан хабардар ететін суретті, бейнелі сөз тіркестерінің стильдік қолданылу ерекшеліктеріне жазушының да, сөйлеу кезінде айтушының да қосатын үлесі әркелкі. Қоғамдағы кез келген зат, құбылыс атауы қарама-қарсылықтан, салыстырудан пайда болады. Олай болса, қазақ тіліндегі лексикалық қордың мағыналас фразеологизмдер арқылы қолдану өрісі мен стильдік дәрежеленуін жеке қарастыру - тілдік талдау жұмыстарын қажет етеді.
Адамзат баласы психикалық қасиеттеріміз арқылы өзімізді қоршаған заттар мен құбылыстарды өзімізше қабылдаймыз. Мәселен, адам бір жаңалық ашса, оған ол өзінше қуанып, төбесі көкке жетеді, біз басқаша қабылдауымыз мүмкін немесе біреудің жақыны қазаға ұшыраса, ол күйінеді, қайғырады, ал біз түк болмағандай жүре беруіміз мүмкін т.с.с. Демек мұндай жағдайдан туған адамның психикалық жай-күйлері арқылы берілетін тілдік құбылыстар әр түрлі. Ендеше осындай күрделі құбылыстарды білдіретін адамға байланысты айталытын фразеологизмдердің табиғаты да, олардың тілдік тұрғыдан көріністері де күрделі болмақ. Адамға байланысты мағыналас фразеолеогизмдер күрделі құбылыс болғаннан кейін, оларды екінші бір адамға жай сөзбен жеткізу кей жағдайда мүмкін болмайды. Осындай жағдайларда олардың нақты көріністерін тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерімен жеткізу әлдеқайда тиімді. Бұл туралы ғалым Г.Н.Смағұлова фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілерін зерттей келе, былай дейді: Қазақ фразеологиясында мағыналас қатар құрайтын семантикалық топтар эмоцияның күрделі түрлерін қамтуда образдылықтың шарықтау шегін көрсетеді деуге болады. Мағыналас қатарлардың доминантын тірек мағына ретінде жеке сөздермен бейнелесек онда, эмоцияның күрделі түрлеріндегі көңілдену, шошу, қорқу, ренжу, қайғыру, қамығу, қуану, жылау, күлу, ашулану сияқты күшті эмоциялық сезімдерді сыртқа шығаруға үлкен шабытпен айтылар серпер сөз керек. Ол әр адамның айналасындағы болып жатқан құбылыс, іс-әрекеттерді қабылдау өрісіне қарай түрліше айтылып, жеткізіледі. Біреу жай ғана әсермен қалса, енді бірі делебесі қозып, жігерленіп кетеді. Тегінде эмоциясы жоғары фразеологизмдердің мағыналас қатарларының тым көп болу себебінің өзі сол күрделі эмоцияның түп төркінінде жатыр. Мұндағы жан ұшыру, құмарлық, стресс сияқты психологиялық жай-күйлердің қандай қыры мен сыры болсын фразеологизмдерсіз жеріне жеткізе айтылуы күмәнді ‒ деген тұжырым жасайды. Расында да күнделікті өмірден аңғара бермейтін құбылыстар, атап айтқанда, адам баласы бір күн ішінде қанша қуанып, қанша мұңаяды немесе қорқады, таңқалады т.б. сол сияқты сан алуан күйді басынан кешіреді, бір ғана ашуды алатын болсақ, сол ашуланудан туындаған көптеген түрліше сипат беретін сөздердің, іс-қимылдардың саны мен көріністері күнделікті өмірде есепсіз. Өйткені адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің лексикасы бір қырынан ғана танылмайды, керісінше, көп қырлығымен, универсалдылығымен өзінің сыр-сипатын аша түседі. Сол себепті де оларды бүгінде тереңінен зерттеу қажеттігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдерге қатысты ұғымдарды білдіретін тілдік бірліктердің тілімізде берілу амал-тәсілдерінің жүйесі мен қызметін анықтау, осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттері бар:
- Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы негізінде мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығын анықтау;
- Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
- Мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығы
- Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің қолданылу тәсілдерін айқындау;
- Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің психикалық сезім күйін суреттеуде қолданылуы мен адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада қолданысын талдау;
Зерттеудің нысаны. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің берілу жолдарын және қазіргі қазақ тіліндегі мағыналас фразеологизмдердің құрылымы мен семантикасын анықтау және олардың көркем шығармадағы көрінісіне тілдік талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістері мен тәсілдері. Жұмыста компоненттік талдау әдісі мен лексика-семантикалық талдау, сипаттама, салыстыру, қорыту әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың болжамы. Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің берілу жолдарын топтау және олардың көркем шығармадағы орнын анықтау. Адамның мінез - құлқын, болмыс - бітімін әсерлеп, көркемдеп жеткізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың теориялық негіздері Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілерінен (1998), Фразеологизмдердің варианттылығынан (1997), Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиұлының Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясынан (1997), Х. Қожахметованың Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуынан (1972), І. Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Көркем шығармадан алынған мағыналас фразеологизмдерді талдау, авторлық қолданыстарды анықтау, мінез - құлыққа байланысты берілген мағыналас фразеологизмдерді топтау.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақ тіліндегі адамға байланысты қолданылатын мағыналас фразеологизмдердің қызметі мен мағынасын, олардың қолданылу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін анықтауда алынған нәтижелер мен тұжырымдыр дипломдық жұмысымыздың маңыздылығын аша түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың мазмұны бойынша 1. Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің қолданысы атты мақала халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында жарияланды (Болгария 2015). 2. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада берілу жолдары атты мақала Келешек ‒ 2016 студенттер мен жас ғалымдарлың республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы материалдарының жинағында жарияланды (Жезқазған 2016).
1 Мағыналас фразеологизмдер туралы түсінік
1.1 Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы
Фразеология ‒ құрамы мен құрылымы тұрақты, сөйлеу кезінде конструкцияланбай, даяр қалпын сақтай отырып қолданылатын, мағына тұтастығы мен тіркес тиянақтылығы тән бейнелі тұрақты тіркестердің қазіргі күйін және тарихи қалпын зерттейін тіл білімінің саласы. Осының негізінде фразеология қазіргі немесе синхронды және тарихи немесе диахронды болып бөлінеді.
Фразеология зерттейтін пәні фразеологиялық оралымдар. Оларды фразеологизмдер, фразеологиялық бірліктер немесе фраземалар деп атайды. Тіл білімінің жаңа бағытын таңбалайтын фразеология термині жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары дүниеге келді. Фразеологияның алғашқы теориялық негізі және осы мәселе жөніндегі идеяны дамытушы Ш. Балли болса, оның Ресей топырағындағы дамуы мен жаңа, жеке лингвистикалық сала ретінде қалыптасып дүниеге келуі академик В.В. Виноградов есімімен тығыз байланысты.
Қазақ фразеологизмдерін теориялық тұрғыдан зерттеу мен арнай лексикографиялық еңбектерді басып шығару атақты ғалым І. Кеңесбаев еңбектерінен бастау алады. Түркі тілдес халықтарының ішінде алғашқы фундаменталды еңбекті академик І. Кеңесбаев 1977 жылы басып шығарды[1, 14].
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тірестерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды.
Тілімізде мағыналас фразеологизмдер айрықша қолданыста болып, көркем шығарманың тілінде айқын көрінеді.
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды. Сонымен қатар, мәні, мағынасы жағынан үйлесе келіп, бірінің орнына бірі балама болып та қолдана беретінін ескерсек айтылатын ой мен ұғым, түсінікті ұқсастығына қарай фразеологизмдер де синонимдік қатар құрайды. Сөйтіп, сөйлеуші айтайын деген ойын мәнерлеп жеткізу үшін жай сөздерден гөрі бейнелі, суретті сөз тіркестерінің өзара мағыналас, мәндес түрлерін таңдайды [2, 11].
Амал жоқ, бөлмеден ұнжырғам түсіп, салы суға кетіп шығып кеттім (ҚӘ, № 38, 1994).
Бисеновтың да мойнына су кетіп жүр (Ә.Кекілбаев 1-352).
Осындағы ұнжырғасы түсіп, салы суға кетіп - деген синоним тіркестердің фразеологиялық мағынасы - бір нәрсеге ренжу.
Келтірілген екі сөйлемдегі мысалдардан мағыналас тұрақты тіркестер арқылы бір ұғымды, бір түсінікті қабылдаймыз.
Міне, Құрекең екеуінің арасындағы қыл өтпес жақындық осылай басталған (Жалын, № 10. 1992).
Бастық өзінің төңірегіне тонның ішкі бауындай жанашыр достарын іріктеп алып жұмысқа беріле кіріседі (ҚӘ, № 38. 1994).
Адамдар арасындағы достықты, жақындықты бейнелейтін қыл өтпес, тонның ішкі бауындай деген мағыналас фразеологизмдер бұл арада тек жақындық, татулық ұғымына негізделген. Ал жоғарыдағы мойнына су кету, салы суға кету, ұнжырғасы түсу фразеологизмдері жолы болмау ұғымын да береді. Қазақ тіліндегі синоним фразеологизмдер өз ішінде осылай семантикалық тұрғыда іштей топтарға бөліне береді.
Жоғарыда талданған мысалдарда фразеологиялық синоним тіркестердің сөйлем ішінде қалай да бір стильдік өзгешелік, эмоциялық әсері, образдылығы байқалуы шарт. Бұл өзі жалпы синонимдер табиғатынан туындайтын заңдылық. Енді біз тақырыпқа сәйкес мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының ең басты ерекшеліктері туралы сөз етеміз. Фразеологиялық қордан жинаған тілдік фактілерді сараптай отырып, мағыналас фразеологизмдер қатарын талдауда олардың лексикалық синонимдер қатарына қарағанда елеулі өзгешеліктері бірден назар аудартады. Синонимдік қатарға енгізілген фразеологизмдердің өз табиғатынан туындайтын бұл семантикалық категорияның парадигмалары фразео-сематикалық топ құруға әрі оның фразеологиялық жүйеде орнын анықтауға мүмкіндік береді. Мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының өзіне тән семантикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ғалым Г.Смағұлова мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының өзіне тән семантикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтау үшін мынадай белгілерді ұсынады:
# синонимдік қатарлардағы тірек сөз (доминант) және тірек мағына немесе түсінік;
# мағыналас фразеологизмдер қатарының лексика-грамматикалық ерекшеліктері;
# синонимдік қатар құрамындағы кейбір тіркестердің көп мағыналылығы:
# мағыналас фразеологизмдердің ішкі формасына қарай мағыналық реңктері;
# синонимдік қатарлар құрамындағы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті мағыналық, стильдік реңктері;
# мағыналас фразеологизмдер қатарының тіркесімділік шектері немесе синтагмалық оралымдары;
# қатар құрауға тіркестердегі мәдени коннотациялардың ықпалы;
# қатар құрамындағы фразеологизмдердің мағына тепе-теңдігі және квазисинонимдер;
# синонимдік қатардың коммуникативтік единица ретінде функционалдық қызметі сияқты мәселелерді қарастырған.
Лексикалық синонимдер мен фразеологиялық синонимдер қатары, саны жағынан ұқсас болғанымен, сырт құрылымы жағынан өзгешеліктері бар. Мәселен, лексикалық синонимдер құрылымын қарасақ, мұнда қатар басында міндетті түрде бір тірек сөз (доминант) тұрады. Оны анықтау қиын емес. Себебі синонимдік қатарда басқаларына қарағанда, бір сөзге мағыналық ой басым түсіп, басқа мәндес сөздерді өз маңына топтастырады.
Ренжу - қамығу, налу, торығу, қынжылу, жабығу, өкпелеу, т.б.
Ал фразеологизмдер жағдайында РЕНЖУ - мойнына су кету, еңсесі түсу, жүні жығылу, ұнжырғасы түсу, мойнын ішіне тығу, тауы шағылу, сағы сыну, жүзі сынық, көңілі қалу, іш құса болу, көңілі құлазу, көңілі шайлығу, қабағынан қар жауу, сіркесі су көтермеу, жігері құм болу, самарқау тарту, т.б.
Лексикалық синонимдерді келтірілген мағыналас фразеологизмдермен салыстырсақ, алғашқысында өзара мағыналық сәл-пәл өзгешеліктер байқалғанымен, фразеологизмдердегідей образдылық жоқ. Мұны фразеологизмдердің басты ерекшеліктерінің бірі десек, әрі осы тіркестердің барлығы жеке сөздерге синоним болып, баламалық қатыста синонимдік қатарларды көбейте түседі. Тағы бір айта кететін болсақ, мұнда ренжу жеке сөздерге де, фразеологиялық тіркестерге де доминант, ұйытқы сөз боп тұр. Мағыналық ой басым түскен сөздер үнемі фразеологизмдерге тірек сөздің қызметін атқара бермейтін тұстар бар. Кей жағдайда синоним фразеологизмдердің бір тұрақты ұйытқы мағынаны ұстап, синонимдік қатарларды басқару қабілетіне ие болады.
Мысалы: еңбегі еш болу - еңбегі далаға кету - еңбегі құмға сіңген судай болу - босқа бейнет ету - еңбегі құр босқа кету - еңбегі күйіп кету - еңбегі зая кету - еңбегі жерге кету т.б.
Жолы болмау - бағы жанбау, сормаңдай болу, жолы байлану, ісі оңғарылмау, ілгері басқан аяғы кері (кейін) кету, аяғы аспаннан келу, тұмсығы тасқа тию, қара басу, басынан бағы таю, теріс бата алу, теріске тарту т.б.
Еңбегі еш болу - фразеологиялық тіркесіне қалған синоним фразеологизмдердің кез келгені ұйытқы мағынамен қатар тұра алады, демек контекстте фразеологиялық тіркестердің орындарын алмастыруға болады. Мұнда қатардағы барлық тіркестерде қайталанатын еңбегі сөзі мағына ортақтығын ұстап тұр.
Ал екінші мысалдағы жолы болмау тіркесінің жайы қалай болмақшы. Бұл ұғымға негізделген мағыналас тіркестер саны - он түрлі. Жолы болмаудың жолы болып басқару қабілетіне ие болу сырының себебі, біздіңше аталған он түрлі синоним тіркестердің барлығына бірдей мағына ортақтығын танытып тұрған ұғым, түсінік осы - жолы болмау тіркесі. Сормаңдай болу немесе аяғы аспаннан келу тағы басқа тіркес түрлерін емін-еркін мағыналас доминант етіп қоюға болмайды. Қазақ тіліндегі синоним фразеологизмдердің мұндай ерекшеліктерін кейде жеке сөзбен бере алмайтын ұғымды осындай тіркестер көмегімен сипаттап жеткізу тәсілі фразеологизмдердің үлесіне тән екендігін айту керек. Мәселен, сәті түсу - абырой болғанды; іздегенге сұраған; құланның қасынуына, мылтықтың басуы. Мұнда да синоним фразеологизмдер тіркесінің қолданыс ыңғайындағы беретін мағыналары бір фразалық сәті түсу тіркесінен шығады. Сол сияқты идиомаланған күрделі етістіктер қатарындағы қыр көрсету: жүнін сыртқа қампитутүкситу; жүйрік аттай ойқастау; хан сыртынан жұдырық; күн көру; аштан өліп, көштен қалмау; өз қотырын өзі қасу; өз атына мініп кету; өз аузына қолы жету. Ал күн бермеу, көңілі қайту, басы қату, қызмет қылу сияқты жалпы ұғым, түсінікке негізделген басқа да тіркестер тобы үнемі тірек ұғымның рөлін атқарады, әрі тірек сөз, дұрысы тірек тіркестер деуге болады. Мәселен, басы қату - адам үшін кәдімгідей үлкен психологиялық жай. Біз жинаған мысалдарда жиырмадан асқан тіркестердің бәрінің басын құрап, осы басы қату - ұйытқы мағына ретінде қатар басында тұр. Ал қызмет қылу - образ, мағына, ауқымдылығының әсерімен қатар құрамындағы байлық - отыз шақты. Солардың тек кейбіреуін келтірсек: асты-үстіне түсу - жік-жапар болу - қолдан-қолға тигізбеутүсірмеу - қошемет көрсету - хан көтеру - жатып жастық, иіліп төсек болу, т.б. Бұл арада ұлт тілінің ерекшелігінен гөрі ұлттық дәстүрдегі қонақжайлықтың мәдени өмірден алатын орнынан туған ауыспалы мағынадағы қолданысты көреміз.
Мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының ішкі семантикалық мүмкіншіліктерінің тереңдігінен, кейде осындай ұғымға, түсінікке тәуелділік сақталады. Бұл образдылықтың дәрежелену (градация) сатысының молдығына, мотивацияға байланысты. Қалай дегенмен де ұғымды әркім әр түрлі қабылдайтындықтан, бұл - адамның өз қиялы, болмысы, әрекетінен туындайтын қасиет. Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін де осыдан іздеген жөн [3, 350].
Сонымен, фразеологиялық синоним қатарлар құрылымының лексикалық синонимдерге қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар. Лексикалық синоним сөздер қатарының басында міндетті түрде бір сөз тірек немесе доминант болуы шарт. Ал фразеологизмдерге кейде бір ғана жеке сөз тірек болады, кейде фразеологиялық тіркестердің біреуі өз ішінде синоним қатарларды басқару қабілетіне ие болса, енді бірде барлық синоним қатарлар тек ұғым мен түсінікті мағыналас етіп ұстап тұрған бір тұрақты тіркеске тәуелді болады.
1.2 Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
Қазақ тілі бай тіл екендігі синонимдердің молдығынан көрінеді. Тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай, әр тарапты екендігін көрсетеді. Сөздік құрам неғұрлым бай, әр тарапты болса, тілде соғұрлым бай, орамды болады. Сөйтіп, синонимдердің молдығы - тілдің байлығын , дамыған тіл екендігін аңғартатын көрсеткіштердің бірі. Синоним сөздерді жете білудің үлкен мәні бар. Лексикологияны синонимдерге бай адам сөз мағыналарының арасындағы нәзік айырмашылықтарды дөп басып айтуға шебер келеді. Өзара мәндес сөздердің мағыналық нәзік айырмашылықтарын жете білген адам синоним сөздердің сыңарлаының айтылатын ойға дәлме-дәл келетіні тауып қолданады да, оның жазғаны немесе сөйлеген сөзі нысанаға дәл тиіп жатады, әрі келісті, әрі мәнерлі болып шығады, - дейді К.Аханов [4, 173].
Тілдегі синонимдер жеке сөз ретінде де, тұрақты тіркес ретінде де кездеседі. Фразеологизмдердегі синонимия және варианттылық белгілерін алғаш сөз еткен - В.Н.Телия. жалпы, фразеологизмдердегі синонимия құбылысы орыс тіл білімінде В. Н. Телия. Н.А. Кирсакова, түркі тілдері бойынша Ш. У. Рахматуллаев, З. Г. Ураксин, Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы, Г. Смағұлова сынды ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты зерттеліп, деректі тұжырыммен анықталған. Тұрақты тіркестер жеке сөздерге синоним болып келеді. Бірақ сининимдік қатардың тірек-элементі бола алмайды. Фразеологиялық синонимдер басқа сөздермен өзінің экспрессивті-эмоциялық бояуымен ерекшеленеді. Фразеологиялық синонимдер көркем образ жасауда жиі қолданылады. Сондықтан бұлар тілдегі кез-келген стильде талғаусыз қолданыла береді. Бұлардың өздеріне лайықты орын тепкен мекені - көркем әдебиет. Көркем шығармада белгілі оқиға жай баяндалмайды. Жазушы болған оқиғаны өзінің ой елегінен өткізіп, оны түрлі-түсті бояумен әшекейлейді. Сондай бейнелі сөз қазынасы - тілдегі фразологизмдер екендігі сөзсіз.
Фразеологизмдердің классикалық, постклассикалық (Телия 1996) зерттелу дәуірінен бері тұрақты тіркестерді сөз табына қатысты таксономдық жүйелеу - қалыпқа көнбейтін фразеологизмдердің өзіндік ерекшеліктерінен туатын қиындық. Фразеологизмдердің тұлғасы мен семантикасы жеке сөз табына барабар келмейді. Соған қарамастан фразеологиялық қордағы жалпы лексика-семантикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін тіркестер тобын шартты түрде есімді, етістікті, үстеу мәнді деп бөлуге тура келді. Мағыналас фразеологизмдер туралы пікір айтушылар бұл мәселеге келгенде лексикалық синонимдер теориясына шақтап, синоним фразеологизмдерді анықтауда ұдайы бір ізділікке келе алмады. Лексикалық синонимдер қатарында бір сөз табынан болатын, сөйлемде бірдей мүшенің қызметін атқаратын, тіркесімділігі жағынан бірыңғай және стильдік, экспрессивтілігі жағынан ғана ерекшеленетін сөздер тобы болды [2, 175].
Мысалы: сәндену, шікірею, кербезсу, селқос, енжар, бейқам, селсоқ, салғырт, самарқау, бойкүйез, көңілсіз, марғау.
Қазақ тілінде фразеологиялық синонимдер сөздігі жоқ болғандықтан, орыс тіліндегі сөздікке жүгінсек, авторлар Как правило, в синономический ряд входят фразеологизмы соотносительные, с одной и той же частью речи. С этой стороны выделяются глагольные, наречные, субстантивные, определительные, междометные и др. обороты - дей келіп, сөз таптарына және сөйлем мүшелеріне қатысты мысалдарды талдайды. Алайда осындай тұжырымдардан кейін іле шала Наиболее общим и решающим условием синонимичности фразеологизмов следует считать то, что они выражают одно общее понятие[5, 9].
Бұған қарап, бәрібір тілдік фактілер, әсіресе ерекше тұлғалы фразеологизмдер қалай болғанда да өзіндік табиғи қасиеттеріне қарай талдап түсіндіруді қажет ететіндігін мойындау керек. Адамдар өздері жасаған сөздерді, сөз тіркестерін мақлұқаттар әлеміне емес, адамзаттың өмірлік қажеттігіне, қатынас құралын қамтамасыз ету үшін арнайды. Мәселен тұрақты тіркестердің семантикалық нәтижесі - фразеологиялық мағына. Адамдар үшін сөйлеу қажеттілігін өтеу кезінде фразеологизмдер алдымен ұғымның мағынасына қарай таңдалады. Сол себепті бұл арада фразеологиялық синонимдік қатар басында алдымен доминант лексиканы іздегеннен гөрі, фразеологиялық семантиканы қалыптастырған жөн. Сонда ғана қазақ тіліндегі бүкіл фразеологиялық қор барлық байлығымен екшеленер еді. Гак В.Г. сөздігі фразеологиялық доминант мағынаға емес, лексикалық мағынаға бағыт ұстаған. Мысалы: Без ума, без памяти - в полном восторге, в восхищении от кого - чего-либо. Белая кость, голубая кровь - о людях знатного (часто дворянского) происхождения [5, 30].
Фразеологиялық материалдар ішіндегі мағыналас фразеологизмдері бір синонимдік қатарға бөліп жіктеу, тіпті сөздіктер шығып жатса да, күні бүгінге дейін синонимия проблемасын не теориялық, не практикалық жағынан анықтаудың әлі шешімі табылмай, пікір талас күйінде қалып қойды.
Мағыналас фразеологизмдердің лексика-семантикалық ерекшеліктері туралы айтқанда олардың ең алдымен құрылымдық функционалдық жағы яғни мағынаның ішкі жүйелік сипатына назар аудару керек.
Фразеологизмдер құрамындағы сигнификат-ұғымның мазмұны синонимдік қатарда, жалпыдан жекеге немесе жоғарыдан төменге қарай нақтыланып, дәлдігі қырлана бермек. Бұл арада ұғымның мазмұны түсінікке орай жіктелгенде, жеке сөз табына қатысты ғана қарастыру барды еріксіз азайтуға, ұғымды шектеулікке әкеледі. Сол себепті де мағыналас қатарда тұрған фразеологизмдер жағдайында жалпы ұғым, түсінік басты ерекшелік, белгі болып қалады. Бейнелі түрде айтсақ, түрлі образдар галереясын жасайтын мағыналас фразеологизмдер қатары семантикалық түрлік сипатпен емес, үғымдық сипатпен түзілуі лексикалық синонимдерден ажырататын басты қасиеттердің бірі болмақ.
Мысалы қазақ тілінде бір іске жалтақтамай батыл кірісуді - тәуекел сөзі түсіндіреді. ТӘУЕКЕЛ сөзіне қатысты ҚТФС-де тәуекелге бел байлау (буу), тәуекел қылу, тәуекелге салу, тәуекелдің кемесіне міну сияқты тіркестер берілген. Алдымен түсіндірме сөздіктегі мағынасына қарай жалтақтамай батыл кірісу дегенде қалай деген сұрақтың айтушының, тыңдаушының ойында тұруы заңды нәрсе. Ал оған жауапты фразеологиялық сөздіктегі көрсетілген мағыналастар толық сипаттай алмайды. Оған біз жалпы ұғымға байланысты туған түсінік шеңберінен жауап іздесек, онда: ТӘУЕКЕЛ: көз жұмып тұрып; нар тәуекелге басу (салу); тәуекелде де, тас жұт; өлімге бас тігу; су ішсем де, у ішсемде; не болса ол болсын; тау күйіп, тас жанса да; қайдан шықса, онан шықсын; не болса да; не десе о десін; бағын сынау; басын бәйгеге тігу т.б. фразеологизмдерді санамалап шықсақ, онда ұғымның жалпы, түсініктің нақты екенін тағы да еске алуға тура келеді. Ал, түсінік жеке адамға байланысты ұғымның мағынасын жеткізуде әр индивид өзіндік болмыс, таным деңгейіне сүйенеді. Тәуекел - абстрактылық ұғым ретінде, әр адамның ішкі жан-дүниесіндегі қалыптасқан сезімдік қатынас. Оның сыртқа шығуы түрлі әрекетпен астарланады. Бағын сынау - өлімге бас тігу тәуекелдің контраст түсінікпен бірге қабылдануы жеке индивидке келіп тіреледі. Мысалы: Тәуекелге бел байлады, тәуекел қылды - қиындықты мойынға алып, неге де болса көнді деген мағынада. Ажал жетпей жан шықпас, Тәуекелге бел байлап, Пешенемді сынадым (Қамбар батыр). Шешінген судан тайынбас дегендей, тәуекел деп жақындай түсті (О.Б).
Жоғарыда келтірілген мысалдардың әрқайсысы енді тәуекел сөзінің ішкі семантикалық дифференциясына қарай талданып, түсіндірілуі керек. Мұндай семантикалық талдаулар тағы да сол лексикографияны жүйелеуде өз міндетін атқаруы тиіс.
Тілдегі лексикалық синонимдер мен фразеологиялық синонимде р екеуі екі түрлі аталғанымен, түптеп келгенде, бір мақсатқа қызмет етеді. Ол мақсат - ойлаған ойды жеткізе, жан-жақты баяндау болып табылады. Сондақтан бұл екеуі үнемі бірлікте өзара тығыз қарым-қатынаста, тұтас бір бүтін нәрсенің екі жағы деп қаралуға тиіс.
М.Жұмабаев халық тіліндегі мол мұраларды кеңінен пайдаланған. Соның ішінде, тұрақты тіркестердің қолданыс аясы кең. Бұл тіркестердің бай да алуан түрін ақын өзіндік стиліне сай, түрлі амал-тәсілдер арқылы берген.
Х.Қожахметова фразеологиялық синонимдер өзінің барлық бояу өрнегімен көркем шығармада түрленіп көрінетінін көрсетіп, синонимдердің стильдік сипаты әр жазушының сөз қоюластыру тәсіліне орай түрліше болатынын айтады. Ақын синонимдеді таңдауда шеберлік танытады. Синонимдердің стильдік,градациялық қызметтері бар екені мәлім. Осының барлығын Мағжан поэзиясынан көре аламыз.
Мағжан Жұмабаев қайғыға бату деген ұғымды фразеологизмнің 188 синонимдік қатарымен береді. Соның кейбіреуін келтіре кетейік. Мысалы, ашып көрші жүрегімде көп жара; ауыр ойлар басып, назаланып ем; бұл күнде қалың ойлар, қайғы басты; бұлбұл құс! көзімде - жас, кеудемде - от; дариға, жаным азат, денем тұтқын; дарға, қазағынның күні қараң; жүрегі жара алыс жар; жүрегің жанып, қасірет тартқаныңда; зарықтым ғой, жан жарымды көре алмай;заман озды, жүрек сөнді, жан тозды; ел азды, арқа тозды, қайғы басты; екеуіде қан құсып, түннен бетер түнерді; кетеді іш елжіреп, жанып-күйіп; көңілдің тұз сепкендей жарасына; қайратты ел қайғы жұтып зарлы ма екен?; қорқыттан сейілмейді қалың уайым; өтті-ау өмір құсып қан; өлім тұр анадайдан қойнын ашып; сұлық боп жан шыққалы тұр таяулап; сені улаған қазақтың қайғысы ғой; татып ажал шербетін; тәтті қиял бұзылды; уланды жүрек, жан күйді; уайым-қайғы жұтады; ішім толған қызыл шоқ; іште толған қалың дерт; шешем қайғы жей ме екен?; шырылдап көз алдыңда оттай жандым; т.б [6, 24].
Осы келтірілген тұрақты тіркестердің контексте бірінің орнына бірін алмастыруға келмейді. Өйткені, әрқайсысы суреттеліп отырған құбылысқа байланысты өз орнында жұмсалған. Іс-оқиғаға ерекше экспрессивті-эмоционалдық ренқ беріп тұр. Тұрақты тіркестер жеке сөздерге синоним және де өзара синонимдес болып келеді. Мағжан қаламында синонимдік сөздер бірінен-бірі туындап немесе бірінен-бірі күшейіп, ойлы пікірлі, соған орай айшықты, әсерлі болып отырады. Осы фразеологиялық сөз тіркестердің әрқайсысы өз орнында, бәрін де ақын керемет талғаммен тауып, қолданған. Сондықтан олардың ешқайсысын еш мәндес сөзбен ауыстыруға болмайды. Сонымен қатар, бұл синонимдік қатардағы тұрақты тіркестердің көбі тыңнан туындаған соны тіркестер.
Қазақ тіліндегі мағыналас фразеологизмдер қатары бұл айтылған пікірлерді өзіндік ерекшеліктерімен толықтырып, қуаттайды.
Сонымен қазақ фразеологиясындағы мағыналас қатарлардың топтарын антропоцентрлік және тілдегі адамдық фактор тұрғысынан мынадай фразео-семантикалық өрістерге жіктеуге болады. Бұл ретте мағыналас қатарларды алдымен жалпы фразеологиялық семантикаға негіздей отырып, жалпыдан жалқыға сияқты иерархиялық принциппен жүйелеген. Мұнда жеке сөз бен фразеологиялық тіркес те доминант болуы мүмкін. Қатар ішінде мағыналық дифференциацияның тереңдеуінен жалпы ұғымның түсінігі сатыланып, нақтылана береді.
1. Адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеттеріне негізделген мағыналас фразеологизмдер қатары.
Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір әрекетпен айналысуына байланысты.Әрекет барысында ішкі сезім дүниесі аңғарылады. Психологтар әрекетті түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағыталған процесс деп түсіндіреді. Адам тектен-текке түрлі әрекеттерге ұмтылмайды, оның өзінің өмірлік қажеттері мәжбүр етеді. Бұл тұста көрінетін қимыл әрекеттері әсіресе адамдарға қарым-қатынас тұрғысынан қатты байқалады.
Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан. Біз олардың аттарын атаумен, яғни қатар доминантын көрсетіп және құрамының сандық сипатын белгілей кетеміз. Мағыналас тіркестер саны қатар құрамында ең азы төрт, алты мысалы: жастығын ала жату, қаруын қайтару, есесін жібермеу, кегін қайтару (қайыру) - өш алу мағынасында, әрі қарай саны елу, алпысқа дейін баратын жағымсыз қимыл-әрекеттерін бейнелейтін фразеологизмдер бар.Олар: алдану, әурелеу (біреуді),босқа әурелену, бүлдіру (бір нәрсені), кедергі жасау, кедергі болу (біреуге, бірнәрсеге), ұрлау, жоғалту,жоқ, қашу (бірдеңеден), болмысты болдыру, жолы болмау, тәуелді болу, мазалау (біреуді), қателесу, соңынан қалмау (біреудің), адастыру, қауіп төну, ренжіту, менсінбеу, елемеу, айналдыру (біреуді), жаманшылық жасау, қиындық көру, өш алу, мақтан (өсу), т.б. ұғымдарымен қоса, өктемдік, озбырлық жасау сияқты мағыналар жіктеледі. Өктемдік, озбырлық мағыналарындағы қатар саны тым ұзақ. Мұның себебі мұндағы образдылық пен метафоралы қолданыс мотивацияның реалды әсерінің адам болмысындағы сақталу үлгісін көрсетеді. Үстінен құс ұшырып,астынан ит жүгірту, малына құрық, басына сырық ойнату сияқты тіркестер тікелей көріністен туған. Мысалы, еркінсу, басыну: балықтағы бит басқа өрмелеу қақпақыл ғып ойнау; ұру, соғу: тас-талқанын шығару, жерге тығу, жермен-жексен ету, ит талағандай қылу, қаққанда қанын, соққанда (сыққанда) сөлін алу, т.б. (қатар саны 60-тан асады), қыр көрсету, күн көрсетпеу (бермеу), озбырлық,билеп отыру, ұрсу, күштілік, зорлық көрсету (зорлықшыл адам), ұрыс-төбелес тақырыптары көбінесе қимылға негізделген адамның жағымсыз әрекеттерінің тілдік көрінісі фразеологизмдерде осындай эмоционалды тіркестерен беріледі. Мысалы: Ең алдымен бас найып (уәзір) етіп Тұрфан қаласынан шыққан Темір деген ұйғырды белгіледі. Бұл ұйғып ханға жаға білді де, өзделердің қаққанда қанын, соққанда сөлін алды (І. Есенберлин).
Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында, әрекет иесі ретінде өз ортасына танылады, қалыптасады. Басынан түрлі қиын кез өтеді, қиындық та көреді. Бұнда адамның жағымсыз әрекеттеріне негіз болады. Қазақ тілінде мағыналас фразеологизмдер қатары, мәселен, қиын кезді мынандай тұрақты тіркестермен бейнелейді.
Ат басына күн туу, ер етігімен су кешу, толарсақтан су (саз) кешу (Махамбет), қилы-қилы заман болды, қарағай басын шортан салды (Асан қайғы), тар жол тайғақ кешу; қиын-қыстау кезең (шақ); тар заман; сын сағат; жау жағадан алу; Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама.
Мұнда жеке адамдар үлгісіндегі қиындық қана емес, тұтастай ұлт мәдениетіне қатысты кезең заман суреттері сақталған фразеологизмдер де бар. Кей ретте тарихи кейіпкерлер сөздері фразеологизмдерге айналған. Қиындық көру мағынасында жасалған жағымсыз тіркестер саны қырықтан асады. Қатар құрамы бастан- аяқ етістікті тіркестер. Қимыл атауы алдау сөзінен алдану ырықсыз етіс семантикасы араласып келген доминант тұрғысында мына мағыналас тіркестерді келтірейік: АЛДАУ: ақ ауыз қылу;аузын күн шығысқа қарату; аузын аңқайтып кету; мұзға отырғызып кету; алдап соғу; қулығын асыру; сан соқтыру; жер соқтыру; сазға отырғызу. АЛДАНУ: құр тұлыпқа мөңіреген сиырдай болу; сақал сипап қалу; аузы аппақ болу; аузы аңқайып қалу; ақ ауыз болу; тұзаққа түсу; қапыда қалдыру; екі қолын танауына тығып қалу; жер соғу; сан соғу; сазға отырғызу.
Адам іс-әрекеттерінің жағымды түрлері сан жағынан жағымсыз түрлерімен шамалас. Олар: олжа (олжалы болу), түгелдену (бас-аяғы жиналу), ақылдасу, әсерлену (делебесі қозу), анықтау(бір нәрсені), анық,ат қою (есім таңдау), дегеніне жету, құпия (айтпау), әшкерелеу, ретін табу, тыныш отыру, күн көріс,күн көру, кеш қалу (бір нәрседен құр қалу), күту, алаңдау, тоқтау басылу (бір нәрсенің басылуы) дем беру, қайрап салу, жиі келу, жолы болу, құрметтеу, сыйлау, қызмет қылу, мойынсұну, жақтасу, сұрау қалау, дайын (қайрауы жеткен, бабына келген), жақсылық жасау, есінде қалдыру, жұмыс басты болу, жәрдемдесу сияқты сөздер мен тұрақты тіркестер тобы мағыналас фразеологизмдерге доминант, яғни тірек сөз болады.
2. Сезім әрекеттеріне қатысты жасалған фразеологизмдердің тақырыптық мағыналас топтары.
Сезім әрекетіне негізделген мағыналас фразеологизмдер қимыл әрекетінен гөрі адамның тікелей жан дүниесіне, сезіміне, күйіне қарай айтылатын тіркестер енеді. Мұнда әлдебір қимыл жоқ, адамның ішкі тұла бойындағы, не сыртқы бет әлпетіндегі әлдебір сезім түрлерін сипаттайтын мағыналастар қатары. Мәселен, ұнатпау: қабағы келіспеу, қабағын тыржиту, құлқы суқаны сүймеу, қыңыр қырын қарау, оң қарамау, салқын қарау, іші қаламау, мұрнын тыжырту, ала көзімен ату, қабағынқасын түю, терісқабақ білдіру, жыландайкірпідей жиырылу, теріскөзбен қарау. Аталған мағыналас фразеологизмдерде жек көру сезімі жыландайкірпідей жиырылудан басқасына тек сомантикалық атаулар негіз болған. Әдетте сезім әрекеті іштей де болса динамикалық сипатта болады. Мұнда да жағымды, жағымсыз ішкі сезімдер әрекеті бар. Оларды тақырыптық, мағыналық жақтарына қарай былай бөлуге болады.
Сезім әрекеті жағымды. Сүйеніш ету (біреуді), арқа сүйеу, көңілге тоқ санау, дертке қуат, мият тұту (диал.), ағайынжақын тұту, оң көзі.
Әрекет иесі өзінің ойында мұндай сезім күйін әркез ұзаққа сезініп жүреді. Осыған ұқсас жасалған басқа да тақырыптық, мағыналық түрлері біршама. Олар: еркелету (алақанға салу, бетінен қақпау, т.б. қатар құрамында), ұзақ сақтау (бірдеңені біреу үшін),тыңдау, жақсы көру, тез түсіне қою (айтқанды), таңдану, мойындау, тәуекел; сияқты адам үшін жағымды сипатта суреттелетін мағыналас тіркестер қатары бар.
Сезім әрекеті жағымсыз жағдайда адамға ұнамсыз қасиеттің түрлері мағыналас қатар құрамын былайша толықтырады: жек көру, (ит етінен жек көру, жаны қас); күдік (бірнәрсеге күдіктену), ұнатпау, ештеңе ойламау, көңілі қайту (біреуден, біреуге), мазасыздану, шарасыздық, қарғыс (қарғау), ұят (ұялу).
Соңғы ұят, ұялу ұғымына қатысты жасалған фразеологизмдер парадигмаға өте бай. Есім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемдегі қандай халықтың болса да, белгілі дәрежеде дамыған сөз өнері бар. Біздің халқымыздың сөз өнері бірнеше ғасырлар бойы дамып жетіле келе, алдымен, жалпы халықтық тілді байытты. Халықтық тіліміздегі көркемдегіш элементтердің бір саласы болып табылатын тұрақты тіркестер тіл тану ғылымының аясында жеке лингвистикалық ілім ретінде аталып жүр. Тұрақты сөз тіркестердің жүйесін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы - фразеология. Фразеология - тіліміздегі фразеологизмдерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай бөліп, құрамын анықтап, жасалу, даму заңдылықтарын зерттейді.
Фразеологизмдер - түркі тілдерінде оның ішінде қазақ тілінде, ертеден бар құбылыс. Көркем шығарма тіліндегі фразеологизмдердің қолданысы V-VIII ғғ. көне түркі ескерткіштерінен, ауыз әдебиеті, жыраулар поэзиясы, ортағасырлық жазба ескерткіштер тілінен байқалады. Зерттеушілер, әсіресе, фразеологизмдердің мағыналық түрлеріне көркем туындылардағы қызметіне, лексика-грамматикалық ерекшелігіне, стильдік ерекшелігіне баса назар аударады. Фразеологизмдердің шығармадағы негізгі қызметі - бейне жасау, кейіпкерлерге мінездеме беру, оқиғаны бейнелі тілмен суреттеу, белгілі бір жағдайға баға беру, ойды түйіндеу, қорытындылау, айшықты көркем сөзбен жеткізу. Фразеологиялық тіркестер барлық стильдерде де қолданылғанымен, бейнелілік пен экспрессивтілік, негізінен, көркем әдебиетке тән және көркемдік құрал.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде фразеологизмнің алатын орны ерекше. Кез келген тілдегі фразеологиямдер - аса құнды лингвистикалық мұра. Көркем шығарма тілінің дамуы - ауқымды, күрделі мәселе. Жалпы жекелеген ақын-жазушылардың еңбектеріне лингвистикалық талдау жасау, ондағы тіл ерекшеліктері мен сөз оралымдарына кеңінен тоқталып өту - қашан да тіл білімі ғылымының басты мәселелерінің бірі болып есептеледі.
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері XX ғасырдың 40-жылдарынан зерттеушілер назарына ілігіп, тілдік тұрғыдан зерттеу объектісіне айналды. Қазақ тіл білімінде фразеологияны арнайы, теориялық тұрғыдан зерттеу жайына келсек, біз мынадай 4 кезеңге бөлер едік:
1. XX ғасырдың ортасы - 40-50-жылдар - қазақ фразеологиясын теориялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі.
2. 60-70-жылдар - қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы.
3. 80-жылдар - фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу. Қазақ фразеологизмдерінің өзге тілге аударылуы мен басқа тілдегі фразеологизмдердің қазақ тілінде берілуі жайлы.
XX ғасырдың соңғы он жылы - 1990-2000-жылдар - фразеологизмдерді этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология. Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімді қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдардың дені түгел назар аударған еді. Қазақ филологиясының тілші ғалымдары Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, К.Аханов, Р.Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теоретикалық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу жүргізген, сол жайында еңбек жазған І.Кеңесбаев болса, С.Аманжолов фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударды. Қазіргі қазақ тілінің оқулығына фразеология бөлімін енгізген Ғ.Мұсабаев та фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген. К.Аханов өзінің Тіл біліміне кіріспе атты жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының лексикология тарауында қазақ тілі фразеологиясына В.В.Виноградовтың классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р.Сәрсенбаев тұрақты тіркестердің бір түріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік ерекшеліктеріне тоқталды.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінің 60-жылдары фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, оларға не жатады дегенге көңіл бөлді. Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-стилистік ерекшеліктері кандидаттық диссертациясында, С.Исаевтың Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында осы ерекшеліктерге назар аударған. Осы жылдарда жеке авторлар шығармаларындағы фразеоло гизмдердің қолданылуына да көп көңіл аударып, сөз таптарына жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә.Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз тіркестері, М.Белбаеваның Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық тіркестер мақалалары мен осы жылдары қорғалған Х.Қожахметованың Ғ.Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар, Е.Бектұрғановтың М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері кандидаттық диссертациялары сол жылдардың ізденіс нәтижесі болып табылады.
70-жылдарда фразеологизмдерде өзге құбылыстардан айыру жөнінде А.Байталиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә.Қайдаров пен Р.Жайсақова, А.Елешова қазақ фразеологизмдерін классификациялау мәселесіне көңіл аударды. Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі 70-жылдардың аяғында қазақ фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілуі жайы тілші ғалымдардың назарын аударды. Бұл ретте Ө.Айтбаевтың, Қ.Дүйсетаеваның зерттеу еңбектерін айтуға болады. Сондай-ақ осы жылдары қазақ және орыс тіліндегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу жайын қолға ала бастады, көптеген зерттеу-мақалалар жариялана бастады.
І.Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі - он мыңнан аса фразаны қамтыған Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі шықты.
Үшінші кезең - қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-жылдар алдыңғы кезеңдегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу, аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж.Қонақбаева антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде салыстыра зерттесе, Д.Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына (калька жолымен, дәл баламасы арқылы берілуіне) назар аударды. Ал А.Тажмұратованың зерттеу жұмысы орыс және қазақ фразеологизмдерінің тіл аралық қолдану ерекшеліктеріне арналған.
Үшінші кезеңде қазақ-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік жасалды.
Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік - тұрақты тіркестің тарихи қалпын (диахронды зерттеу) зерттеуге көңіл аударылды. Р.Сыздықованың Қ.Жалаиридің Жами-ат-Тауарих атты шығармасындағы тұрақты тіркестер еңбегі диахронды фразеологиялық зерттеу болып табылады.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінші кезеңі - 90-жылдардан бастап бүгінгі күнге дейін. Бұл кезеңде тіл білімінің осы саласында жан-жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалынды. Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста жатқан этнопсихологиялық және мәдени-танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі онжылдықта академик Ә.Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс табуда.
XX ғасырдың аяғанда жетпісінші жылдардан басталған қазақ фразеологизмдерін орыс тілімен салыстыра зерттеу әрі қарай жүргізілді, ендігі жерде дамыған әлемдік тілдермен салыстыра зерттеу орын алды. Бұл ретте М.А.Жақсыбаеваның Этнографические фразеосочетания казахского и русского языков, Ф.Н.Дәулетованың Қытай және қазақ тілдері фразеологизмдеріне лексикографиялық салыстырмалы талдау, Ш.Қ.Құрманбаеваның Түрік және қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдерге салыстырмалы талдау атты диссертацияларын атауға болады.
Төртінші кезеңдегі қазақ фразеологиясын салыстырмалы зерттеудің нәтижелерінің көрінісі - Түрікше-қазақша фразеологиялық сөздік, Қысқаша қытайша-қазақша фразеологиялық сөздік, Краткий англо-русско-казахский словарь.
Ойымызды қорыта келгенде, қазақ фразеологизмдері жан-жақты зертелуде. Зерттеу бағыттары сан салалы. Фразеологизмдерге тілші ғалымдар көп назар аударуда.
Қазақ тілінің аса өнімді лексикасынан хабардар ететін суретті, бейнелі сөз тіркестерінің стильдік қолданылу ерекшеліктеріне жазушының да, сөйлеу кезінде айтушының да қосатын үлесі әркелкі. Қоғамдағы кез келген зат, құбылыс атауы қарама-қарсылықтан, салыстырудан пайда болады. Олай болса, қазақ тіліндегі лексикалық қордың мағыналас фразеологизмдер арқылы қолдану өрісі мен стильдік дәрежеленуін жеке қарастыру - тілдік талдау жұмыстарын қажет етеді.
Адамзат баласы психикалық қасиеттеріміз арқылы өзімізді қоршаған заттар мен құбылыстарды өзімізше қабылдаймыз. Мәселен, адам бір жаңалық ашса, оған ол өзінше қуанып, төбесі көкке жетеді, біз басқаша қабылдауымыз мүмкін немесе біреудің жақыны қазаға ұшыраса, ол күйінеді, қайғырады, ал біз түк болмағандай жүре беруіміз мүмкін т.с.с. Демек мұндай жағдайдан туған адамның психикалық жай-күйлері арқылы берілетін тілдік құбылыстар әр түрлі. Ендеше осындай күрделі құбылыстарды білдіретін адамға байланысты айталытын фразеологизмдердің табиғаты да, олардың тілдік тұрғыдан көріністері де күрделі болмақ. Адамға байланысты мағыналас фразеолеогизмдер күрделі құбылыс болғаннан кейін, оларды екінші бір адамға жай сөзбен жеткізу кей жағдайда мүмкін болмайды. Осындай жағдайларда олардың нақты көріністерін тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерімен жеткізу әлдеқайда тиімді. Бұл туралы ғалым Г.Н.Смағұлова фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілерін зерттей келе, былай дейді: Қазақ фразеологиясында мағыналас қатар құрайтын семантикалық топтар эмоцияның күрделі түрлерін қамтуда образдылықтың шарықтау шегін көрсетеді деуге болады. Мағыналас қатарлардың доминантын тірек мағына ретінде жеке сөздермен бейнелесек онда, эмоцияның күрделі түрлеріндегі көңілдену, шошу, қорқу, ренжу, қайғыру, қамығу, қуану, жылау, күлу, ашулану сияқты күшті эмоциялық сезімдерді сыртқа шығаруға үлкен шабытпен айтылар серпер сөз керек. Ол әр адамның айналасындағы болып жатқан құбылыс, іс-әрекеттерді қабылдау өрісіне қарай түрліше айтылып, жеткізіледі. Біреу жай ғана әсермен қалса, енді бірі делебесі қозып, жігерленіп кетеді. Тегінде эмоциясы жоғары фразеологизмдердің мағыналас қатарларының тым көп болу себебінің өзі сол күрделі эмоцияның түп төркінінде жатыр. Мұндағы жан ұшыру, құмарлық, стресс сияқты психологиялық жай-күйлердің қандай қыры мен сыры болсын фразеологизмдерсіз жеріне жеткізе айтылуы күмәнді ‒ деген тұжырым жасайды. Расында да күнделікті өмірден аңғара бермейтін құбылыстар, атап айтқанда, адам баласы бір күн ішінде қанша қуанып, қанша мұңаяды немесе қорқады, таңқалады т.б. сол сияқты сан алуан күйді басынан кешіреді, бір ғана ашуды алатын болсақ, сол ашуланудан туындаған көптеген түрліше сипат беретін сөздердің, іс-қимылдардың саны мен көріністері күнделікті өмірде есепсіз. Өйткені адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің лексикасы бір қырынан ғана танылмайды, керісінше, көп қырлығымен, универсалдылығымен өзінің сыр-сипатын аша түседі. Сол себепті де оларды бүгінде тереңінен зерттеу қажеттігі туындауда.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдерге қатысты ұғымдарды білдіретін тілдік бірліктердің тілімізде берілу амал-тәсілдерінің жүйесі мен қызметін анықтау, осы мақсатқа жету үшін бірнеше міндеттері бар:
- Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы негізінде мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығын анықтау;
- Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
- Мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылығы
- Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің қолданылу тәсілдерін айқындау;
- Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің психикалық сезім күйін суреттеуде қолданылуы мен адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада қолданысын талдау;
Зерттеудің нысаны. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің берілу жолдарын және қазіргі қазақ тіліндегі мағыналас фразеологизмдердің құрылымы мен семантикасын анықтау және олардың көркем шығармадағы көрінісіне тілдік талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістері мен тәсілдері. Жұмыста компоненттік талдау әдісі мен лексика-семантикалық талдау, сипаттама, салыстыру, қорыту әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың болжамы. Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің берілу жолдарын топтау және олардың көркем шығармадағы орнын анықтау. Адамның мінез - құлқын, болмыс - бітімін әсерлеп, көркемдеп жеткізу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмыстың теориялық негіздері Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілерінен (1998), Фразеологизмдердің варианттылығынан (1997), Ә.Болғанбаев пен Ғ.Қалиұлының Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясынан (1997), Х. Қожахметованың Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуынан (1972), І. Кеңесбаев Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен алынды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Көркем шығармадан алынған мағыналас фразеологизмдерді талдау, авторлық қолданыстарды анықтау, мінез - құлыққа байланысты берілген мағыналас фразеологизмдерді топтау.
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақ тіліндегі адамға байланысты қолданылатын мағыналас фразеологизмдердің қызметі мен мағынасын, олардың қолданылу ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін анықтауда алынған нәтижелер мен тұжырымдыр дипломдық жұмысымыздың маңыздылығын аша түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың мазмұны бойынша 1. Адамға қатысты мағыналас фразеологизмдердің қолданысы атты мақала халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағында жарияланды (Болгария 2015). 2. Адамға байланысты мағыналас фразеологизмдердің көркем шығармада берілу жолдары атты мақала Келешек ‒ 2016 студенттер мен жас ғалымдарлың республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы материалдарының жинағында жарияланды (Жезқазған 2016).
1 Мағыналас фразеологизмдер туралы түсінік
1.1 Мағыналас фразеологизмдер қатарларының семантикасы мен прагматикасы
Фразеология ‒ құрамы мен құрылымы тұрақты, сөйлеу кезінде конструкцияланбай, даяр қалпын сақтай отырып қолданылатын, мағына тұтастығы мен тіркес тиянақтылығы тән бейнелі тұрақты тіркестердің қазіргі күйін және тарихи қалпын зерттейін тіл білімінің саласы. Осының негізінде фразеология қазіргі немесе синхронды және тарихи немесе диахронды болып бөлінеді.
Фразеология зерттейтін пәні фразеологиялық оралымдар. Оларды фразеологизмдер, фразеологиялық бірліктер немесе фраземалар деп атайды. Тіл білімінің жаңа бағытын таңбалайтын фразеология термині жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары дүниеге келді. Фразеологияның алғашқы теориялық негізі және осы мәселе жөніндегі идеяны дамытушы Ш. Балли болса, оның Ресей топырағындағы дамуы мен жаңа, жеке лингвистикалық сала ретінде қалыптасып дүниеге келуі академик В.В. Виноградов есімімен тығыз байланысты.
Қазақ фразеологизмдерін теориялық тұрғыдан зерттеу мен арнай лексикографиялық еңбектерді басып шығару атақты ғалым І. Кеңесбаев еңбектерінен бастау алады. Түркі тілдес халықтарының ішінде алғашқы фундаменталды еңбекті академик І. Кеңесбаев 1977 жылы басып шығарды[1, 14].
Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тұрақты тірестерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы деген ұғымда қолданылады. Екіншісі бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға болмайды.
Тілімізде мағыналас фразеологизмдер айрықша қолданыста болып, көркем шығарманың тілінде айқын көрінеді.
Тұрақты тіркестер жеке сөздің орнына жұмсалып қана қоймайды. Сонымен қатар, мәні, мағынасы жағынан үйлесе келіп, бірінің орнына бірі балама болып та қолдана беретінін ескерсек айтылатын ой мен ұғым, түсінікті ұқсастығына қарай фразеологизмдер де синонимдік қатар құрайды. Сөйтіп, сөйлеуші айтайын деген ойын мәнерлеп жеткізу үшін жай сөздерден гөрі бейнелі, суретті сөз тіркестерінің өзара мағыналас, мәндес түрлерін таңдайды [2, 11].
Амал жоқ, бөлмеден ұнжырғам түсіп, салы суға кетіп шығып кеттім (ҚӘ, № 38, 1994).
Бисеновтың да мойнына су кетіп жүр (Ә.Кекілбаев 1-352).
Осындағы ұнжырғасы түсіп, салы суға кетіп - деген синоним тіркестердің фразеологиялық мағынасы - бір нәрсеге ренжу.
Келтірілген екі сөйлемдегі мысалдардан мағыналас тұрақты тіркестер арқылы бір ұғымды, бір түсінікті қабылдаймыз.
Міне, Құрекең екеуінің арасындағы қыл өтпес жақындық осылай басталған (Жалын, № 10. 1992).
Бастық өзінің төңірегіне тонның ішкі бауындай жанашыр достарын іріктеп алып жұмысқа беріле кіріседі (ҚӘ, № 38. 1994).
Адамдар арасындағы достықты, жақындықты бейнелейтін қыл өтпес, тонның ішкі бауындай деген мағыналас фразеологизмдер бұл арада тек жақындық, татулық ұғымына негізделген. Ал жоғарыдағы мойнына су кету, салы суға кету, ұнжырғасы түсу фразеологизмдері жолы болмау ұғымын да береді. Қазақ тіліндегі синоним фразеологизмдер өз ішінде осылай семантикалық тұрғыда іштей топтарға бөліне береді.
Жоғарыда талданған мысалдарда фразеологиялық синоним тіркестердің сөйлем ішінде қалай да бір стильдік өзгешелік, эмоциялық әсері, образдылығы байқалуы шарт. Бұл өзі жалпы синонимдер табиғатынан туындайтын заңдылық. Енді біз тақырыпқа сәйкес мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының ең басты ерекшеліктері туралы сөз етеміз. Фразеологиялық қордан жинаған тілдік фактілерді сараптай отырып, мағыналас фразеологизмдер қатарын талдауда олардың лексикалық синонимдер қатарына қарағанда елеулі өзгешеліктері бірден назар аудартады. Синонимдік қатарға енгізілген фразеологизмдердің өз табиғатынан туындайтын бұл семантикалық категорияның парадигмалары фразео-сематикалық топ құруға әрі оның фразеологиялық жүйеде орнын анықтауға мүмкіндік береді. Мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының өзіне тән семантикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Ғалым Г.Смағұлова мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының өзіне тән семантикалық және прагматикалық ерекшеліктерін анықтау үшін мынадай белгілерді ұсынады:
# синонимдік қатарлардағы тірек сөз (доминант) және тірек мағына немесе түсінік;
# мағыналас фразеологизмдер қатарының лексика-грамматикалық ерекшеліктері;
# синонимдік қатар құрамындағы кейбір тіркестердің көп мағыналылығы:
# мағыналас фразеологизмдердің ішкі формасына қарай мағыналық реңктері;
# синонимдік қатарлар құрамындағы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті мағыналық, стильдік реңктері;
# мағыналас фразеологизмдер қатарының тіркесімділік шектері немесе синтагмалық оралымдары;
# қатар құрауға тіркестердегі мәдени коннотациялардың ықпалы;
# қатар құрамындағы фразеологизмдердің мағына тепе-теңдігі және квазисинонимдер;
# синонимдік қатардың коммуникативтік единица ретінде функционалдық қызметі сияқты мәселелерді қарастырған.
Лексикалық синонимдер мен фразеологиялық синонимдер қатары, саны жағынан ұқсас болғанымен, сырт құрылымы жағынан өзгешеліктері бар. Мәселен, лексикалық синонимдер құрылымын қарасақ, мұнда қатар басында міндетті түрде бір тірек сөз (доминант) тұрады. Оны анықтау қиын емес. Себебі синонимдік қатарда басқаларына қарағанда, бір сөзге мағыналық ой басым түсіп, басқа мәндес сөздерді өз маңына топтастырады.
Ренжу - қамығу, налу, торығу, қынжылу, жабығу, өкпелеу, т.б.
Ал фразеологизмдер жағдайында РЕНЖУ - мойнына су кету, еңсесі түсу, жүні жығылу, ұнжырғасы түсу, мойнын ішіне тығу, тауы шағылу, сағы сыну, жүзі сынық, көңілі қалу, іш құса болу, көңілі құлазу, көңілі шайлығу, қабағынан қар жауу, сіркесі су көтермеу, жігері құм болу, самарқау тарту, т.б.
Лексикалық синонимдерді келтірілген мағыналас фразеологизмдермен салыстырсақ, алғашқысында өзара мағыналық сәл-пәл өзгешеліктер байқалғанымен, фразеологизмдердегідей образдылық жоқ. Мұны фразеологизмдердің басты ерекшеліктерінің бірі десек, әрі осы тіркестердің барлығы жеке сөздерге синоним болып, баламалық қатыста синонимдік қатарларды көбейте түседі. Тағы бір айта кететін болсақ, мұнда ренжу жеке сөздерге де, фразеологиялық тіркестерге де доминант, ұйытқы сөз боп тұр. Мағыналық ой басым түскен сөздер үнемі фразеологизмдерге тірек сөздің қызметін атқара бермейтін тұстар бар. Кей жағдайда синоним фразеологизмдердің бір тұрақты ұйытқы мағынаны ұстап, синонимдік қатарларды басқару қабілетіне ие болады.
Мысалы: еңбегі еш болу - еңбегі далаға кету - еңбегі құмға сіңген судай болу - босқа бейнет ету - еңбегі құр босқа кету - еңбегі күйіп кету - еңбегі зая кету - еңбегі жерге кету т.б.
Жолы болмау - бағы жанбау, сормаңдай болу, жолы байлану, ісі оңғарылмау, ілгері басқан аяғы кері (кейін) кету, аяғы аспаннан келу, тұмсығы тасқа тию, қара басу, басынан бағы таю, теріс бата алу, теріске тарту т.б.
Еңбегі еш болу - фразеологиялық тіркесіне қалған синоним фразеологизмдердің кез келгені ұйытқы мағынамен қатар тұра алады, демек контекстте фразеологиялық тіркестердің орындарын алмастыруға болады. Мұнда қатардағы барлық тіркестерде қайталанатын еңбегі сөзі мағына ортақтығын ұстап тұр.
Ал екінші мысалдағы жолы болмау тіркесінің жайы қалай болмақшы. Бұл ұғымға негізделген мағыналас тіркестер саны - он түрлі. Жолы болмаудың жолы болып басқару қабілетіне ие болу сырының себебі, біздіңше аталған он түрлі синоним тіркестердің барлығына бірдей мағына ортақтығын танытып тұрған ұғым, түсінік осы - жолы болмау тіркесі. Сормаңдай болу немесе аяғы аспаннан келу тағы басқа тіркес түрлерін емін-еркін мағыналас доминант етіп қоюға болмайды. Қазақ тіліндегі синоним фразеологизмдердің мұндай ерекшеліктерін кейде жеке сөзбен бере алмайтын ұғымды осындай тіркестер көмегімен сипаттап жеткізу тәсілі фразеологизмдердің үлесіне тән екендігін айту керек. Мәселен, сәті түсу - абырой болғанды; іздегенге сұраған; құланның қасынуына, мылтықтың басуы. Мұнда да синоним фразеологизмдер тіркесінің қолданыс ыңғайындағы беретін мағыналары бір фразалық сәті түсу тіркесінен шығады. Сол сияқты идиомаланған күрделі етістіктер қатарындағы қыр көрсету: жүнін сыртқа қампитутүкситу; жүйрік аттай ойқастау; хан сыртынан жұдырық; күн көру; аштан өліп, көштен қалмау; өз қотырын өзі қасу; өз атына мініп кету; өз аузына қолы жету. Ал күн бермеу, көңілі қайту, басы қату, қызмет қылу сияқты жалпы ұғым, түсінікке негізделген басқа да тіркестер тобы үнемі тірек ұғымның рөлін атқарады, әрі тірек сөз, дұрысы тірек тіркестер деуге болады. Мәселен, басы қату - адам үшін кәдімгідей үлкен психологиялық жай. Біз жинаған мысалдарда жиырмадан асқан тіркестердің бәрінің басын құрап, осы басы қату - ұйытқы мағына ретінде қатар басында тұр. Ал қызмет қылу - образ, мағына, ауқымдылығының әсерімен қатар құрамындағы байлық - отыз шақты. Солардың тек кейбіреуін келтірсек: асты-үстіне түсу - жік-жапар болу - қолдан-қолға тигізбеутүсірмеу - қошемет көрсету - хан көтеру - жатып жастық, иіліп төсек болу, т.б. Бұл арада ұлт тілінің ерекшелігінен гөрі ұлттық дәстүрдегі қонақжайлықтың мәдени өмірден алатын орнынан туған ауыспалы мағынадағы қолданысты көреміз.
Мағыналас фразеологизмдердің синонимдік қатарларының ішкі семантикалық мүмкіншіліктерінің тереңдігінен, кейде осындай ұғымға, түсінікке тәуелділік сақталады. Бұл образдылықтың дәрежелену (градация) сатысының молдығына, мотивацияға байланысты. Қалай дегенмен де ұғымды әркім әр түрлі қабылдайтындықтан, бұл - адамның өз қиялы, болмысы, әрекетінен туындайтын қасиет. Жалпы фразеологизмдердің пайда болуы, жасалуы туралы сөз қозғалғанда осындай образдылықтың адамның жан дүниесіне әсері, одан шығатын эмоциялық қорытынды үнемі тұрақты сөз тіркестерінің ерекшеліктерін айқындайтын талаптар екенін ескерсек, онда синоним фразеологизмдердің қатарларының өсуі мен кемуінің себептерін де осыдан іздеген жөн [3, 350].
Сонымен, фразеологиялық синоним қатарлар құрылымының лексикалық синонимдерге қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар. Лексикалық синоним сөздер қатарының басында міндетті түрде бір сөз тірек немесе доминант болуы шарт. Ал фразеологизмдерге кейде бір ғана жеке сөз тірек болады, кейде фразеологиялық тіркестердің біреуі өз ішінде синоним қатарларды басқару қабілетіне ие болса, енді бірде барлық синоним қатарлар тек ұғым мен түсінікті мағыналас етіп ұстап тұрған бір тұрақты тіркеске тәуелді болады.
1.2 Мағыналас фразеологизмдердің негізгі ерекшеліктері
Қазақ тілі бай тіл екендігі синонимдердің молдығынан көрінеді. Тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай, әр тарапты екендігін көрсетеді. Сөздік құрам неғұрлым бай, әр тарапты болса, тілде соғұрлым бай, орамды болады. Сөйтіп, синонимдердің молдығы - тілдің байлығын , дамыған тіл екендігін аңғартатын көрсеткіштердің бірі. Синоним сөздерді жете білудің үлкен мәні бар. Лексикологияны синонимдерге бай адам сөз мағыналарының арасындағы нәзік айырмашылықтарды дөп басып айтуға шебер келеді. Өзара мәндес сөздердің мағыналық нәзік айырмашылықтарын жете білген адам синоним сөздердің сыңарлаының айтылатын ойға дәлме-дәл келетіні тауып қолданады да, оның жазғаны немесе сөйлеген сөзі нысанаға дәл тиіп жатады, әрі келісті, әрі мәнерлі болып шығады, - дейді К.Аханов [4, 173].
Тілдегі синонимдер жеке сөз ретінде де, тұрақты тіркес ретінде де кездеседі. Фразеологизмдердегі синонимия және варианттылық белгілерін алғаш сөз еткен - В.Н.Телия. жалпы, фразеологизмдердегі синонимия құбылысы орыс тіл білімінде В. Н. Телия. Н.А. Кирсакова, түркі тілдері бойынша Ш. У. Рахматуллаев, З. Г. Ураксин, Ә. Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы, Г. Смағұлова сынды ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты зерттеліп, деректі тұжырыммен анықталған. Тұрақты тіркестер жеке сөздерге синоним болып келеді. Бірақ сининимдік қатардың тірек-элементі бола алмайды. Фразеологиялық синонимдер басқа сөздермен өзінің экспрессивті-эмоциялық бояуымен ерекшеленеді. Фразеологиялық синонимдер көркем образ жасауда жиі қолданылады. Сондықтан бұлар тілдегі кез-келген стильде талғаусыз қолданыла береді. Бұлардың өздеріне лайықты орын тепкен мекені - көркем әдебиет. Көркем шығармада белгілі оқиға жай баяндалмайды. Жазушы болған оқиғаны өзінің ой елегінен өткізіп, оны түрлі-түсті бояумен әшекейлейді. Сондай бейнелі сөз қазынасы - тілдегі фразологизмдер екендігі сөзсіз.
Фразеологизмдердің классикалық, постклассикалық (Телия 1996) зерттелу дәуірінен бері тұрақты тіркестерді сөз табына қатысты таксономдық жүйелеу - қалыпқа көнбейтін фразеологизмдердің өзіндік ерекшеліктерінен туатын қиындық. Фразеологизмдердің тұлғасы мен семантикасы жеке сөз табына барабар келмейді. Соған қарамастан фразеологиялық қордағы жалпы лексика-семантикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін тіркестер тобын шартты түрде есімді, етістікті, үстеу мәнді деп бөлуге тура келді. Мағыналас фразеологизмдер туралы пікір айтушылар бұл мәселеге келгенде лексикалық синонимдер теориясына шақтап, синоним фразеологизмдерді анықтауда ұдайы бір ізділікке келе алмады. Лексикалық синонимдер қатарында бір сөз табынан болатын, сөйлемде бірдей мүшенің қызметін атқаратын, тіркесімділігі жағынан бірыңғай және стильдік, экспрессивтілігі жағынан ғана ерекшеленетін сөздер тобы болды [2, 175].
Мысалы: сәндену, шікірею, кербезсу, селқос, енжар, бейқам, селсоқ, салғырт, самарқау, бойкүйез, көңілсіз, марғау.
Қазақ тілінде фразеологиялық синонимдер сөздігі жоқ болғандықтан, орыс тіліндегі сөздікке жүгінсек, авторлар Как правило, в синономический ряд входят фразеологизмы соотносительные, с одной и той же частью речи. С этой стороны выделяются глагольные, наречные, субстантивные, определительные, междометные и др. обороты - дей келіп, сөз таптарына және сөйлем мүшелеріне қатысты мысалдарды талдайды. Алайда осындай тұжырымдардан кейін іле шала Наиболее общим и решающим условием синонимичности фразеологизмов следует считать то, что они выражают одно общее понятие[5, 9].
Бұған қарап, бәрібір тілдік фактілер, әсіресе ерекше тұлғалы фразеологизмдер қалай болғанда да өзіндік табиғи қасиеттеріне қарай талдап түсіндіруді қажет ететіндігін мойындау керек. Адамдар өздері жасаған сөздерді, сөз тіркестерін мақлұқаттар әлеміне емес, адамзаттың өмірлік қажеттігіне, қатынас құралын қамтамасыз ету үшін арнайды. Мәселен тұрақты тіркестердің семантикалық нәтижесі - фразеологиялық мағына. Адамдар үшін сөйлеу қажеттілігін өтеу кезінде фразеологизмдер алдымен ұғымның мағынасына қарай таңдалады. Сол себепті бұл арада фразеологиялық синонимдік қатар басында алдымен доминант лексиканы іздегеннен гөрі, фразеологиялық семантиканы қалыптастырған жөн. Сонда ғана қазақ тіліндегі бүкіл фразеологиялық қор барлық байлығымен екшеленер еді. Гак В.Г. сөздігі фразеологиялық доминант мағынаға емес, лексикалық мағынаға бағыт ұстаған. Мысалы: Без ума, без памяти - в полном восторге, в восхищении от кого - чего-либо. Белая кость, голубая кровь - о людях знатного (часто дворянского) происхождения [5, 30].
Фразеологиялық материалдар ішіндегі мағыналас фразеологизмдері бір синонимдік қатарға бөліп жіктеу, тіпті сөздіктер шығып жатса да, күні бүгінге дейін синонимия проблемасын не теориялық, не практикалық жағынан анықтаудың әлі шешімі табылмай, пікір талас күйінде қалып қойды.
Мағыналас фразеологизмдердің лексика-семантикалық ерекшеліктері туралы айтқанда олардың ең алдымен құрылымдық функционалдық жағы яғни мағынаның ішкі жүйелік сипатына назар аудару керек.
Фразеологизмдер құрамындағы сигнификат-ұғымның мазмұны синонимдік қатарда, жалпыдан жекеге немесе жоғарыдан төменге қарай нақтыланып, дәлдігі қырлана бермек. Бұл арада ұғымның мазмұны түсінікке орай жіктелгенде, жеке сөз табына қатысты ғана қарастыру барды еріксіз азайтуға, ұғымды шектеулікке әкеледі. Сол себепті де мағыналас қатарда тұрған фразеологизмдер жағдайында жалпы ұғым, түсінік басты ерекшелік, белгі болып қалады. Бейнелі түрде айтсақ, түрлі образдар галереясын жасайтын мағыналас фразеологизмдер қатары семантикалық түрлік сипатпен емес, үғымдық сипатпен түзілуі лексикалық синонимдерден ажырататын басты қасиеттердің бірі болмақ.
Мысалы қазақ тілінде бір іске жалтақтамай батыл кірісуді - тәуекел сөзі түсіндіреді. ТӘУЕКЕЛ сөзіне қатысты ҚТФС-де тәуекелге бел байлау (буу), тәуекел қылу, тәуекелге салу, тәуекелдің кемесіне міну сияқты тіркестер берілген. Алдымен түсіндірме сөздіктегі мағынасына қарай жалтақтамай батыл кірісу дегенде қалай деген сұрақтың айтушының, тыңдаушының ойында тұруы заңды нәрсе. Ал оған жауапты фразеологиялық сөздіктегі көрсетілген мағыналастар толық сипаттай алмайды. Оған біз жалпы ұғымға байланысты туған түсінік шеңберінен жауап іздесек, онда: ТӘУЕКЕЛ: көз жұмып тұрып; нар тәуекелге басу (салу); тәуекелде де, тас жұт; өлімге бас тігу; су ішсем де, у ішсемде; не болса ол болсын; тау күйіп, тас жанса да; қайдан шықса, онан шықсын; не болса да; не десе о десін; бағын сынау; басын бәйгеге тігу т.б. фразеологизмдерді санамалап шықсақ, онда ұғымның жалпы, түсініктің нақты екенін тағы да еске алуға тура келеді. Ал, түсінік жеке адамға байланысты ұғымның мағынасын жеткізуде әр индивид өзіндік болмыс, таным деңгейіне сүйенеді. Тәуекел - абстрактылық ұғым ретінде, әр адамның ішкі жан-дүниесіндегі қалыптасқан сезімдік қатынас. Оның сыртқа шығуы түрлі әрекетпен астарланады. Бағын сынау - өлімге бас тігу тәуекелдің контраст түсінікпен бірге қабылдануы жеке индивидке келіп тіреледі. Мысалы: Тәуекелге бел байлады, тәуекел қылды - қиындықты мойынға алып, неге де болса көнді деген мағынада. Ажал жетпей жан шықпас, Тәуекелге бел байлап, Пешенемді сынадым (Қамбар батыр). Шешінген судан тайынбас дегендей, тәуекел деп жақындай түсті (О.Б).
Жоғарыда келтірілген мысалдардың әрқайсысы енді тәуекел сөзінің ішкі семантикалық дифференциясына қарай талданып, түсіндірілуі керек. Мұндай семантикалық талдаулар тағы да сол лексикографияны жүйелеуде өз міндетін атқаруы тиіс.
Тілдегі лексикалық синонимдер мен фразеологиялық синонимде р екеуі екі түрлі аталғанымен, түптеп келгенде, бір мақсатқа қызмет етеді. Ол мақсат - ойлаған ойды жеткізе, жан-жақты баяндау болып табылады. Сондақтан бұл екеуі үнемі бірлікте өзара тығыз қарым-қатынаста, тұтас бір бүтін нәрсенің екі жағы деп қаралуға тиіс.
М.Жұмабаев халық тіліндегі мол мұраларды кеңінен пайдаланған. Соның ішінде, тұрақты тіркестердің қолданыс аясы кең. Бұл тіркестердің бай да алуан түрін ақын өзіндік стиліне сай, түрлі амал-тәсілдер арқылы берген.
Х.Қожахметова фразеологиялық синонимдер өзінің барлық бояу өрнегімен көркем шығармада түрленіп көрінетінін көрсетіп, синонимдердің стильдік сипаты әр жазушының сөз қоюластыру тәсіліне орай түрліше болатынын айтады. Ақын синонимдеді таңдауда шеберлік танытады. Синонимдердің стильдік,градациялық қызметтері бар екені мәлім. Осының барлығын Мағжан поэзиясынан көре аламыз.
Мағжан Жұмабаев қайғыға бату деген ұғымды фразеологизмнің 188 синонимдік қатарымен береді. Соның кейбіреуін келтіре кетейік. Мысалы, ашып көрші жүрегімде көп жара; ауыр ойлар басып, назаланып ем; бұл күнде қалың ойлар, қайғы басты; бұлбұл құс! көзімде - жас, кеудемде - от; дариға, жаным азат, денем тұтқын; дарға, қазағынның күні қараң; жүрегі жара алыс жар; жүрегің жанып, қасірет тартқаныңда; зарықтым ғой, жан жарымды көре алмай;заман озды, жүрек сөнді, жан тозды; ел азды, арқа тозды, қайғы басты; екеуіде қан құсып, түннен бетер түнерді; кетеді іш елжіреп, жанып-күйіп; көңілдің тұз сепкендей жарасына; қайратты ел қайғы жұтып зарлы ма екен?; қорқыттан сейілмейді қалың уайым; өтті-ау өмір құсып қан; өлім тұр анадайдан қойнын ашып; сұлық боп жан шыққалы тұр таяулап; сені улаған қазақтың қайғысы ғой; татып ажал шербетін; тәтті қиял бұзылды; уланды жүрек, жан күйді; уайым-қайғы жұтады; ішім толған қызыл шоқ; іште толған қалың дерт; шешем қайғы жей ме екен?; шырылдап көз алдыңда оттай жандым; т.б [6, 24].
Осы келтірілген тұрақты тіркестердің контексте бірінің орнына бірін алмастыруға келмейді. Өйткені, әрқайсысы суреттеліп отырған құбылысқа байланысты өз орнында жұмсалған. Іс-оқиғаға ерекше экспрессивті-эмоционалдық ренқ беріп тұр. Тұрақты тіркестер жеке сөздерге синоним және де өзара синонимдес болып келеді. Мағжан қаламында синонимдік сөздер бірінен-бірі туындап немесе бірінен-бірі күшейіп, ойлы пікірлі, соған орай айшықты, әсерлі болып отырады. Осы фразеологиялық сөз тіркестердің әрқайсысы өз орнында, бәрін де ақын керемет талғаммен тауып, қолданған. Сондықтан олардың ешқайсысын еш мәндес сөзбен ауыстыруға болмайды. Сонымен қатар, бұл синонимдік қатардағы тұрақты тіркестердің көбі тыңнан туындаған соны тіркестер.
Қазақ тіліндегі мағыналас фразеологизмдер қатары бұл айтылған пікірлерді өзіндік ерекшеліктерімен толықтырып, қуаттайды.
Сонымен қазақ фразеологиясындағы мағыналас қатарлардың топтарын антропоцентрлік және тілдегі адамдық фактор тұрғысынан мынадай фразео-семантикалық өрістерге жіктеуге болады. Бұл ретте мағыналас қатарларды алдымен жалпы фразеологиялық семантикаға негіздей отырып, жалпыдан жалқыға сияқты иерархиялық принциппен жүйелеген. Мұнда жеке сөз бен фразеологиялық тіркес те доминант болуы мүмкін. Қатар ішінде мағыналық дифференциацияның тереңдеуінен жалпы ұғымның түсінігі сатыланып, нақтылана береді.
1. Адамның жағымды, жағымсыз қимыл әрекеттеріне негізделген мағыналас фразеологизмдер қатары.
Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір әрекетпен айналысуына байланысты.Әрекет барысында ішкі сезім дүниесі аңғарылады. Психологтар әрекетті түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағыталған процесс деп түсіндіреді. Адам тектен-текке түрлі әрекеттерге ұмтылмайды, оның өзінің өмірлік қажеттері мәжбүр етеді. Бұл тұста көрінетін қимыл әрекеттері әсіресе адамдарға қарым-қатынас тұрғысынан қатты байқалады.
Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан. Біз олардың аттарын атаумен, яғни қатар доминантын көрсетіп және құрамының сандық сипатын белгілей кетеміз. Мағыналас тіркестер саны қатар құрамында ең азы төрт, алты мысалы: жастығын ала жату, қаруын қайтару, есесін жібермеу, кегін қайтару (қайыру) - өш алу мағынасында, әрі қарай саны елу, алпысқа дейін баратын жағымсыз қимыл-әрекеттерін бейнелейтін фразеологизмдер бар.Олар: алдану, әурелеу (біреуді),босқа әурелену, бүлдіру (бір нәрсені), кедергі жасау, кедергі болу (біреуге, бірнәрсеге), ұрлау, жоғалту,жоқ, қашу (бірдеңеден), болмысты болдыру, жолы болмау, тәуелді болу, мазалау (біреуді), қателесу, соңынан қалмау (біреудің), адастыру, қауіп төну, ренжіту, менсінбеу, елемеу, айналдыру (біреуді), жаманшылық жасау, қиындық көру, өш алу, мақтан (өсу), т.б. ұғымдарымен қоса, өктемдік, озбырлық жасау сияқты мағыналар жіктеледі. Өктемдік, озбырлық мағыналарындағы қатар саны тым ұзақ. Мұның себебі мұндағы образдылық пен метафоралы қолданыс мотивацияның реалды әсерінің адам болмысындағы сақталу үлгісін көрсетеді. Үстінен құс ұшырып,астынан ит жүгірту, малына құрық, басына сырық ойнату сияқты тіркестер тікелей көріністен туған. Мысалы, еркінсу, басыну: балықтағы бит басқа өрмелеу қақпақыл ғып ойнау; ұру, соғу: тас-талқанын шығару, жерге тығу, жермен-жексен ету, ит талағандай қылу, қаққанда қанын, соққанда (сыққанда) сөлін алу, т.б. (қатар саны 60-тан асады), қыр көрсету, күн көрсетпеу (бермеу), озбырлық,билеп отыру, ұрсу, күштілік, зорлық көрсету (зорлықшыл адам), ұрыс-төбелес тақырыптары көбінесе қимылға негізделген адамның жағымсыз әрекеттерінің тілдік көрінісі фразеологизмдерде осындай эмоционалды тіркестерен беріледі. Мысалы: Ең алдымен бас найып (уәзір) етіп Тұрфан қаласынан шыққан Темір деген ұйғырды белгіледі. Бұл ұйғып ханға жаға білді де, өзделердің қаққанда қанын, соққанда сөлін алды (І. Есенберлин).
Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында, әрекет иесі ретінде өз ортасына танылады, қалыптасады. Басынан түрлі қиын кез өтеді, қиындық та көреді. Бұнда адамның жағымсыз әрекеттеріне негіз болады. Қазақ тілінде мағыналас фразеологизмдер қатары, мәселен, қиын кезді мынандай тұрақты тіркестермен бейнелейді.
Ат басына күн туу, ер етігімен су кешу, толарсақтан су (саз) кешу (Махамбет), қилы-қилы заман болды, қарағай басын шортан салды (Асан қайғы), тар жол тайғақ кешу; қиын-қыстау кезең (шақ); тар заман; сын сағат; жау жағадан алу; Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама.
Мұнда жеке адамдар үлгісіндегі қиындық қана емес, тұтастай ұлт мәдениетіне қатысты кезең заман суреттері сақталған фразеологизмдер де бар. Кей ретте тарихи кейіпкерлер сөздері фразеологизмдерге айналған. Қиындық көру мағынасында жасалған жағымсыз тіркестер саны қырықтан асады. Қатар құрамы бастан- аяқ етістікті тіркестер. Қимыл атауы алдау сөзінен алдану ырықсыз етіс семантикасы араласып келген доминант тұрғысында мына мағыналас тіркестерді келтірейік: АЛДАУ: ақ ауыз қылу;аузын күн шығысқа қарату; аузын аңқайтып кету; мұзға отырғызып кету; алдап соғу; қулығын асыру; сан соқтыру; жер соқтыру; сазға отырғызу. АЛДАНУ: құр тұлыпқа мөңіреген сиырдай болу; сақал сипап қалу; аузы аппақ болу; аузы аңқайып қалу; ақ ауыз болу; тұзаққа түсу; қапыда қалдыру; екі қолын танауына тығып қалу; жер соғу; сан соғу; сазға отырғызу.
Адам іс-әрекеттерінің жағымды түрлері сан жағынан жағымсыз түрлерімен шамалас. Олар: олжа (олжалы болу), түгелдену (бас-аяғы жиналу), ақылдасу, әсерлену (делебесі қозу), анықтау(бір нәрсені), анық,ат қою (есім таңдау), дегеніне жету, құпия (айтпау), әшкерелеу, ретін табу, тыныш отыру, күн көріс,күн көру, кеш қалу (бір нәрседен құр қалу), күту, алаңдау, тоқтау басылу (бір нәрсенің басылуы) дем беру, қайрап салу, жиі келу, жолы болу, құрметтеу, сыйлау, қызмет қылу, мойынсұну, жақтасу, сұрау қалау, дайын (қайрауы жеткен, бабына келген), жақсылық жасау, есінде қалдыру, жұмыс басты болу, жәрдемдесу сияқты сөздер мен тұрақты тіркестер тобы мағыналас фразеологизмдерге доминант, яғни тірек сөз болады.
2. Сезім әрекеттеріне қатысты жасалған фразеологизмдердің тақырыптық мағыналас топтары.
Сезім әрекетіне негізделген мағыналас фразеологизмдер қимыл әрекетінен гөрі адамның тікелей жан дүниесіне, сезіміне, күйіне қарай айтылатын тіркестер енеді. Мұнда әлдебір қимыл жоқ, адамның ішкі тұла бойындағы, не сыртқы бет әлпетіндегі әлдебір сезім түрлерін сипаттайтын мағыналастар қатары. Мәселен, ұнатпау: қабағы келіспеу, қабағын тыржиту, құлқы суқаны сүймеу, қыңыр қырын қарау, оң қарамау, салқын қарау, іші қаламау, мұрнын тыжырту, ала көзімен ату, қабағынқасын түю, терісқабақ білдіру, жыландайкірпідей жиырылу, теріскөзбен қарау. Аталған мағыналас фразеологизмдерде жек көру сезімі жыландайкірпідей жиырылудан басқасына тек сомантикалық атаулар негіз болған. Әдетте сезім әрекеті іштей де болса динамикалық сипатта болады. Мұнда да жағымды, жағымсыз ішкі сезімдер әрекеті бар. Оларды тақырыптық, мағыналық жақтарына қарай былай бөлуге болады.
Сезім әрекеті жағымды. Сүйеніш ету (біреуді), арқа сүйеу, көңілге тоқ санау, дертке қуат, мият тұту (диал.), ағайынжақын тұту, оң көзі.
Әрекет иесі өзінің ойында мұндай сезім күйін әркез ұзаққа сезініп жүреді. Осыған ұқсас жасалған басқа да тақырыптық, мағыналық түрлері біршама. Олар: еркелету (алақанға салу, бетінен қақпау, т.б. қатар құрамында), ұзақ сақтау (бірдеңені біреу үшін),тыңдау, жақсы көру, тез түсіне қою (айтқанды), таңдану, мойындау, тәуекел; сияқты адам үшін жағымды сипатта суреттелетін мағыналас тіркестер қатары бар.
Сезім әрекеті жағымсыз жағдайда адамға ұнамсыз қасиеттің түрлері мағыналас қатар құрамын былайша толықтырады: жек көру, (ит етінен жек көру, жаны қас); күдік (бірнәрсеге күдіктену), ұнатпау, ештеңе ойламау, көңілі қайту (біреуден, біреуге), мазасыздану, шарасыздық, қарғыс (қарғау), ұят (ұялу).
Соңғы ұят, ұялу ұғымына қатысты жасалған фразеологизмдер парадигмаға өте бай. Есім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz