Д.А. Қонаевтың өмірі мен қызметі
М А З Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ.Тарау Д.А.Қонаев . мемлекет қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған қызметтері ... ... ... ..18
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің
дамуына қосқан зор үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ.Тарау Д.А.Қонаев замандастарының көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.1. "Бар ғұмырын халқына арнаған адал тұлға" ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2. Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ.Тарау Д.А.Қонаев . мемлекет қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған қызметтері ... ... ... ..18
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің
дамуына қосқан зор үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
ІІІ.Тарау Д.А.Қонаев замандастарының көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.1. "Бар ғұмырын халқына арнаған адал тұлға" ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2. Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Кіріспе
Біздің қазақ даласы ай заманда да, дарынды, ақылды адамдардан құр қалған емес. Адамзат тарихының әр ғасырында өз дәуіріне лайықты кемеңгер адамдар өмір сүрген. Олар тек өзі үшін емес, халқы үшін өмір кешкендіктен тарихтан ешуақытта өшпес орын иемденген.
ХХ ғ. Қазақ халқы үшін ең ауыр да, қасіретті, сонымен қатар бақыт пен табыстары мол жылдар болды. Сталиндік-голощекиндік геноцидтен жарымына жуығы жойылып, тілі мен ділі, діні мен салт-дәстүрлері құрдымға кете жаздап, өз елінде өзі кірмеге айналуға жақын қалған қазақ халқы Д.А.Қонаев басқарған жылдары қайта бой көтеріп өзін-өзі ұлт ретінде толық таныды.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ тарихының экономикасы мен мәдениетін дамытудағы өзіндік үлес қосқан ұлт-азаттық көтеріліс көсемдері қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлері, интеллегенция өкілдері және ғалымдарының баға жетпес еңбектері соңғы онжылдықтарда отандық тарихтарды зерттеуге үлкен мән берілуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Д.А.Қонаев – мемлекет және қоғам қайраткері ретінде зерттеу, оның ширек ғасыр бойы Қазақстанды басқаруы, Орталық Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро мүшесі.
Соңғы он жылдықтарда отандық тарих мәселелері ұлт-азаттық қозғалыстың көсемдерінің, Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының дамуына баға жетпес үлес қосқан атақты қоғам мен мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдар мен зиялы қауымның басқа да өкілдерінің өмірлері мен қызметтерін зерттеу арқылы талқыланып жатыр. Осы орайда КОКП Орталық Комитет Полит бюросының құрамына 20 жыл бойы (1966-1971 кандидат ретінде, 1971-1987 полит бюросының мүшесі ретінде) кірген, 40 жылдан астам Қазақстанды басқарып келген, ХХ ғасырдың әйгілі мемлекет және саяси қайраткерлері болып табылатын Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың өмірі мен қызметі үлкен қызығушылықты тудырады. Ең маңыздысы оның қызметі республиканы басқарып тұрған кездегі уақытта Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тамаша жетістіктерге қол жетуімен үнемі байланыста болды. Сондықтан біз "Д.А. Қонаевтың өмірі және мемлекеттік қоғамдық қызметі" атты тақырып бүгінгі таңда зерттеуді қажет ететін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері.
Д.А. Қонаев өз заманының саясаткері ретінде кеңестік қоғамының экономикасы мен мәдениетінің дамуында Коммунистік партияның саясатының іске асырылуында белсенділік танытты. ХХ ғасырдың атақты мемлекет және саяси қайраткер ретінде Д.А.Қонаевтың бейнесін жан-жақты қарастыру, зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Аталмыш мақсаттарға сай мынадай міндеттерді алға қойдық:
- Д.А.Қонаевтың жастық шағын, өмірбаянын ашып көрсету.
- Д.А.Қонаевтың қоғам қайраткері ретінде атқарған қызметін ашып көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының қарқынды дамуында оның қосқан үлесі мен рөлін көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстан Республикасын басқарудағы баға жетпес үлесін айқындау;
- Қазақстанның 50-90 жылдары ірі астық және малшаруашылық базасы бар күшті өндірістік республикаға айналудағы жүргізген жұмыстарын саралау;
- Дара тарихи тұлға ретінде қазақ тарихындағы орны мен рөлін түсіндіру;
- Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының методологиясы.
Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің жалпыға түсінікті принциптері мен әдістері қолданылады: келесі – хронологиялық талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау – суреттеу т.б. Материалдың көп болуының арқасында солардың ішінен ғылыми – тарихи маңызы бар құнды мәліметтерді іріктеп алу әрекеті жасалды. Бұл мәселені зерттеудің нәтижелерінің дұрыстығы зерттеудің әдістемесі мен әдіснамасымен сонымен қатар Д.А.Қонаевтың баспадан шыққан еңбектерінің негізгі тезистерімен және басқа жұмыста қолданылған деректермен расталады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1912-1993жж Д.А.Қонаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Осы кезеңді:
- 1912 – 1936жж. өскен ортасы, азамат болып қалыптасуы және қоғамдық ортаның алғашқы кезеңі.
- 1936 – 1946жж. КСРО Ғылым Академиясының тұңыш президенті.
- 1955 – 1986жж. Мемлекеттік және саяси қызметі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысым Кіріспе бөлімнен, негізгі мәселені қарастыратын 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері, деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында жастық шағы мен Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктері қарастырылған. Ал екінші тарауында Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығмен мәдениетінің дамуына қосқан үлесі қарастырылған. Үшінші тарауында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Д.А.Қонаевтың жастық шағы, өмірбаянына арналған «Өтті даурен осылай» Алматы: «Дәуір» 1992ж, бұл кітапта жастық шағы, еңбек жолындағы алғашқы жетістіктері және қызметі жайында айтылған.
Соңғы жылдары замандастарының естеліктерінің бірнеше жинақтары жарық көрді: Д.А.Қонаевтың қоғамдық және саяси өмірі тарихи еңбектерде, оқулықтарда, қазақ совет энциклопедиясында кездеседі. Қонаевтың Қазақстан Республикасының өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, мәдениет саласын дамыту зерттеулер жеке басылымдар мен қатар өзінің замандастарының естеліктер жинағы шықты. Г.Толмачевтың "50 встреч с Д.А. Конаевым", «Елу жыл ел ағасы» Алматы: Санат 2002, «Естен кетпес Ұлы есім» Шымкент: Өркениет 1999, «Кемеңгер естеліктер» Алматы: 2003ж. Бұл кітабында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасаған.
Аталмыш еңбектерде қоғам қайраткерінің қызметі, өмірі жайында замандастарының естеліктерімен өлеңдері негізінде жазылған: Б.Тілегеновтің "Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: 1992ж, Д.А.Қонаев "От Сталина до Горбачева" Алматы: 1994г, "Д.А.Қонаев Кеңестік Қазақстан" Алматы: 1980ж. және мерзімді баспасөз беттерінде К.Аухадиевтің, Ж.Аупбаевтың, И.Жеменейдің, К.Таукеновтың, Д.Кішібековтың, К.Смаиловтың, Я.Белоусовтың, Б.Турсумбаевтың, И.Тасмағамбетовтың, М.Сагдиевтің, С.Абдраимовтың, К.Ултараковтың мақалалары Д.А.Қонаевты жағымды тұлға ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар кейбір басылымдарда қайта құру жылдарында Д.А. Қонаевтың өмірі мен қызметінің жеке жақтары сынға алынды. Олардың ішінен Кәрішал Асан атаның теріс түсінікпен ерекшеленетін "Тәуелсіздіктің елесі" атты кітабы мен Тоқтасын Беркімбаевтың "Оқшау ойлар" атты мақалалар тізбегі. Бірден айтайық, автор Д.А.Қонаевты сынаған кезде, негізінен бірінші автордың ұстанымын қайталап, жаңадан ешнәрсе енгізген жоқ. Бұл басылымдарда Д.А.Қонаевтың 1942 ж. КСРО түсті металлургия министрінің бұйрығымен Лениногор қорғасын – мырыш комбинатының бас директорының қызметінен босатылғандығын дәлелсіз тұжырымдайды. Олар Қонаевқа үш мәрте берілген Социалистік еңбек Ері атағы еңбегіне лайық берілгендігіне күмән келтіреді, оған көзі тірісінде не үшін ескерткіш қойды деген сұрақ қояды, ұлтына да күмән келтіреді., оның шын мәнінде Алматы да туылып, бірақ кезінде Баханаста туылдым деп жазғандығын айыптайды, ал Беркімбаев оның Жамбыл облысында туылғандығын жазады. Авторлардың барлық осындай пікірлері еш дәлелденбеген.
Біздің зерттеуіміз бойынша, Д.А. Қонаев ешқашан Лениногор қорғасын – мырыш қомбинатының бас директорының қызметінде болған емес және оны ешкім бұл қызметтен босатқан емес. Ол тек 1939-1942 жылдары Риддерлік кен басқармасының директоры қызметін атқарды. Ал енді үш мәрте социалистік еңбек Ері атағының оған берілгендігі туралы айтатын болсақ, біздің ойымызша Д.А. Қонаевтың оны еңбегіне лайық алғандығында ешкім күмән келтірмейтін сияқты әрі қала басшылары екі мәрте Кеңес Одағының батыры және Социалистік еңбек Ері болған адамға көзі тірісінде ескерткіш қойылу тиіс деген заңға сәйкес оған ескерткіш орнатқан болатын.[1] Қонаевтың ұлтына күмән келтіре отырып, авторлар оның өзінің айналасына ұлы жүздің қазақтарын тартты дей келе өздеріне-өздері қарсы шығады.
Қонаевтың туылған жері туралы мәселеде авторлардың өздері шатасып кетті. К.Асанов оның Баханаста емес Алматыда туылғандығын пайымдаса, Т.Беркімбаев оның отаны Жамбыл облысы деп жазады. Біздің ойымызша бұл көңіл аударуға тұрмайтын мәселе.
Д.А.Қонаев туралы айтылған даулы, дәлелсіз, қосалқы айыптарды теріске шығара отырып біз оны мінсіз тамаша болды деп айта алмаймыз. Д.А. Қонаевтың мемлекетті басқару кезіндегі жұмысында әрбір адамға тән жіберген қателіктері болды. Мәселен республикалық облыстық деңгейдегі қызметтердегі басқару орындарға кадрларды іріктеу және ұсыну кезінде қателіктер жіберілген еді. Міне сондықтан олардың арасынан жауапкершілігі жоқ, адал емес белсенділік танытпаған адамдар шықты. Олар кәдімгі тұрақсыз, құбылма адамар болды. Д.А.Қонаев өзінің мінезіне тән жұмсақтықтың салдарынан әрдайым қатаң табандылықты танытпай, соңғы жылдары өзін қоршаған ортаның ықпалына түсті.
Біздің қазақ даласы ай заманда да, дарынды, ақылды адамдардан құр қалған емес. Адамзат тарихының әр ғасырында өз дәуіріне лайықты кемеңгер адамдар өмір сүрген. Олар тек өзі үшін емес, халқы үшін өмір кешкендіктен тарихтан ешуақытта өшпес орын иемденген.
ХХ ғ. Қазақ халқы үшін ең ауыр да, қасіретті, сонымен қатар бақыт пен табыстары мол жылдар болды. Сталиндік-голощекиндік геноцидтен жарымына жуығы жойылып, тілі мен ділі, діні мен салт-дәстүрлері құрдымға кете жаздап, өз елінде өзі кірмеге айналуға жақын қалған қазақ халқы Д.А.Қонаев басқарған жылдары қайта бой көтеріп өзін-өзі ұлт ретінде толық таныды.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ тарихының экономикасы мен мәдениетін дамытудағы өзіндік үлес қосқан ұлт-азаттық көтеріліс көсемдері қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлері, интеллегенция өкілдері және ғалымдарының баға жетпес еңбектері соңғы онжылдықтарда отандық тарихтарды зерттеуге үлкен мән берілуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Д.А.Қонаев – мемлекет және қоғам қайраткері ретінде зерттеу, оның ширек ғасыр бойы Қазақстанды басқаруы, Орталық Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро мүшесі.
Соңғы он жылдықтарда отандық тарих мәселелері ұлт-азаттық қозғалыстың көсемдерінің, Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының дамуына баға жетпес үлес қосқан атақты қоғам мен мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдар мен зиялы қауымның басқа да өкілдерінің өмірлері мен қызметтерін зерттеу арқылы талқыланып жатыр. Осы орайда КОКП Орталық Комитет Полит бюросының құрамына 20 жыл бойы (1966-1971 кандидат ретінде, 1971-1987 полит бюросының мүшесі ретінде) кірген, 40 жылдан астам Қазақстанды басқарып келген, ХХ ғасырдың әйгілі мемлекет және саяси қайраткерлері болып табылатын Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың өмірі мен қызметі үлкен қызығушылықты тудырады. Ең маңыздысы оның қызметі республиканы басқарып тұрған кездегі уақытта Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тамаша жетістіктерге қол жетуімен үнемі байланыста болды. Сондықтан біз "Д.А. Қонаевтың өмірі және мемлекеттік қоғамдық қызметі" атты тақырып бүгінгі таңда зерттеуді қажет ететін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері.
Д.А. Қонаев өз заманының саясаткері ретінде кеңестік қоғамының экономикасы мен мәдениетінің дамуында Коммунистік партияның саясатының іске асырылуында белсенділік танытты. ХХ ғасырдың атақты мемлекет және саяси қайраткер ретінде Д.А.Қонаевтың бейнесін жан-жақты қарастыру, зерттеу жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Аталмыш мақсаттарға сай мынадай міндеттерді алға қойдық:
- Д.А.Қонаевтың жастық шағын, өмірбаянын ашып көрсету.
- Д.А.Қонаевтың қоғам қайраткері ретінде атқарған қызметін ашып көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының қарқынды дамуында оның қосқан үлесі мен рөлін көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстан Республикасын басқарудағы баға жетпес үлесін айқындау;
- Қазақстанның 50-90 жылдары ірі астық және малшаруашылық базасы бар күшті өндірістік республикаға айналудағы жүргізген жұмыстарын саралау;
- Дара тарихи тұлға ретінде қазақ тарихындағы орны мен рөлін түсіндіру;
- Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының методологиясы.
Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің жалпыға түсінікті принциптері мен әдістері қолданылады: келесі – хронологиялық талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау – суреттеу т.б. Материалдың көп болуының арқасында солардың ішінен ғылыми – тарихи маңызы бар құнды мәліметтерді іріктеп алу әрекеті жасалды. Бұл мәселені зерттеудің нәтижелерінің дұрыстығы зерттеудің әдістемесі мен әдіснамасымен сонымен қатар Д.А.Қонаевтың баспадан шыққан еңбектерінің негізгі тезистерімен және басқа жұмыста қолданылған деректермен расталады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1912-1993жж Д.А.Қонаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Осы кезеңді:
- 1912 – 1936жж. өскен ортасы, азамат болып қалыптасуы және қоғамдық ортаның алғашқы кезеңі.
- 1936 – 1946жж. КСРО Ғылым Академиясының тұңыш президенті.
- 1955 – 1986жж. Мемлекеттік және саяси қызметі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысым Кіріспе бөлімнен, негізгі мәселені қарастыратын 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері, деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында жастық шағы мен Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктері қарастырылған. Ал екінші тарауында Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығмен мәдениетінің дамуына қосқан үлесі қарастырылған. Үшінші тарауында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Д.А.Қонаевтың жастық шағы, өмірбаянына арналған «Өтті даурен осылай» Алматы: «Дәуір» 1992ж, бұл кітапта жастық шағы, еңбек жолындағы алғашқы жетістіктері және қызметі жайында айтылған.
Соңғы жылдары замандастарының естеліктерінің бірнеше жинақтары жарық көрді: Д.А.Қонаевтың қоғамдық және саяси өмірі тарихи еңбектерде, оқулықтарда, қазақ совет энциклопедиясында кездеседі. Қонаевтың Қазақстан Республикасының өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, мәдениет саласын дамыту зерттеулер жеке басылымдар мен қатар өзінің замандастарының естеліктер жинағы шықты. Г.Толмачевтың "50 встреч с Д.А. Конаевым", «Елу жыл ел ағасы» Алматы: Санат 2002, «Естен кетпес Ұлы есім» Шымкент: Өркениет 1999, «Кемеңгер естеліктер» Алматы: 2003ж. Бұл кітабында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасаған.
Аталмыш еңбектерде қоғам қайраткерінің қызметі, өмірі жайында замандастарының естеліктерімен өлеңдері негізінде жазылған: Б.Тілегеновтің "Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: 1992ж, Д.А.Қонаев "От Сталина до Горбачева" Алматы: 1994г, "Д.А.Қонаев Кеңестік Қазақстан" Алматы: 1980ж. және мерзімді баспасөз беттерінде К.Аухадиевтің, Ж.Аупбаевтың, И.Жеменейдің, К.Таукеновтың, Д.Кішібековтың, К.Смаиловтың, Я.Белоусовтың, Б.Турсумбаевтың, И.Тасмағамбетовтың, М.Сагдиевтің, С.Абдраимовтың, К.Ултараковтың мақалалары Д.А.Қонаевты жағымды тұлға ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар кейбір басылымдарда қайта құру жылдарында Д.А. Қонаевтың өмірі мен қызметінің жеке жақтары сынға алынды. Олардың ішінен Кәрішал Асан атаның теріс түсінікпен ерекшеленетін "Тәуелсіздіктің елесі" атты кітабы мен Тоқтасын Беркімбаевтың "Оқшау ойлар" атты мақалалар тізбегі. Бірден айтайық, автор Д.А.Қонаевты сынаған кезде, негізінен бірінші автордың ұстанымын қайталап, жаңадан ешнәрсе енгізген жоқ. Бұл басылымдарда Д.А.Қонаевтың 1942 ж. КСРО түсті металлургия министрінің бұйрығымен Лениногор қорғасын – мырыш комбинатының бас директорының қызметінен босатылғандығын дәлелсіз тұжырымдайды. Олар Қонаевқа үш мәрте берілген Социалистік еңбек Ері атағы еңбегіне лайық берілгендігіне күмән келтіреді, оған көзі тірісінде не үшін ескерткіш қойды деген сұрақ қояды, ұлтына да күмән келтіреді., оның шын мәнінде Алматы да туылып, бірақ кезінде Баханаста туылдым деп жазғандығын айыптайды, ал Беркімбаев оның Жамбыл облысында туылғандығын жазады. Авторлардың барлық осындай пікірлері еш дәлелденбеген.
Біздің зерттеуіміз бойынша, Д.А. Қонаев ешқашан Лениногор қорғасын – мырыш қомбинатының бас директорының қызметінде болған емес және оны ешкім бұл қызметтен босатқан емес. Ол тек 1939-1942 жылдары Риддерлік кен басқармасының директоры қызметін атқарды. Ал енді үш мәрте социалистік еңбек Ері атағының оған берілгендігі туралы айтатын болсақ, біздің ойымызша Д.А. Қонаевтың оны еңбегіне лайық алғандығында ешкім күмән келтірмейтін сияқты әрі қала басшылары екі мәрте Кеңес Одағының батыры және Социалистік еңбек Ері болған адамға көзі тірісінде ескерткіш қойылу тиіс деген заңға сәйкес оған ескерткіш орнатқан болатын.[1] Қонаевтың ұлтына күмән келтіре отырып, авторлар оның өзінің айналасына ұлы жүздің қазақтарын тартты дей келе өздеріне-өздері қарсы шығады.
Қонаевтың туылған жері туралы мәселеде авторлардың өздері шатасып кетті. К.Асанов оның Баханаста емес Алматыда туылғандығын пайымдаса, Т.Беркімбаев оның отаны Жамбыл облысы деп жазады. Біздің ойымызша бұл көңіл аударуға тұрмайтын мәселе.
Д.А.Қонаев туралы айтылған даулы, дәлелсіз, қосалқы айыптарды теріске шығара отырып біз оны мінсіз тамаша болды деп айта алмаймыз. Д.А. Қонаевтың мемлекетті басқару кезіндегі жұмысында әрбір адамға тән жіберген қателіктері болды. Мәселен республикалық облыстық деңгейдегі қызметтердегі басқару орындарға кадрларды іріктеу және ұсыну кезінде қателіктер жіберілген еді. Міне сондықтан олардың арасынан жауапкершілігі жоқ, адал емес белсенділік танытпаған адамдар шықты. Олар кәдімгі тұрақсыз, құбылма адамар болды. Д.А.Қонаев өзінің мінезіне тән жұмсақтықтың салдарынан әрдайым қатаң табандылықты танытпай, соңғы жылдары өзін қоршаған ортаның ықпалына түсті.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Қонаев Д.А, " Қазақстан – отаным атамекенім" Шымкент: "Ғасыр"2005
2. Ермұханова Х, "Қазақстан тарихы" Алматы 2006
1. Қонаев Д.А, "Ақиқаттан аттауға бомайды" Алматы: 1994
2. Әбдірайымұлы С, "Елу жыл ел ағасы" Алматы: "Санат" 2002
3. Әбдірайымұлы С, "Өтті дәурен осылай" Алматы: "Дәуір" 1992
4. Толмачев Г, "Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт" Алматы: "Дәуір" 1998
5. Тілегенов Б, "Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: "Дәуір" 1992
6. Абдірайымұлы С, "Сыйластыққа ештеңе жетпейді" //Жас Алаш 2003
7. Көмекова Р, "Ұлы адамнан ұлағат" Алматы: "АБА Айкос" 2000
8. Қонаев Д.А, "Кемеңгер" Алматы: 2003
9. Аухадиев К, "Өмір жолы – тар соқпақ" Алматы: 1998
10. Кунаев Д.А, "Ленинская Национальная политика КПСС в действии" Москва: 1981
11. Казахстанская правда 2004, 7 февраля
12. Кунаев Д.А, Избр. Речи и статьи. Москва: 1978
13. Ойшиев А, Халықаралық ғылыми практикалық конференция Д.А.Қонаев 95 жаста //Аталар сөзі – 2008 №10
14. Жақып М, " Тұлғаға тағзым " //Егемен Қазақстан 2008, 8 – сәуір
15. Ерімбетов М, " Мырзашөлдегі кездесулер" // Жас қазақ – 2008, 18 ақпан
16. Тауұлы Ә, "Жүректе жазылған күн" //Аталар сөзі – 2008, №2
17. Әбжоиұлы Т, "Димаш аға" //Аталар сөзі - №2
18. Аухадиев К, "Қазақтың Қонаевы" //Аталар сөзі – 2008 №1
19. "Кемеңгердің кемел ойлары" //Аталар сөзі 2008 - №1
20. "Үлкен кісінің мұражайы да үлкен кісіге лайық болуы керек" //Жас Алаш 2008, 15 қаңтар
21. Балтағұлұлы М " Тұлға" //Құқықтық Қазақстан 2008, 10 қаңтар
22. Шаханов М, "Қонаев әлемі" //Жас Алаш 2008 10 қаңтар
23. Тшанов А, "Жебеушім де демеушім де – Димекең" //Аталар сөзі 2007 №6
24. Ақылбайұлы Ж, "Ағажан, асыл жан ең" //Аталар сөзі 2007 - №3
25. Оразбекұлы Қ, "Қонаев алатаудай асқақ қаратаудай кайталанбас тұлға" //Дала мен қала 2007, 19 қаңтар
26. Беркімбаев Т, "Оқшау ойлар" Ақиқат: 2001, №3-12-8
27. Сағдиев М, "Адалдық болды ақ туым" //Егемен қазақстан 2004, 12 мамыр
28. Тәшенов Т, "Қонаев ғұмыр және қоңыр жыр" //Айқын 2007, 13 қаңтар
29. Бекқұл Е, "Ғасыр адамына 95 жыл" //Оңттүстік Қазақстан 2007 13 қаңтар
30. Әбдіқұлұлы М, "Қонаев және қаламгерлер" //Алматы ақшамы 2007 11 қаңтар
31. Әжібеков Б, "Әлемге танылған кемеңгер Қонаев" баяндама.
32. Әбубәкіров С, "Қонаев - ғасыр тудырған ұлы тұлға" Д.А.Қонаевтың туылғанына 95 жыл толына арналған баяндама.
33. Асқаров А, "Ұлтымыздың қорғаны" //Өмір - Айна 2007, 11 қаңтар
34. "Ұлттың дара тұлғасы" //Оңтүстік Қазақстан 2007, 11 қаңтар
35. "Ұлы тұлғаға ұлы құрмет" //Аталар сөзі 2007, №2
36. "Шоқ жұлдыз еді жарқ еткен" //Аталар сөзі 2006, 16 тамыз
37. "Қонаев мұражайы ашылды" //Оңтүстік Қазақстан 2005, 25 шілде
38. Тәнекеев С, "Ерекше тұлғалы ер еді" //Егемен Қазақстан 2005, 23 тамыз
39. "Қонаев Қазақстанда 43 қала салдырған" //Оңтүстік Қазақстан 2004, 8 сәуір
40. Нұршайықов Ә, "Димекең ел ағасымен екі кездесу" //Егемен Қазақстан 2001, №243-246.
1. Қонаев Д.А, " Қазақстан – отаным атамекенім" Шымкент: "Ғасыр"2005
2. Ермұханова Х, "Қазақстан тарихы" Алматы 2006
1. Қонаев Д.А, "Ақиқаттан аттауға бомайды" Алматы: 1994
2. Әбдірайымұлы С, "Елу жыл ел ағасы" Алматы: "Санат" 2002
3. Әбдірайымұлы С, "Өтті дәурен осылай" Алматы: "Дәуір" 1992
4. Толмачев Г, "Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт" Алматы: "Дәуір" 1998
5. Тілегенов Б, "Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: "Дәуір" 1992
6. Абдірайымұлы С, "Сыйластыққа ештеңе жетпейді" //Жас Алаш 2003
7. Көмекова Р, "Ұлы адамнан ұлағат" Алматы: "АБА Айкос" 2000
8. Қонаев Д.А, "Кемеңгер" Алматы: 2003
9. Аухадиев К, "Өмір жолы – тар соқпақ" Алматы: 1998
10. Кунаев Д.А, "Ленинская Национальная политика КПСС в действии" Москва: 1981
11. Казахстанская правда 2004, 7 февраля
12. Кунаев Д.А, Избр. Речи и статьи. Москва: 1978
13. Ойшиев А, Халықаралық ғылыми практикалық конференция Д.А.Қонаев 95 жаста //Аталар сөзі – 2008 №10
14. Жақып М, " Тұлғаға тағзым " //Егемен Қазақстан 2008, 8 – сәуір
15. Ерімбетов М, " Мырзашөлдегі кездесулер" // Жас қазақ – 2008, 18 ақпан
16. Тауұлы Ә, "Жүректе жазылған күн" //Аталар сөзі – 2008, №2
17. Әбжоиұлы Т, "Димаш аға" //Аталар сөзі - №2
18. Аухадиев К, "Қазақтың Қонаевы" //Аталар сөзі – 2008 №1
19. "Кемеңгердің кемел ойлары" //Аталар сөзі 2008 - №1
20. "Үлкен кісінің мұражайы да үлкен кісіге лайық болуы керек" //Жас Алаш 2008, 15 қаңтар
21. Балтағұлұлы М " Тұлға" //Құқықтық Қазақстан 2008, 10 қаңтар
22. Шаханов М, "Қонаев әлемі" //Жас Алаш 2008 10 қаңтар
23. Тшанов А, "Жебеушім де демеушім де – Димекең" //Аталар сөзі 2007 №6
24. Ақылбайұлы Ж, "Ағажан, асыл жан ең" //Аталар сөзі 2007 - №3
25. Оразбекұлы Қ, "Қонаев алатаудай асқақ қаратаудай кайталанбас тұлға" //Дала мен қала 2007, 19 қаңтар
26. Беркімбаев Т, "Оқшау ойлар" Ақиқат: 2001, №3-12-8
27. Сағдиев М, "Адалдық болды ақ туым" //Егемен қазақстан 2004, 12 мамыр
28. Тәшенов Т, "Қонаев ғұмыр және қоңыр жыр" //Айқын 2007, 13 қаңтар
29. Бекқұл Е, "Ғасыр адамына 95 жыл" //Оңттүстік Қазақстан 2007 13 қаңтар
30. Әбдіқұлұлы М, "Қонаев және қаламгерлер" //Алматы ақшамы 2007 11 қаңтар
31. Әжібеков Б, "Әлемге танылған кемеңгер Қонаев" баяндама.
32. Әбубәкіров С, "Қонаев - ғасыр тудырған ұлы тұлға" Д.А.Қонаевтың туылғанына 95 жыл толына арналған баяндама.
33. Асқаров А, "Ұлтымыздың қорғаны" //Өмір - Айна 2007, 11 қаңтар
34. "Ұлттың дара тұлғасы" //Оңтүстік Қазақстан 2007, 11 қаңтар
35. "Ұлы тұлғаға ұлы құрмет" //Аталар сөзі 2007, №2
36. "Шоқ жұлдыз еді жарқ еткен" //Аталар сөзі 2006, 16 тамыз
37. "Қонаев мұражайы ашылды" //Оңтүстік Қазақстан 2005, 25 шілде
38. Тәнекеев С, "Ерекше тұлғалы ер еді" //Егемен Қазақстан 2005, 23 тамыз
39. "Қонаев Қазақстанда 43 қала салдырған" //Оңтүстік Қазақстан 2004, 8 сәуір
40. Нұршайықов Ә, "Димекең ел ағасымен екі кездесу" //Егемен Қазақстан 2001, №243-246.
ТАҚЫРЫБЫ: Д.А.Қонаевтың өмірі мен қызметі
М А З Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 8
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы
жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ-Тарау Д.А.Қонаев – мемлекет
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған
қызметтері ... ... ... ..18
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің
дамуына қосқан зор
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
ІІІ-Тарау Д.А.Қонаев замандастарының
көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.1. "Бар ғұмырын халқына арнаған адал
тұлға" ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2. Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 51
Кіріспе
Біздің қазақ даласы ай заманда да, дарынды, ақылды адамдардан құр
қалған емес. Адамзат тарихының әр ғасырында өз дәуіріне лайықты кемеңгер
адамдар өмір сүрген. Олар тек өзі үшін емес, халқы үшін өмір кешкендіктен
тарихтан ешуақытта өшпес орын иемденген.
ХХ ғ. Қазақ халқы үшін ең ауыр да, қасіретті, сонымен қатар бақыт пен
табыстары мол жылдар болды. Сталиндік-голощекиндік геноцидтен жарымына
жуығы жойылып, тілі мен ділі, діні мен салт-дәстүрлері құрдымға кете
жаздап, өз елінде өзі кірмеге айналуға жақын қалған қазақ халқы Д.А.Қонаев
басқарған жылдары қайта бой көтеріп өзін-өзі ұлт ретінде толық таныды.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ тарихының экономикасы мен мәдениетін дамытудағы өзіндік үлес
қосқан ұлт-азаттық көтеріліс көсемдері қоғамдық және мемлекеттік
қайраткерлері, интеллегенция өкілдері және ғалымдарының баға жетпес
еңбектері соңғы онжылдықтарда отандық тарихтарды зерттеуге үлкен мән
берілуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Д.А.Қонаев – мемлекет және қоғам
қайраткері ретінде зерттеу, оның ширек ғасыр бойы Қазақстанды басқаруы,
Орталық Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро
мүшесі.
Соңғы он жылдықтарда отандық тарих мәселелері ұлт-азаттық қозғалыстың
көсемдерінің, Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының дамуына баға жетпес
үлес қосқан атақты қоғам мен мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдар мен зиялы
қауымның басқа да өкілдерінің өмірлері мен қызметтерін зерттеу арқылы
талқыланып жатыр. Осы орайда КОКП Орталық Комитет Полит бюросының құрамына
20 жыл бойы (1966-1971 кандидат ретінде, 1971-1987 полит бюросының мүшесі
ретінде) кірген, 40 жылдан астам Қазақстанды басқарып келген, ХХ ғасырдың
әйгілі мемлекет және саяси қайраткерлері болып табылатын Дінмұхамед
Ахметұлы Қонаевтың өмірі мен қызметі үлкен қызығушылықты тудырады. Ең
маңыздысы оның қызметі республиканы басқарып тұрған кездегі уақытта
Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тамаша жетістіктерге қол
жетуімен үнемі байланыста болды. Сондықтан біз "Д.А. Қонаевтың өмірі және
мемлекеттік қоғамдық қызметі" атты тақырып бүгінгі таңда зерттеуді қажет
ететін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері.
Д.А. Қонаев өз заманының саясаткері ретінде кеңестік қоғамының
экономикасы мен мәдениетінің дамуында Коммунистік партияның саясатының іске
асырылуында белсенділік танытты. ХХ ғасырдың атақты мемлекет және саяси
қайраткер ретінде Д.А.Қонаевтың бейнесін жан-жақты қарастыру, зерттеу
жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Аталмыш мақсаттарға сай
мынадай міндеттерді алға қойдық:
- Д.А.Қонаевтың жастық шағын, өмірбаянын ашып көрсету.
- Д.А.Қонаевтың қоғам қайраткері ретінде атқарған қызметін ашып
көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының қарқынды
дамуында оның қосқан үлесі мен рөлін көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстан Республикасын басқарудағы баға жетпес үлесін
айқындау;
- Қазақстанның 50-90 жылдары ірі астық және малшаруашылық базасы бар
күшті өндірістік республикаға айналудағы жүргізген жұмыстарын саралау;
- Дара тарихи тұлға ретінде қазақ тарихындағы орны мен рөлін
түсіндіру;
- Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының методологиясы.
Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің жалпыға
түсінікті принциптері мен әдістері қолданылады: келесі – хронологиялық
талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау – суреттеу т.б. Материалдың көп
болуының арқасында солардың ішінен ғылыми – тарихи маңызы бар құнды
мәліметтерді іріктеп алу әрекеті жасалды. Бұл мәселені зерттеудің
нәтижелерінің дұрыстығы зерттеудің әдістемесі мен әдіснамасымен сонымен
қатар Д.А.Қонаевтың баспадан шыққан еңбектерінің негізгі тезистерімен және
басқа жұмыста қолданылған деректермен расталады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1912-1993жж Д.А.Қонаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Осы кезеңді:
- 1912 – 1936жж. өскен ортасы, азамат болып қалыптасуы және қоғамдық
ортаның алғашқы кезеңі.
- 1936 – 1946жж. КСРО Ғылым Академиясының тұңыш президенті.
- 1955 – 1986жж. Мемлекеттік және саяси қызметі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысым Кіріспе бөлімнен, негізгі мәселені қарастыратын 3
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері,
деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында жастық шағы мен Д.А.Қонаевтың еңбек
жолындағы алғашқы жетістіктері қарастырылған. Ал екінші тарауында
Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығмен мәдениетінің дамуына қосқан
үлесі қарастырылған. Үшінші тарауында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу
жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Д.А.Қонаевтың жастық шағы, өмірбаянына арналған Өтті даурен осылай
Алматы: Дәуір 1992ж, бұл кітапта жастық шағы, еңбек жолындағы алғашқы
жетістіктері және қызметі жайында айтылған.
Соңғы жылдары замандастарының естеліктерінің бірнеше жинақтары жарық
көрді: Д.А.Қонаевтың қоғамдық және саяси өмірі тарихи еңбектерде,
оқулықтарда, қазақ совет энциклопедиясында кездеседі. Қонаевтың Қазақстан
Республикасының өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, мәдениет саласын дамыту
зерттеулер жеке басылымдар мен қатар өзінің замандастарының естеліктер
жинағы шықты. Г.Толмачевтың "50 встреч с Д.А. Конаевым", Елу жыл ел ағасы
Алматы: Санат 2002, Естен кетпес Ұлы есім Шымкент: Өркениет 1999,
Кемеңгер естеліктер Алматы: 2003ж. Бұл кітабында Д.А.Қонаевтың
естеліктеріне шолу жасаған.
Аталмыш еңбектерде қоғам қайраткерінің қызметі, өмірі жайында
замандастарының естеліктерімен өлеңдері негізінде жазылған: Б.Тілегеновтің
"Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: 1992ж, Д.А.Қонаев "От Сталина до Горбачева"
Алматы: 1994г, "Д.А.Қонаев Кеңестік Қазақстан" Алматы: 1980ж. және мерзімді
баспасөз беттерінде К.Аухадиевтің, Ж.Аупбаевтың, И.Жеменейдің,
К.Таукеновтың, Д.Кішібековтың, К.Смаиловтың, Я.Белоусовтың,
Б.Турсумбаевтың, И.Тасмағамбетовтың, М.Сагдиевтің, С.Абдраимовтың,
К.Ултараковтың мақалалары Д.А.Қонаевты жағымды тұлға ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар кейбір басылымдарда қайта құру жылдарында Д.А. Қонаевтың
өмірі мен қызметінің жеке жақтары сынға алынды. Олардың ішінен Кәрішал Асан
атаның теріс түсінікпен ерекшеленетін "Тәуелсіздіктің елесі" атты кітабы
мен Тоқтасын Беркімбаевтың "Оқшау ойлар" атты мақалалар тізбегі. Бірден
айтайық, автор Д.А.Қонаевты сынаған кезде, негізінен бірінші автордың
ұстанымын қайталап, жаңадан ешнәрсе енгізген жоқ. Бұл басылымдарда
Д.А.Қонаевтың 1942 ж. КСРО түсті металлургия министрінің бұйрығымен
Лениногор қорғасын – мырыш комбинатының бас директорының қызметінен
босатылғандығын дәлелсіз тұжырымдайды. Олар Қонаевқа үш мәрте берілген
Социалистік еңбек Ері атағы еңбегіне лайық берілгендігіне күмән келтіреді,
оған көзі тірісінде не үшін ескерткіш қойды деген сұрақ қояды, ұлтына да
күмән келтіреді., оның шын мәнінде Алматы да туылып, бірақ кезінде
Баханаста туылдым деп жазғандығын айыптайды, ал Беркімбаев оның Жамбыл
облысында туылғандығын жазады. Авторлардың барлық осындай пікірлері еш
дәлелденбеген.
Біздің зерттеуіміз бойынша, Д.А. Қонаев ешқашан Лениногор қорғасын –
мырыш қомбинатының бас директорының қызметінде болған емес және оны ешкім
бұл қызметтен босатқан емес. Ол тек 1939-1942 жылдары Риддерлік кен
басқармасының директоры қызметін атқарды. Ал енді үш мәрте социалистік
еңбек Ері атағының оған берілгендігі туралы айтатын болсақ, біздің ойымызша
Д.А. Қонаевтың оны еңбегіне лайық алғандығында ешкім күмән келтірмейтін
сияқты әрі қала басшылары екі мәрте Кеңес Одағының батыры және Социалистік
еңбек Ері болған адамға көзі тірісінде ескерткіш қойылу тиіс деген заңға
сәйкес оған ескерткіш орнатқан болатын.[1] Қонаевтың ұлтына күмән келтіре
отырып, авторлар оның өзінің айналасына ұлы жүздің қазақтарын тартты дей
келе өздеріне-өздері қарсы шығады.
Қонаевтың туылған жері туралы мәселеде авторлардың өздері шатасып
кетті. К.Асанов оның Баханаста емес Алматыда туылғандығын пайымдаса,
Т.Беркімбаев оның отаны Жамбыл облысы деп жазады. Біздің ойымызша бұл көңіл
аударуға тұрмайтын мәселе.
Д.А.Қонаев туралы айтылған даулы, дәлелсіз, қосалқы айыптарды теріске
шығара отырып біз оны мінсіз тамаша болды деп айта алмаймыз. Д.А. Қонаевтың
мемлекетті басқару кезіндегі жұмысында әрбір адамға тән жіберген
қателіктері болды. Мәселен республикалық облыстық деңгейдегі қызметтердегі
басқару орындарға кадрларды іріктеу және ұсыну кезінде қателіктер
жіберілген еді. Міне сондықтан олардың арасынан жауапкершілігі жоқ, адал
емес белсенділік танытпаған адамдар шықты. Олар кәдімгі тұрақсыз, құбылма
адамар болды. Д.А.Қонаев өзінің мінезіне тән жұмсақтықтың салдарынан
әрдайым қатаң табандылықты танытпай, соңғы жылдары өзін қоршаған ортаның
ықпалына түсті.
І-Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық шағы.
Д.А.Қонаев 1912 жылдың 12 қаңтарында Верный (қазіргі Алматы) қаласында
дүниеге келді. Балдәурен балалық шағым, қайран жастық дәуренім өткен осынау
әсем қала мен үшін оттай ыстық. Әрине, балалықтың да, жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп, біреу
білмес, бірақ өзіме аян өмір жолы қандай болса, өзіммен бірге жасасқандай
сезінетін бұл шаһардың да аса бай тарихы бар. Біздің ұшан-теңіз жерімізде
ойран болмаған орда бар ма?! Озбыр жаудың күйреуіне ұшыраған халықтың көне
қонысы Алматыға – Іле Алатауының солтүстік етегіне Іле салынды кейінірек
оны Верный деп атап кетеді. Арада он үш жыл өткенде ол қала атанып, Жетісу
губерниясының орталығына айналады. Қазан төңкерісінен кейін 1921 жылы
көрнекті партия және мемлекет қайраткері Ораз Жандосовтың ұсынысы бойынша
өзінің байырғы аты – Алматыға ие болды, 1924 жылы Жетісудың орталығы деп
саналды.[2] Ол қызметкердің отбасында дүниеге келген. Дінмұхамедтің әкесі
Меңліахмет Ысқақ Ғабдулуалиев атты көпестің қолында жалданып жұмыс
істейтін, ал шешесі Зухра Байырқызы осы күнгі ауданының орталығында сіңірі
шыққан кедейдің қызы. Ол үй шаруашылығымен айналысатын. Әкем мен шешем
жетпіс жылдан астам уақыт бірге ғұмыр кешті. Анасы байғұс 86 жасында дүние
салды. Қонаевтар 2 ұл – Дінмұхамед және Асқар, 7 қыз өсірді. Жігіттің үш
жұрты бар дейді ғой. Соның бірі – нағашысы. Мен нағашы ағайым
А.Шымболатовтың есімін әрдайым құрметпен еске аламын. Ол кісі комсомолдың
ағаш ұйымдастырушыларының бірі, сондай-ақ Жетісу өңірінде, Верныйда Кеңес
өкіметін орнату күресіне қатысқан азамат еді. Кейін Түркістан Компартиясы
Алматы ояздық комитетінің хатшысы, Алматы қалалық партия комитетінің
бірінші хатшысы, Жаркент ояздық комитетінің бірінші хатшысы болды.
Әкем 1976 жылы тоқсан жасына үш ай қалғанда дүниеден озды. Біз Верный
қаласының Сарқант көшесінде Иванов дегеннің тұратын едік. Мен сол үйде
туылғанмын.[3] Мен Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші сатысында
оқыдым. Мектеп Алматы көшесінің (қазіргі Емелев) бойында ескі үйде болатын,
кейінірек ол мектеп таратылып, мекен-жайы бұзылды. Төртінші класты бітірген
соң №14 мектепке ауыстым. Ол осы күнгі тәтті тағамдар фабрикасы тұрған
жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Мен үшін хат танып,
әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мұғалімім Анна Павловнаның
орны ерекше. Жаны жайсаң адам еді. Ол кісімен араға, құдайым-ау, қанша жыл
салып барып кездестік десеңші. Ұмытпасам, 1955 жылы болатын.
№14 мектепте дәріс берген елгезек те ерекше сезімтал мұғалімдерім:
орыс тілінің маманы Л.А.Федулованы, математик С.И.Соколовты, физиктер
А.А.Астраханцевті, И.П.Масленниковты, географ Тугаринді, жаратылыстанушы
Б.Н.Дублицкийді, қоғамтанушы Е.Войцеховскийді ылғи да еске аламын. Олардың
балаларға деген жомарт жүректерін, кіршіксіз таза көңілдерін, жан баурар
ақыл-кеңестерін, сарқылмас білім қайнарын қалай ұмытарсың. Әке қаны, ана
сүтімен даымаған өнерді игеру оңай емес. Менің орыс тілін ойдағыдай
меңгеруім Любовь Александровнаның сіңірген еңбегінің аз болмағаны
ризашылықпен айту лазым.
Өзі заманы бірдің – талабы бір ғой, біздермен қыздар аралас оқыды,
мектептегі әдет-ғұрып, әрине, бүгінгідей емес, тәртіп қатаң еді, оны сақтай
білетінбіз, бір-бірімізге құметпен қарап, сыйласа да білетінбіз, қандай
жағдайда болмасын қол ұшын беруден тартынбайтынбыз. Ол кезде оқытудың
бригадалық әдісі кеңірек қолға алынғаны бар. Ол үлгерімі жақсы оқушы нашар
оқитындарды жетекке алу деген сөз, ал мұның өзі өз жемісін бермей
қоймайтын еді. Бір ғажабы, мектеп қабырғасында жүріп-ақ тау-кен инженері
болуға бел байлаған едім. Қазақтар үшін әрине, ол таңсық кәсіп. Арман
алдамапты. Ал оған қалай қол жетті? Мен мектеп бітірген соң, жоспарлау
органдарында (республиканы аудан-ауданға бөлумен айналысатынбыз) статист
болып жұмыс істедім, ал кешкілік институттың дайындық курсында оқыдым.
1931 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің жолдамасымен Мәскеу
түсті металдар институтына түсуге астанаға келдім. Ол кезде поезд Мәскеу
мен Алматы арасына алты-жеті тәулік жүреді. Алыс жолға шыққан кісінің
терезеден телміріп, дүниені қызықтау. Оған қуанбасам өкінбеймін. Жерімнің
шетсіз-шексіз екенін көрдім. Оның құлазып жатқан сар даласын көрдім. Көзім
көкжиектерге дейін сүрінбей жетіп, жоқ іздегендей тіміскілеген сайын
көңілім алып ұшатын. Сондай-ақ біз тусырап жатқан туған жер төсін
түлететінімізге шүбәсіз сенгенмін. Өйткені баға жетпес қазыналы жерім
туралы, қойдан жуас халқым жайлы аңыз әңгімені әбден құлаққа сіңіріп
өскенмін... Мәскеуге күпті көңілімен келіп түстім. Әмина әпкем сонда
тұратын, ат басын сол үйге барып тіредім. Жездеміз А.Түркебаев 1920 жылдан
партия мүшесі болатын, Свердлов атындағы Коммунистік университеттің
тыңдаушысы еді. Ерте есейіп,от пен судан өткен азамат, 1918 жылы азамат
соғысына қатысып, партизандар жасағының командирі болған, айдарынан жел
есіп тұрған ақ казактармен қанды шайқасқа түсіп, анненковшыл қарақшыларды
талқандауға қатысқан. Менің Мәскеуде оқуым республиканың, елдің өміріндегі
аса ауыр кезеңге-зорлап коллективтендіру науқанымен тұспа-тұс келді. [4]
1936 жылы шілдеде Мәскеу түсті металдар мен алтын институтын қызыл
дипломмен бітіріп, Қоңырат-Балқаш құрылысына жолдама алдым. Осы жерден
менің өмірбаяным, нағыз еңбек жолым басталды. Маған бұл өңір бұрыннан таныс
еді. Өткен жылы жаз салым келіп, бес айдай практикамды өткергенмін.
Қоңыраттың ыстық-суығына азды-көпті төзіп,оның жайсаң жандарымен жақынырақ
танысып қайтқанмын.
Д.А.Қонаев 1930 ж Алматыдағы орта мектепті бітіріп, 1931 жылы
Мәскеудегі түрлі-түсті металдар мен алтын институтына оқуға түседі. 1936
жылы шілде айында институты бітіріп Қоңырат – Балхаш құрылысына жолдама
алып, сол жерде еңбек жолын бастады. [5]
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктер.
Соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезеңінде Республикада ірі өнеркәсіп
орындары аз салынған жоқ, соның ішінде Риддерде, Зыряновскіде, Текеліде,
Жезқазғанда. Сол кезде Балқаш көлінің жағасында мыс өндіретін ірі мыс
балқытатын Балқаш комбинаты салынып жатқан еді, оны тіпті Магнитогорскпен
теңестіретін. Ал мыс балқытатын комбинаттың негізгі шикізат базасы ретінде
Қоңыраттық мыс-фарфор кен орны пайдаланылды, осы жерге Д.А.Қонаевқа жұмыс
істеуге жолдама берді. Осы жерде Д.А.Қонаев соқпа айналымы қопарғыш
станоктың машинисі болып еңбек жолын бастайды. Көп ұзамай ол қопарғыш
цехтың бастығы болып тағайындалды. Аталған цех артта қалған еді, сондықтан
жаңа басқарушыға істі алға қою үшін көп күш қайратын салу қажет болды.
Сөйтіп, Д.А.Қонаевтың қопарғыш цехы алдыңғы қатарға шықты.
Көп ұзамай Д.А.Қонаев кен орынның бас инженері болып тағайындалып, іс
жүзінде директордың міндеттерін атқарды. 1939ж Д.А.Қонаев коммунистік
партияның қатарына қабылданды. Әрине ұжым үшін лайық іс деп Қонаевтың мыс
балқытатын зауыттардың шикізат базаларын дамытуды қарастыратын мәселені
көтерген баяндамасымен Мәскеуге, КСРО-ң Совнаркомына баруы еді. 1938ж
қараша айының соңында металлургтер тұңғыш Балқаш мысын балқытып шығарды.
Мұнда Д.А.Қонаевтың қосқан үлесі зор еді. Сонда КСРО Жоғары Кеңесінің
Президиумы жұмысшылардың үлкен тобы мен инженер-техник қызметкерлерін орден
мен медальдармен марапаттаған еді. Солардың ішінде Д.А.Қонаев өзінің алғаш
наградасы – Еңбекте көрсеткен азаттық үшін (немесе "Ерен еңбегі үшін")
медалін алады. [6]
1939 жылы кыркүйек айында Д.А.Қонаев Қазақстан Коммунисік Партиясының
Орталық Комитетіне шақырылып, Қазақстанның Коммунистік Партиясының Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Скворцовтың қабылдауында болды. Скворцов оған
Орталық Комитетінің оны Риддер Кен фбасқармасының басшылық қызметке ұсынып
жатқанын хабарлайды. Кен орында жағдай қиын болды, кен орын барлық
көрсеткіштер бойынша артта қалған еді. Кен өндіру жоспары орындалмайтын.
1940 жыл да таяп қалған еді. Көпшілігі соғыстың болмай қоймайтындығын
түсінді. Өндірісте тәртіп лезде қатаң болды. Осындай жағдайда қорғасын,
мырыш және басқа да металлдардың өндірісінің өсуі ерекше маңызға ие болғаны
түсінікті. Тау-іргелі жұмыстарымен кен өндірудің жоспарына мерзімінен ерте
бітіруге еңбек өндірісін арттыруға еңбектің жаңа әдістерін енгізуге ат
салысты. Қонаевтың инженерлерінің және басқалардың айтқан ұсыныстарын
өндіріске енгізу жақсы нәтиже берді. Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау
жылдарында Қазақстан әскери жағдайға бейімделді. Мұндай жағдайда республика
басшылары өнеркәсіп орындарының жұмысын ұйымдастыра алатын тұлғаның
өкіметте болғанын қажет деп білді. Ол тұлға Д.А.Қонаев болып шықты.
1942ж сәуір айында Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетіне шақырған жедел хат алады. Оған өнеркәсіптің жұмысымен
айналысатын республиканың Совнаркомының төрағасының орынбасарлық қызметін
ұсынды.[7]
Д.А.Қонаев қысқа мерзім ішінде түсті металлургияның барлық
мекемелерімен, Қарағанды мен Ленгердің көміршілерімен және барлық қорғаныс
кәсіпорындарымен іскерлік қарым-қатынас орнатты. Кәсіпорындардың ұжымдары
өнімді арттырудың, еңбек өндірісін көтерудің жолдарын іздеді. Бәрі майдан
үшін жасалынды. Соғыстың бірінші жылы ең қысқа мерзім ішінде барлық
өнеркәсіп орындарын шығысқа қарай қайта орналастыру қажет болды, оларды
қатарға қосып ең маңызды өнімдердің өндірісін ұлғайтып, ірі құрылысты
бастау керек болды. Бұл мәселелерді шешуде маңызды рөл Қазақ КСР-ң
экономикасына жүктелді. Құйылатын қаржының көлемінің артуы елдің
өнеркәсібінің негізгі фондтарының екі есеге өсуіне алып келді. Соғыс
жылдарында Қазақстан экономикасына құйылатын қаржы негізінен әскери
өнеркәсіпке шикізат, отын, металл шығаратын, майданы қару-жарақ пен азық-
түлікпен қамтамасыз ететін салаларға жұмсалатын еді. Көшірілген машина
жасайтын зауыттар майдан үшін қару-жарақтың көптеген түрлерін шығарды.
Қазақстанға көшірілген 142 мекеменің 100-і өнім өндіре бастады.[8]
Қалған фабрика мен зауыттардың жабдықтары қайтадан салынып жатқан немесе
іске қосылған зауыттарға берілді. Сонымен қатар Қазақстанға миллиондаған
украиндіктер, белорустар, орыстар, балтық халықтарының өкілдері мен басқа
да ұлт өкілдері көшірілген еді. Қазақ халқы оларды бауырына басып, майдан
қиыншылықтары мен қайғылы қуанышты күндері бірге бөлісті. 1942 ж екінші
жартысынан бастап қоныстандыру мен жұмыспен қамтамасыз ету мәселелермен
Д.А.Қонаев айналысты. Ол көшірілген зауыт пен фабрикаларды қабылдап
орналастыру ісінде, олардың өндіріс технологияларын игеруде көп жұмыс
атқарды. Олардың бәрі қысқа мерзім ішінде жаңа орында іске қосылып, КСРО-ң
көптеген аудандарының ауыр өнеркәсіп орындарына құрал-жабдықтарды дайындап,
майданға қажет өнім өндірді. Мысал айтатын болсақ, Отан соғысы жылдарында
Қазақстанға Кеңес Одағының түрлі қалаларынан он бес машина жасайтын
зауыттардың жабдықтары әкелінген еді. 1942 жылы алғаш металл кесетін
станоктар шығарылды. Олардың ішіндегі ең маңыздыларына Алматы ауыр машина
жасайтын зауытын, Шымкенттегі пресс-автоматтар зауытын, Целиноградтағы
Казахсельмаш мен насостық зауыттарды, Оралдағы арматуралық зауытын
жатқызуға болады.
Соғыс жылдарында Д.А.Қонаевтың басқаруымен Қазақстанда көптеген кен
орындары, шахталар, фабрикалар салынып, іске қосылды. Ақтөбедегі темір
балқытатын зауыты, Теміртаудағы металлургиялық зауыты, жаңа
электростанциялар іске қосылды. Республика мыс, қорғасын, көмірдің
жалпыодақтық өндірісінің едәуір бөлігін шығарып тұрды. 1945 ж Мемлекеттік
қорғаныс комитетінің тапсырмасы бойынша вольфрамдық және молибдендік
концентраттың өнімін күрт көбейту керек болды. Д.А.Қонаев бір топ
әріптестерімен бірге Ақшатауға келеді. Олардың көмегімен ең қысқа мерзім
ішінде вольфрам өндіретін ірі комбинат дәл уақтысында қатарға қосылып
малибдендік өнімді шығаруды жетпіс пайызға ұлғайтты. 1941 - 1945 жылдардың
Ұлы Отан соғысының тарихында былай айтылған. Соғыс кезінде мемлекетте
шығарылған әрбір 100 тонна малибденнің 60 тоннасын Балхаш даласының ерлері
берді. Балхаштың еңбеккерлері мыс өндіруді 10 есеге малибден өндіруді 20
есеге ұшақ құрылысына және патрон жасауға арналған түрлі – түсті прокат
өндіруді 2 есеге арттырды. Қазақстан металы кез – келген қару – жарақта,
кел-келген соғыс машинасында кездесті.[9]
Әсіресе осы жылдары металлургия және отын өнеркәсібі қарқынды дамыды.
Түсті металлургияның бүкіл өнімдерінің стратегиялық маңызы болды. Қазақстан
мемлекеттің қорғану мұқтаждықтарына қажет қорғасынды басты шығарушысы
болды. Соғыс жылдарында республикда өнеркәсіптің жаңа саласы – қара
металлургия ұрылды. Көптеген шығарушы объектілердің ішінен іске қосылған
тұңғыш қазақ металлургиялық зауытты ерекше атап өту керек. Бұл мәселе өз
уақытысында шешіліп, зауыт 1944 жылы 31 желтоқсанда алғаш металлын берді.
Зауыттың жетістігін Сталиннің өзі теллеграммамен қарсы алды. Митингіде
Д.А.Қонаев Совнаркомның Орталық Комитетінің атынан құрылысшыларды,
монтаждаушыларды, құрастырушыларды үлкен еңбек жеңісімен құттықтады.
Республиканың Қарағандылық бассейні мемлекетте көмірмен қамтамасыз
етілетін басты қайнар көзіне айналды. Қазақстанда көмір өніру 1945 жылы 12
млн. тоннаға жетті, ал 1940 жылы 6,9 тонна еді. 4 жылдың ішінде тек
Қарағандының шахтерлері кеншілер, 34 млн. тоннадан астам көмір өндірді.
Мұнай өндіру 4 жылдың ішінде 26 пайызға өсті. Соғыс кезінде республикада
өзінің машина құрастыратын базасы салынды. Түрлі бағыттағы машина
құрастыратын бірқатар зауыттар майданды қару-жарақпен ауылшаруашылықты
құрал-саймандармен қамтамасыз етті. Қазақ КСР-нің ауыл шаруашылығының
алдында да үлкен маңызы бар міндеттер тұрды. Колхоз шаруалары мен совхоз
жұмысшылары майдан мен тылды ауыл шаруашылық өнімдерімен үздіксіз
қамтамасыз етті. 4 әскери жылдың ішінде Қазақстан мемлекетке 4829 мың тонна
астық, 217,6 мың тонна картоп, 1193,1 мың тонна қант қызылшасы, 600 мың
тонна ет, 960 мың тонна сүт және т.б. көптеген азық-түлік түрлерін өткізді.
Соғыстан кейінгі кезеңде халық шаруашылығын қысқа уақыт ішінде бейбіт
өмірге бейімдеп, Қазақстан барлық мемлекеттермен бірге одан ары қарай
қарқынды дами бастады. Бұл жерде Д.А.Қонаевтың үлесі салмақты.
Меңгерілмеген аудандарда жаңа өнеркәсіп комплекстер салынып, өндірістің
жаңа алыптары тұрғызылды, су және жылу, элекр станциялары орнатылды.
Мыңдаған шақырымға созылған темір жолдар мен авто жолдар салынды. Партияның
қалауы мен Қазақстан халқының ерен еңбегі арқылы мемлекет ірі құрылыс
алаңына айналды.[10] Төртінші бесжылдықтың бес жылының ішінде экономиканың
дамуы соғысқа дейінгі деңгейден де асып кетті. Қазақ КСР-ң халық
шаруашылығының құрылысы уақыт өткен сайын комплексті сипатқа ие болды, бұл
тек шикізат көздерімен жергілікті материалдарды қарқынды пайдалануда ғана
көрініс тауып қойған жоқ. Қайтадан құрылған маңызды салалардың ішінен –
машина жасау, қара металлургия, өңдейтін өндірістердің жаңа түрлері – мұнай
өңдеу, түсті металл өңдеу, мысты молайту, мырышты тазарту салаларын айтуға
болады. Елде қарқынды түрде өнеркәсіп пен аграрлы құрылыс дами бастады.
Алпысыншы жылдары Өскеменде, Павлодарда, Қарағанды мен Целиноградта,
Шымкент пен Кентауда және басқа да қалаларда жаңа маманданған зауыттар
салынды.
Д.А.Қонаев бас инженер, Коңырат пен Риддер кен орындарының директоры,
Қазақ КСР-ң Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары бола тұрып, Ұлы
Отан соғысы жылдарында тыл жұмыстары мен Қазақстанның мемлекеттің күшті
әскери арсеналына айналдырудың қабілетті ұйымдастырушысы болды. Одан
кейінгі жылдары оның мемлекет қайраткері ретінде ұйымдастырушылық
қабілеттері одан ары қарай ашыла түсті. Д.А.Қонаевтың бір ерекшелігі оның
үнемі қоғамдағы алатын қызметі мен жағдайға тәуелсіз өз білімін
тереңдетумен, ғылыми дейгейін жетілдірумен айналысуы еді. Қоңырат пен
Риддерде жұмыс істеп жүрген кезеңде қопарғыш-жарғыш жұмыстарды жетілдіру
жөнінде мол материалдарды жинап, жүйеге келтірді. Бірқатар кен орындары
жайлы теориялық есеп – болжамдар жасап, келешек карерлердің өлшемдерін
жасады.
Д.А.Қонаевтың 100 аса ғылыми және 400 аса көпшілік қауымға арналған
әйгілі жұмыстары баспадан шықты. Д.А.Қонаевтың келесі қызмет еткен жері
жас, енді өсіп келе жатқан Қазақстан Ғылым Академиясы болды. 1952 жылы
сәуір айында Қазақ КСР-ң ғылым Академиясының жалпы жиналысында ол тау-кен
саласының ірі ғалымы ретінде академик болып сайланды. Сонымен бір уақытта
Д.А.Қонаев Қазақ КСР-ң Ғылым Академиясының президенті болып сайланып, оны
үш жылдан астам уақыт басқарып қазақстандық ғылымының дамуы үшін көп нәрсе
істеді.[11]
Қазақстанның ғылым Академиясының алдында партия мен үкімет үлкен
міндеттер қойды. Соған сәйкес ғылыми зерттеу жұмыстарының тиімділігін
едәуір көтеру керек болды, өндіріспен байланысын нығайту және ғылыми
кадрларды дайындауды кеңейту, ғылыми мекемелердің материалдық – техникалық
базасын күшейту қажет болды. [12]
Д.А.Қонаев ғылым Академиясының алдында қойылған міндеттерді орындау
үшін материалдық-техникалық көмектің қажет екендігін тамаша түсінді.
Сондықтан ғылым Академиясының президенті Д.А.Қонаев 1954 жылы 10 шілде
күні Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы
П.К.Понамаренкоға Қазақстанның Ғылым Академиясына көмек көрсету жайлы хат
жолдады. П.К.Понамаренко Қазақстанның Коммунистік Партиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы ретінде президенттің өтінішіне назар аударып,
академияға қаржылай және материалдық-техникалық көмек берілді.
Д.А.Қонаевтың Президент болған жылдары, Компартияның ОК-мен республикалық
Совминінің үлкен көмегінің арқасында Ғылым Академиясының ғылыми
мекемелерінің жұмысы әжептеуір жақсарды. Бірқатар институттар мен
лабораториялар ұйымдастырылып құрылды. Енді ғылыми мекемелерде қазіргі
заманғы ғылымның барлық сомаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ғылым
Академиясы Қазақстанның өндіргіш күштердің дамуына үлкен ықпал ете алатын
ірі ғылыми орталығына айналды. Д.А.Қонаевтың басшылығымен ғылыми
мекемелердің жұмысын дамытуға, оларды қажет мамандармен күшейтуге, ғылымның
өндіріспен байланысын нығайтуға, республиканың өндірістік күштерін дамытуға
арналған комплексті мәселелерді талқылауға материалдық ресурстар мен ғылыми
күштерді шоғырландыруға арналған іс-шаралар жүргізілді. Д.А.Қонаев Ғылым
Академиясынан республикалық басшылық қызметке кетсе де онымен байланысын
үзген жоқ. Тіпті Академияға әрдайым барынша көмек көрсетіп, барлық
бастауларын қолдап отырды.
Жылдар өткен сайын азаматтың бейнесі асқақтай түскен халқымыздың
біртуар перзентімен мақтанамыз. Тарихы сонау ежелден басталатын байтақ
еліміз осы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың басшылық еткен жылдары толағай
табыстарға жетті.[13]
IІ-Тарау Д.А.Қонаев – мемлекет қайраткері
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған қызметтері.
"Д.А.Қонаевтың мемлекеттік және саяси қызметі" оның Қазақстанның
мәдениеті мен экономикасының дамуына қосқан үлесі мен халық шаруашылығын
басқару әдістері жайлы мәселелерге арналып, Д.А.Қонаевты атақты мемлекет
және саяси қайраткер ретінде көрсетуге арналған.
Д.А.Қонаев кенші-ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері, техника
ғылымдарының докторы (1963), Қазақстан Республикасының Ғылыми Ұлттық
Академиясының академигі (1952), Мәскеу түсті металдар және алтын институтын
тәмамдаған (1936). Бұрғылау стансасының машинисі, шебер, ауысым инженері.
Балқаш мыс қорыту комбинатындағы Қоңырат кенішінің директоры, Алтай
полиметалл комбинаты бас инженерінің орынбасары, осы комбинаттың
техникалық бөлім бастығы, Лениногор кен басқармасындағы Риддер кенішінің
директоры (1936-1992), Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының
орынбасары (1946-1952), Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті (1952-
1955), Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы (1955-1960, 1962-1964),
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы (1960-1962, 1964-
1986).
Үш дүркін Социалистік Еңбек ері, Ленин орденімен, басқа да ордендер
және медальдармен марапатталған, бірқатар шет мемлекеттердің жоғары
наградаларына ие болған. Д.А.Қонаевтың экономика, Ғылым мен мәдениет және
әлеуметтік салаларды өркендету ісінде көпұлтты Қазақстан халқына сіңірген
еңбегі мол. Шет мемлекеттерге партия және партия-үкімет делегацияларын
бірнеше рет бастап барды. СОКП Орталық Комитеті Саяси бюросының мүшесі бола
жүріп ол өз қызметін әлемдік коммунистік және жұмысшы қозғалысын дамытуға,
бейбітшілік, ұлттық қауіпсіздік және халықаралық саясаттарын жүзеге асыру
мақсатына арнады.[14]
Д.А.Қонаев 1955 жылы республиканың Министрлер Кеңесінің төрағасы болып
бекітілді, 1960 жылы Компартияның бірінші хатшысы болып сайланды.
Тағдырдың жазғанымен Д.А.Қонаев 1962 жылы қайтадан республиканың Министрлер
Кеңесінің төрағасы болды да, 1964 жылы екінші рет Қазақстан Компартиясының
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болды. Бұрынғы кезден Қазақстанды
табиғи "қойма" деп бекер атамаған. Шынымен-ақ, Қазақстанның қойнауында
ғалымдар Менделеев кестесінің барлық элементтерін түгендеді. Олардың бәрі
халық игілігіне жаралу керек. Міне, сондықтан 1950-1990 жылдары
республиканың алдында, Министрлер Орталық Комитетінің Кеңесінің төрағасының
алдында Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың алдында
үлкен алдында үлкен әрі қиын міндеттер тұрды. Бұл міндеттердің мазмұны-
табиғат байлықтарын барынша пайдалану және шаруашылық айналымына тартудың
негізінде іске қосылған қуатты максимальды пайдалану, мекемелердің жоғарғы
технико-экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізу болып, табылды. Жоспар
бойынша қара және түсті металлургияның, энергетиканың, көмір және химиялық,
жеңіл, азық-түлік және жергілікті мұнайды өңдейтін өнеркәсіптердің жүз
шақтысын салу қарастырылған еді. Басқа да салалар-іргелі құрылыс,
транспорт, байланыс, мәдениет, денсаулық сақтау ісі, әлеуметтік-мәдени және
тұрмыстық қамтамасыз ету ісі бәсеңдемейтін күнделікті назарда қажет етті.
Бұл мәселелерді шешу үшін үлкен қаржымен материалдық-техникалық ресурстар
қажет болды. Д.А.Қонаевқа бұның бәрін Одақтық үкіметтен тауып, бесжылдық
халық-шаруашылық жоспарға енгізуге тура келді. Бұл оңайға түспеді. Осы
орайда Д.А.Қонаевтың КОКП Орталық Комитетінің Политбюросының құрамында
болғандықтан Госпланмен, барлық Одақтық министрліктер мен мекемелермен
барлық мәселелер бойынша келісуге жеңіл болғандығы маңызды роль
атқарды.[15]
Қазіргі республика басшылығы қаншама ескерусіз қалдырғысы келгенімен,
кешегі кеңестік кезең Д.А.Қонаевты жиырмасыншы ғасырдың аса көрнекті
қайраткерлері қатарына көтеріп, тарихқа атын өшпестей етіп жазып
қалдырды.[16]
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына
қосқан зор үлесі.
Д.А.Қонаев барлық мемлекеттік органдарды министрліктерді,
мекемелерді,шаруашылық кәсіпорындарды жұмылдырып мемлекет алдында тұрған
міндеттерді іске асыру үшін барлық қозғалтқыш белдіктерді пайдалануға
бағытталған іс-шараларды іске асырады. Мұндай қозғалтқыш белдіктерге
ауылдық, аудандық кеңестерден Жоғары Кеңеске дейінгі барлық кеңестерді,
миллиондаған кәсіподақ ұйымдары, Лениндік Комсомолды жатқызуға болады және
де ең бастысы 19 обком, 48 қалалық, 221 ауылдық және 33 аудандық партиялар.
Осы мәселелерді шешудің түбінде әрі негізгі кілті болып басқару кадрларды
өзінің қоғам алдындағы борышы мен мемлекеттік жоспарлардың тағдыры
алдындағы жеке жауапкершілікті терең сезіну рухында тәрбиелеуге көп көңіл
бөлген. Д.А.Қонаев басқарған кезеңде, партиялық кеңестік, шаруашылық
жұмысшыларды, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпқой мамандарын,
ғылым мен мәдениет жұмысшыларының үлкен армиясын өсірді. Мұндай кадрларды
шығарған партия, ерекше қуатты күшті қалыптастырды және соған сүйеніп
Қазақстан Республикасының алдында тұрған қиын мәселелерді шешті.[17]
Қазақстан Компартиясының әрбір съезінде тәжірибеде қалыптасқандай,
есеп беріп жатқан кезеңдегі халық шаруашылығының даму жолы жан-жақты
талданып, кезекті бесжылдыққа нақты міндеттер қойылатын. Съезден кейін
партиялық ұйымдардың жоспарланған міндеттерді іске асыру үшін жұмысшыларды
жұмылдыруға арналған, күнделікті ұйымдастырушылық және талдау жұмыстары
басталатын.
Орталық Комитетінің пленумдерінде, бюро мен секретариаттың
отырыстарында өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірістің тиімділігін көтеру
арттыру мәселелері, іргелі құрылысты жаңашыл әдіспен жүргізу, транспорт
жұмысын жақсарту қызмет көрсету саласы мен адамдарды еңбек пен рухани
жағынан тәрбиелеу әдістері мен формаларын жетілдіру мәселелері қаралатын.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бюросына республиканың
өнеркәсіп, құрылыс, ауылшаруашылықтың түрлі салаларының (интенсивті)
қарқынды дамуымен байланысты мәселелер жүйелі түрде талқылауға шығарылатын.
Д.А.Қонаев жыл сайын Қазақстанның барлық облыстарында өнеркәсіп
орындарының, құрылыс мекемелердің, совхоз бен колхоздың және ғылыми
мекемелердің ұжымдарымен кездесіп тұрды. Д.А.Қонаевтың партиялық, кеңестік,
кәсіподақ пен комсомолдық және басқа да ұйымдардың ұжымдарын біріктіре білу
қабілеті мен дұрыс шешім қабылдап Орталық Комитетінің барлық күш-жігерін
бүкіл партия мен халықтың жемісті жұмысына, және алға қойған мақсаттарына
орындауға бағыттай білуін ерекше атап өту жөн. Бәрінің негізінде оң нәтиже
берген халық шаруашылығы мен мәдениетті басқарудағы Қонаевтың әдіс жатыр.
Д.А.Қонаев республиканың жаңа басшысы ретінде бірінші жылдары өзінің
араласуымен Қарағанды - Теміртаулық, Павлодар-Екібастұз, Жамбыл-Қаратау,
Қостанай - Лискавоск, Маңғышылақ, Шығыс-Қазақстандық және басқа да
өнеркәсіп орындарына бөлінген үлкен қаржыны игеруге бас көтермей жұмыс
істеді.[18]
Қазақстан ауыр, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде жаңа өнім шығара
бастады. Металлургия кен, көмір, мұнай, фосфор кендерін өдіру көлемі өсті.
Түсті металдар мен шойын, прокат, болат, минералды тыңайтқыштарды өндіру
саны артты.
1950-1990 жылдары кезеңінде өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс,
транспорт, байланыс, ғылым мен мәдениет, халыққа білім беру ісі, денсаулық
сақтау ісі, сауда мен халыққа тұрмыстық қызмет көрсету салаларын да едәуір
жетістіктерге қол жеткізілген болатын.
Егер революцияға дейінгі Қазақстанда бар жоғы 307 жартылай қолөнер
мекемелері жұмыс істесе, 1970 жылы республикада 33 мыңнан астам қазіргі
заманғы зауыттар, фабрикалар және басқа да өндіріс орындары жұмыс істеді.
1959-1965 жылдар аралығындағы жетіжылдықтың ішінде 700 ден аса ірі
мекемелер мен 500 ден астам цехтар қатарға қосылды. Бір жеті жылдың ішінде
республикадағы халық шаруашылығына құйылған қаржының жалпы көлемі 18 млрд
сомды құрады. Бұл Қазақстанның халық шаруашылығына 1920-1941 жылдар
аралығында құйылған қаржыдан 13 есе көп. Бұл жылдары республиканың
экономикасының дамуына күн сайын 10 млн сом құйылып отырды.
Қазақстанның Компартиясының Орталық Комитеті мен оның бірінші хатшысы
Д.А.Қонаев республика экономикасының дамуында қол жеткен нәтижелер біздің
құрылысымыздың табиғатында және халықтың қажырлы қайратында бар
мүмкіндіктер мен резервтерді толығымен пайдаланылса, бұдан да жоғары
болатындығын анық түсінді. Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясының және бүкіл
еңбекшілердің ынтасын, күш қайратын осы қателіктерді жоюға бағыттайды.[19]
Сонымен қатар ол, орталықтан ірі қаржыға қол жеткізіп, республика
өнеркәсібінің келешекте дамуының бұрынғыдан да күшті міндеттерін айқындап
берді. 1965-1970 жылдарға арналған бесжылдық жоспарда өнеркәсіп өнімінің
өте маңызды түрлерін шығаруға арналған Қазақстанның өндіргіш күштерінің
қарқынды дамуының жолдары қарастырылған. Осы орайда алдыңғы қатарға түсті
және қара металлургияның, көмір, химия, мұнай өндірісінің, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінің және ауылшаруашылықтың барынша дамуы қойылды.
Қазақстанның машина жасау ісінде көлем жағынан және сапа жағынан үлкен
өзгерістер болды. Қатарға ең алдымен Павлодарлық машина жасайтын зауыты,
Өскемендегі конденсаторлық және бұйым жасайтын зауыттар, Қарағандыдағы жылу
құрал-саймандарын жасайтын зауыты, Кентаудағы экскаваторлық және
трансфарматорлық зауыттар, Шымкенттегі электр құрал-саймандар жасайтын
зауыты мен Алматыдағы төмен вольттық бұйымдар шығаратын зауыттар қосылды.
Осының бәрі машина жасау мен металл өңдеу ісінде өнімнің көлемін 3,1 есеге
көбейтіп, экспортқа шығаратын өнімнің үлес салмағын көтеруге мүмкіндік
берді. Қазақстан трактор, экскаватор, бульдозер, металлургия үшін қопарғыш
және боятқыш жабдықтаудан жасайтын көмір шахталардың механикаландырылған
және гидрофицерленген крептерді шығаратын ірі мемлекетке айналды.
Қысқа мерзім ішінде мемлекеттің күшті металлургиялық базасы құрылды.
Қостанай мен Қаражалдың темір кендері мен Ақтөбе хромиттері, Орталық
Қазақстанның марганец кендері мен әктерінің қорлары халық шаруашылығының
игілігіне пайдаланылды. Енді мемлекет қара металдарды патшалы Ресейдің 1913
жылы өндірген көлемінен де көп өндірді. Шойын мен болат балқытудан
Қазақстан Батыс Европаның Швеция, Австрия, Нидерланды сияқты дамыған
елдерден озып кетті.[20]
60 жылдардың соңы мен 70 жылдардың басында халық шаруашылығының бұл
маңызды саласы одан ары дами түсті. 11 ірі мекемелер салынып іске қосылды,
олардың ішінде – Ақтөбедегі хром қосындыларының зауыты, Қарағандыдағы
синтетикалық каучук зауыты, Гурьевтегі полиэтилен зауыты. Егер елде соғысқа
дейінгі бесжылдықтарда шамамен 200 ірі өнеркәсіп орындары салынса, бір ғана
оныншы бесжылдықтың ішінде 365 жаңа кәсіпорындар, цехтар, өндірістер
қатарға қосылып, жүздеген зауыттар мен фабрикалар қайта жөнделіп,
техникалық жағынан жаңартылды.
Ерекше атап айтатын жайт 50-90 жж аралығына халық шаруашылығының
барлық салаларының қарқынды дамуы сәйкес келді. Республикадағы өнеркәсіп
өндірісінің көлемінің 1953ж. салыстырғанда 9 есеге өскенін айту жеткілікті.
Жаңа зауыттар, фабрикалар, комбинаттар, кен орындары, көмір қабаттары пайда
болып қойған жоқ, Қаратау-Жамбыл, Павлодар-Екібастұз, Теміртау-Павлодар,
Қостанай, Маңғышлақ сияқты тамаша комплекстер құрылды. Д.А.Қонаевтың
айтуынша, ірі зауыттар, комбинаттар, тамаша жабдықталған фабрикалар, кен
орындар мен көмір қабаттары, күшті электрстанциялары, мұнайқұбырлары,
әлемдегі ең ұзын су құбырылары, каналдар, қазіргі кездегі автотрассалар,
темір жолдар, әуе жолдарының тармақталған жүйесі, алдыңғы қатарлы
аэропорттар мен лайнерлер, жылдан жылға жақсарып жатқан жүздеген қалалар
мен ауыл аймақтар мұның бәрі – жаңа өмірге лениндік партиясының көмегімен,
кеңес одағының халықтарының арқасында және кеңес адамдарының ерен еңбегімен
қайта құрылған қазіргі Қазақстанның бет-бейнесін құрайды.
Егер республиканың өндірістік картасына қарайтын болсақ, онда көп
салалы экономиканың маңызды объектілерінің ішінен Соколов-Сарыбай,
Лисаковск комбинаттарын, Қарағанды отын – энергетикалық комплексін,
Павлодар трактор зауытын Шымкент пен Жамбылдың фосфорлық ұйымын, Жезқазған
мен Шығыс Қазақстанның өндіріс алыптарын, Алматы, Қарағанды, Қостанай мен
Семейдің маңызыд жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін көруге болады.[21]
Қазакстанның батысында пластикалық массалардың өндірісі дамыса,
Қостанайда – химиялық талшықтар өндірісі, Ақтөбеде хром қоспаларының
өндірісі дамыды. Кеңестік билік жылдарында бізде машина жасау ісі пайда
болып қарқынды дами бастады. Қазақстан Одақтың түсті метталлургияның
флагманына айналды, республиканың энергетикалық потенциялы өсті. "Қазыналы
түбекті" – Маңғышлақты игеру Қазақстанды елдің және әлемнің маңызды мұндай
аудандарының қатарына қосты.
Кеңестік Қазақстан бұл – ірі территориалды - өндірістік комплекстер,
олар әлемнің кез-келген дамыған мемлекетінің мақтанышына айнала алатын еді.
Қазақстан бұл – Каспийден Алтайға дейінгі, Сібір жазығынан Алатаудың
биіктеріне дейінгі үлкен территориядағы алып құрылыс алаңы болып табылады.
Республиканың барлық аймақтарында, бұрын адам аз қоныстанған тіпті
қоныстанбаған аймақтарда, сусыз аудандарда жаңа салаларының зауыттары мен
фабрикалары құрылды. Осы өнеркәсіп орындарының негізінде қазіргі кездегі
қалалар мен жүздеген жұмысшы ауыл аймақтары тұрғызылды. 80-нен астам қазақ
қалаларының ішінен 63-і кеңестік кезеңде пайда болды, соның ішінде 43-і ХХ
ғ. 50-80 жж. тұрғызылды. Олар – Рудный, Теміртау, Екібастұз, Лисаковский,
Кентау, Жаңатас, Қаратау, Алмалық, Шевченко, Ермек т.б.[22]
Оныншы бесжылдық маңызды рөл атқарды. Өнеркәсіп өндірісінің барлық
салалырында өсу байқалды. Оныншы бесжылдықтың кезеңінде республиканың халық
шаруашылығына құйылған қаржы 38 млрд. сомды құрады. Олардың көлемі алдыңғы
бесжылдықпен салыстырғанда 25%-ға өсті. Бір ғана 1980 жылы құйылған
қаржының көлемі 8 млрд. сомды құрады, бұл соғысқа дейінгі барлық жылдарында
игерілген 5 есе көп деген сөз. Енді бір айдың ішінде 1940 жылы салынған
нәрседен екі жарым есе көп нәрсе салынды. 1980 жылы 1920 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 875 есе көп шығарылды. 1940 жылы
республикадағы құйылған қаржының көлемі 260 млн. сомнан аспады. Онбірінші
бесжылдықта республиканың халық шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына 43
млрд. сом қаржы жұмсалды, бұл алдыңғы бесжылдықтан 13% көп болды. Осы қаржы
республиканың өндірістік потенциялының молаюын және халықтың мәдениеті мен
тұрмысының жақсаруын қамтамасыз ететін территориалды - өнеркәсіп
комплекстері мен өндіріс пен ауыл шаруашылықтың негізгі салаларының дамуына
жұмсалды. Қазақстан тарихында ірі өнеркәсіп орындарының комплекстері сияқты
өндіргіш күштерінің мұншалықты қарқынды дамуы болған емес. Партияның
экономикалық саясатының басты міндеті – халықтың өмір сүру деңгейін
жақсарту мәселесі шешіліп жатты. Қоғамдық тұтыну қорлардан төленетін
төлемдер мен жеңілдіктер 134 млрд. сомға өсті. Кеңес адамдарының тұрмысын
жақсартуға алдыңғы бесжылдықпен салыстырғанда 329 млрд. сом артық жұмсалды.
1981-1985жж. аралығы мен 1990 жылға дейінгі кезеңдегі КСРО-ң
экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі бағыттарына сәйкес Қазақстан
экономикалық әлеуметтік, ғылыми-техникалық және рухани прогрестің барлық
бағыттары бойынша дамып отырды. Республика отын – энергетикалық
өнеркәсіптің ірі орталығына айналды, оның территориясында жүзден аса мұнай
мен көмір кен орындары ашылды. Қарағанды мен Екібастұз көмір бассейндерінде
көмір өндіру ісі қарқынды дамыды. 1955ж. 28 млн. тонна көмір өндірілсе,
1986 жылы 132 млн. тонна көмір өндірілді. Қазақстан революцияға дейін
электрқуатымен таныс болғандығы белгілі. Енді біздің республикамыз жылына
60 млрд. киловатт сағат электр қуатын өндіретін күшті гидро мен жылу
электрстанциялардың аймағына айналды. Жан басына салғанда электрқуатын
өндіру жағынан Қазақстан Азияда бірінші орынға шығып, Франция, Бельгия,
Австрия, Италия сияқты дамыған капиталистік мемлекеттерді басып озды.[23]
Д.А.Қонаев мұнай мен газды өндіріп, дамытуға көп көңіл бөлді.
Маңғышлақ мұнайының бірінші эшилоны 1965 жылы шілде айында өңдеуге
жіберілсе, он жылдан кейін 1976 жылы түбектің мұнайшылары мемлекетке 100
млн. тонна сұйық отынды береді. 1986 жылға таман Бұзашы түбегі мен Каспий
маңындағы ойпаттағы мұнай кен орындарын игеруді қамтамасыз ету. міндеті
тұрды. КОКП-ң ХХІІ съезінде Д.А.Қонаев ірі аймағына айналатындығын айтты.
Бұл тәжірибе жүзінде де дәлелденді.Еңбекшілердің жағдайын жақсарту,
әлеуметтік қамсыздандыруды жетілдіру әрқашан партияның Орталық Комитетінің
және Д.А.Қонаевтың назарында болды. Қазақстан экономикасының гүлденуінің
арқасында еңбекшілердің материалдық жағдайы күрт өсіп, онбірінші
бесжылдықта 24%-ға немесе 3,7 млрд. сомға өсті. Күн сайын республикада 300
пәтер беріліп отырды. 30 млн шаршы метрден астам тұрмыс аудандары салынды.
Бұл дегеніміз республикада 3 млн. 215 мың адам яғни әр бесінші тұрғын
пәтермен қамтамасыз етілді. Тамаша көрсеткіш. Әлемнің бірде бір мемлекеті
тұрғын және мәдени-тұрмыстық құрылыста бізбен теңесе алмайды. Жұмысшылар
мен қызметшілердің жалақысы 13,5%-ға колхозшыларының еңбегінің төлем ақысы
19%-ға өсті. Қоғамдық тұтыну қорларының төлемдері мен берілетін
жеңілдіктері 29%-ға өсті. Республикадағы халықтың өиір сүру деңгейін
жақсартуға тоғызыншы бесжылдықта 8,3 млрд. сом жұмсалды. Қазақстанның
кәсіпорындарының өнімдері кең танымал болып біздің елде ғана емес, әлемдік
рынокта да үнемі өсіп тұратын сұранысқа ие болды. Қазақстан экономикалық
мәселелер бойынша әлемнің 80-нен астам мемлекетімен байланыс орнатты.
Әлемдік рынокқа қазақстандық 180 кәсіпорын 200 ден астам өнім түрлерін
шығарды.
Соғыстан кейінгі елдің қарқынды дамуы экономикалық потенцияалы,
техникалық прогресс келешекте халық шаруашылығының жан-жақты дамуына,
партияның аграрлы саясатының іске асуына, ауыл шаруашылығының интенсивті
дамуына мүмкіндік жасады. Д.А.Қонаев ауыл шаруашылығы мен тың және тыңайған
жерлерді игеруді алдымен Министрлер кеңесінің төрағасы ретінде, одан кейін
Қазақстанның ОК-ң бірінші хатшысы ретінде күнделікті басқарып, белсенді
араласты. Қысқа уақыт ішінде КСРО-да шамамен 42 млн. га тың және тыңайған
жерлер игерілді, соның ішінде Қазақстанда 25 млн. га. Мұндай көрсеткіш әлі
дүниежүзілік жер игеру ісінде болған емес.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлеріне мемлекеттің жұмысшы тобы баға жетпес
көмек көрсетті. 1954-1958жж республика 127 мың трактор, 46,2 мың комбайн,
59,6 мың автомашина мен басқа техникаға ие болды. Тың және тыңайған
жерлерді игеру кезінде Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І-Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 8
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы
жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ...11
ІІ-Тарау Д.А.Қонаев – мемлекет
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған
қызметтері ... ... ... ..18
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің
дамуына қосқан зор
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20
ІІІ-Тарау Д.А.Қонаев замандастарының
көзімен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.1. "Бар ғұмырын халқына арнаған адал
тұлға" ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
3.2. Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 51
Кіріспе
Біздің қазақ даласы ай заманда да, дарынды, ақылды адамдардан құр
қалған емес. Адамзат тарихының әр ғасырында өз дәуіріне лайықты кемеңгер
адамдар өмір сүрген. Олар тек өзі үшін емес, халқы үшін өмір кешкендіктен
тарихтан ешуақытта өшпес орын иемденген.
ХХ ғ. Қазақ халқы үшін ең ауыр да, қасіретті, сонымен қатар бақыт пен
табыстары мол жылдар болды. Сталиндік-голощекиндік геноцидтен жарымына
жуығы жойылып, тілі мен ділі, діні мен салт-дәстүрлері құрдымға кете
жаздап, өз елінде өзі кірмеге айналуға жақын қалған қазақ халқы Д.А.Қонаев
басқарған жылдары қайта бой көтеріп өзін-өзі ұлт ретінде толық таныды.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақ тарихының экономикасы мен мәдениетін дамытудағы өзіндік үлес
қосқан ұлт-азаттық көтеріліс көсемдері қоғамдық және мемлекеттік
қайраткерлері, интеллегенция өкілдері және ғалымдарының баға жетпес
еңбектері соңғы онжылдықтарда отандық тарихтарды зерттеуге үлкен мән
берілуде. Осы тұрғыдан алып қарағанда Д.А.Қонаев – мемлекет және қоғам
қайраткері ретінде зерттеу, оның ширек ғасыр бойы Қазақстанды басқаруы,
Орталық Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының Орталық Комитетінің Саяси Бюро
мүшесі.
Соңғы он жылдықтарда отандық тарих мәселелері ұлт-азаттық қозғалыстың
көсемдерінің, Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының дамуына баға жетпес
үлес қосқан атақты қоғам мен мемлекет қайраткерлерінің, ғалымдар мен зиялы
қауымның басқа да өкілдерінің өмірлері мен қызметтерін зерттеу арқылы
талқыланып жатыр. Осы орайда КОКП Орталық Комитет Полит бюросының құрамына
20 жыл бойы (1966-1971 кандидат ретінде, 1971-1987 полит бюросының мүшесі
ретінде) кірген, 40 жылдан астам Қазақстанды басқарып келген, ХХ ғасырдың
әйгілі мемлекет және саяси қайраткерлері болып табылатын Дінмұхамед
Ахметұлы Қонаевтың өмірі мен қызметі үлкен қызығушылықты тудырады. Ең
маңыздысы оның қызметі республиканы басқарып тұрған кездегі уақытта
Қазақстанның экономикасы мен мәдениетінің дамуында тамаша жетістіктерге қол
жетуімен үнемі байланыста болды. Сондықтан біз "Д.А. Қонаевтың өмірі және
мемлекеттік қоғамдық қызметі" атты тақырып бүгінгі таңда зерттеуді қажет
ететін өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсат-міндеттері.
Д.А. Қонаев өз заманының саясаткері ретінде кеңестік қоғамының
экономикасы мен мәдениетінің дамуында Коммунистік партияның саясатының іске
асырылуында белсенділік танытты. ХХ ғасырдың атақты мемлекет және саяси
қайраткер ретінде Д.А.Қонаевтың бейнесін жан-жақты қарастыру, зерттеу
жұмыстың алдына қойған мақсаты болып табылады. Аталмыш мақсаттарға сай
мынадай міндеттерді алға қойдық:
- Д.А.Қонаевтың жастық шағын, өмірбаянын ашып көрсету.
- Д.А.Қонаевтың қоғам қайраткері ретінде атқарған қызметін ашып
көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстанның мәдениеті мен экономикасының қарқынды
дамуында оның қосқан үлесі мен рөлін көрсету;
- Д.А.Қонаевтың Қазақстан Республикасын басқарудағы баға жетпес үлесін
айқындау;
- Қазақстанның 50-90 жылдары ірі астық және малшаруашылық базасы бар
күшті өндірістік республикаға айналудағы жүргізген жұмыстарын саралау;
- Дара тарихи тұлға ретінде қазақ тарихындағы орны мен рөлін
түсіндіру;
- Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу жасау.
Зерттеу жұмысының методологиясы.
Жұмыстың негізгі мәселелерін баяндаған кезде ғылыми зерттеудің жалпыға
түсінікті принциптері мен әдістері қолданылады: келесі – хронологиялық
талдау сараптау, салыстырмалы, баяндау – суреттеу т.б. Материалдың көп
болуының арқасында солардың ішінен ғылыми – тарихи маңызы бар құнды
мәліметтерді іріктеп алу әрекеті жасалды. Бұл мәселені зерттеудің
нәтижелерінің дұрыстығы зерттеудің әдістемесі мен әдіснамасымен сонымен
қатар Д.А.Қонаевтың баспадан шыққан еңбектерінің негізгі тезистерімен және
басқа жұмыста қолданылған деректермен расталады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
1912-1993жж Д.А.Қонаевтың өмір сүрген жылдарын қамтиды. Осы кезеңді:
- 1912 – 1936жж. өскен ортасы, азамат болып қалыптасуы және қоғамдық
ортаның алғашқы кезеңі.
- 1936 – 1946жж. КСРО Ғылым Академиясының тұңыш президенті.
- 1955 – 1986жж. Мемлекеттік және саяси қызметі.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Зерттеу жұмысым Кіріспе бөлімнен, негізгі мәселені қарастыратын 3
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері,
деректік көзі құрастырылған.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында жастық шағы мен Д.А.Қонаевтың еңбек
жолындағы алғашқы жетістіктері қарастырылған. Ал екінші тарауында
Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығмен мәдениетінің дамуына қосқан
үлесі қарастырылған. Үшінші тарауында Д.А.Қонаевтың естеліктеріне шолу
жасау.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы.
Д.А.Қонаевтың жастық шағы, өмірбаянына арналған Өтті даурен осылай
Алматы: Дәуір 1992ж, бұл кітапта жастық шағы, еңбек жолындағы алғашқы
жетістіктері және қызметі жайында айтылған.
Соңғы жылдары замандастарының естеліктерінің бірнеше жинақтары жарық
көрді: Д.А.Қонаевтың қоғамдық және саяси өмірі тарихи еңбектерде,
оқулықтарда, қазақ совет энциклопедиясында кездеседі. Қонаевтың Қазақстан
Республикасының өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, мәдениет саласын дамыту
зерттеулер жеке басылымдар мен қатар өзінің замандастарының естеліктер
жинағы шықты. Г.Толмачевтың "50 встреч с Д.А. Конаевым", Елу жыл ел ағасы
Алматы: Санат 2002, Естен кетпес Ұлы есім Шымкент: Өркениет 1999,
Кемеңгер естеліктер Алматы: 2003ж. Бұл кітабында Д.А.Қонаевтың
естеліктеріне шолу жасаған.
Аталмыш еңбектерде қоғам қайраткерінің қызметі, өмірі жайында
замандастарының естеліктерімен өлеңдері негізінде жазылған: Б.Тілегеновтің
"Тұйық өмірдің құпиясы" Алматы: 1992ж, Д.А.Қонаев "От Сталина до Горбачева"
Алматы: 1994г, "Д.А.Қонаев Кеңестік Қазақстан" Алматы: 1980ж. және мерзімді
баспасөз беттерінде К.Аухадиевтің, Ж.Аупбаевтың, И.Жеменейдің,
К.Таукеновтың, Д.Кішібековтың, К.Смаиловтың, Я.Белоусовтың,
Б.Турсумбаевтың, И.Тасмағамбетовтың, М.Сагдиевтің, С.Абдраимовтың,
К.Ултараковтың мақалалары Д.А.Қонаевты жағымды тұлға ретінде сипаттайды.
Сонымен қатар кейбір басылымдарда қайта құру жылдарында Д.А. Қонаевтың
өмірі мен қызметінің жеке жақтары сынға алынды. Олардың ішінен Кәрішал Асан
атаның теріс түсінікпен ерекшеленетін "Тәуелсіздіктің елесі" атты кітабы
мен Тоқтасын Беркімбаевтың "Оқшау ойлар" атты мақалалар тізбегі. Бірден
айтайық, автор Д.А.Қонаевты сынаған кезде, негізінен бірінші автордың
ұстанымын қайталап, жаңадан ешнәрсе енгізген жоқ. Бұл басылымдарда
Д.А.Қонаевтың 1942 ж. КСРО түсті металлургия министрінің бұйрығымен
Лениногор қорғасын – мырыш комбинатының бас директорының қызметінен
босатылғандығын дәлелсіз тұжырымдайды. Олар Қонаевқа үш мәрте берілген
Социалистік еңбек Ері атағы еңбегіне лайық берілгендігіне күмән келтіреді,
оған көзі тірісінде не үшін ескерткіш қойды деген сұрақ қояды, ұлтына да
күмән келтіреді., оның шын мәнінде Алматы да туылып, бірақ кезінде
Баханаста туылдым деп жазғандығын айыптайды, ал Беркімбаев оның Жамбыл
облысында туылғандығын жазады. Авторлардың барлық осындай пікірлері еш
дәлелденбеген.
Біздің зерттеуіміз бойынша, Д.А. Қонаев ешқашан Лениногор қорғасын –
мырыш қомбинатының бас директорының қызметінде болған емес және оны ешкім
бұл қызметтен босатқан емес. Ол тек 1939-1942 жылдары Риддерлік кен
басқармасының директоры қызметін атқарды. Ал енді үш мәрте социалистік
еңбек Ері атағының оған берілгендігі туралы айтатын болсақ, біздің ойымызша
Д.А. Қонаевтың оны еңбегіне лайық алғандығында ешкім күмән келтірмейтін
сияқты әрі қала басшылары екі мәрте Кеңес Одағының батыры және Социалистік
еңбек Ері болған адамға көзі тірісінде ескерткіш қойылу тиіс деген заңға
сәйкес оған ескерткіш орнатқан болатын.[1] Қонаевтың ұлтына күмән келтіре
отырып, авторлар оның өзінің айналасына ұлы жүздің қазақтарын тартты дей
келе өздеріне-өздері қарсы шығады.
Қонаевтың туылған жері туралы мәселеде авторлардың өздері шатасып
кетті. К.Асанов оның Баханаста емес Алматыда туылғандығын пайымдаса,
Т.Беркімбаев оның отаны Жамбыл облысы деп жазады. Біздің ойымызша бұл көңіл
аударуға тұрмайтын мәселе.
Д.А.Қонаев туралы айтылған даулы, дәлелсіз, қосалқы айыптарды теріске
шығара отырып біз оны мінсіз тамаша болды деп айта алмаймыз. Д.А. Қонаевтың
мемлекетті басқару кезіндегі жұмысында әрбір адамға тән жіберген
қателіктері болды. Мәселен республикалық облыстық деңгейдегі қызметтердегі
басқару орындарға кадрларды іріктеу және ұсыну кезінде қателіктер
жіберілген еді. Міне сондықтан олардың арасынан жауапкершілігі жоқ, адал
емес белсенділік танытпаған адамдар шықты. Олар кәдімгі тұрақсыз, құбылма
адамар болды. Д.А.Қонаев өзінің мінезіне тән жұмсақтықтың салдарынан
әрдайым қатаң табандылықты танытпай, соңғы жылдары өзін қоршаған ортаның
ықпалына түсті.
І-Тарау Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
1.1. Д.А.Қонаевтың жастық шағы.
Д.А.Қонаев 1912 жылдың 12 қаңтарында Верный (қазіргі Алматы) қаласында
дүниеге келді. Балдәурен балалық шағым, қайран жастық дәуренім өткен осынау
әсем қала мен үшін оттай ыстық. Әрине, балалықтың да, жастықтың да өз
белгілері бар, қызығынан қиындығы басым сол бір кезеңнің біреу біліп, біреу
білмес, бірақ өзіме аян өмір жолы қандай болса, өзіммен бірге жасасқандай
сезінетін бұл шаһардың да аса бай тарихы бар. Біздің ұшан-теңіз жерімізде
ойран болмаған орда бар ма?! Озбыр жаудың күйреуіне ұшыраған халықтың көне
қонысы Алматыға – Іле Алатауының солтүстік етегіне Іле салынды кейінірек
оны Верный деп атап кетеді. Арада он үш жыл өткенде ол қала атанып, Жетісу
губерниясының орталығына айналады. Қазан төңкерісінен кейін 1921 жылы
көрнекті партия және мемлекет қайраткері Ораз Жандосовтың ұсынысы бойынша
өзінің байырғы аты – Алматыға ие болды, 1924 жылы Жетісудың орталығы деп
саналды.[2] Ол қызметкердің отбасында дүниеге келген. Дінмұхамедтің әкесі
Меңліахмет Ысқақ Ғабдулуалиев атты көпестің қолында жалданып жұмыс
істейтін, ал шешесі Зухра Байырқызы осы күнгі ауданының орталығында сіңірі
шыққан кедейдің қызы. Ол үй шаруашылығымен айналысатын. Әкем мен шешем
жетпіс жылдан астам уақыт бірге ғұмыр кешті. Анасы байғұс 86 жасында дүние
салды. Қонаевтар 2 ұл – Дінмұхамед және Асқар, 7 қыз өсірді. Жігіттің үш
жұрты бар дейді ғой. Соның бірі – нағашысы. Мен нағашы ағайым
А.Шымболатовтың есімін әрдайым құрметпен еске аламын. Ол кісі комсомолдың
ағаш ұйымдастырушыларының бірі, сондай-ақ Жетісу өңірінде, Верныйда Кеңес
өкіметін орнату күресіне қатысқан азамат еді. Кейін Түркістан Компартиясы
Алматы ояздық комитетінің хатшысы, Алматы қалалық партия комитетінің
бірінші хатшысы, Жаркент ояздық комитетінің бірінші хатшысы болды.
Әкем 1976 жылы тоқсан жасына үш ай қалғанда дүниеден озды. Біз Верный
қаласының Сарқант көшесінде Иванов дегеннің тұратын едік. Мен сол үйде
туылғанмын.[3] Мен Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші сатысында
оқыдым. Мектеп Алматы көшесінің (қазіргі Емелев) бойында ескі үйде болатын,
кейінірек ол мектеп таратылып, мекен-жайы бұзылды. Төртінші класты бітірген
соң №14 мектепке ауыстым. Ол осы күнгі тәтті тағамдар фабрикасы тұрған
жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Мен үшін хат танып,
әліппені оқытқан, орыс тілін үйреткен алғашқы мұғалімім Анна Павловнаның
орны ерекше. Жаны жайсаң адам еді. Ол кісімен араға, құдайым-ау, қанша жыл
салып барып кездестік десеңші. Ұмытпасам, 1955 жылы болатын.
№14 мектепте дәріс берген елгезек те ерекше сезімтал мұғалімдерім:
орыс тілінің маманы Л.А.Федулованы, математик С.И.Соколовты, физиктер
А.А.Астраханцевті, И.П.Масленниковты, географ Тугаринді, жаратылыстанушы
Б.Н.Дублицкийді, қоғамтанушы Е.Войцеховскийді ылғи да еске аламын. Олардың
балаларға деген жомарт жүректерін, кіршіксіз таза көңілдерін, жан баурар
ақыл-кеңестерін, сарқылмас білім қайнарын қалай ұмытарсың. Әке қаны, ана
сүтімен даымаған өнерді игеру оңай емес. Менің орыс тілін ойдағыдай
меңгеруім Любовь Александровнаның сіңірген еңбегінің аз болмағаны
ризашылықпен айту лазым.
Өзі заманы бірдің – талабы бір ғой, біздермен қыздар аралас оқыды,
мектептегі әдет-ғұрып, әрине, бүгінгідей емес, тәртіп қатаң еді, оны сақтай
білетінбіз, бір-бірімізге құметпен қарап, сыйласа да білетінбіз, қандай
жағдайда болмасын қол ұшын беруден тартынбайтынбыз. Ол кезде оқытудың
бригадалық әдісі кеңірек қолға алынғаны бар. Ол үлгерімі жақсы оқушы нашар
оқитындарды жетекке алу деген сөз, ал мұның өзі өз жемісін бермей
қоймайтын еді. Бір ғажабы, мектеп қабырғасында жүріп-ақ тау-кен инженері
болуға бел байлаған едім. Қазақтар үшін әрине, ол таңсық кәсіп. Арман
алдамапты. Ал оған қалай қол жетті? Мен мектеп бітірген соң, жоспарлау
органдарында (республиканы аудан-ауданға бөлумен айналысатынбыз) статист
болып жұмыс істедім, ал кешкілік институттың дайындық курсында оқыдым.
1931 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің жолдамасымен Мәскеу
түсті металдар институтына түсуге астанаға келдім. Ол кезде поезд Мәскеу
мен Алматы арасына алты-жеті тәулік жүреді. Алыс жолға шыққан кісінің
терезеден телміріп, дүниені қызықтау. Оған қуанбасам өкінбеймін. Жерімнің
шетсіз-шексіз екенін көрдім. Оның құлазып жатқан сар даласын көрдім. Көзім
көкжиектерге дейін сүрінбей жетіп, жоқ іздегендей тіміскілеген сайын
көңілім алып ұшатын. Сондай-ақ біз тусырап жатқан туған жер төсін
түлететінімізге шүбәсіз сенгенмін. Өйткені баға жетпес қазыналы жерім
туралы, қойдан жуас халқым жайлы аңыз әңгімені әбден құлаққа сіңіріп
өскенмін... Мәскеуге күпті көңілімен келіп түстім. Әмина әпкем сонда
тұратын, ат басын сол үйге барып тіредім. Жездеміз А.Түркебаев 1920 жылдан
партия мүшесі болатын, Свердлов атындағы Коммунистік университеттің
тыңдаушысы еді. Ерте есейіп,от пен судан өткен азамат, 1918 жылы азамат
соғысына қатысып, партизандар жасағының командирі болған, айдарынан жел
есіп тұрған ақ казактармен қанды шайқасқа түсіп, анненковшыл қарақшыларды
талқандауға қатысқан. Менің Мәскеуде оқуым республиканың, елдің өміріндегі
аса ауыр кезеңге-зорлап коллективтендіру науқанымен тұспа-тұс келді. [4]
1936 жылы шілдеде Мәскеу түсті металдар мен алтын институтын қызыл
дипломмен бітіріп, Қоңырат-Балқаш құрылысына жолдама алдым. Осы жерден
менің өмірбаяным, нағыз еңбек жолым басталды. Маған бұл өңір бұрыннан таныс
еді. Өткен жылы жаз салым келіп, бес айдай практикамды өткергенмін.
Қоңыраттың ыстық-суығына азды-көпті төзіп,оның жайсаң жандарымен жақынырақ
танысып қайтқанмын.
Д.А.Қонаев 1930 ж Алматыдағы орта мектепті бітіріп, 1931 жылы
Мәскеудегі түрлі-түсті металдар мен алтын институтына оқуға түседі. 1936
жылы шілде айында институты бітіріп Қоңырат – Балхаш құрылысына жолдама
алып, сол жерде еңбек жолын бастады. [5]
1.2. Д.А.Қонаевтың еңбек жолындағы алғашқы жетістіктер.
Соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезеңінде Республикада ірі өнеркәсіп
орындары аз салынған жоқ, соның ішінде Риддерде, Зыряновскіде, Текеліде,
Жезқазғанда. Сол кезде Балқаш көлінің жағасында мыс өндіретін ірі мыс
балқытатын Балқаш комбинаты салынып жатқан еді, оны тіпті Магнитогорскпен
теңестіретін. Ал мыс балқытатын комбинаттың негізгі шикізат базасы ретінде
Қоңыраттық мыс-фарфор кен орны пайдаланылды, осы жерге Д.А.Қонаевқа жұмыс
істеуге жолдама берді. Осы жерде Д.А.Қонаев соқпа айналымы қопарғыш
станоктың машинисі болып еңбек жолын бастайды. Көп ұзамай ол қопарғыш
цехтың бастығы болып тағайындалды. Аталған цех артта қалған еді, сондықтан
жаңа басқарушыға істі алға қою үшін көп күш қайратын салу қажет болды.
Сөйтіп, Д.А.Қонаевтың қопарғыш цехы алдыңғы қатарға шықты.
Көп ұзамай Д.А.Қонаев кен орынның бас инженері болып тағайындалып, іс
жүзінде директордың міндеттерін атқарды. 1939ж Д.А.Қонаев коммунистік
партияның қатарына қабылданды. Әрине ұжым үшін лайық іс деп Қонаевтың мыс
балқытатын зауыттардың шикізат базаларын дамытуды қарастыратын мәселені
көтерген баяндамасымен Мәскеуге, КСРО-ң Совнаркомына баруы еді. 1938ж
қараша айының соңында металлургтер тұңғыш Балқаш мысын балқытып шығарды.
Мұнда Д.А.Қонаевтың қосқан үлесі зор еді. Сонда КСРО Жоғары Кеңесінің
Президиумы жұмысшылардың үлкен тобы мен инженер-техник қызметкерлерін орден
мен медальдармен марапаттаған еді. Солардың ішінде Д.А.Қонаев өзінің алғаш
наградасы – Еңбекте көрсеткен азаттық үшін (немесе "Ерен еңбегі үшін")
медалін алады. [6]
1939 жылы кыркүйек айында Д.А.Қонаев Қазақстан Коммунисік Партиясының
Орталық Комитетіне шақырылып, Қазақстанның Коммунистік Партиясының Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Скворцовтың қабылдауында болды. Скворцов оған
Орталық Комитетінің оны Риддер Кен фбасқармасының басшылық қызметке ұсынып
жатқанын хабарлайды. Кен орында жағдай қиын болды, кен орын барлық
көрсеткіштер бойынша артта қалған еді. Кен өндіру жоспары орындалмайтын.
1940 жыл да таяп қалған еді. Көпшілігі соғыстың болмай қоймайтындығын
түсінді. Өндірісте тәртіп лезде қатаң болды. Осындай жағдайда қорғасын,
мырыш және басқа да металлдардың өндірісінің өсуі ерекше маңызға ие болғаны
түсінікті. Тау-іргелі жұмыстарымен кен өндірудің жоспарына мерзімінен ерте
бітіруге еңбек өндірісін арттыруға еңбектің жаңа әдістерін енгізуге ат
салысты. Қонаевтың инженерлерінің және басқалардың айтқан ұсыныстарын
өндіріске енгізу жақсы нәтиже берді. Ұлы Отан соғысының қиын-қыстау
жылдарында Қазақстан әскери жағдайға бейімделді. Мұндай жағдайда республика
басшылары өнеркәсіп орындарының жұмысын ұйымдастыра алатын тұлғаның
өкіметте болғанын қажет деп білді. Ол тұлға Д.А.Қонаев болып шықты.
1942ж сәуір айында Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясының Орталық
Комитетіне шақырған жедел хат алады. Оған өнеркәсіптің жұмысымен
айналысатын республиканың Совнаркомының төрағасының орынбасарлық қызметін
ұсынды.[7]
Д.А.Қонаев қысқа мерзім ішінде түсті металлургияның барлық
мекемелерімен, Қарағанды мен Ленгердің көміршілерімен және барлық қорғаныс
кәсіпорындарымен іскерлік қарым-қатынас орнатты. Кәсіпорындардың ұжымдары
өнімді арттырудың, еңбек өндірісін көтерудің жолдарын іздеді. Бәрі майдан
үшін жасалынды. Соғыстың бірінші жылы ең қысқа мерзім ішінде барлық
өнеркәсіп орындарын шығысқа қарай қайта орналастыру қажет болды, оларды
қатарға қосып ең маңызды өнімдердің өндірісін ұлғайтып, ірі құрылысты
бастау керек болды. Бұл мәселелерді шешуде маңызды рөл Қазақ КСР-ң
экономикасына жүктелді. Құйылатын қаржының көлемінің артуы елдің
өнеркәсібінің негізгі фондтарының екі есеге өсуіне алып келді. Соғыс
жылдарында Қазақстан экономикасына құйылатын қаржы негізінен әскери
өнеркәсіпке шикізат, отын, металл шығаратын, майданы қару-жарақ пен азық-
түлікпен қамтамасыз ететін салаларға жұмсалатын еді. Көшірілген машина
жасайтын зауыттар майдан үшін қару-жарақтың көптеген түрлерін шығарды.
Қазақстанға көшірілген 142 мекеменің 100-і өнім өндіре бастады.[8]
Қалған фабрика мен зауыттардың жабдықтары қайтадан салынып жатқан немесе
іске қосылған зауыттарға берілді. Сонымен қатар Қазақстанға миллиондаған
украиндіктер, белорустар, орыстар, балтық халықтарының өкілдері мен басқа
да ұлт өкілдері көшірілген еді. Қазақ халқы оларды бауырына басып, майдан
қиыншылықтары мен қайғылы қуанышты күндері бірге бөлісті. 1942 ж екінші
жартысынан бастап қоныстандыру мен жұмыспен қамтамасыз ету мәселелермен
Д.А.Қонаев айналысты. Ол көшірілген зауыт пен фабрикаларды қабылдап
орналастыру ісінде, олардың өндіріс технологияларын игеруде көп жұмыс
атқарды. Олардың бәрі қысқа мерзім ішінде жаңа орында іске қосылып, КСРО-ң
көптеген аудандарының ауыр өнеркәсіп орындарына құрал-жабдықтарды дайындап,
майданға қажет өнім өндірді. Мысал айтатын болсақ, Отан соғысы жылдарында
Қазақстанға Кеңес Одағының түрлі қалаларынан он бес машина жасайтын
зауыттардың жабдықтары әкелінген еді. 1942 жылы алғаш металл кесетін
станоктар шығарылды. Олардың ішіндегі ең маңыздыларына Алматы ауыр машина
жасайтын зауытын, Шымкенттегі пресс-автоматтар зауытын, Целиноградтағы
Казахсельмаш мен насостық зауыттарды, Оралдағы арматуралық зауытын
жатқызуға болады.
Соғыс жылдарында Д.А.Қонаевтың басқаруымен Қазақстанда көптеген кен
орындары, шахталар, фабрикалар салынып, іске қосылды. Ақтөбедегі темір
балқытатын зауыты, Теміртаудағы металлургиялық зауыты, жаңа
электростанциялар іске қосылды. Республика мыс, қорғасын, көмірдің
жалпыодақтық өндірісінің едәуір бөлігін шығарып тұрды. 1945 ж Мемлекеттік
қорғаныс комитетінің тапсырмасы бойынша вольфрамдық және молибдендік
концентраттың өнімін күрт көбейту керек болды. Д.А.Қонаев бір топ
әріптестерімен бірге Ақшатауға келеді. Олардың көмегімен ең қысқа мерзім
ішінде вольфрам өндіретін ірі комбинат дәл уақтысында қатарға қосылып
малибдендік өнімді шығаруды жетпіс пайызға ұлғайтты. 1941 - 1945 жылдардың
Ұлы Отан соғысының тарихында былай айтылған. Соғыс кезінде мемлекетте
шығарылған әрбір 100 тонна малибденнің 60 тоннасын Балхаш даласының ерлері
берді. Балхаштың еңбеккерлері мыс өндіруді 10 есеге малибден өндіруді 20
есеге ұшақ құрылысына және патрон жасауға арналған түрлі – түсті прокат
өндіруді 2 есеге арттырды. Қазақстан металы кез – келген қару – жарақта,
кел-келген соғыс машинасында кездесті.[9]
Әсіресе осы жылдары металлургия және отын өнеркәсібі қарқынды дамыды.
Түсті металлургияның бүкіл өнімдерінің стратегиялық маңызы болды. Қазақстан
мемлекеттің қорғану мұқтаждықтарына қажет қорғасынды басты шығарушысы
болды. Соғыс жылдарында республикда өнеркәсіптің жаңа саласы – қара
металлургия ұрылды. Көптеген шығарушы объектілердің ішінен іске қосылған
тұңғыш қазақ металлургиялық зауытты ерекше атап өту керек. Бұл мәселе өз
уақытысында шешіліп, зауыт 1944 жылы 31 желтоқсанда алғаш металлын берді.
Зауыттың жетістігін Сталиннің өзі теллеграммамен қарсы алды. Митингіде
Д.А.Қонаев Совнаркомның Орталық Комитетінің атынан құрылысшыларды,
монтаждаушыларды, құрастырушыларды үлкен еңбек жеңісімен құттықтады.
Республиканың Қарағандылық бассейні мемлекетте көмірмен қамтамасыз
етілетін басты қайнар көзіне айналды. Қазақстанда көмір өніру 1945 жылы 12
млн. тоннаға жетті, ал 1940 жылы 6,9 тонна еді. 4 жылдың ішінде тек
Қарағандының шахтерлері кеншілер, 34 млн. тоннадан астам көмір өндірді.
Мұнай өндіру 4 жылдың ішінде 26 пайызға өсті. Соғыс кезінде республикада
өзінің машина құрастыратын базасы салынды. Түрлі бағыттағы машина
құрастыратын бірқатар зауыттар майданды қару-жарақпен ауылшаруашылықты
құрал-саймандармен қамтамасыз етті. Қазақ КСР-нің ауыл шаруашылығының
алдында да үлкен маңызы бар міндеттер тұрды. Колхоз шаруалары мен совхоз
жұмысшылары майдан мен тылды ауыл шаруашылық өнімдерімен үздіксіз
қамтамасыз етті. 4 әскери жылдың ішінде Қазақстан мемлекетке 4829 мың тонна
астық, 217,6 мың тонна картоп, 1193,1 мың тонна қант қызылшасы, 600 мың
тонна ет, 960 мың тонна сүт және т.б. көптеген азық-түлік түрлерін өткізді.
Соғыстан кейінгі кезеңде халық шаруашылығын қысқа уақыт ішінде бейбіт
өмірге бейімдеп, Қазақстан барлық мемлекеттермен бірге одан ары қарай
қарқынды дами бастады. Бұл жерде Д.А.Қонаевтың үлесі салмақты.
Меңгерілмеген аудандарда жаңа өнеркәсіп комплекстер салынып, өндірістің
жаңа алыптары тұрғызылды, су және жылу, элекр станциялары орнатылды.
Мыңдаған шақырымға созылған темір жолдар мен авто жолдар салынды. Партияның
қалауы мен Қазақстан халқының ерен еңбегі арқылы мемлекет ірі құрылыс
алаңына айналды.[10] Төртінші бесжылдықтың бес жылының ішінде экономиканың
дамуы соғысқа дейінгі деңгейден де асып кетті. Қазақ КСР-ң халық
шаруашылығының құрылысы уақыт өткен сайын комплексті сипатқа ие болды, бұл
тек шикізат көздерімен жергілікті материалдарды қарқынды пайдалануда ғана
көрініс тауып қойған жоқ. Қайтадан құрылған маңызды салалардың ішінен –
машина жасау, қара металлургия, өңдейтін өндірістердің жаңа түрлері – мұнай
өңдеу, түсті металл өңдеу, мысты молайту, мырышты тазарту салаларын айтуға
болады. Елде қарқынды түрде өнеркәсіп пен аграрлы құрылыс дами бастады.
Алпысыншы жылдары Өскеменде, Павлодарда, Қарағанды мен Целиноградта,
Шымкент пен Кентауда және басқа да қалаларда жаңа маманданған зауыттар
салынды.
Д.А.Қонаев бас инженер, Коңырат пен Риддер кен орындарының директоры,
Қазақ КСР-ң Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары бола тұрып, Ұлы
Отан соғысы жылдарында тыл жұмыстары мен Қазақстанның мемлекеттің күшті
әскери арсеналына айналдырудың қабілетті ұйымдастырушысы болды. Одан
кейінгі жылдары оның мемлекет қайраткері ретінде ұйымдастырушылық
қабілеттері одан ары қарай ашыла түсті. Д.А.Қонаевтың бір ерекшелігі оның
үнемі қоғамдағы алатын қызметі мен жағдайға тәуелсіз өз білімін
тереңдетумен, ғылыми дейгейін жетілдірумен айналысуы еді. Қоңырат пен
Риддерде жұмыс істеп жүрген кезеңде қопарғыш-жарғыш жұмыстарды жетілдіру
жөнінде мол материалдарды жинап, жүйеге келтірді. Бірқатар кен орындары
жайлы теориялық есеп – болжамдар жасап, келешек карерлердің өлшемдерін
жасады.
Д.А.Қонаевтың 100 аса ғылыми және 400 аса көпшілік қауымға арналған
әйгілі жұмыстары баспадан шықты. Д.А.Қонаевтың келесі қызмет еткен жері
жас, енді өсіп келе жатқан Қазақстан Ғылым Академиясы болды. 1952 жылы
сәуір айында Қазақ КСР-ң ғылым Академиясының жалпы жиналысында ол тау-кен
саласының ірі ғалымы ретінде академик болып сайланды. Сонымен бір уақытта
Д.А.Қонаев Қазақ КСР-ң Ғылым Академиясының президенті болып сайланып, оны
үш жылдан астам уақыт басқарып қазақстандық ғылымының дамуы үшін көп нәрсе
істеді.[11]
Қазақстанның ғылым Академиясының алдында партия мен үкімет үлкен
міндеттер қойды. Соған сәйкес ғылыми зерттеу жұмыстарының тиімділігін
едәуір көтеру керек болды, өндіріспен байланысын нығайту және ғылыми
кадрларды дайындауды кеңейту, ғылыми мекемелердің материалдық – техникалық
базасын күшейту қажет болды. [12]
Д.А.Қонаев ғылым Академиясының алдында қойылған міндеттерді орындау
үшін материалдық-техникалық көмектің қажет екендігін тамаша түсінді.
Сондықтан ғылым Академиясының президенті Д.А.Қонаев 1954 жылы 10 шілде
күні Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы
П.К.Понамаренкоға Қазақстанның Ғылым Академиясына көмек көрсету жайлы хат
жолдады. П.К.Понамаренко Қазақстанның Коммунистік Партиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы ретінде президенттің өтінішіне назар аударып,
академияға қаржылай және материалдық-техникалық көмек берілді.
Д.А.Қонаевтың Президент болған жылдары, Компартияның ОК-мен республикалық
Совминінің үлкен көмегінің арқасында Ғылым Академиясының ғылыми
мекемелерінің жұмысы әжептеуір жақсарды. Бірқатар институттар мен
лабораториялар ұйымдастырылып құрылды. Енді ғылыми мекемелерде қазіргі
заманғы ғылымның барлық сомаларында зерттеу жұмыстары жүргізілді. Ғылым
Академиясы Қазақстанның өндіргіш күштердің дамуына үлкен ықпал ете алатын
ірі ғылыми орталығына айналды. Д.А.Қонаевтың басшылығымен ғылыми
мекемелердің жұмысын дамытуға, оларды қажет мамандармен күшейтуге, ғылымның
өндіріспен байланысын нығайтуға, республиканың өндірістік күштерін дамытуға
арналған комплексті мәселелерді талқылауға материалдық ресурстар мен ғылыми
күштерді шоғырландыруға арналған іс-шаралар жүргізілді. Д.А.Қонаев Ғылым
Академиясынан республикалық басшылық қызметке кетсе де онымен байланысын
үзген жоқ. Тіпті Академияға әрдайым барынша көмек көрсетіп, барлық
бастауларын қолдап отырды.
Жылдар өткен сайын азаматтың бейнесі асқақтай түскен халқымыздың
біртуар перзентімен мақтанамыз. Тарихы сонау ежелден басталатын байтақ
еліміз осы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың басшылық еткен жылдары толағай
табыстарға жетті.[13]
IІ-Тарау Д.А.Қонаев – мемлекет қайраткері
2.1. Д.А.Қонаевтың мемлекет қайраткері ретінде атқарған қызметтері.
"Д.А.Қонаевтың мемлекеттік және саяси қызметі" оның Қазақстанның
мәдениеті мен экономикасының дамуына қосқан үлесі мен халық шаруашылығын
басқару әдістері жайлы мәселелерге арналып, Д.А.Қонаевты атақты мемлекет
және саяси қайраткер ретінде көрсетуге арналған.
Д.А.Қонаев кенші-ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері, техника
ғылымдарының докторы (1963), Қазақстан Республикасының Ғылыми Ұлттық
Академиясының академигі (1952), Мәскеу түсті металдар және алтын институтын
тәмамдаған (1936). Бұрғылау стансасының машинисі, шебер, ауысым инженері.
Балқаш мыс қорыту комбинатындағы Қоңырат кенішінің директоры, Алтай
полиметалл комбинаты бас инженерінің орынбасары, осы комбинаттың
техникалық бөлім бастығы, Лениногор кен басқармасындағы Риддер кенішінің
директоры (1936-1992), Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының
орынбасары (1946-1952), Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті (1952-
1955), Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы (1955-1960, 1962-1964),
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы (1960-1962, 1964-
1986).
Үш дүркін Социалистік Еңбек ері, Ленин орденімен, басқа да ордендер
және медальдармен марапатталған, бірқатар шет мемлекеттердің жоғары
наградаларына ие болған. Д.А.Қонаевтың экономика, Ғылым мен мәдениет және
әлеуметтік салаларды өркендету ісінде көпұлтты Қазақстан халқына сіңірген
еңбегі мол. Шет мемлекеттерге партия және партия-үкімет делегацияларын
бірнеше рет бастап барды. СОКП Орталық Комитеті Саяси бюросының мүшесі бола
жүріп ол өз қызметін әлемдік коммунистік және жұмысшы қозғалысын дамытуға,
бейбітшілік, ұлттық қауіпсіздік және халықаралық саясаттарын жүзеге асыру
мақсатына арнады.[14]
Д.А.Қонаев 1955 жылы республиканың Министрлер Кеңесінің төрағасы болып
бекітілді, 1960 жылы Компартияның бірінші хатшысы болып сайланды.
Тағдырдың жазғанымен Д.А.Қонаев 1962 жылы қайтадан республиканың Министрлер
Кеңесінің төрағасы болды да, 1964 жылы екінші рет Қазақстан Компартиясының
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болды. Бұрынғы кезден Қазақстанды
табиғи "қойма" деп бекер атамаған. Шынымен-ақ, Қазақстанның қойнауында
ғалымдар Менделеев кестесінің барлық элементтерін түгендеді. Олардың бәрі
халық игілігіне жаралу керек. Міне, сондықтан 1950-1990 жылдары
республиканың алдында, Министрлер Орталық Комитетінің Кеңесінің төрағасының
алдында Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың алдында
үлкен алдында үлкен әрі қиын міндеттер тұрды. Бұл міндеттердің мазмұны-
табиғат байлықтарын барынша пайдалану және шаруашылық айналымына тартудың
негізінде іске қосылған қуатты максимальды пайдалану, мекемелердің жоғарғы
технико-экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізу болып, табылды. Жоспар
бойынша қара және түсті металлургияның, энергетиканың, көмір және химиялық,
жеңіл, азық-түлік және жергілікті мұнайды өңдейтін өнеркәсіптердің жүз
шақтысын салу қарастырылған еді. Басқа да салалар-іргелі құрылыс,
транспорт, байланыс, мәдениет, денсаулық сақтау ісі, әлеуметтік-мәдени және
тұрмыстық қамтамасыз ету ісі бәсеңдемейтін күнделікті назарда қажет етті.
Бұл мәселелерді шешу үшін үлкен қаржымен материалдық-техникалық ресурстар
қажет болды. Д.А.Қонаевқа бұның бәрін Одақтық үкіметтен тауып, бесжылдық
халық-шаруашылық жоспарға енгізуге тура келді. Бұл оңайға түспеді. Осы
орайда Д.А.Қонаевтың КОКП Орталық Комитетінің Политбюросының құрамында
болғандықтан Госпланмен, барлық Одақтық министрліктер мен мекемелермен
барлық мәселелер бойынша келісуге жеңіл болғандығы маңызды роль
атқарды.[15]
Қазіргі республика басшылығы қаншама ескерусіз қалдырғысы келгенімен,
кешегі кеңестік кезең Д.А.Қонаевты жиырмасыншы ғасырдың аса көрнекті
қайраткерлері қатарына көтеріп, тарихқа атын өшпестей етіп жазып
қалдырды.[16]
2.2. Д.А.Қонаевтың Қазақстанның халық шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына
қосқан зор үлесі.
Д.А.Қонаев барлық мемлекеттік органдарды министрліктерді,
мекемелерді,шаруашылық кәсіпорындарды жұмылдырып мемлекет алдында тұрған
міндеттерді іске асыру үшін барлық қозғалтқыш белдіктерді пайдалануға
бағытталған іс-шараларды іске асырады. Мұндай қозғалтқыш белдіктерге
ауылдық, аудандық кеңестерден Жоғары Кеңеске дейінгі барлық кеңестерді,
миллиондаған кәсіподақ ұйымдары, Лениндік Комсомолды жатқызуға болады және
де ең бастысы 19 обком, 48 қалалық, 221 ауылдық және 33 аудандық партиялар.
Осы мәселелерді шешудің түбінде әрі негізгі кілті болып басқару кадрларды
өзінің қоғам алдындағы борышы мен мемлекеттік жоспарлардың тағдыры
алдындағы жеке жауапкершілікті терең сезіну рухында тәрбиелеуге көп көңіл
бөлген. Д.А.Қонаев басқарған кезеңде, партиялық кеңестік, шаруашылық
жұмысшыларды, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпқой мамандарын,
ғылым мен мәдениет жұмысшыларының үлкен армиясын өсірді. Мұндай кадрларды
шығарған партия, ерекше қуатты күшті қалыптастырды және соған сүйеніп
Қазақстан Республикасының алдында тұрған қиын мәселелерді шешті.[17]
Қазақстан Компартиясының әрбір съезінде тәжірибеде қалыптасқандай,
есеп беріп жатқан кезеңдегі халық шаруашылығының даму жолы жан-жақты
талданып, кезекті бесжылдыққа нақты міндеттер қойылатын. Съезден кейін
партиялық ұйымдардың жоспарланған міндеттерді іске асыру үшін жұмысшыларды
жұмылдыруға арналған, күнделікті ұйымдастырушылық және талдау жұмыстары
басталатын.
Орталық Комитетінің пленумдерінде, бюро мен секретариаттың
отырыстарында өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірістің тиімділігін көтеру
арттыру мәселелері, іргелі құрылысты жаңашыл әдіспен жүргізу, транспорт
жұмысын жақсарту қызмет көрсету саласы мен адамдарды еңбек пен рухани
жағынан тәрбиелеу әдістері мен формаларын жетілдіру мәселелері қаралатын.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бюросына республиканың
өнеркәсіп, құрылыс, ауылшаруашылықтың түрлі салаларының (интенсивті)
қарқынды дамуымен байланысты мәселелер жүйелі түрде талқылауға шығарылатын.
Д.А.Қонаев жыл сайын Қазақстанның барлық облыстарында өнеркәсіп
орындарының, құрылыс мекемелердің, совхоз бен колхоздың және ғылыми
мекемелердің ұжымдарымен кездесіп тұрды. Д.А.Қонаевтың партиялық, кеңестік,
кәсіподақ пен комсомолдық және басқа да ұйымдардың ұжымдарын біріктіре білу
қабілеті мен дұрыс шешім қабылдап Орталық Комитетінің барлық күш-жігерін
бүкіл партия мен халықтың жемісті жұмысына, және алға қойған мақсаттарына
орындауға бағыттай білуін ерекше атап өту жөн. Бәрінің негізінде оң нәтиже
берген халық шаруашылығы мен мәдениетті басқарудағы Қонаевтың әдіс жатыр.
Д.А.Қонаев республиканың жаңа басшысы ретінде бірінші жылдары өзінің
араласуымен Қарағанды - Теміртаулық, Павлодар-Екібастұз, Жамбыл-Қаратау,
Қостанай - Лискавоск, Маңғышылақ, Шығыс-Қазақстандық және басқа да
өнеркәсіп орындарына бөлінген үлкен қаржыны игеруге бас көтермей жұмыс
істеді.[18]
Қазақстан ауыр, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде жаңа өнім шығара
бастады. Металлургия кен, көмір, мұнай, фосфор кендерін өдіру көлемі өсті.
Түсті металдар мен шойын, прокат, болат, минералды тыңайтқыштарды өндіру
саны артты.
1950-1990 жылдары кезеңінде өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс,
транспорт, байланыс, ғылым мен мәдениет, халыққа білім беру ісі, денсаулық
сақтау ісі, сауда мен халыққа тұрмыстық қызмет көрсету салаларын да едәуір
жетістіктерге қол жеткізілген болатын.
Егер революцияға дейінгі Қазақстанда бар жоғы 307 жартылай қолөнер
мекемелері жұмыс істесе, 1970 жылы республикада 33 мыңнан астам қазіргі
заманғы зауыттар, фабрикалар және басқа да өндіріс орындары жұмыс істеді.
1959-1965 жылдар аралығындағы жетіжылдықтың ішінде 700 ден аса ірі
мекемелер мен 500 ден астам цехтар қатарға қосылды. Бір жеті жылдың ішінде
республикадағы халық шаруашылығына құйылған қаржының жалпы көлемі 18 млрд
сомды құрады. Бұл Қазақстанның халық шаруашылығына 1920-1941 жылдар
аралығында құйылған қаржыдан 13 есе көп. Бұл жылдары республиканың
экономикасының дамуына күн сайын 10 млн сом құйылып отырды.
Қазақстанның Компартиясының Орталық Комитеті мен оның бірінші хатшысы
Д.А.Қонаев республика экономикасының дамуында қол жеткен нәтижелер біздің
құрылысымыздың табиғатында және халықтың қажырлы қайратында бар
мүмкіндіктер мен резервтерді толығымен пайдаланылса, бұдан да жоғары
болатындығын анық түсінді. Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясының және бүкіл
еңбекшілердің ынтасын, күш қайратын осы қателіктерді жоюға бағыттайды.[19]
Сонымен қатар ол, орталықтан ірі қаржыға қол жеткізіп, республика
өнеркәсібінің келешекте дамуының бұрынғыдан да күшті міндеттерін айқындап
берді. 1965-1970 жылдарға арналған бесжылдық жоспарда өнеркәсіп өнімінің
өте маңызды түрлерін шығаруға арналған Қазақстанның өндіргіш күштерінің
қарқынды дамуының жолдары қарастырылған. Осы орайда алдыңғы қатарға түсті
және қара металлургияның, көмір, химия, мұнай өндірісінің, жеңіл, тамақ
өнеркәсібінің және ауылшаруашылықтың барынша дамуы қойылды.
Қазақстанның машина жасау ісінде көлем жағынан және сапа жағынан үлкен
өзгерістер болды. Қатарға ең алдымен Павлодарлық машина жасайтын зауыты,
Өскемендегі конденсаторлық және бұйым жасайтын зауыттар, Қарағандыдағы жылу
құрал-саймандарын жасайтын зауыты, Кентаудағы экскаваторлық және
трансфарматорлық зауыттар, Шымкенттегі электр құрал-саймандар жасайтын
зауыты мен Алматыдағы төмен вольттық бұйымдар шығаратын зауыттар қосылды.
Осының бәрі машина жасау мен металл өңдеу ісінде өнімнің көлемін 3,1 есеге
көбейтіп, экспортқа шығаратын өнімнің үлес салмағын көтеруге мүмкіндік
берді. Қазақстан трактор, экскаватор, бульдозер, металлургия үшін қопарғыш
және боятқыш жабдықтаудан жасайтын көмір шахталардың механикаландырылған
және гидрофицерленген крептерді шығаратын ірі мемлекетке айналды.
Қысқа мерзім ішінде мемлекеттің күшті металлургиялық базасы құрылды.
Қостанай мен Қаражалдың темір кендері мен Ақтөбе хромиттері, Орталық
Қазақстанның марганец кендері мен әктерінің қорлары халық шаруашылығының
игілігіне пайдаланылды. Енді мемлекет қара металдарды патшалы Ресейдің 1913
жылы өндірген көлемінен де көп өндірді. Шойын мен болат балқытудан
Қазақстан Батыс Европаның Швеция, Австрия, Нидерланды сияқты дамыған
елдерден озып кетті.[20]
60 жылдардың соңы мен 70 жылдардың басында халық шаруашылығының бұл
маңызды саласы одан ары дами түсті. 11 ірі мекемелер салынып іске қосылды,
олардың ішінде – Ақтөбедегі хром қосындыларының зауыты, Қарағандыдағы
синтетикалық каучук зауыты, Гурьевтегі полиэтилен зауыты. Егер елде соғысқа
дейінгі бесжылдықтарда шамамен 200 ірі өнеркәсіп орындары салынса, бір ғана
оныншы бесжылдықтың ішінде 365 жаңа кәсіпорындар, цехтар, өндірістер
қатарға қосылып, жүздеген зауыттар мен фабрикалар қайта жөнделіп,
техникалық жағынан жаңартылды.
Ерекше атап айтатын жайт 50-90 жж аралығына халық шаруашылығының
барлық салаларының қарқынды дамуы сәйкес келді. Республикадағы өнеркәсіп
өндірісінің көлемінің 1953ж. салыстырғанда 9 есеге өскенін айту жеткілікті.
Жаңа зауыттар, фабрикалар, комбинаттар, кен орындары, көмір қабаттары пайда
болып қойған жоқ, Қаратау-Жамбыл, Павлодар-Екібастұз, Теміртау-Павлодар,
Қостанай, Маңғышлақ сияқты тамаша комплекстер құрылды. Д.А.Қонаевтың
айтуынша, ірі зауыттар, комбинаттар, тамаша жабдықталған фабрикалар, кен
орындар мен көмір қабаттары, күшті электрстанциялары, мұнайқұбырлары,
әлемдегі ең ұзын су құбырылары, каналдар, қазіргі кездегі автотрассалар,
темір жолдар, әуе жолдарының тармақталған жүйесі, алдыңғы қатарлы
аэропорттар мен лайнерлер, жылдан жылға жақсарып жатқан жүздеген қалалар
мен ауыл аймақтар мұның бәрі – жаңа өмірге лениндік партиясының көмегімен,
кеңес одағының халықтарының арқасында және кеңес адамдарының ерен еңбегімен
қайта құрылған қазіргі Қазақстанның бет-бейнесін құрайды.
Егер республиканың өндірістік картасына қарайтын болсақ, онда көп
салалы экономиканың маңызды объектілерінің ішінен Соколов-Сарыбай,
Лисаковск комбинаттарын, Қарағанды отын – энергетикалық комплексін,
Павлодар трактор зауытын Шымкент пен Жамбылдың фосфорлық ұйымын, Жезқазған
мен Шығыс Қазақстанның өндіріс алыптарын, Алматы, Қарағанды, Қостанай мен
Семейдің маңызыд жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін көруге болады.[21]
Қазакстанның батысында пластикалық массалардың өндірісі дамыса,
Қостанайда – химиялық талшықтар өндірісі, Ақтөбеде хром қоспаларының
өндірісі дамыды. Кеңестік билік жылдарында бізде машина жасау ісі пайда
болып қарқынды дами бастады. Қазақстан Одақтың түсті метталлургияның
флагманына айналды, республиканың энергетикалық потенциялы өсті. "Қазыналы
түбекті" – Маңғышлақты игеру Қазақстанды елдің және әлемнің маңызды мұндай
аудандарының қатарына қосты.
Кеңестік Қазақстан бұл – ірі территориалды - өндірістік комплекстер,
олар әлемнің кез-келген дамыған мемлекетінің мақтанышына айнала алатын еді.
Қазақстан бұл – Каспийден Алтайға дейінгі, Сібір жазығынан Алатаудың
биіктеріне дейінгі үлкен территориядағы алып құрылыс алаңы болып табылады.
Республиканың барлық аймақтарында, бұрын адам аз қоныстанған тіпті
қоныстанбаған аймақтарда, сусыз аудандарда жаңа салаларының зауыттары мен
фабрикалары құрылды. Осы өнеркәсіп орындарының негізінде қазіргі кездегі
қалалар мен жүздеген жұмысшы ауыл аймақтары тұрғызылды. 80-нен астам қазақ
қалаларының ішінен 63-і кеңестік кезеңде пайда болды, соның ішінде 43-і ХХ
ғ. 50-80 жж. тұрғызылды. Олар – Рудный, Теміртау, Екібастұз, Лисаковский,
Кентау, Жаңатас, Қаратау, Алмалық, Шевченко, Ермек т.б.[22]
Оныншы бесжылдық маңызды рөл атқарды. Өнеркәсіп өндірісінің барлық
салалырында өсу байқалды. Оныншы бесжылдықтың кезеңінде республиканың халық
шаруашылығына құйылған қаржы 38 млрд. сомды құрады. Олардың көлемі алдыңғы
бесжылдықпен салыстырғанда 25%-ға өсті. Бір ғана 1980 жылы құйылған
қаржының көлемі 8 млрд. сомды құрады, бұл соғысқа дейінгі барлық жылдарында
игерілген 5 есе көп деген сөз. Енді бір айдың ішінде 1940 жылы салынған
нәрседен екі жарым есе көп нәрсе салынды. 1980 жылы 1920 жылмен
салыстырғанда өнеркәсіп өнімі 875 есе көп шығарылды. 1940 жылы
республикадағы құйылған қаржының көлемі 260 млн. сомнан аспады. Онбірінші
бесжылдықта республиканың халық шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына 43
млрд. сом қаржы жұмсалды, бұл алдыңғы бесжылдықтан 13% көп болды. Осы қаржы
республиканың өндірістік потенциялының молаюын және халықтың мәдениеті мен
тұрмысының жақсаруын қамтамасыз ететін территориалды - өнеркәсіп
комплекстері мен өндіріс пен ауыл шаруашылықтың негізгі салаларының дамуына
жұмсалды. Қазақстан тарихында ірі өнеркәсіп орындарының комплекстері сияқты
өндіргіш күштерінің мұншалықты қарқынды дамуы болған емес. Партияның
экономикалық саясатының басты міндеті – халықтың өмір сүру деңгейін
жақсарту мәселесі шешіліп жатты. Қоғамдық тұтыну қорлардан төленетін
төлемдер мен жеңілдіктер 134 млрд. сомға өсті. Кеңес адамдарының тұрмысын
жақсартуға алдыңғы бесжылдықпен салыстырғанда 329 млрд. сом артық жұмсалды.
1981-1985жж. аралығы мен 1990 жылға дейінгі кезеңдегі КСРО-ң
экономикалық және әлеуметтік дамуының негізгі бағыттарына сәйкес Қазақстан
экономикалық әлеуметтік, ғылыми-техникалық және рухани прогрестің барлық
бағыттары бойынша дамып отырды. Республика отын – энергетикалық
өнеркәсіптің ірі орталығына айналды, оның территориясында жүзден аса мұнай
мен көмір кен орындары ашылды. Қарағанды мен Екібастұз көмір бассейндерінде
көмір өндіру ісі қарқынды дамыды. 1955ж. 28 млн. тонна көмір өндірілсе,
1986 жылы 132 млн. тонна көмір өндірілді. Қазақстан революцияға дейін
электрқуатымен таныс болғандығы белгілі. Енді біздің республикамыз жылына
60 млрд. киловатт сағат электр қуатын өндіретін күшті гидро мен жылу
электрстанциялардың аймағына айналды. Жан басына салғанда электрқуатын
өндіру жағынан Қазақстан Азияда бірінші орынға шығып, Франция, Бельгия,
Австрия, Италия сияқты дамыған капиталистік мемлекеттерді басып озды.[23]
Д.А.Қонаев мұнай мен газды өндіріп, дамытуға көп көңіл бөлді.
Маңғышлақ мұнайының бірінші эшилоны 1965 жылы шілде айында өңдеуге
жіберілсе, он жылдан кейін 1976 жылы түбектің мұнайшылары мемлекетке 100
млн. тонна сұйық отынды береді. 1986 жылға таман Бұзашы түбегі мен Каспий
маңындағы ойпаттағы мұнай кен орындарын игеруді қамтамасыз ету. міндеті
тұрды. КОКП-ң ХХІІ съезінде Д.А.Қонаев ірі аймағына айналатындығын айтты.
Бұл тәжірибе жүзінде де дәлелденді.Еңбекшілердің жағдайын жақсарту,
әлеуметтік қамсыздандыруды жетілдіру әрқашан партияның Орталық Комитетінің
және Д.А.Қонаевтың назарында болды. Қазақстан экономикасының гүлденуінің
арқасында еңбекшілердің материалдық жағдайы күрт өсіп, онбірінші
бесжылдықта 24%-ға немесе 3,7 млрд. сомға өсті. Күн сайын республикада 300
пәтер беріліп отырды. 30 млн шаршы метрден астам тұрмыс аудандары салынды.
Бұл дегеніміз республикада 3 млн. 215 мың адам яғни әр бесінші тұрғын
пәтермен қамтамасыз етілді. Тамаша көрсеткіш. Әлемнің бірде бір мемлекеті
тұрғын және мәдени-тұрмыстық құрылыста бізбен теңесе алмайды. Жұмысшылар
мен қызметшілердің жалақысы 13,5%-ға колхозшыларының еңбегінің төлем ақысы
19%-ға өсті. Қоғамдық тұтыну қорларының төлемдері мен берілетін
жеңілдіктері 29%-ға өсті. Республикадағы халықтың өиір сүру деңгейін
жақсартуға тоғызыншы бесжылдықта 8,3 млрд. сом жұмсалды. Қазақстанның
кәсіпорындарының өнімдері кең танымал болып біздің елде ғана емес, әлемдік
рынокта да үнемі өсіп тұратын сұранысқа ие болды. Қазақстан экономикалық
мәселелер бойынша әлемнің 80-нен астам мемлекетімен байланыс орнатты.
Әлемдік рынокқа қазақстандық 180 кәсіпорын 200 ден астам өнім түрлерін
шығарды.
Соғыстан кейінгі елдің қарқынды дамуы экономикалық потенцияалы,
техникалық прогресс келешекте халық шаруашылығының жан-жақты дамуына,
партияның аграрлы саясатының іске асуына, ауыл шаруашылығының интенсивті
дамуына мүмкіндік жасады. Д.А.Қонаев ауыл шаруашылығы мен тың және тыңайған
жерлерді игеруді алдымен Министрлер кеңесінің төрағасы ретінде, одан кейін
Қазақстанның ОК-ң бірінші хатшысы ретінде күнделікті басқарып, белсенді
араласты. Қысқа уақыт ішінде КСРО-да шамамен 42 млн. га тың және тыңайған
жерлер игерілді, соның ішінде Қазақстанда 25 млн. га. Мұндай көрсеткіш әлі
дүниежүзілік жер игеру ісінде болған емес.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлеріне мемлекеттің жұмысшы тобы баға жетпес
көмек көрсетті. 1954-1958жж республика 127 мың трактор, 46,2 мың комбайн,
59,6 мың автомашина мен басқа техникаға ие болды. Тың және тыңайған
жерлерді игеру кезінде Қазақстанның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz