Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық талдау ... ...7
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Мемлекеттің құрылым нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Саяси режим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына талдау ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасы . Президенттік республика ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасы . унитарлық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Қазақстан Республикасы . демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
1. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық талдау ... ...7
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Мемлекеттің құрылым нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Саяси режим ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына талдау ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасы . Президенттік республика ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасы . унитарлық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Қазақстан Республикасы . демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған дереккөздер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Мемлекет және құқық теориясының күрделі институттарының бірі болып табылатын мемлекет нысаны бойынша әлі де болса зерттеуді талап ететін мәселелер жеткілікті. Қазіргі тәуелсіз мемлекетіміздің мемлекеттік нысанына талдау жасай отырып, онда кездесетін кейбір шешуді талап ететін мәселелерді қарастырып, оларға өз тарапынан баға беру осы еңбектің басты мақсаты болып табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің мемлекеттік нысаны түбірімен өзгеріске ұшырады. Ендігі жерде сол өзгеріске ұшырап, жаңаша сипатқа ие болған мемлекеттік нысанды жан-жақты жетілдіру уақыт талабы болып отыр. Мемлекет нысаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан, бірақ олардың барлығы оның үш элементтен тұратын мемлекеттегі саяси билік екендігін мойындайды. Мемлекет нысанының элементтері ретінде басқару нысаны, құрылым нысаны және саяси режим танылады.
Жұмыста мемлекет нысанының әр элементіне талдау жасау арқылы олардың өздеріне ғана тән ерекшеліктерге мән беріліп және бір-бірінен айырмашылықтарына талдау жасалады. Мемлекет нысаны жайлы әр кезеңдегі авторлардың ой-пікірлері әртүрлі және ол олар өмір сүрген кезеңмен байланыстырылады.
Жұмыстың өзектілігіне осы уақытқа дейін кеңестік кезеңде жазылған жұмыстардан өзге Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына қатысты ғылыми еңбектер некен-саяқ болуына байланысты бұл жұмыстың негізінен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанын жан-жақты талқылауға арналғандығын атап өтуге болады. Ең алдымен мемлекеттің басқару нысаны бойынша Қазақстандағы президенттік басқару нысанының қалыптасу тарихына тоқталғаннан кейін, оның Қазақстандық моделінің өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасалады. Мемлекеттің құрылым нысанына байланысты әртүрлі мемлекеттердің құрылым нысанына саралау жүргізілген соң, Қазақстан Республикасының унитарлық мемлекет ретіндегі өзіне тән ерекшеліктеріне талдау жасалды. Ең алдымен назар аударатын мәселе Қазақстанның көпұлтты құрамына байланысты ондағы саны басым ұлттардың өз алдына мемлекет құру идеяларына тосқауыл қою, яғни олардың біртұтас мемлекет ішінен жаңа мемлекет құруға ұмтылыс жасауына, соған байланысты ұлтаралық қақтығыстардың болуына жол бермеу мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Ал саяси режимге байланысты ондағы кездесетін көптеген мәселелерге саралау жүргізілгеннен кейін, кейбір олқылықтардың орнын толтыру жолдары қарастырылады. Құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы азаматтардың орнына тоқтала келіп, қоғамдағы адамдардың құқықтық санасын жетілдіру мәселелері қарастырылады. Сонымен қатар азаматтық қоғам құру үшін оның элементтерін жетілдіру мәселелері талқыланады. Жұмыста Қазақстандағы партиялардың даму тарихына қысқаша талдау жасалып, олардың қазіргі кезеңдегі құқықтық мәртебесіне саралау
жүргізіледі. Әлеуметтік мәселелерге қатысты халықты әлеуметтік қорғау, халықтың мемлекет тарапынан көмекке зәру топтарына қатысты мәселелер көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің мемлекеттік нысаны түбірімен өзгеріске ұшырады. Ендігі жерде сол өзгеріске ұшырап, жаңаша сипатқа ие болған мемлекеттік нысанды жан-жақты жетілдіру уақыт талабы болып отыр. Мемлекет нысаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан, бірақ олардың барлығы оның үш элементтен тұратын мемлекеттегі саяси билік екендігін мойындайды. Мемлекет нысанының элементтері ретінде басқару нысаны, құрылым нысаны және саяси режим танылады.
Жұмыста мемлекет нысанының әр элементіне талдау жасау арқылы олардың өздеріне ғана тән ерекшеліктерге мән беріліп және бір-бірінен айырмашылықтарына талдау жасалады. Мемлекет нысаны жайлы әр кезеңдегі авторлардың ой-пікірлері әртүрлі және ол олар өмір сүрген кезеңмен байланыстырылады.
Жұмыстың өзектілігіне осы уақытқа дейін кеңестік кезеңде жазылған жұмыстардан өзге Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына қатысты ғылыми еңбектер некен-саяқ болуына байланысты бұл жұмыстың негізінен қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанын жан-жақты талқылауға арналғандығын атап өтуге болады. Ең алдымен мемлекеттің басқару нысаны бойынша Қазақстандағы президенттік басқару нысанының қалыптасу тарихына тоқталғаннан кейін, оның Қазақстандық моделінің өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасалады. Мемлекеттің құрылым нысанына байланысты әртүрлі мемлекеттердің құрылым нысанына саралау жүргізілген соң, Қазақстан Республикасының унитарлық мемлекет ретіндегі өзіне тән ерекшеліктеріне талдау жасалды. Ең алдымен назар аударатын мәселе Қазақстанның көпұлтты құрамына байланысты ондағы саны басым ұлттардың өз алдына мемлекет құру идеяларына тосқауыл қою, яғни олардың біртұтас мемлекет ішінен жаңа мемлекет құруға ұмтылыс жасауына, соған байланысты ұлтаралық қақтығыстардың болуына жол бермеу мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Ал саяси режимге байланысты ондағы кездесетін көптеген мәселелерге саралау жүргізілгеннен кейін, кейбір олқылықтардың орнын толтыру жолдары қарастырылады. Құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы азаматтардың орнына тоқтала келіп, қоғамдағы адамдардың құқықтық санасын жетілдіру мәселелері қарастырылады. Сонымен қатар азаматтық қоғам құру үшін оның элементтерін жетілдіру мәселелері талқыланады. Жұмыста Қазақстандағы партиялардың даму тарихына қысқаша талдау жасалып, олардың қазіргі кезеңдегі құқықтық мәртебесіне саралау
жүргізіледі. Әлеуметтік мәселелерге қатысты халықты әлеуметтік қорғау, халықтың мемлекет тарапынан көмекке зәру топтарына қатысты мәселелер көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылады.
1. Т.Ағдарбеков . «Мемлекет және құқық теориясының негізгі мәселелері»,.Заң әдебиеті баспасы
2. Рожкова.Л.П. «Принципы и методы типологии государства и права» Саратов. 1984,
3. Петров.В.С. «Тип и формы государства» Л,. 1967,
4. Тихомиров.Л.А. «Монархическая государственность» М,. ТОО Алир 1998
5. Марченко М.Н.,«Теория государства и права» М., 1996
6. «Президентская модель разделения властей» //Государство и право.,№3.,1993
7. Ағдарбеков.Т.А. Республика Казахстан – унитарное государство // Научные труды КазГЮУ. Выпуск 3. Астана 2002
8. Ибраева А.С., Ибраев Н.С., «Теория государства и права» Алматы., 2001
9. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права. Хрестоматия. – Алматы: Данекер, 1996.
10. Ағдарбеков.Т.А. «Құқық және мемлекет теориясы» Болашақ-Баспа, 2002,
11. Нудненко.Л.А. «Теория демократии» М,. Юристъ. 2001, 9 б
12. Нудненко.Л.А. «Теория демократии» М,. Юристъ. 2001, 25 б
13. Колпаков К.А., «Президентская власть в Казахстане» Алматы.,1999
14. Қазақстан Республикасының «Өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы 21 мамыр 2007 ж.
15. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
16. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
17. Джунусова.Ж.Х. Республика Казахстан. Президент. Институты демократии. А,. «Жеті Жарғы» 1996
18. Сахаров.Н.А. Институт президентства в современном мире. М,. «Юридическая литература». 1994
19. «Президентская модель разделения властей» //Государство и право.,№3.,1993
20. Батталов.М, Лаврентьев.А. «Билікті орталықсыздандыру аспектілері. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару». // Заң, №2, 2009, 25 б
21. Жоламан.Қ.Д. «Құқықтық мемелекет, оның түсінігі мен мазмұны» // Мемлекет және құқық. № 1-2, 2000
22. Ағдарбеков.Т.А. Республика Казахстан – унитарное государство // Научные труды КазГЮУ. Выпуск 3. Астана 2002
23. Онлашева.Ж.О. О формировании светского государства в Казахстане // Сапарғалиев.Ғ.С. «Егеменді, құқықтық, кәсіпқой және зайырлы мемлекет дамуының өзекті мәселелері» А,.Қаз МЗА. 2001
24. Чиркин В.Е., «Государствоведение» М.,2000
25. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»
26. «Қазақстан Республикасының Конституциясына түсіндірме» Алматы., 1998 ж.
27. Венгеров А.Б. «Теория государства и права» Ч 1., М., 2000
28. Чиркин.В.Е. Конституционное право зарубежных стран. М,. «Юристъ» 1997
29. Бачило И.Л., «Факторы, влияющие на государственность» // Государство и право.,№3.,1993
30. Зиманов С.З. «Конституция и Парламент РК»., Алматы., 1998
31. Арон Н., «Демократия и тоталитаризм» М.,1993
32. Коваленко А.И. «Общая теория государства и права» М., 1996
33. Комаров С.А., «Общая теория государства и права» М., 1998
34. Комаров С.А., «Общая теория государства и права (в вопросах и ответах)» М., 1996
35. Джон Локк., «Два трактата о правлении» Соч.,Том3.,М.,1996
36. Азаров Н.И. «Теория государства и права Конспекты лекций и методические указания»., М., 1998
37. Баймаханов М.Т. «Конституция и процесс построения правового государства» // Известия., Минобразования и науки РК. НАН РК. Серия общественных наук .,№1.,(222б)., шілде-тамыз.,Алматы., РИО ВАК РК., 1999
38. Ким В.А., Ким Г.В., «Конституционный строй РК».,Алматы.,1998
39. Аюпова З.К., Сабикенов С.С., «Концепция правового государства»., Алматы., 1997
40. Хропанюк В.Н., «Теория государства и права» М., 1996
41. Джунусова.Ж.Х. Республика Казахстан. Президент. Институты демократии. А,. «Жеті Жарғы» 1996
42. Аюпова З.К., «Особенности построения демократического государства» //Мысль.,№4., 1999
43. Қасымбек.А.О. «Қазақстан Республикасы - өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады». Сапарғалиев.Ғ.С. «Егеменді, құқықтық, кәсіпқой және зайырлы мемлекет дамуының өзекті мәселелері» А,.Қаз МЗА. 2001
44. Энциклопедический юридический словарь. М., Инфра. 1999
45. Благон Иозеф., «Форма правления и права человека в буржуазных государствах» М.,1985
46. Мусин.Қ. «Қазақстандағы саяси партияларды институттаудың негізгі сатылары». // Заң, № 8, 2003
47. Основы государства и права / Под ред. С.А.Комаров., М., 1998
48. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
49. Байтин М.И. «Государство и политическая власть» Саратов.,1972
50. Әлдибеков.Ж. Конституциямыздың құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы ролі. // Заң № 8, 2003
51. Черноголовкин.Н.В. «Сущность, типы и форма государства» М,. 1968
2. Рожкова.Л.П. «Принципы и методы типологии государства и права» Саратов. 1984,
3. Петров.В.С. «Тип и формы государства» Л,. 1967,
4. Тихомиров.Л.А. «Монархическая государственность» М,. ТОО Алир 1998
5. Марченко М.Н.,«Теория государства и права» М., 1996
6. «Президентская модель разделения властей» //Государство и право.,№3.,1993
7. Ағдарбеков.Т.А. Республика Казахстан – унитарное государство // Научные труды КазГЮУ. Выпуск 3. Астана 2002
8. Ибраева А.С., Ибраев Н.С., «Теория государства и права» Алматы., 2001
9. Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права. Хрестоматия. – Алматы: Данекер, 1996.
10. Ағдарбеков.Т.А. «Құқық және мемлекет теориясы» Болашақ-Баспа, 2002,
11. Нудненко.Л.А. «Теория демократии» М,. Юристъ. 2001, 9 б
12. Нудненко.Л.А. «Теория демократии» М,. Юристъ. 2001, 25 б
13. Колпаков К.А., «Президентская власть в Казахстане» Алматы.,1999
14. Қазақстан Республикасының «Өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы 21 мамыр 2007 ж.
15. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
16. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
17. Джунусова.Ж.Х. Республика Казахстан. Президент. Институты демократии. А,. «Жеті Жарғы» 1996
18. Сахаров.Н.А. Институт президентства в современном мире. М,. «Юридическая литература». 1994
19. «Президентская модель разделения властей» //Государство и право.,№3.,1993
20. Батталов.М, Лаврентьев.А. «Билікті орталықсыздандыру аспектілері. Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару». // Заң, №2, 2009, 25 б
21. Жоламан.Қ.Д. «Құқықтық мемелекет, оның түсінігі мен мазмұны» // Мемлекет және құқық. № 1-2, 2000
22. Ағдарбеков.Т.А. Республика Казахстан – унитарное государство // Научные труды КазГЮУ. Выпуск 3. Астана 2002
23. Онлашева.Ж.О. О формировании светского государства в Казахстане // Сапарғалиев.Ғ.С. «Егеменді, құқықтық, кәсіпқой және зайырлы мемлекет дамуының өзекті мәселелері» А,.Қаз МЗА. 2001
24. Чиркин В.Е., «Государствоведение» М.,2000
25. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»
26. «Қазақстан Республикасының Конституциясына түсіндірме» Алматы., 1998 ж.
27. Венгеров А.Б. «Теория государства и права» Ч 1., М., 2000
28. Чиркин.В.Е. Конституционное право зарубежных стран. М,. «Юристъ» 1997
29. Бачило И.Л., «Факторы, влияющие на государственность» // Государство и право.,№3.,1993
30. Зиманов С.З. «Конституция и Парламент РК»., Алматы., 1998
31. Арон Н., «Демократия и тоталитаризм» М.,1993
32. Коваленко А.И. «Общая теория государства и права» М., 1996
33. Комаров С.А., «Общая теория государства и права» М., 1998
34. Комаров С.А., «Общая теория государства и права (в вопросах и ответах)» М., 1996
35. Джон Локк., «Два трактата о правлении» Соч.,Том3.,М.,1996
36. Азаров Н.И. «Теория государства и права Конспекты лекций и методические указания»., М., 1998
37. Баймаханов М.Т. «Конституция и процесс построения правового государства» // Известия., Минобразования и науки РК. НАН РК. Серия общественных наук .,№1.,(222б)., шілде-тамыз.,Алматы., РИО ВАК РК., 1999
38. Ким В.А., Ким Г.В., «Конституционный строй РК».,Алматы.,1998
39. Аюпова З.К., Сабикенов С.С., «Концепция правового государства»., Алматы., 1997
40. Хропанюк В.Н., «Теория государства и права» М., 1996
41. Джунусова.Ж.Х. Республика Казахстан. Президент. Институты демократии. А,. «Жеті Жарғы» 1996
42. Аюпова З.К., «Особенности построения демократического государства» //Мысль.,№4., 1999
43. Қасымбек.А.О. «Қазақстан Республикасы - өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады». Сапарғалиев.Ғ.С. «Егеменді, құқықтық, кәсіпқой және зайырлы мемлекет дамуының өзекті мәселелері» А,.Қаз МЗА. 2001
44. Энциклопедический юридический словарь. М., Инфра. 1999
45. Благон Иозеф., «Форма правления и права человека в буржуазных государствах» М.,1985
46. Мусин.Қ. «Қазақстандағы саяси партияларды институттаудың негізгі сатылары». // Заң, № 8, 2003
47. Основы государства и права / Под ред. С.А.Комаров., М., 1998
48. Қазақстан Республикасының «Перзиденті туралы» конституциялық заңы 26 желтоқсан 1995 ж.
49. Байтин М.И. «Государство и политическая власть» Саратов.,1972
50. Әлдибеков.Ж. Конституциямыздың құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы ролі. // Заң № 8, 2003
51. Черноголовкин.Н.В. «Сущность, типы и форма государства» М,. 1968
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық талдау ... ...7
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттің құрылым
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 16
1.3 Саяси
режим ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына
талдау ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасы - Президенттік
республика ... ... ... ... ... ... . ... ... ...30
2.2 Қазақстан Республикасы – унитарлық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Қазақстан Республикасы – демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67
Кіріспе
Мемлекет және құқық теориясының күрделі институттарының бірі болып
табылатын мемлекет нысаны бойынша әлі де болса зерттеуді талап ететін
мәселелер жеткілікті. Қазіргі тәуелсіз мемлекетіміздің мемлекеттік нысанына
талдау жасай отырып, онда кездесетін кейбір шешуді талап ететін мәселелерді
қарастырып, оларға өз тарапынан баға беру осы еңбектің басты мақсаты болып
табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің мемлекеттік нысаны
түбірімен өзгеріске ұшырады. Ендігі жерде сол өзгеріске ұшырап, жаңаша
сипатқа ие болған мемлекеттік нысанды жан-жақты жетілдіру уақыт талабы
болып отыр. Мемлекет нысаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан, бірақ
олардың барлығы оның үш элементтен тұратын мемлекеттегі саяси билік
екендігін мойындайды. Мемлекет нысанының элементтері ретінде басқару
нысаны, құрылым нысаны және саяси режим танылады.
Жұмыста мемлекет нысанының әр элементіне талдау жасау арқылы олардың
өздеріне ғана тән ерекшеліктерге мән беріліп және бір-бірінен
айырмашылықтарына талдау жасалады. Мемлекет нысаны жайлы әр кезеңдегі
авторлардың ой-пікірлері әртүрлі және ол олар өмір сүрген кезеңмен
байланыстырылады.
Жұмыстың өзектілігіне осы уақытқа дейін кеңестік кезеңде жазылған
жұмыстардан өзге Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына қатысты
ғылыми еңбектер некен-саяқ болуына байланысты бұл жұмыстың негізінен
қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанын жан-жақты
талқылауға арналғандығын атап өтуге болады. Ең алдымен мемлекеттің басқару
нысаны бойынша Қазақстандағы президенттік басқару нысанының қалыптасу
тарихына тоқталғаннан кейін, оның Қазақстандық моделінің өзіндік
ерекшеліктеріне талдау жасалады. Мемлекеттің құрылым нысанына байланысты
әртүрлі мемлекеттердің құрылым нысанына саралау жүргізілген соң, Қазақстан
Республикасының унитарлық мемлекет ретіндегі өзіне тән ерекшеліктеріне
талдау жасалды. Ең алдымен назар аударатын мәселе Қазақстанның көпұлтты
құрамына байланысты ондағы саны басым ұлттардың өз алдына мемлекет құру
идеяларына тосқауыл қою, яғни олардың біртұтас мемлекет ішінен жаңа
мемлекет құруға ұмтылыс жасауына, соған байланысты ұлтаралық қақтығыстардың
болуына жол бермеу мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Ал
саяси режимге байланысты ондағы кездесетін көптеген мәселелерге саралау
жүргізілгеннен кейін, кейбір олқылықтардың орнын толтыру жолдары
қарастырылады. Құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы азаматтардың орнына
тоқтала келіп, қоғамдағы адамдардың құқықтық санасын жетілдіру мәселелері
қарастырылады. Сонымен қатар азаматтық қоғам құру үшін оның элементтерін
жетілдіру мәселелері талқыланады. Жұмыста Қазақстандағы партиялардың даму
тарихына қысқаша талдау жасалып, олардың қазіргі кезеңдегі құқықтық
мәртебесіне саралау
жүргізіледі. Әлеуметтік мәселелерге қатысты халықты әлеуметтік қорғау,
халықтың мемлекет тарапынан көмекке зәру топтарына қатысты мәселелер
көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты жұмыстың аталған өзектілігімен тығыз байланыста,
яғни, оның мәні - дәл қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік нысанын жан-жақты талқылап, өз бағасын беру және осы қалыптасу
үстіндегі мемлекеттік нысан институтының даму жолдарын қарастыру болып
табылады.
Жұмыстың бірінші бөлімде жалпылама түрде мемлекет нысанына осыған
дейін берілген түсініктемелерге талдау жасалады және автор тарапынан
қорытынды жасалады. Мемлекет нысанының элементтерінің бір-біріне
қатыстылығына тоқталып, олардың даму ерекшеліктеріне талдау жүргізіледі.
Екінші бөлімде Қазақстандық президенттік басқару институтының қалыптасу
және даму тарихына қысқаша тоқталғаннан соң, онда кездесетін мәселелерге
талдау жасалады. Олардың қатарына президентке қатысты импичмент институтына
ерекше назар аударылады. Унитаризмнің Қазақстандық моделінің даму тарихына
зерделеу жүргізе отырып, оның қазіргі Қазақстан үшін маңыздылығына
тоқталады. Ал саяси режим бойынша келесі мәселер көтеріліп, оларды шешу
жолдары қарастырылады. Автор осы жұмыс барысында келесідей мәселелер
көтереді:
- халықтың құқықтық санасын көтеру арқылы жергілікті жерлердегі өзін-
өзі басқару институттарын жетілдіру;
- мемлекеттегі экологиялық жағдайды жақсарту бағдарламаларын іске
асыру арқылы мемлекеттегі халық денсаулығы мен өмір сүру жағдайын
жоғарылату;
- халыққа демократияның мәнін жете түсіндіру арқылы өзге мемлекеттерден
келетін теріс пиғылды ұйымдар жұмысына тосқауыл қою;
- азаматтық қоғам құрудағы саяси партиялардың алатын орнына тоқталып,
қазіргі кезеңдегі олардың заң шығару билігіне тигізер ықпалын жоғарылату;
- халықтың әлеуметтік жағдайын жоғарылату арқылы демографиялық ахуалды
жақсарту.
Аталған мәселелерді негізге ала отырып, олардың мазмұнын ашу үшін
жұмыста кеңестік дәуірдегі, қазіргі кезеңдегі және шет елдік әдебиеттер
және баспасөз беттерінде жарияланған материалдар пайдаланылды.
Жұмыс құрылымдық жағынан кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
глоссарийден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару нысаны
Мемлекет нысаны саяси ұйым ретінде, билік жүйесі ретінде, қоғамды тесіп
өтіп, әртүрлі құрылу мүмкін. Адамдар оның пайда болу кезінен бастап
мемлекетті қалай жақсылап құру туралы ойланып, осы күнге дейін іздеп
келе жатқаны белгілі. Себебі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда оның өмірі
және тұрмыс жағдайы соған байланысты. Төңкеріс, азамат соғысы сияқты
құбылыстар адамдардың мемлекеттің құрылысын және қоғамды өзгертуге
бағытталған үміттермен тікелей байланысты.
Көне дәуірден бастап мемлекет құрылысы, оның құрылымы мемлекет нысанында
көрсетілген. Айта кететініміз,философияда және сол кезеңдердегі
юриспруденцияда нысан категориясына үлкен маңыздылық берілген. Рим
заңгерлері нысан затқа тұрмыс береді деген болатын.
Философияның нысан категориясына үш негізгі мағынасы бар.
-бір нәрсенің әртүрлілігі ретінде (пролетариат диктатурасының
нысандары);
-бір нәрсенің сырттан көрінісі, көріну ретінде (сыртқы нысан);
-Бір нәрсенің ішкі ұйымы, құрылым жолы ретінде (ішкі нысан)
Мемлекеттің нысаны туралы әңгіме болса, ойға келетіні құрылым жолы.
Дегенмен, мұнда көңіл аударатын жалпы философиялық сипаттағы бір жағдай
бар. Нақтылы соны, яғни нысанды сырттан көріну жолы ретінде есептемесек
(сыртқы нысанды), нысаннан кейін әр уақытта біртұтас құбылыс тұрады.
(мұнда айтылған құбылыс бір қатынастағы нысан ретінде көрінеді, басқа да
мазмұн ретінде). Мемлекет нысанында ешқандай тұтас құбылыс жоқ.
Мемлекеттің нысаны ретінде көріну деген, негізінен алсақ, тек негізгі
параметрлердің жиынтығы,көзқарастар, яғни баяғыдан бері мемлекетті
сипаттауға маңызды ретінде көрсетіледі: соған байланысты мемлекет толық
сипатталуы мүмкін.
Айтылған тезистің дәлелі сол, мемлекет нысанына қатысты оның түрлерін
бөліп көрсете алмайды, себебі, олай айтатын болсақ, әңгімені тұтас
құрылымдарға қатысты бұруымыз керек. Шын мәнінде,егер әдебиетке көңіл
аударсақ, байқауға болатыны сол,онда әңгіме басқару нысанының түрлері,
мемлекеттік құрылым түрлерінің нысандары, саяси режимнің түрлері туралы
болады, бірақ мемлекеттің нысанының түрлері әр уақытта айтылмайды.
Соған байланысты басқару нысанын, мемлекет құрылым нысандарын және саяси
режимді мемлекет нысандарының элементтер деп атауға негіз жоқ. Себебі,
элемент-бұл әр уақытта біртұтастық-тың бөлігі (функционалды біреу).
Айтылған құбылыстар оның негізі болса да,мемлекет сияқты күрделі жүйенің
әртүрлі сипаттарының біріне жатады. Мемлекет теориясында кездейсоқ емес
көзқарас бар, онда саяси режим мемлекет нысанының сыртына шығарылады. Көңіл
аударсаңыз шындыққа жақын сияқты.
Мемлекет нысаны жоғарыда айтылғандай, мемлекеттанудың жеткілікті түрдегі
көне категориясы, олар бұрынғы оқымыстыларды қанағаттандырған. Дегенмен,
содан бері ғылым тұтасымен және оның зерттеу әдістемелерінің жүйесі өте
жоғары даму шегіне ұмтылуда. Мемлекетті сипаттауда және зерттеуде жаңа
білімдер жүйесін күрделі жүйе ретінде пайдалану керек.[1,Б162]
Заң ғылымында мемлекет нысанының түсінігіне және мемлекет нысанын
топтастыруға байланысты әр түрлі көзқарастар бар. Бір авторлар мемлекет
нысаны ретінде мемлекеттегі саяси биліктің ұйымдастырылуын үш элементпен,
яғни басқару нысанымен мемлекеттің құрылу нысанымен және саяси режиммен
біріктіре қарастырады. Мұнда, мемлекетік органдардың өзара және тұрғын
халықпен арақатынасы ретінде сипатталатын басқару нысаны ретіндегі
мемлекеттің жоғарғы билігін ұйымдастыру түсіндіріледі. Мемлекеттің құрылым
нысаны мемлекеттік аппараттың әкімшілік-аумақтық бірлігі және мемлекеттің
аумақтық бөліністері мен олардың органдарының мемлекеттің өзімен
арақатынасы ретінде қарастырылады. Саяси режим мемлекеттегі саяси
бостандықпен жариялылық немесе үстем таптың билігін жүзеге асыру әдістері
мен тәсілдерінің жиынтығы ретінде сипатталады.
Кейбір авторлар мемлекет нысанын кең және тар мағынасында
түсіндіреді. Мұнда тар мағынасында мемлекет нысаны басқару нысаны ретінде
түсіндіріледі. Ал, кең мағынасында басқару нысанын және мемлекеттік құрылым
нысанын қамтиды. Мұнда саяси режим мемлекеттің мәнін сипаттайтын құбылыс
ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиетіндегі келесі бір көзқарас бойынша, мемлекет нысаны ішкі
және сыртқы болып екіге бөлінеді. Мұнда, егер социалистік мемлекетке
қатысты алатын болсақ, ішкі нысаны ретінде социалистік демократия
түсіндіріледі. Ал, сыртқы нысаны ретінде саяси биліктің нақты
ұйымдастырылуы қарастырылады. Мемлекет кез келген обьекті сияқты
динамикалық (қозғалмалы) функционалдық және статикалық (қозғалмайтын)
ұйымдастырылған жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, мемлекет нысанын
динамикалық негізде саяси режим ретінде ал, статикалық негізде басқару
нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны ретінде түсіндіруге болады. Мемлекет
нысанын топтастыру барысында оның үш элементтік түсінігі қарастырылады.
Жалпы алғанда, кез-келген болмыстың нысаны элементтердің бірлігі немесе
жиынтығы бола алмайды. Элементтердің жиынтығы обьектінің мазмұнын құрайды
ал, нысан мазмұнның құрылымы, оның элементтерінің өзара байланысының әдісі
болып табылады. Осылайша мемлекет нысанының үш элементтен тұратын түсінігі
оның мазмұнына сәйкес келеді. Сондықтан, мемлекет нысаны ретінде аталған
элементтердің өзара байланысын түсінген жөн болар еді. [2,Б52]
Сонымен қатар, мемлекет нысанының үш элементтен тұратын түсінігіне
басқару нысаны, саяси режим және мемлекеттің құрылым нысанымен қатар,
кейінгілерімен бір деңгейдегі элемент ретінде кіргізіледі. Бірақ, саяси
режим басқа элементтерге қатысты айқындаушы фактор рөлін атқарады. Тәжірибе
жүзінде саяси режим тек нақты басқару нысаны мен мемлекеттің құрылым
нысанында іс-жүзіне асады, олардан тыс өмір сүре алмайды.
Барлық кезде де саяси режим басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым
нысанына қатысты айқындаушы сипатқа ие болады. Сондықтан да кейбір авторлар
саяси режимді мемлекет нысанымен біріктіре қарастыруды ал, басқару нысаны
мен мемлекеттік құрылым нысанын саяси режимнің элементтері немесе құрамдас
бөліктері ретінде қарастыруды ұсынды. Сонымен қатар, саяси режимді
мемлекеттің саяси құрылысын негізгі көрсеткіші ретінде қарастыруды да
ұсынды. К.Маркстің ойы бойынша жариялылық дегеніміз мемлекет нысанына жақын
түсінік болып табылады. Бұл саяси режим түсінігін басқару нысанына және
мемлекеттік құрылым нысанына қарағанда кең мәнге ие екендігін көрсетеді.
Сондықтан, саяси режим мемлекет нысанының элементтері қатарына
жатқызылмайды, бұл жеке мемлекеттік түсінік. Сондықтан, саяси режимді
мемлекеттің жеке түсінігі ретінде ал, басқару нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысанын мемлекет нысаны ретінде қарастыру қажет. Кейінгі екі
түсінікте мемлекеттің ұйымдастырушылық статикалық құрылымын сипаттайды,
басқару нысаны мемлекет тетігінің тігінен бөлшектеу ал, мемлекеттік құрылым
нысаны көлденең бөлшектейді. Мемлекет тетігін тігінен бөлшектеген кезде
оның жекелеген қызмет түрін жүзеге асырушы органдарының жүйесі ажыратылады
: өкілдік органдар, атқарушы органдар және сот органдары. Көлденеңнен
бөлшектеген кезде сәйкес қызмет түрлерінің деңгейі ажыратылады: мемлекеттің
ұлттық-аумақтық немесе әкімшілік-аумақтық ұйымдастырылуын айқындайтын
орталық және әртүрлі төмен тұрған органдардың деңгейлері.
Басқару нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны мемлекет нысанының
дербес бөлшектері болып табылмайды және олардың басқа құрамда болуы мүмкін
емес.
Кейбір авторлар мемлекеттік құрылым нысанының белгілі бір шекте
мемлекеттің басқару нысанынан туындағандығын сондықтан, осы екі түсінік
мемлекет нысаны түсінігімен қамтылады. Бұл жерде, ең алдымен мемлекет
нысаны ретінде басқару нысанын түсіну қажет ал, мемлекеттің құрылым нысаны
мемлекет нысанын топтастыруға қажет нақтылаушы белгі ретінде қарастырылады.
Мемлекет және құқық теориясында нысан термині мемлекеттің құрылысын
айқындайтын арнайы ғылыми термин ретінде қолданылады. Философиялық жағынан
қараған кезде, мемлекет теориясының бұл мәселесі философиялық нысан
санатымен тоғысады. Сондықтан да, мемлекет нысанына қатысты мәселені шешуде
мазмұн нысанына сәйкес келетін мемлекет келбетін ескеру керек. Осылайша
статикалық жағынан алғанда мемлекетті мемлекет нысанын құрайтын органдар
жұйесі ретінде түсінуге болады. Сәйкесінше, осы жағдайда нысан құрылымды
айқындайды, яғни органдар арасындағы байланысты оларға өкілеттіктерді бөліп
беруді, олардың бағыныштылығын және т.б. көрсетеді. Мемлекет мазмұнының
элементтері ретінде қоғамның әлеуметтік құрылысының элементтерін, яғни
әртүрлі әлеуметтік топтарды қарастырамыз. Өйткені, байланыс тек мемлекеттік
органдар арасында емес сонымен қатар, олармен әлеуметтік құрылыс
элементтері арасында да орын алады. Мемлекеттіліктің элементтерінің жүйесі
мемлекеттің кез келген типі үшін өзгеріссіз қалады, мұнда нысанының
әрқилылығы элементтер арасындағы байланыс типін орнату арқылы жүзеге
асырады. Мемлекеттіліктің мұндай элементтері ретінде мемлекет басшысын
өкілетті огандардың жүйесін, атқару органдар арқылы жүйесін, тұрғылықты
халықты алуға болады.
Мемлекеттіліктің арасындағы байланыс әралуан, дегенмен оларды келесідей
үш топқа бөліп қарастыруға болады:
1) мемлекет тетігін тігінен бөлшектеу нәтижесінде пайда болған
органдар жүйесі арасындағы байланыс; мемлекет басшысымен,
өкілетті, атқарушы және сот органдарының; олардың өзара
өкілеттіктерді бөлуі, атқаратын қызметтерді бөліп алу және т.б..
2) мемлекет тетігін көлденеңінен бөлу нәтижесінде пайда болған
орталық және жергілікті әртүрлі деңгейдегі органдар арасындағы
байланыс; олардың арасындағы өкілеттіктерді бөліп алу,
әрекеттеріндегі бағыныштылық және т.б.
3) әртүрлі мемлекеттік органдар мен тұрғылықты халық арасындағы
байланыс; мемлекеттік органдарды құру тәртібі, халықтың
мемлекеттік органдарды құруға немесе олардың қызметін бақылауға
қатынасуы. Осындай байланыс түрлері арқылы кез келген
мемлекеттің нысанын айқындауға болады.
Көбінесе мемлекет нысаны (басқару нысанына байланысты кейінен
мемлекеттің тарихи типіне байланысты нақты белгілерімен толықтырылатын)
монархия және республикаға бөлінеді. Былайша топтастыру монархия мен
республика арасында үлкен айырмашылық болған кезеңдерде жасалған еді. Ол
кезде монархия жариялылыққа қарсылықты бейнеледі, ал республика мемлекет
нысанындағы жариялылықты сипаттады. Мемлекеттің монархиялық нысаны
мұрагерлікпен келген мемлекеттік егемендіктің бастауы және айқындаушысы
болып табылатын мемлекет басшысының болуымен сипатталды. Ал, республика
нысаны туралы түсінік халықтың егемендігін жүзеге асыру мүмкіндігімен
байланыстырылды.
Қазіргі кезде монархия мен республика нысандарын ажырату критерийлері
формальдік сипатқа ие болды, ол негізінен мемлекет басшысының билікке
келуімен байланыстырылады (мұрагерлік немесе сайлау қағидасы). Сондықтан
да, мемлекет нысанын топтастыру негізі ретінде мәнді белгілерді алу қажет,
нақтылап айтсақ, бастапқы кездегі монархия мен республиканы бір-бірінен
ажырататын белгілерді: мемлекеттік биліктің егемендігін табу қажет.
Осы көзқарасқа байланысты барлық мемлекеттердің нысандары екі негізгі
типке бөлінеді – автократия және поликратия. Былайша топтастырудың
тиімділігі сол осы терминдердің өзі мемлекеттіліктің құрылымдық типтеріне
мәні бойынша сәйкес келеді: грек тілінен аударғанда автократия - autos
(өзі) + kratos (билік), поликратия – сәйкесінше poly (көп) +kratos.
Автократия ретінде мемлекет билігінің егемендігінің айқындаушысы және
бастауы болып табылатын - мемлекет басшысының шектелмеген бақылаусыз толық
билік жүргізуін қамтитын мемлекет нысанын түсінуге болады. Мұндай
мемлекетте мемлекет басшысы жоғарғы заң шығарушы, атқарушы және сот билігін
өз қолына шоғырландырады. Халық мемлекеттік билік органдарын құруға
қатыспайды, ал егер қатыса қалса оның еркі ескерілмейді. Автократияны
сипаттайтын тағы бір белгі ретінде биліктің орталықтандырылуын аламыз,
мұндай жағдайда жергілікті органдар тек қана жоғарғы органдардың еркін
жүзеге асырушы сипатқа ие болады. Автократияға ертедегі шығыстық
деспотияларды, доминат кезеңіндегі Рим империясын, абсолюттік феодалдық
монархияны, фашистік режим кезеңіндегі Италия мен Германияны және т.б.
жатқызуға болады. Автократияларды ондағы мемлекет басшысының орнына келу
әдістеріне байланысты мұрагерлік автократияға (абсолюттік және шексіз
монархия), шексіз өкілеттілік берілетін тұлғаны сайлау арқылы туындайтын
заңды автократияға, билікті күштеу арқылы озбырлықпен бір адамның қолына
шоғырландыру негізінде пайда болатын (мысалы, франкистік Испания)
автократияға бөлуге болады.
Поликратия автократиядан ондағы мемлекеттік биліктің егемендігінің
бастауы тұрғылықты халық болуымен сипатталады. Мұнда, мемлекеттік
егемендіктің айқындаушысы бүкіл халықтың атынан сайлау арқылы белгілі
құқықтарға ие болатын сәйкес мемлекеттік органдар болып табылады.
Поликратиялардағы егемендіктің айқындаушысы заң шығару билігін, сонымен
қатар, атқару билігі және басқада мемлекет тетігі жүйесінің қызметін
қадағалауды жүзеге асыратын өкілетті органдар болып табылады.
Мемлекеттің қызметін айқындауды тұрғылықты халықтың қай бөлігінің өз
еркін білдіре алуына байланысты поликратия олигархия, аристократия және
демократия болып бөлінеді. Олигархияда мемлекетік егемендіктің бастауы
болып ең күшті жоғарғы тап өкілдері табылады, өйткені, ол мемлекеттік
органдарды құруға және мемлекеттің саясатын айқындауға қатысады.
Аристократияда мұндай мүмкіндіккке тұрғылықты халықтың барлық заңды түрде
тең құқылы, дәулетті мүшелері қатыса алады. Ал, қойылатын жоғары деңгейдегі
талаптар саяси өмірге қатысушы тұрғындардың шегін азайта түседі және
буржуазиялық поликратияға олигархиялық сипат береді. Көбінесе,
аристократия мен олигархияның арасындағы шек онша байқала бермейді, бірақ,
аристократия мен демократияның арасындағы шек мүліктік талаптарға
байланысты айқын болады. Автократия мен поликратия мемлекет нысанындағы
егемендіктің бір-біріне қарама-қайшы бастаулары болып табылады. Олармен
аралық, дуалистік мемлекет нысандары қатар жүреді. Олар екі бастау арқылы
сипатталады: тәуелсіз мемлекет басшысы – атқару билігінің басшысы және заң
шығару билігін жүзеге асырушы өкілетті орган. Көбінесе бұлар конституциялық
дуалистік монархиялар болып табылады. Мұнда монарх мемлекет басшысы және
атқарушы билік (сот билігі) басшысы ретінде мұрагерлік құқығы бойынша
егемендікке ие болады, ал, заң шығару қызметін жүзеге асырушы өкілетті
орган бастауы халық болып табылатын егемендіктің айқындаушысы болады.
Заң ғылымында мемлекет нысаны мемлекеттің болмысының, мәнінің және
мазмұнының сыртқы нысаны ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің мәні биліктің саяси ұйымдастырылуын айқындайды. Басқаша
айтқан кезде, мемлекет мәні оның қоғамды басқарудағы айрықша аппарат
екендігін көрсетеді. Мемлекет мәні бүл аталған болмыстың ішкі заңдылығы.
Мемлекеттің мазмұны бұл кез келген қоғамдық-экономикалық формациядағы
мемлекет мәнінің сипаттамасы болып табылады. Мемлекеттің мәні санаты
мемлекеттің типі түсінігіне сәйкес келеді. Өз мазмұнына сәйкес мемлекет құл
иеленушілік, феодалдық, капиталистік және социалистік болуы мүмкін, бірақ,
мемлекет мазмұны түсінігі мемлекеттің тарихы түсінігімен толығыменен сәйкес
болмайды. Олардың өзгешелігі екі түрлі жағдайда көрініс табады.
Біріншіден; мемлекет мазмұны таптық-үстемдік жағынан ғана емес сонымен
қатар экономикалық және идеологиялық негіздер арқылы сипатталады. Егер,
мемлекетті қоғамның экономикалық базисінің саяси қондырмасы ретінде
қарастырсақ, онда ол экономикалық мазмұнға ие болатын жүйе ретінде
қарастырылуы мүмкін. Басқаша алғанда, мемлекеттік билік өзінің мемлекеттің
идеологиялық мазмұны ретінде қарастырылатын қызметінің идеологиялық
негізіне ие болады.
Екіншіден; мемлекеттің белгілі тарихи типі шегінде оның таптық мазмұны
өзгереді. Мысалға, феодалдық мемлекеттің таптық мазмұны феодализмнің
дамуымен және феодалдық жүйенің ішінде капиталистік қоғамдық қатынастардың
туындауымен байланысты өзгеріске ұшырады.
Мемлекет нысанын қоғамның арнайы саяси ұйымы ретінде түсінуге болады.
Көбінесе, мемлекет нысаны ретінде үстем таптың саяси билігінің мазмұнын
ұйымдастыру тәсілдері түсіндіріледі. Мемлекет нысаны жоғарғы егеменді
биліктің ұйымдастырылу тәсілдерімен, оның басқа органдарымен, тұрғылықты
халықпен арақатынастарымен мемлекеттегі саяси билікті жүзеге асыру
әдістерімен сипатталады.
Монтескье мемлекет нысандарын республикаға, монархияға, деспотияға,
аристократияға бөлді. Ол мемлекет нысаны оның аумағына мемлекеттегі ауа-
райына және басқа да географиялық ортаның қасиеттеріне тәуелді деп санады.
Монтескье идеал ретінде ағылшындық конституциялық монархияны мысалға
келтірді. Оның ойынша онда дұрыс басқарудың барлық қағидалары
біріктірілген.
Руссо мемлекеттегі жоғарғы билік оны жүзеге асыруды жеке тұлғалар мен
органдарға беретін тек халыққа тиесілі болуға керек деп санады. Ол саяси
нысанды атқару билігін халықтың кімге беруіне байланысты бір-бірінен
ажыратты: егер бір адамға берілсе монархия болады, ал азғантай адамға
берілсе - аристократия, егер жалпы халық жүзеге асырса - демократия
болады. [3,Б40]
Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):
- Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының
ерекшелігіне байланысты монархиялық, республикалық болып бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысаны – мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың
жолдары мен әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне
байланысты демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік)
режимдерге бөлінеді.
-Басқару нысаны мемлекеттік үкіметтің жоғары ұйымдары, олардың
арасындағы компетенциясының бөлінуі мен олардың арасындағы құрылу тәртібі
де кіреді. Басқарудың мемлекеттік формасы төмендегідей мынадай нәрселерді
анықтауға мүмкіндік береді:
- мемлекеттің жоғары ұйымдарының жасалуымен құрылу жолдары;
- жоғары және басқа ұйымдар арасындағы ара-қатынастарын қандай принцип
негізінде жатыр;
- мемлекеттің жоғары үкімет пен жергілікті ел арасындағы ара-қатынас
қалай құрылды;
- қандай шамада мемлекеттің жоғарғы ұйымы азаматтарын қаншалықты
бостандық пен құқықтарын қамтамасыз ете алады.
Мемлекеттің басқару нысаны көрсетілген белгілері бойынша: монархиялық
және республикалық (алқалы, таңдалған). Монархия – басқарудың мынадай
формасы, мемлекеттік жоғары үкімет жекеше дамиды және мұра болып ауысады.
Монархиялық басқарудың басты белгілері:
- мемлекеттің жекелеген басшысының болуы, өзінің билігімен өмірлік
болуы (хан, король, император);
- мемлекет өкілдігі монархта өз еркі бойынша билікті жүргізе алды;
- монарх заң алдында жауап бермейді.
Монархия құл иелену қоғамы кезінде пайда болған. Феодализм кезінде
мемлекетті басқарудың негізгі нысаны болған мемлекетті билеудегі
монархиялық форманың басты сипаттамасына тоқталайық. Монархия Шығыс
мемлекеттерінде қоғамдық өмірде, патриархалды тұрмыста маңызды рөл атқарды.
Құл иеленушілік мұнда, конпентивті немесе жанұялық сипатта болды, тек қана
мемлекетте құлдар ғана толықтай монархтар қолында болған. Ежелгі Шығыста
(Египетте, Вавилонда, Қытайда, Үндістанда) мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды шығыс деспотия деп атайды.
Ежелгі Римдік монархия империялық формада болған (1-3ғ.) Рим
империясының эпохасы екі кезеңге бөлінеді: принципат және доминат кезеңі.
Ежелгі феодалды (орта ғасырдағы) монархия орталық өкіметке ешқандай
қатысы жоқ, өз территориясында жоғары үкіметсіз билік жүргізе алады.
Абсолютті монархия – мұнда өкімет түрінде жоғары үкімет түрінде жоғары
үкімет билігі бір ғана адамға: патшаға, корольға, импероторға бағынатын
болған. Орта ғасыр монархия уақыты тек қана шаруалар соғысы емес, сонымен
қатар, ғылымның дамуымен, техника, өнер, адам баласының ілгерілеу кезеңі
болып табылады. Сол кезде Данте, Алигерьи, Джорджане, Леонардо Да Винчи,
Колумб, Шекспир т.б. адамдықтың мәдени тұлғалары өмір сүрген.
Конституциялық монархия – монархтың билігі шектелген билік тек қана
Парламент бекіткен. Конституция заңына бағынады. Монарх бұл конституцияны
өзгерте алмайды. [4,Б14]
Республика – бұл үкімет түрі, мұнда жоғары үкімет сайлау органдары
арқылы белгілі бір шектелген уақытқа сайланады. Республикалық форманың
ортақ белгілері:
- мемлекет басшысы және басқа да жоғары үкіметтің мемлекеттік билігіне
сайланған;
- мемлекеттік билік халық еркімен орындалады.
Республикалық үкімет формасы Афина мемлекетінде орын алған. Афина
демократиялық республикасы (5-4 ғ, б.э.б.) мемлекеттік ұйымдар жүйесі
халықтық жиналыстарымен, соттар мен саяси ұйымдардан жоғарғы соттан тұрады.
Афин мемлекетін Геродоттық, Помбияның, Сократтың, Платонның, Демокриттің,
Аристотельдің тарихи еңбектерінен білеміз.
Спартаны аристократиялық республика (5-4 ғ, б.э.б.) Афинамен
салыстырғанда, өзінің маңайында негізінен аристократиялық бөлігіне жинаған.
Спарта өте күшті әскерленген, сол арқылы қол астында көптеген құлдары
болған. Заң жағынан билікті ақсақалдар кеңесі басқарған (Герусия) билеген.
Герусия 2 царьдан кеңестің 28 мүшесінен тұрған аристократтардың сайлауымен
әмірлік сайланған.
Республикалық қалалар мұндай мемлекеттік үкіметтер орта ғасырларда
феодалды монархтарға байланысты пайда болған. Осындай республикалық
қалаларға мысал бола алатындар Флоренция, Венеция, Тенуя-Италияда, Новгород
және Псков қалалары болған. Мұндай қалаларда маңызды ерекшелік,
азаматтардың бостандығы, саудалық қарым-қатынастағы еркіндік. [5,Б51]
Парламенттік Республика – мұндағы жоғарғы рөл мемлекеттік өмірді
ұйымдастыру парламенттің қолында. Мұндай республикада үкімет парламент
жолында депутаттарда парламент сайлауымен дауыс жағынан басымдары, үкімет
басында болады. Премьер-министр басқарады. Оны президент басқарады.
Президенттік Республика – қазіргі замандағы мемлекеттік үкімет формасы
болып саналады. Классикалық президентті республикаға Америка Құрама
Штаттары мысал бола алады. АҚШ Президенті коллегия арқылы жергілікті
елдердің сайлауымен тағайындалады. Ресейде осы сайлау 1991 жылда бекітілді.
Социалистік Республика – бұл ерекше мемлекеттік үкіметтің нысаны
Советтік заңгерлер келесі негізгі социалистік республиканың ерекшеліктерін
атап көрсетті;
1) Бастаушы рөлдер үкімет ұйымдарында олар мемлекеттілік үкімет
аппаратының негізін құрайды.
2) Социалистік республика халықтық-шаруашылық, саяси және мәдени
өмірінде қамтамасыз етеді
3) Социалистік Республикада – жоғарғы және жергілікті органдар
біріккен, ұйымдасқан билік жүйесінде болған.
Мемлекеттік социалистік формасы үш түрге бөлінеді: париждік коммуна,
советтік республика және халықтық-демократиялық республика болады.
Мемлекеттік басқарудың нысандарына – мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады – монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- басқаруының уақыты шексіз болады;
- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, кәзіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауд Арабиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық)
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз, жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі
үстемдік құрған басқару нысаны болады. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде
сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен – мемлекеттік, қоғамдық іс) – басқару нысаны,
мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал, оның билігі
сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
- өкіметтің сайлануы;
- белгілі уақытқа ғана сайлау;
- сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Туркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент – парламентті таратпайды. Дегенмен,
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе, ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу). [6,Б74]
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не Парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
огандарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті огандардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сипатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдына және
парламенттің алдына. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептелінеді. Ол
үкіметтің басшысын және министірлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
1.2 Мемлекеттің құрылым нысаны
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің
ішкі құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлу жолы, мемлекеттік
барлық органдарының белгілі қарым-қатынастарын, оны құрайтын органдардың
бөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.
Осы түсінігімізге байланысты орталық өкіметтің жергілікті жердегі
билікпен арақатынасы анықталады.
Мемлекеттік құрылым нысандары:
1) Унитарлық – қарапайым біртұтас мемлекет, әкімшілік-аумақтық
бөліктерінің мемлекеттік тәуелсіздік белгілері жоқ, олардың
біртұтас жоғарғы органдары және біртұтас заңдары бар, мысалыға
Польшаны, Венгрияны, Болгарияны, Италияны айтуға болады.
Отралықтанған унитарлық мемлекетге – Швецияны, Данияны, ал
орталықтанбаған унитарлық мемлекеттерге – Испания, Франция
жатады, ондағы өте үлкен аумақтар кеңейтілген автономиямен
пайдаланады, орталықтың рұқсат берген құқықтары негізінде өз
мәселелерін ешқандай тәуелсіз шеше алады.
2) Федеративтік – күрделі одақтық мемлекет, бөліктері мемлекеттік
құрылымдар және белгілі мөлшердегі мемлекеттік тәуелсіздікті,
басқа да мемлекеттік белгілерді иемденген. Онда жоғарғы
феодалдық органдармен қатар федералдық заңдар негізінде,
субьектілерінің де жоғарғы мемлекеттік органдары бар. Мысалы
Германияда, Үндістанда, Канадада және Федерациялардың аумақтық
принципімен құрылатын мүмкіндігі бар (АҚШ), не ұлттық-аумақтық
принциппен (Ресей). Федерациялар орталықпен субьектілердің
функцияларының бөлу принципінің негізінде құрылады,
конституциядағы көрсетілгендей және федерация субьектілерінің
келісімінсіз өзгертілмейді. Сонымен қатар, субьектілердің кейбір
құзыреті, тек федерация органдарының құзыретіне, басқасы –
федерация субьектілеріне, үшіншісі – одақ пен оның мүшелерінің
біріккен құзыретіне жатады.
3) Конфедерация – саяси, экономикалық және әскери мақсаттарға жету
мақсатында құрылған мемлекеттердің уақытша одағы.
Конфедерацияның одақтық органдары құрылуы мүмкін, бірақ олар, не
үшін біріккендері туралы мәселелерді реттеумен шұғылданады.
Қазіргі кезде, қауымдастырылған мемлекеттік бірігудің жаңа нысаны пайда
болды, оларды – тәуелсіз мемлекеттер достығы деп атайды. Мысалға кәзіргі
әрекеттегі ТМД-мемлекеттерін айтуға болады. Ол құрылымның Конфедерацияға
қарағанда түсініксіз жағдайлары көптеу.
Сонымен бірге, жоғарыдағы айтылған мемлекеттер нысандары сияқты тарихта
басқа да арнайыланған мемлекеттер нысандары болған – империялар,
протектараттар және басқалар.
Мысалы, империя – дегеніміздің түсінігіне мемлекеттік құрылымдар
жатады, олардың негізгі айырмашылығына – аумағынан жағынан кеңдігі, бір
орталықтағы мықты өкімет билігі, орталықтың шет аумақтармен қарым-қатынасы,
тұрғындарының әртүрлі этникалық және мәдени құрамы. Мысалы, империялар
(Рим, Британия, Ресей) әртүрлі кезеңдерде пайда болды.
Протекторат - мықты мемлекеттің халі нашарлау мемлекетке көрсеткен
формальді көмегі, әдеттегідей, ондай мемлекеттер тәуелсіздігін жоғалтады
және жерлері жауланып алынуы мүмкін.
Мемлекеттік құрылыс нысанын қарауға кірісе отырып, ең алдымен, оның
мемлекет нысанынан тағы бір компоненті болып табылатындығын айта кетейік.
Осы ұғымды пайдаға асырудың мәнісі, осы мемлекеттің ішкі құрылымын ондағы
ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-мемлекеттік құрылулар мен әкімшілік-аумақтық
бірліктің болуы тұрғысынан ашатындығы болып отыр, орталық мемлекеттік билік
пен жаңа ғана аталып кеткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерінің
биліктері арасындағы қатынасты көрсетеді. Егер, бастапқы критерийі етіп
мемлекеттік құрылыс нысанын алатын болсақ, онда барлық мемлекеттер
унитарлық және федеративтік болып бөлінеді. Олардың нақтылы құрылымдарына,
мемлекеттік жүйенің түрлі қабаттарының арасындағы құзыреттерінің бөлінуіне,
билікті жүзеге асыратын ұйымдық-құқықтық институттарға, сондай-ақ халықты
басқару ісіне тартудың нысандары мен әдістеріне келер болсақ, оладың
арасындағы айырмашылық айтарлықтай. Мемлекеттер бұл элемент бойынша
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік болып бөлінеді. Унитарлық
(unitas – бірлік, біртұтас деген латын тілінен шыққан) мемлекет бұл
біртұтас, өзінің құрамында автономды мемлекеттік құрымдар жоқ, өз алдына
дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық бөліністерден тұратын мемлекеттер. Осыған
орай, жоғары билік органдары, басқару және сот бүкіл ел үшін біртұтас болып
табылады. Бұл бүкіл елге қызмет көрсететін және жалпы мемлекеттік
органдармен басқарылатын армияға қатысты.
Унитарлық мемлекетте бір конституция, бір құқықтық жүйе, бір азаматтық
болады. Әкімшілік-аумақтық бөліністердің өкілдік, атқару және сот органдары
унитарлық мемлекеттің жоғары органдарына бағынады. Олар унитарлық мемлекет
айналысатын сыртқы қатынастарға қатыспайды. Олар унитарлық мемлекеттің
жоғарғы билік органдарының нұсқауларын орындайды, оның актілерін іс-жүзіне
асырады, ел үшін біртұтас болып табылатын қаржы, салық, несие-ақша, кеден
саясатын басшылыққа алады. Ауқымды аймақты алып жатқан және қайта-қайта
бытыраққылыққа ұшыраған көптеген бөліктерден тұратын, басқыншылық соғыстың
нәтижесінде пайда болған ірі мемлекеттердің өзі унитаризм шеңберіне келіп
кірген. Содан кейін ғана көптеген елдердің мемлекеттік құрылысында
федерализмді пайдалану практикасы дами бастады.
Унитаризм қазір де әлемдік аренада кең тараған. Унитарлық мемлекеттер
қатарына Франция, Жапония, Финляндия, Түркия, Венгрия, Украина, Белорусь,
Қазақстан, Қырғызстан және басқалары жатады. Қазақстан Республикасының жері
тұтас ол бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды деген Конституцияның
кіріспесінде жазылған. Сонымен, тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік-
жергілікті аудандарға бөлінді. [7,Б]
Федеративтік (foederare – одақпен нығайту деген латын сөзінен шыққан)
мемлекеттер. Бұл құрамына екі, үш және одан да көп мемлекеттер немесе
бірқатар дербестік дәрежесі бар мемлекет құрылымдар кіретін одақтас
мемлекеттер.
Мемлекеттердің немесе мемлекеттік құрылымдардың федерацияға бірігуі
олардың шексіз құқығының кейбіреуінен айырылуына әкеліп соғады, ол құқықтар
федерацияға көшеді. Федерацияның өзіне тән ерекшелігі, онда тек қана жоғары
жалпыфеодалдық органдар (мемлекет басшысы, парламент, үкімет, жоғарғы сот,
министірліктер, ведомстволар) ғана жұмыс істеп қоймайды, сондай-ақ одақтық
армия құрылады, одақтық азаматтылық белгіленеді, олар болмаса федерация да
болмайтын басқа да институттар жұмыс істейді. Басқа сөзбен айтқанда,
федерациядағы көптеген мемлекеттік мекемелердің, сондай-ақ саяси-құқықтық
институттардың екі деңгейлі немесе екі қабатты құрылымы бар. Федерация
мүшелерінің құқықтарына қосымша кепілдікті қамтамасыз ету үшін, әдетте
федералдық парламентте олардың өкімдерін палаталар болады. Кейде федералдық
органдардың жанынан олардың арасындағы байланысты реттеп және қолдап отыру
үшін федерация мүшелерінің тұрақты өкімдіктері құрылады. Федерацияның оның
мүшелеріне ықпал етуінің нысандары жеткілікті. Оған федералдық конституция
мен федералдық заңға федерация мүшелерінің конституциясы мен заңдарының
сәйкес келу принципі, кадрлық-ұйымдастырушылық, бақылау-басқару, бюджет-
қаржы, ақша-несие және басқа да тетіктер жатады. Құрама мемлекет бірнеше
зиялы мемлекеттер – күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін
біріктіреді.
Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және
әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субьектілері ішкі істерін
ерікті өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-
сыртқы билік болады. Федеративтік Республика Халықаралық құқықтық алдында
тек бір мемлекет болуға тиіс. Бірақ, тәжірибеде кейбір федерацияның
субьектілері өздері халықаралық қатынастарға шығуға құқығы бар еді. Мысалы,
СССР (Украина мен Белорусия ООН мүшесі) Югославия, АҚШ, Канада көбіне
олардың тәуелсіздігі формальды түрінде қалғаны мәлім. Федерацияда
Конституция, азаматтық заңдар, сот және қаржы жүйесі бәрі екіге бөлінеді.
Федерацияның екі түрі бар; ұлттық құрама және жергілікті құрама. 1-ші СССР,
Югославия, Үндістан, ал 2-ші АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады.
Сондай-ақ, мемлекеттік құрылыстың ұлттық-мемлекеттік федерациялық
белгілерін қатар алып жүрген аралық нысаны туралы да айта кеткен жөн
болады. Мұндай нысанның айқын мысалы; қазіргі Ресей Федерациясы. 1993 жылғы
Конституция Ресей Федерациясы тек құқылы субьектісі қатарында тек
республикаларды, автономиялы облыстар мен автономияны округтарды ғана емес,
сондай-ақ облыстарды және федералдық маңызы бар қалаларды да атайды.
Аталған субьектілердің алғашқы – бұл ұлттық мемлекеттер мен ұлттық –
мемлекеттік құрылымдар деңгейіне жеткізеді.
Бірнеше мемлекеттің құрылыс нысаны конфедерация (confoederatio – одақ,
қоғамдастық, бірлестік деген латын сөзінен шыққан) болып табылады. Ол
белгілі бір мақсаттар үшін (әскери, экономикалық, дипломатиялық, этникалық
және т.б.) құрылған мемлекеттер одағы. Алайда, конституцияда біріге отырып,
мемлекеттер оның мүшелері ішкі және сыртқы істерді толық дербес және
тәуелсіз мемлекеттер болып қалады, өзінің екендігін жоймайды.
Конфедерация – белгілі бір қажеттілікті қамтамасыз ету үшін мемлекеттік
құрылымның белгілі бір уақытта жүзеге асырылатын заңды одағы. Конфедерация
федеративті мемлекеттерге қарағанда келесідей белгілермен ерекшелінеді;
1) Конфедерацияда, федерацияға тән ортақ заң шығару, атқару, сот
органдары болғанды. Конфедерация органдары мемлекеттердің
өкімдерінен тұрады және экономика, қорғанысқа қатысты әріптестік
мәселелерімен айналысады;
2) Конфедерацияда құрылымдардың біртұтас әскери, салық жүйесі және
біртұтас мемлекетің бюджеті болмайды. Бірақ, бұл мәселелер
конфедерацияға мүшелерінің келісімімен үйретілуі мүмкін. Мысалы:
халық конфедерацияның бюджет құрылуы мүмкін;
3) Конфедерацияда бюджет мүше мемлекеттің азаматтардың азаматтығы
сақталып қалады, бірақ бір мемлекеттен екінші мемлекетке өту
жеңілдетілуі мүмкін;
4) Конфедерация мемлекетті органдары біртұтас ақша бірлігіне,
кедендік ережелерге, сондай-ақ біртұтас мемлекетаралық несие
саясатын келісім арқылы қол жеткізуі мүмкін. Конфедерация
белгілі бір уақытқа ғана құрылады. [8,Б]
Мемлекеттiң құрылымына қоғамның ұлттық құралы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерiн тигiзедi. Ресей, Үндiстан,
Америка, Мексика мемлекеттерi көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттiк құрылымдары— федерация. Ал Жапония, Германия, Польша
бiр ұлттық мемлекеттер, бiрақ бiреулерi тұтас мемлекет, екiншiлерi, мысалы,
Германия— федерация. Бұл жағдайды анықтау үшiн Германияның мемлекеттiк
процесiн және тарихын жақсы бiлу керек. ХІХ ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшiн күресi Пруссияның жеңiсiмен аяқталды. Бiрақ феодализм
кезеңiнен Германияның капитализiмге көшкенiмен, буржуазиялық мемлекеттiң
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазiр де немiстер бiрнеше тәуелдi
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия— олар федерацияға жатады [9,
15б.].
Қазақстан жерiнде көне дәуiрден қазақтың арғы атасы— түрiктер, бергi
атасы— қыпшақтар өмiр сүрген. ХV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзiнiң
тәуелсiз мемлекетi болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы ХХ
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазiргi Конституциясы
бiртұтас, бөлiнбейтiн мемлекет болып жарияланды.
3. Саяси режим
Саяси режим – саяси өкіметті іске асыруға арналған құралдардың,
жолдардың және әдістер жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекеттің негізіндегі
болатын әртүрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекетттік
құрылым нысанына және мемлекеттік басқару нысанына тікелей ықпал жасайды.
Саяси режим – саяси режимнің динамикалық (қыймылдағы), функционалдық
(қызметтік) сипаты. Саяси режим және саяси жүйе бір-бірімен тығыз
байланыстағы санаттар. Егер біріншісі, қоғамның саяси өміріндегі
қатынасатын кешенді институттарды көрсетсе, екіншісі, сол билік қалай іске
асырылады, ол институттар қалай әрекет жасайтынын көрсетеді.
Саяси режимнің түсінігі ең маңызды, себебі негізгі билік жүйесінің
құрылымын алдын ала ойға елестетуге негіз болады. Осыған байланысты,
қоғамның саяси ұйымын құру туралы шын мәніндегі қағидалар талқыға түседі.
Саяси режим - әр елдегі белгілі тарихи кезеңде өмір сүрген, саяси райды
сипаттайды.
Саяси режимнің белгілері:
- саяси өкіметті ұйымдастыру тетігіндегі халықтың қатынасу деңгейі
және сондай ұйымдасу жолдары;
- мемлекеттің құқығы мен адам бостандығымен және азаматтар
құқықтарының арақатынасы;
- жеке адамның бостандығының кепілі;
- қоғамдағы билікті іске асыру тетігінің шын сипаты;
- халықпен саяси билікті тікелей іске асыру деңгейі;
- ақпарат құралдарының жағдайы қоғамдағы жариялылықтың деңгейі және
мемлекеттік аппаратының ашықтылығы;
- мемлекеттік емес құрылымдардың қоғамның саяси жүйесіндегі және рөлі;
- заң шығару мен атқару биліктерінің арақатынастары.
Авторитарлық режим – қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы, онда саяси
билік халықтың аз қатынасуымен адаммен жүргізіледі.
Авторитарлық саяси режимнің белгілері:
1) орталықта және жергілікті жерлерде билік біреудің немесе бірнеше
тығыз байланысқан органдарда жинақталды, бір мезгілде халық шын
мәнінде мемлекетік биліктен қол үзеді;
2) заң шығаруға, атқаруға және сот биліктеріне бөлу қағидалары
орындалмайды (көп жағдайда президент атқару бөлу органдарын
өзіне бағындырып, басқа органдарға заң шығару және сот ісімен
шұғылдану ісі тапсырылады);
3) өкілетті органдардың билігі билігі бар субьектілермен тежеледі;
4) шын мәнінде сот қосымша органы ретінде болады;
5) мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды сайлау, олардың
халық алдында есеп беруі, қағидаларының аясы кеміп, тіпті жоққа
тән болады;
6) мемлекеттік басқаруда әкімшілік бұйрық әдісі үстем болады;
7) жеке адам цензурасы сақталады, былайша айтқанда жартылай
ашықтық сақталады;
8) біртұтас идеологиясы болмайды;
9) қоғамдық өмірдің барлық орталары тексерілмейді;
10) жекелеген көпжақтылық (плюрализм) бар, оппозицияға жол
берілмейді, барлық партиялар бастаушы партияның идеологиясына
бағынуға міндетті, оған қарсылар таратылады немесе қуылады;
11) адамның және азаматтың құқығы, бостандығы жарияланғанымен толық
түрде іске асырылмайды;
12) жеке адам билікпен қарым-қатынаста қауіпсіздік кепілдігінен
айырылған;
13) күштеу құрылымы шын мәнінде қоғамның бақылауында жоқ және тек
саяси мақсаттарда ғана пайдаланылады;
14) көш басшысының рөлі өте жоғары, бірақ тоталитарлықтан өзгеше.
Тоталитарлық режим - дегеніміз түгел, тұтасымен, толық деген
мағыналар береді. Тоталитарлық режим қоғамдық өмірдің барлық саласына
бірдей мемлекеттің абсолютті түрде бақылау жасайтындығымен, адамның толық
жағдайда саяси билікке және үстем идеологияға бағынуымен сипатталады.
Тоталитарлық саяси режимнің белгілері:
1) мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына бірдей үстемдік жүргізуге,
бәрін қамтитын билікке тырысады;
2) қоғам іс-жүзінде түгелімен саяси билікпен бөлінеді, бірақ оны
мойындамайды, себебі саяси сезімділікте екендігі күмәнсіз;
3) экономиканың, ақпарат құралдарының, мәдениеттің, діннің және
адамдардың жеке өмірлеріне, тіпті адамдардың қимылдарының себептеріне
дейін мемлекеттің монополиялық бақылауында болды;
4) абсолютті құқықтық дәлірек айтқанда құқыққы қарсы қоғамдық
қатынастарды реттеу, яғни рұқсат етіледі тек сол нәрсе, егер ол
заңмен көрсетілсе деген қағидаға негізделген;
5) мемлекеттік билік бюрократиялық жолмен құрылады, қоғамнан жасырын
жолдармен аса құпиялықпен халықтың атынан бақылауға жіберілмейді;
6) басқарудың әдісі ретінде күштеу, қинау және террор қолданылады;
7) бір партияның үстемділігі – шын мәнінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық талдау ... ...7
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7
1.2 Мемлекеттің құрылым
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 16
1.3 Саяси
режим ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына
талдау ... ... ... ... ...30
2.1 Қазақстан Республикасы - Президенттік
республика ... ... ... ... ... ... . ... ... ...30
2.2 Қазақстан Республикасы – унитарлық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Қазақстан Республикасы – демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67
Кіріспе
Мемлекет және құқық теориясының күрделі институттарының бірі болып
табылатын мемлекет нысаны бойынша әлі де болса зерттеуді талап ететін
мәселелер жеткілікті. Қазіргі тәуелсіз мемлекетіміздің мемлекеттік нысанына
талдау жасай отырып, онда кездесетін кейбір шешуді талап ететін мәселелерді
қарастырып, оларға өз тарапынан баға беру осы еңбектің басты мақсаты болып
табылады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекетіміздің мемлекеттік нысаны
түбірімен өзгеріске ұшырады. Ендігі жерде сол өзгеріске ұшырап, жаңаша
сипатқа ие болған мемлекеттік нысанды жан-жақты жетілдіру уақыт талабы
болып отыр. Мемлекет нысаны туралы әртүрлі пікірлер қалыптасқан, бірақ
олардың барлығы оның үш элементтен тұратын мемлекеттегі саяси билік
екендігін мойындайды. Мемлекет нысанының элементтері ретінде басқару
нысаны, құрылым нысаны және саяси режим танылады.
Жұмыста мемлекет нысанының әр элементіне талдау жасау арқылы олардың
өздеріне ғана тән ерекшеліктерге мән беріліп және бір-бірінен
айырмашылықтарына талдау жасалады. Мемлекет нысаны жайлы әр кезеңдегі
авторлардың ой-пікірлері әртүрлі және ол олар өмір сүрген кезеңмен
байланыстырылады.
Жұмыстың өзектілігіне осы уақытқа дейін кеңестік кезеңде жазылған
жұмыстардан өзге Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанына қатысты
ғылыми еңбектер некен-саяқ болуына байланысты бұл жұмыстың негізінен
қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік нысанын жан-жақты
талқылауға арналғандығын атап өтуге болады. Ең алдымен мемлекеттің басқару
нысаны бойынша Қазақстандағы президенттік басқару нысанының қалыптасу
тарихына тоқталғаннан кейін, оның Қазақстандық моделінің өзіндік
ерекшеліктеріне талдау жасалады. Мемлекеттің құрылым нысанына байланысты
әртүрлі мемлекеттердің құрылым нысанына саралау жүргізілген соң, Қазақстан
Республикасының унитарлық мемлекет ретіндегі өзіне тән ерекшеліктеріне
талдау жасалды. Ең алдымен назар аударатын мәселе Қазақстанның көпұлтты
құрамына байланысты ондағы саны басым ұлттардың өз алдына мемлекет құру
идеяларына тосқауыл қою, яғни олардың біртұтас мемлекет ішінен жаңа
мемлекет құруға ұмтылыс жасауына, соған байланысты ұлтаралық қақтығыстардың
болуына жол бермеу мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Ал
саяси режимге байланысты ондағы кездесетін көптеген мәселелерге саралау
жүргізілгеннен кейін, кейбір олқылықтардың орнын толтыру жолдары
қарастырылады. Құқықтық мемлекетті қалыптастырудағы азаматтардың орнына
тоқтала келіп, қоғамдағы адамдардың құқықтық санасын жетілдіру мәселелері
қарастырылады. Сонымен қатар азаматтық қоғам құру үшін оның элементтерін
жетілдіру мәселелері талқыланады. Жұмыста Қазақстандағы партиялардың даму
тарихына қысқаша талдау жасалып, олардың қазіргі кезеңдегі құқықтық
мәртебесіне саралау
жүргізіледі. Әлеуметтік мәселелерге қатысты халықты әлеуметтік қорғау,
халықтың мемлекет тарапынан көмекке зәру топтарына қатысты мәселелер
көтеріліп, оларды шешу жолдары қарастырылады.
Жұмыстың мақсаты жұмыстың аталған өзектілігімен тығыз байланыста,
яғни, оның мәні - дәл қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік нысанын жан-жақты талқылап, өз бағасын беру және осы қалыптасу
үстіндегі мемлекеттік нысан институтының даму жолдарын қарастыру болып
табылады.
Жұмыстың бірінші бөлімде жалпылама түрде мемлекет нысанына осыған
дейін берілген түсініктемелерге талдау жасалады және автор тарапынан
қорытынды жасалады. Мемлекет нысанының элементтерінің бір-біріне
қатыстылығына тоқталып, олардың даму ерекшеліктеріне талдау жүргізіледі.
Екінші бөлімде Қазақстандық президенттік басқару институтының қалыптасу
және даму тарихына қысқаша тоқталғаннан соң, онда кездесетін мәселелерге
талдау жасалады. Олардың қатарына президентке қатысты импичмент институтына
ерекше назар аударылады. Унитаризмнің Қазақстандық моделінің даму тарихына
зерделеу жүргізе отырып, оның қазіргі Қазақстан үшін маңыздылығына
тоқталады. Ал саяси режим бойынша келесі мәселер көтеріліп, оларды шешу
жолдары қарастырылады. Автор осы жұмыс барысында келесідей мәселелер
көтереді:
- халықтың құқықтық санасын көтеру арқылы жергілікті жерлердегі өзін-
өзі басқару институттарын жетілдіру;
- мемлекеттегі экологиялық жағдайды жақсарту бағдарламаларын іске
асыру арқылы мемлекеттегі халық денсаулығы мен өмір сүру жағдайын
жоғарылату;
- халыққа демократияның мәнін жете түсіндіру арқылы өзге мемлекеттерден
келетін теріс пиғылды ұйымдар жұмысына тосқауыл қою;
- азаматтық қоғам құрудағы саяси партиялардың алатын орнына тоқталып,
қазіргі кезеңдегі олардың заң шығару билігіне тигізер ықпалын жоғарылату;
- халықтың әлеуметтік жағдайын жоғарылату арқылы демографиялық ахуалды
жақсарту.
Аталған мәселелерді негізге ала отырып, олардың мазмұнын ашу үшін
жұмыста кеңестік дәуірдегі, қазіргі кезеңдегі және шет елдік әдебиеттер
және баспасөз беттерінде жарияланған материалдар пайдаланылды.
Жұмыс құрылымдық жағынан кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
глоссарийден және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Мемлекет нысанының түсінігі және элементтері: теориялық зерттеу
1.1 Мемлекет нысаны түсінігі және басқару нысаны
Мемлекет нысаны саяси ұйым ретінде, билік жүйесі ретінде, қоғамды тесіп
өтіп, әртүрлі құрылу мүмкін. Адамдар оның пайда болу кезінен бастап
мемлекетті қалай жақсылап құру туралы ойланып, осы күнге дейін іздеп
келе жатқаны белгілі. Себебі мемлекеттік-ұйымдасқан қоғамда оның өмірі
және тұрмыс жағдайы соған байланысты. Төңкеріс, азамат соғысы сияқты
құбылыстар адамдардың мемлекеттің құрылысын және қоғамды өзгертуге
бағытталған үміттермен тікелей байланысты.
Көне дәуірден бастап мемлекет құрылысы, оның құрылымы мемлекет нысанында
көрсетілген. Айта кететініміз,философияда және сол кезеңдердегі
юриспруденцияда нысан категориясына үлкен маңыздылық берілген. Рим
заңгерлері нысан затқа тұрмыс береді деген болатын.
Философияның нысан категориясына үш негізгі мағынасы бар.
-бір нәрсенің әртүрлілігі ретінде (пролетариат диктатурасының
нысандары);
-бір нәрсенің сырттан көрінісі, көріну ретінде (сыртқы нысан);
-Бір нәрсенің ішкі ұйымы, құрылым жолы ретінде (ішкі нысан)
Мемлекеттің нысаны туралы әңгіме болса, ойға келетіні құрылым жолы.
Дегенмен, мұнда көңіл аударатын жалпы философиялық сипаттағы бір жағдай
бар. Нақтылы соны, яғни нысанды сырттан көріну жолы ретінде есептемесек
(сыртқы нысанды), нысаннан кейін әр уақытта біртұтас құбылыс тұрады.
(мұнда айтылған құбылыс бір қатынастағы нысан ретінде көрінеді, басқа да
мазмұн ретінде). Мемлекет нысанында ешқандай тұтас құбылыс жоқ.
Мемлекеттің нысаны ретінде көріну деген, негізінен алсақ, тек негізгі
параметрлердің жиынтығы,көзқарастар, яғни баяғыдан бері мемлекетті
сипаттауға маңызды ретінде көрсетіледі: соған байланысты мемлекет толық
сипатталуы мүмкін.
Айтылған тезистің дәлелі сол, мемлекет нысанына қатысты оның түрлерін
бөліп көрсете алмайды, себебі, олай айтатын болсақ, әңгімені тұтас
құрылымдарға қатысты бұруымыз керек. Шын мәнінде,егер әдебиетке көңіл
аударсақ, байқауға болатыны сол,онда әңгіме басқару нысанының түрлері,
мемлекеттік құрылым түрлерінің нысандары, саяси режимнің түрлері туралы
болады, бірақ мемлекеттің нысанының түрлері әр уақытта айтылмайды.
Соған байланысты басқару нысанын, мемлекет құрылым нысандарын және саяси
режимді мемлекет нысандарының элементтер деп атауға негіз жоқ. Себебі,
элемент-бұл әр уақытта біртұтастық-тың бөлігі (функционалды біреу).
Айтылған құбылыстар оның негізі болса да,мемлекет сияқты күрделі жүйенің
әртүрлі сипаттарының біріне жатады. Мемлекет теориясында кездейсоқ емес
көзқарас бар, онда саяси режим мемлекет нысанының сыртына шығарылады. Көңіл
аударсаңыз шындыққа жақын сияқты.
Мемлекет нысаны жоғарыда айтылғандай, мемлекеттанудың жеткілікті түрдегі
көне категориясы, олар бұрынғы оқымыстыларды қанағаттандырған. Дегенмен,
содан бері ғылым тұтасымен және оның зерттеу әдістемелерінің жүйесі өте
жоғары даму шегіне ұмтылуда. Мемлекетті сипаттауда және зерттеуде жаңа
білімдер жүйесін күрделі жүйе ретінде пайдалану керек.[1,Б162]
Заң ғылымында мемлекет нысанының түсінігіне және мемлекет нысанын
топтастыруға байланысты әр түрлі көзқарастар бар. Бір авторлар мемлекет
нысаны ретінде мемлекеттегі саяси биліктің ұйымдастырылуын үш элементпен,
яғни басқару нысанымен мемлекеттің құрылу нысанымен және саяси режиммен
біріктіре қарастырады. Мұнда, мемлекетік органдардың өзара және тұрғын
халықпен арақатынасы ретінде сипатталатын басқару нысаны ретіндегі
мемлекеттің жоғарғы билігін ұйымдастыру түсіндіріледі. Мемлекеттің құрылым
нысаны мемлекеттік аппараттың әкімшілік-аумақтық бірлігі және мемлекеттің
аумақтық бөліністері мен олардың органдарының мемлекеттің өзімен
арақатынасы ретінде қарастырылады. Саяси режим мемлекеттегі саяси
бостандықпен жариялылық немесе үстем таптың билігін жүзеге асыру әдістері
мен тәсілдерінің жиынтығы ретінде сипатталады.
Кейбір авторлар мемлекет нысанын кең және тар мағынасында
түсіндіреді. Мұнда тар мағынасында мемлекет нысаны басқару нысаны ретінде
түсіндіріледі. Ал, кең мағынасында басқару нысанын және мемлекеттік құрылым
нысанын қамтиды. Мұнда саяси режим мемлекеттің мәнін сипаттайтын құбылыс
ретінде түсіндіріледі.
Заң әдебиетіндегі келесі бір көзқарас бойынша, мемлекет нысаны ішкі
және сыртқы болып екіге бөлінеді. Мұнда, егер социалистік мемлекетке
қатысты алатын болсақ, ішкі нысаны ретінде социалистік демократия
түсіндіріледі. Ал, сыртқы нысаны ретінде саяси биліктің нақты
ұйымдастырылуы қарастырылады. Мемлекет кез келген обьекті сияқты
динамикалық (қозғалмалы) функционалдық және статикалық (қозғалмайтын)
ұйымдастырылған жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, мемлекет нысанын
динамикалық негізде саяси режим ретінде ал, статикалық негізде басқару
нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны ретінде түсіндіруге болады. Мемлекет
нысанын топтастыру барысында оның үш элементтік түсінігі қарастырылады.
Жалпы алғанда, кез-келген болмыстың нысаны элементтердің бірлігі немесе
жиынтығы бола алмайды. Элементтердің жиынтығы обьектінің мазмұнын құрайды
ал, нысан мазмұнның құрылымы, оның элементтерінің өзара байланысының әдісі
болып табылады. Осылайша мемлекет нысанының үш элементтен тұратын түсінігі
оның мазмұнына сәйкес келеді. Сондықтан, мемлекет нысаны ретінде аталған
элементтердің өзара байланысын түсінген жөн болар еді. [2,Б52]
Сонымен қатар, мемлекет нысанының үш элементтен тұратын түсінігіне
басқару нысаны, саяси режим және мемлекеттің құрылым нысанымен қатар,
кейінгілерімен бір деңгейдегі элемент ретінде кіргізіледі. Бірақ, саяси
режим басқа элементтерге қатысты айқындаушы фактор рөлін атқарады. Тәжірибе
жүзінде саяси режим тек нақты басқару нысаны мен мемлекеттің құрылым
нысанында іс-жүзіне асады, олардан тыс өмір сүре алмайды.
Барлық кезде де саяси режим басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым
нысанына қатысты айқындаушы сипатқа ие болады. Сондықтан да кейбір авторлар
саяси режимді мемлекет нысанымен біріктіре қарастыруды ал, басқару нысаны
мен мемлекеттік құрылым нысанын саяси режимнің элементтері немесе құрамдас
бөліктері ретінде қарастыруды ұсынды. Сонымен қатар, саяси режимді
мемлекеттің саяси құрылысын негізгі көрсеткіші ретінде қарастыруды да
ұсынды. К.Маркстің ойы бойынша жариялылық дегеніміз мемлекет нысанына жақын
түсінік болып табылады. Бұл саяси режим түсінігін басқару нысанына және
мемлекеттік құрылым нысанына қарағанда кең мәнге ие екендігін көрсетеді.
Сондықтан, саяси режим мемлекет нысанының элементтері қатарына
жатқызылмайды, бұл жеке мемлекеттік түсінік. Сондықтан, саяси режимді
мемлекеттің жеке түсінігі ретінде ал, басқару нысаны мен мемлекеттік
құрылым нысанын мемлекет нысаны ретінде қарастыру қажет. Кейінгі екі
түсінікте мемлекеттің ұйымдастырушылық статикалық құрылымын сипаттайды,
басқару нысаны мемлекет тетігінің тігінен бөлшектеу ал, мемлекеттік құрылым
нысаны көлденең бөлшектейді. Мемлекет тетігін тігінен бөлшектеген кезде
оның жекелеген қызмет түрін жүзеге асырушы органдарының жүйесі ажыратылады
: өкілдік органдар, атқарушы органдар және сот органдары. Көлденеңнен
бөлшектеген кезде сәйкес қызмет түрлерінің деңгейі ажыратылады: мемлекеттің
ұлттық-аумақтық немесе әкімшілік-аумақтық ұйымдастырылуын айқындайтын
орталық және әртүрлі төмен тұрған органдардың деңгейлері.
Басқару нысаны және мемлекеттік құрылым нысаны мемлекет нысанының
дербес бөлшектері болып табылмайды және олардың басқа құрамда болуы мүмкін
емес.
Кейбір авторлар мемлекеттік құрылым нысанының белгілі бір шекте
мемлекеттің басқару нысанынан туындағандығын сондықтан, осы екі түсінік
мемлекет нысаны түсінігімен қамтылады. Бұл жерде, ең алдымен мемлекет
нысаны ретінде басқару нысанын түсіну қажет ал, мемлекеттің құрылым нысаны
мемлекет нысанын топтастыруға қажет нақтылаушы белгі ретінде қарастырылады.
Мемлекет және құқық теориясында нысан термині мемлекеттің құрылысын
айқындайтын арнайы ғылыми термин ретінде қолданылады. Философиялық жағынан
қараған кезде, мемлекет теориясының бұл мәселесі философиялық нысан
санатымен тоғысады. Сондықтан да, мемлекет нысанына қатысты мәселені шешуде
мазмұн нысанына сәйкес келетін мемлекет келбетін ескеру керек. Осылайша
статикалық жағынан алғанда мемлекетті мемлекет нысанын құрайтын органдар
жұйесі ретінде түсінуге болады. Сәйкесінше, осы жағдайда нысан құрылымды
айқындайды, яғни органдар арасындағы байланысты оларға өкілеттіктерді бөліп
беруді, олардың бағыныштылығын және т.б. көрсетеді. Мемлекет мазмұнының
элементтері ретінде қоғамның әлеуметтік құрылысының элементтерін, яғни
әртүрлі әлеуметтік топтарды қарастырамыз. Өйткені, байланыс тек мемлекеттік
органдар арасында емес сонымен қатар, олармен әлеуметтік құрылыс
элементтері арасында да орын алады. Мемлекеттіліктің элементтерінің жүйесі
мемлекеттің кез келген типі үшін өзгеріссіз қалады, мұнда нысанының
әрқилылығы элементтер арасындағы байланыс типін орнату арқылы жүзеге
асырады. Мемлекеттіліктің мұндай элементтері ретінде мемлекет басшысын
өкілетті огандардың жүйесін, атқару органдар арқылы жүйесін, тұрғылықты
халықты алуға болады.
Мемлекеттіліктің арасындағы байланыс әралуан, дегенмен оларды келесідей
үш топқа бөліп қарастыруға болады:
1) мемлекет тетігін тігінен бөлшектеу нәтижесінде пайда болған
органдар жүйесі арасындағы байланыс; мемлекет басшысымен,
өкілетті, атқарушы және сот органдарының; олардың өзара
өкілеттіктерді бөлуі, атқаратын қызметтерді бөліп алу және т.б..
2) мемлекет тетігін көлденеңінен бөлу нәтижесінде пайда болған
орталық және жергілікті әртүрлі деңгейдегі органдар арасындағы
байланыс; олардың арасындағы өкілеттіктерді бөліп алу,
әрекеттеріндегі бағыныштылық және т.б.
3) әртүрлі мемлекеттік органдар мен тұрғылықты халық арасындағы
байланыс; мемлекеттік органдарды құру тәртібі, халықтың
мемлекеттік органдарды құруға немесе олардың қызметін бақылауға
қатынасуы. Осындай байланыс түрлері арқылы кез келген
мемлекеттің нысанын айқындауға болады.
Көбінесе мемлекет нысаны (басқару нысанына байланысты кейінен
мемлекеттің тарихи типіне байланысты нақты белгілерімен толықтырылатын)
монархия және республикаға бөлінеді. Былайша топтастыру монархия мен
республика арасында үлкен айырмашылық болған кезеңдерде жасалған еді. Ол
кезде монархия жариялылыққа қарсылықты бейнеледі, ал республика мемлекет
нысанындағы жариялылықты сипаттады. Мемлекеттің монархиялық нысаны
мұрагерлікпен келген мемлекеттік егемендіктің бастауы және айқындаушысы
болып табылатын мемлекет басшысының болуымен сипатталды. Ал, республика
нысаны туралы түсінік халықтың егемендігін жүзеге асыру мүмкіндігімен
байланыстырылды.
Қазіргі кезде монархия мен республика нысандарын ажырату критерийлері
формальдік сипатқа ие болды, ол негізінен мемлекет басшысының билікке
келуімен байланыстырылады (мұрагерлік немесе сайлау қағидасы). Сондықтан
да, мемлекет нысанын топтастыру негізі ретінде мәнді белгілерді алу қажет,
нақтылап айтсақ, бастапқы кездегі монархия мен республиканы бір-бірінен
ажырататын белгілерді: мемлекеттік биліктің егемендігін табу қажет.
Осы көзқарасқа байланысты барлық мемлекеттердің нысандары екі негізгі
типке бөлінеді – автократия және поликратия. Былайша топтастырудың
тиімділігі сол осы терминдердің өзі мемлекеттіліктің құрылымдық типтеріне
мәні бойынша сәйкес келеді: грек тілінен аударғанда автократия - autos
(өзі) + kratos (билік), поликратия – сәйкесінше poly (көп) +kratos.
Автократия ретінде мемлекет билігінің егемендігінің айқындаушысы және
бастауы болып табылатын - мемлекет басшысының шектелмеген бақылаусыз толық
билік жүргізуін қамтитын мемлекет нысанын түсінуге болады. Мұндай
мемлекетте мемлекет басшысы жоғарғы заң шығарушы, атқарушы және сот билігін
өз қолына шоғырландырады. Халық мемлекеттік билік органдарын құруға
қатыспайды, ал егер қатыса қалса оның еркі ескерілмейді. Автократияны
сипаттайтын тағы бір белгі ретінде биліктің орталықтандырылуын аламыз,
мұндай жағдайда жергілікті органдар тек қана жоғарғы органдардың еркін
жүзеге асырушы сипатқа ие болады. Автократияға ертедегі шығыстық
деспотияларды, доминат кезеңіндегі Рим империясын, абсолюттік феодалдық
монархияны, фашистік режим кезеңіндегі Италия мен Германияны және т.б.
жатқызуға болады. Автократияларды ондағы мемлекет басшысының орнына келу
әдістеріне байланысты мұрагерлік автократияға (абсолюттік және шексіз
монархия), шексіз өкілеттілік берілетін тұлғаны сайлау арқылы туындайтын
заңды автократияға, билікті күштеу арқылы озбырлықпен бір адамның қолына
шоғырландыру негізінде пайда болатын (мысалы, франкистік Испания)
автократияға бөлуге болады.
Поликратия автократиядан ондағы мемлекеттік биліктің егемендігінің
бастауы тұрғылықты халық болуымен сипатталады. Мұнда, мемлекеттік
егемендіктің айқындаушысы бүкіл халықтың атынан сайлау арқылы белгілі
құқықтарға ие болатын сәйкес мемлекеттік органдар болып табылады.
Поликратиялардағы егемендіктің айқындаушысы заң шығару билігін, сонымен
қатар, атқару билігі және басқада мемлекет тетігі жүйесінің қызметін
қадағалауды жүзеге асыратын өкілетті органдар болып табылады.
Мемлекеттің қызметін айқындауды тұрғылықты халықтың қай бөлігінің өз
еркін білдіре алуына байланысты поликратия олигархия, аристократия және
демократия болып бөлінеді. Олигархияда мемлекетік егемендіктің бастауы
болып ең күшті жоғарғы тап өкілдері табылады, өйткені, ол мемлекеттік
органдарды құруға және мемлекеттің саясатын айқындауға қатысады.
Аристократияда мұндай мүмкіндіккке тұрғылықты халықтың барлық заңды түрде
тең құқылы, дәулетті мүшелері қатыса алады. Ал, қойылатын жоғары деңгейдегі
талаптар саяси өмірге қатысушы тұрғындардың шегін азайта түседі және
буржуазиялық поликратияға олигархиялық сипат береді. Көбінесе,
аристократия мен олигархияның арасындағы шек онша байқала бермейді, бірақ,
аристократия мен демократияның арасындағы шек мүліктік талаптарға
байланысты айқын болады. Автократия мен поликратия мемлекет нысанындағы
егемендіктің бір-біріне қарама-қайшы бастаулары болып табылады. Олармен
аралық, дуалистік мемлекет нысандары қатар жүреді. Олар екі бастау арқылы
сипатталады: тәуелсіз мемлекет басшысы – атқару билігінің басшысы және заң
шығару билігін жүзеге асырушы өкілетті орган. Көбінесе бұлар конституциялық
дуалистік монархиялар болып табылады. Мұнда монарх мемлекет басшысы және
атқарушы билік (сот билігі) басшысы ретінде мұрагерлік құқығы бойынша
егемендікке ие болады, ал, заң шығару қызметін жүзеге асырушы өкілетті
орган бастауы халық болып табылатын егемендіктің айқындаушысы болады.
Заң ғылымында мемлекет нысаны мемлекеттің болмысының, мәнінің және
мазмұнының сыртқы нысаны ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің мәні биліктің саяси ұйымдастырылуын айқындайды. Басқаша
айтқан кезде, мемлекет мәні оның қоғамды басқарудағы айрықша аппарат
екендігін көрсетеді. Мемлекет мәні бүл аталған болмыстың ішкі заңдылығы.
Мемлекеттің мазмұны бұл кез келген қоғамдық-экономикалық формациядағы
мемлекет мәнінің сипаттамасы болып табылады. Мемлекеттің мәні санаты
мемлекеттің типі түсінігіне сәйкес келеді. Өз мазмұнына сәйкес мемлекет құл
иеленушілік, феодалдық, капиталистік және социалистік болуы мүмкін, бірақ,
мемлекет мазмұны түсінігі мемлекеттің тарихы түсінігімен толығыменен сәйкес
болмайды. Олардың өзгешелігі екі түрлі жағдайда көрініс табады.
Біріншіден; мемлекет мазмұны таптық-үстемдік жағынан ғана емес сонымен
қатар экономикалық және идеологиялық негіздер арқылы сипатталады. Егер,
мемлекетті қоғамның экономикалық базисінің саяси қондырмасы ретінде
қарастырсақ, онда ол экономикалық мазмұнға ие болатын жүйе ретінде
қарастырылуы мүмкін. Басқаша алғанда, мемлекеттік билік өзінің мемлекеттің
идеологиялық мазмұны ретінде қарастырылатын қызметінің идеологиялық
негізіне ие болады.
Екіншіден; мемлекеттің белгілі тарихи типі шегінде оның таптық мазмұны
өзгереді. Мысалға, феодалдық мемлекеттің таптық мазмұны феодализмнің
дамуымен және феодалдық жүйенің ішінде капиталистік қоғамдық қатынастардың
туындауымен байланысты өзгеріске ұшырады.
Мемлекет нысанын қоғамның арнайы саяси ұйымы ретінде түсінуге болады.
Көбінесе, мемлекет нысаны ретінде үстем таптың саяси билігінің мазмұнын
ұйымдастыру тәсілдері түсіндіріледі. Мемлекет нысаны жоғарғы егеменді
биліктің ұйымдастырылу тәсілдерімен, оның басқа органдарымен, тұрғылықты
халықпен арақатынастарымен мемлекеттегі саяси билікті жүзеге асыру
әдістерімен сипатталады.
Монтескье мемлекет нысандарын республикаға, монархияға, деспотияға,
аристократияға бөлді. Ол мемлекет нысаны оның аумағына мемлекеттегі ауа-
райына және басқа да географиялық ортаның қасиеттеріне тәуелді деп санады.
Монтескье идеал ретінде ағылшындық конституциялық монархияны мысалға
келтірді. Оның ойынша онда дұрыс басқарудың барлық қағидалары
біріктірілген.
Руссо мемлекеттегі жоғарғы билік оны жүзеге асыруды жеке тұлғалар мен
органдарға беретін тек халыққа тиесілі болуға керек деп санады. Ол саяси
нысанды атқару билігін халықтың кімге беруіне байланысты бір-бірінен
ажыратты: егер бір адамға берілсе монархия болады, ал азғантай адамға
берілсе - аристократия, егер жалпы халық жүзеге асырса - демократия
болады. [3,Б40]
Мемлекет нысандарының құрамдары (бөліктері):
- Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік органдардың құрылуы мен
ұйымдасуының тәртібі. Олардың бір-бірімен тұрғындармен қарым-
қатынастары сипатталады. Сонымен бірге, мемлекет нысанының
ерекшелігіне байланысты монархиялық, республикалық болып бөлінеді.
- Мемлекеттік құрылым нысаны – мемлекеттің аумақтық құрылысын,
мемлекетпен оның аумақтық бөліктерінің арасындағы қарым-қатынастары
көрсетіледі. Мемлекеттік құрылым нысанының түрлеріне унитарлық,
федеративтік және конфедеративтік мемлекеттер жатады;
- Саяси (мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті іске асырудың
жолдары мен әдістерінің жүйесін көрсетеді. Осы ерекшеліктеріне
байланысты демократиялық, антидемократиялық және саяси (мемлекеттік)
режимдерге бөлінеді.
-Басқару нысаны мемлекеттік үкіметтің жоғары ұйымдары, олардың
арасындағы компетенциясының бөлінуі мен олардың арасындағы құрылу тәртібі
де кіреді. Басқарудың мемлекеттік формасы төмендегідей мынадай нәрселерді
анықтауға мүмкіндік береді:
- мемлекеттің жоғары ұйымдарының жасалуымен құрылу жолдары;
- жоғары және басқа ұйымдар арасындағы ара-қатынастарын қандай принцип
негізінде жатыр;
- мемлекеттің жоғары үкімет пен жергілікті ел арасындағы ара-қатынас
қалай құрылды;
- қандай шамада мемлекеттің жоғарғы ұйымы азаматтарын қаншалықты
бостандық пен құқықтарын қамтамасыз ете алады.
Мемлекеттің басқару нысаны көрсетілген белгілері бойынша: монархиялық
және республикалық (алқалы, таңдалған). Монархия – басқарудың мынадай
формасы, мемлекеттік жоғары үкімет жекеше дамиды және мұра болып ауысады.
Монархиялық басқарудың басты белгілері:
- мемлекеттің жекелеген басшысының болуы, өзінің билігімен өмірлік
болуы (хан, король, император);
- мемлекет өкілдігі монархта өз еркі бойынша билікті жүргізе алды;
- монарх заң алдында жауап бермейді.
Монархия құл иелену қоғамы кезінде пайда болған. Феодализм кезінде
мемлекетті басқарудың негізгі нысаны болған мемлекетті билеудегі
монархиялық форманың басты сипаттамасына тоқталайық. Монархия Шығыс
мемлекеттерінде қоғамдық өмірде, патриархалды тұрмыста маңызды рөл атқарды.
Құл иеленушілік мұнда, конпентивті немесе жанұялық сипатта болды, тек қана
мемлекетте құлдар ғана толықтай монархтар қолында болған. Ежелгі Шығыста
(Египетте, Вавилонда, Қытайда, Үндістанда) мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды шығыс деспотия деп атайды.
Ежелгі Римдік монархия империялық формада болған (1-3ғ.) Рим
империясының эпохасы екі кезеңге бөлінеді: принципат және доминат кезеңі.
Ежелгі феодалды (орта ғасырдағы) монархия орталық өкіметке ешқандай
қатысы жоқ, өз территориясында жоғары үкіметсіз билік жүргізе алады.
Абсолютті монархия – мұнда өкімет түрінде жоғары үкімет түрінде жоғары
үкімет билігі бір ғана адамға: патшаға, корольға, импероторға бағынатын
болған. Орта ғасыр монархия уақыты тек қана шаруалар соғысы емес, сонымен
қатар, ғылымның дамуымен, техника, өнер, адам баласының ілгерілеу кезеңі
болып табылады. Сол кезде Данте, Алигерьи, Джорджане, Леонардо Да Винчи,
Колумб, Шекспир т.б. адамдықтың мәдени тұлғалары өмір сүрген.
Конституциялық монархия – монархтың билігі шектелген билік тек қана
Парламент бекіткен. Конституция заңына бағынады. Монарх бұл конституцияны
өзгерте алмайды. [4,Б14]
Республика – бұл үкімет түрі, мұнда жоғары үкімет сайлау органдары
арқылы белгілі бір шектелген уақытқа сайланады. Республикалық форманың
ортақ белгілері:
- мемлекет басшысы және басқа да жоғары үкіметтің мемлекеттік билігіне
сайланған;
- мемлекеттік билік халық еркімен орындалады.
Республикалық үкімет формасы Афина мемлекетінде орын алған. Афина
демократиялық республикасы (5-4 ғ, б.э.б.) мемлекеттік ұйымдар жүйесі
халықтық жиналыстарымен, соттар мен саяси ұйымдардан жоғарғы соттан тұрады.
Афин мемлекетін Геродоттық, Помбияның, Сократтың, Платонның, Демокриттің,
Аристотельдің тарихи еңбектерінен білеміз.
Спартаны аристократиялық республика (5-4 ғ, б.э.б.) Афинамен
салыстырғанда, өзінің маңайында негізінен аристократиялық бөлігіне жинаған.
Спарта өте күшті әскерленген, сол арқылы қол астында көптеген құлдары
болған. Заң жағынан билікті ақсақалдар кеңесі басқарған (Герусия) билеген.
Герусия 2 царьдан кеңестің 28 мүшесінен тұрған аристократтардың сайлауымен
әмірлік сайланған.
Республикалық қалалар мұндай мемлекеттік үкіметтер орта ғасырларда
феодалды монархтарға байланысты пайда болған. Осындай республикалық
қалаларға мысал бола алатындар Флоренция, Венеция, Тенуя-Италияда, Новгород
және Псков қалалары болған. Мұндай қалаларда маңызды ерекшелік,
азаматтардың бостандығы, саудалық қарым-қатынастағы еркіндік. [5,Б51]
Парламенттік Республика – мұндағы жоғарғы рөл мемлекеттік өмірді
ұйымдастыру парламенттің қолында. Мұндай республикада үкімет парламент
жолында депутаттарда парламент сайлауымен дауыс жағынан басымдары, үкімет
басында болады. Премьер-министр басқарады. Оны президент басқарады.
Президенттік Республика – қазіргі замандағы мемлекеттік үкімет формасы
болып саналады. Классикалық президентті республикаға Америка Құрама
Штаттары мысал бола алады. АҚШ Президенті коллегия арқылы жергілікті
елдердің сайлауымен тағайындалады. Ресейде осы сайлау 1991 жылда бекітілді.
Социалистік Республика – бұл ерекше мемлекеттік үкіметтің нысаны
Советтік заңгерлер келесі негізгі социалистік республиканың ерекшеліктерін
атап көрсетті;
1) Бастаушы рөлдер үкімет ұйымдарында олар мемлекеттілік үкімет
аппаратының негізін құрайды.
2) Социалистік республика халықтық-шаруашылық, саяси және мәдени
өмірінде қамтамасыз етеді
3) Социалистік Республикада – жоғарғы және жергілікті органдар
біріккен, ұйымдасқан билік жүйесінде болған.
Мемлекеттік социалистік формасы үш түрге бөлінеді: париждік коммуна,
советтік республика және халықтық-демократиялық республика болады.
Мемлекеттік басқарудың нысандарына – мемлекет нысанының құрамы, ол
жоғарғы мемлекеттік өкіметтің ұйымдасуының, оның органдарының құрылуындағы
тәртіпті және олардың тұрғындармен қарым-қатынасын сипаттайды.
Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не
президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға
бөледі.
Монархия (грек тілінен – жалғыз билеуші) – басқару нысаны, өкімет
түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады – монархтың
(корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның белгілеріне:
- жоғарғы өкімет билігі (монархтың өкіметі) мұра ретінде беріледі;
- басқаруының уақыты шексіз болады;
- сайлаушылардың еркінен тәуелсіз болады.
Монархияның шектелусіз түрі болады, ондайда халықтың өкілеттік
мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана
монарх болады. Мысалы, кәзіргі кездегі феодализмнің абсолюттік монархиясы –
Сауд Арабиясы мен Брунейде сақталған және шектелген (конституциялық)
монархия, яғни монархтан басқа қосымша мемлекеттің егемендігін алып жүруші,
басқа мемлекеттік органдар бар, олар өз жағынан монархтың билігіне шектеу
жүргізу үшін құрылған (Англия, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия).
Монархия бірнеше жүз, жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі
үстемдік құрған басқару нысаны болады. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде
сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Республика (латын сөзінен – мемлекеттік, қоғамдық іс) – басқару нысаны,
мемлекет басшысы сайланады және ауыстырылады, ал, оның билігі
сайлаушылардың еркімен, не олардың өкілеттік органдарымен белгіленеді.
Республиканың белгілеріне:
- өкіметтің сайлануы;
- белгілі уақытқа ғана сайлау;
- сайлаушылардың еркіне тәуелділік.
Кім үкіметті құрады, ол кімнің бақылауында және кімге есеп береді,
осыған байланысты республикалар президенттік, парламенттік және аралас
болып бөлінеді.
Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла,
Боливия, Сирия т.б.) ол ролді президенттің өзі ғана орындайды, Парламенттік
республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Туркия, Израиль т.б.) –
парламент, аралас (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия т.б.) –
Президент пен парламент бірге жүргізеді.
Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады не
сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей халықпен және бір мезгілде
мемлекеттің және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның
жұмысын өзі басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік
вотумын жариялай алмайды, ал президент – парламентті таратпайды. Дегенмен,
парламент қабылданатын заңдардың көмегімен президент пен үкіметтің
жұмыстарын шектеуге мүмкіншілігі бар және бюджетті құрғанда, тағы сондай
жағдайларда президентті жұмысынан аластатуы мүмкін (әсіресе, ол
конституцияны бұзып, қылмыс жасаса). Президенттің өз жағынан, заң шығарушы
органның шешіміне тоқтату ветосын қолдануға құқығы бар (латын тілінен –
тиым салу). [6,Б74]
Парламенттік республикада – үкімет заң шығарушы органмен құрылады және
ол соның алдында жауапты. Парламент дауыс беру арқылы сенімділік не
сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына
(министрлер, кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты
министрдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы
Президент, не Парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың
тікелей дауыс беруі арқылы сайланады. Дегенмен, мемлекеттік өкімет
огандарының жүйесінде, ол өте қарапайым орында: оның міндеттілігі, әдетте
өкілетті огандардың қызметімен тежеледі. Яғни, конституциялық монархиядағы
мемлекет басшысының қызметінен айырмашылығы өте аз. Шын мәніндегі, мемлекет
басшысы болып үкімет басшысы есептеледі.
Аралас (жарты президенттік, жартыпарламенттік) республиканың сипатына
үкіметтің екіжақты жауапкершілігі жатады – президенттің алдына және
парламенттің алдына. Мұндай республикада президент және парламент тікелей
халықпен сайланады. Мемлекеттің басшысы президент болып есептелінеді. Ол
үкіметтің басшысын және министірлерді саяси күштердің парламенттегі
бөлінуіне байланысты тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдеттегідей министрлер
кабинетінің отырысында төрелік құрып, оның шешімін бекітеді.
1.2 Мемлекеттің құрылым нысаны
Мемлекеттік құрылым нысандары – мемлекет нысанының құрамы, мемлекеттің
ішкі құрылысын сипаттайды, саяси және аумақтық бөлу жолы, мемлекеттік
барлық органдарының белгілі қарым-қатынастарын, оны құрайтын органдардың
бөліктерімен келісімділігін қамтамасыз етеді.
Осы түсінігімізге байланысты орталық өкіметтің жергілікті жердегі
билікпен арақатынасы анықталады.
Мемлекеттік құрылым нысандары:
1) Унитарлық – қарапайым біртұтас мемлекет, әкімшілік-аумақтық
бөліктерінің мемлекеттік тәуелсіздік белгілері жоқ, олардың
біртұтас жоғарғы органдары және біртұтас заңдары бар, мысалыға
Польшаны, Венгрияны, Болгарияны, Италияны айтуға болады.
Отралықтанған унитарлық мемлекетге – Швецияны, Данияны, ал
орталықтанбаған унитарлық мемлекеттерге – Испания, Франция
жатады, ондағы өте үлкен аумақтар кеңейтілген автономиямен
пайдаланады, орталықтың рұқсат берген құқықтары негізінде өз
мәселелерін ешқандай тәуелсіз шеше алады.
2) Федеративтік – күрделі одақтық мемлекет, бөліктері мемлекеттік
құрылымдар және белгілі мөлшердегі мемлекеттік тәуелсіздікті,
басқа да мемлекеттік белгілерді иемденген. Онда жоғарғы
феодалдық органдармен қатар федералдық заңдар негізінде,
субьектілерінің де жоғарғы мемлекеттік органдары бар. Мысалы
Германияда, Үндістанда, Канадада және Федерациялардың аумақтық
принципімен құрылатын мүмкіндігі бар (АҚШ), не ұлттық-аумақтық
принциппен (Ресей). Федерациялар орталықпен субьектілердің
функцияларының бөлу принципінің негізінде құрылады,
конституциядағы көрсетілгендей және федерация субьектілерінің
келісімінсіз өзгертілмейді. Сонымен қатар, субьектілердің кейбір
құзыреті, тек федерация органдарының құзыретіне, басқасы –
федерация субьектілеріне, үшіншісі – одақ пен оның мүшелерінің
біріккен құзыретіне жатады.
3) Конфедерация – саяси, экономикалық және әскери мақсаттарға жету
мақсатында құрылған мемлекеттердің уақытша одағы.
Конфедерацияның одақтық органдары құрылуы мүмкін, бірақ олар, не
үшін біріккендері туралы мәселелерді реттеумен шұғылданады.
Қазіргі кезде, қауымдастырылған мемлекеттік бірігудің жаңа нысаны пайда
болды, оларды – тәуелсіз мемлекеттер достығы деп атайды. Мысалға кәзіргі
әрекеттегі ТМД-мемлекеттерін айтуға болады. Ол құрылымның Конфедерацияға
қарағанда түсініксіз жағдайлары көптеу.
Сонымен бірге, жоғарыдағы айтылған мемлекеттер нысандары сияқты тарихта
басқа да арнайыланған мемлекеттер нысандары болған – империялар,
протектараттар және басқалар.
Мысалы, империя – дегеніміздің түсінігіне мемлекеттік құрылымдар
жатады, олардың негізгі айырмашылығына – аумағынан жағынан кеңдігі, бір
орталықтағы мықты өкімет билігі, орталықтың шет аумақтармен қарым-қатынасы,
тұрғындарының әртүрлі этникалық және мәдени құрамы. Мысалы, империялар
(Рим, Британия, Ресей) әртүрлі кезеңдерде пайда болды.
Протекторат - мықты мемлекеттің халі нашарлау мемлекетке көрсеткен
формальді көмегі, әдеттегідей, ондай мемлекеттер тәуелсіздігін жоғалтады
және жерлері жауланып алынуы мүмкін.
Мемлекеттік құрылыс нысанын қарауға кірісе отырып, ең алдымен, оның
мемлекет нысанынан тағы бір компоненті болып табылатындығын айта кетейік.
Осы ұғымды пайдаға асырудың мәнісі, осы мемлекеттің ішкі құрылымын ондағы
ұлттық-мемлекеттік, аумақтық-мемлекеттік құрылулар мен әкімшілік-аумақтық
бірліктің болуы тұрғысынан ашатындығы болып отыр, орталық мемлекеттік билік
пен жаңа ғана аталып кеткен мемлекеттің барлық құрамдас бөліктерінің
биліктері арасындағы қатынасты көрсетеді. Егер, бастапқы критерийі етіп
мемлекеттік құрылыс нысанын алатын болсақ, онда барлық мемлекеттер
унитарлық және федеративтік болып бөлінеді. Олардың нақтылы құрылымдарына,
мемлекеттік жүйенің түрлі қабаттарының арасындағы құзыреттерінің бөлінуіне,
билікті жүзеге асыратын ұйымдық-құқықтық институттарға, сондай-ақ халықты
басқару ісіне тартудың нысандары мен әдістеріне келер болсақ, оладың
арасындағы айырмашылық айтарлықтай. Мемлекеттер бұл элемент бойынша
унитарлық, федеративтік және конфедеративтік болып бөлінеді. Унитарлық
(unitas – бірлік, біртұтас деген латын тілінен шыққан) мемлекет бұл
біртұтас, өзінің құрамында автономды мемлекеттік құрымдар жоқ, өз алдына
дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық бөліністерден тұратын мемлекеттер. Осыған
орай, жоғары билік органдары, басқару және сот бүкіл ел үшін біртұтас болып
табылады. Бұл бүкіл елге қызмет көрсететін және жалпы мемлекеттік
органдармен басқарылатын армияға қатысты.
Унитарлық мемлекетте бір конституция, бір құқықтық жүйе, бір азаматтық
болады. Әкімшілік-аумақтық бөліністердің өкілдік, атқару және сот органдары
унитарлық мемлекеттің жоғары органдарына бағынады. Олар унитарлық мемлекет
айналысатын сыртқы қатынастарға қатыспайды. Олар унитарлық мемлекеттің
жоғарғы билік органдарының нұсқауларын орындайды, оның актілерін іс-жүзіне
асырады, ел үшін біртұтас болып табылатын қаржы, салық, несие-ақша, кеден
саясатын басшылыққа алады. Ауқымды аймақты алып жатқан және қайта-қайта
бытыраққылыққа ұшыраған көптеген бөліктерден тұратын, басқыншылық соғыстың
нәтижесінде пайда болған ірі мемлекеттердің өзі унитаризм шеңберіне келіп
кірген. Содан кейін ғана көптеген елдердің мемлекеттік құрылысында
федерализмді пайдалану практикасы дами бастады.
Унитаризм қазір де әлемдік аренада кең тараған. Унитарлық мемлекеттер
қатарына Франция, Жапония, Финляндия, Түркия, Венгрия, Украина, Белорусь,
Қазақстан, Қырғызстан және басқалары жатады. Қазақстан Республикасының жері
тұтас ол бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды деген Конституцияның
кіріспесінде жазылған. Сонымен, тұтас мемлекеттер тек қана әкімшілік-
жергілікті аудандарға бөлінді. [7,Б]
Федеративтік (foederare – одақпен нығайту деген латын сөзінен шыққан)
мемлекеттер. Бұл құрамына екі, үш және одан да көп мемлекеттер немесе
бірқатар дербестік дәрежесі бар мемлекет құрылымдар кіретін одақтас
мемлекеттер.
Мемлекеттердің немесе мемлекеттік құрылымдардың федерацияға бірігуі
олардың шексіз құқығының кейбіреуінен айырылуына әкеліп соғады, ол құқықтар
федерацияға көшеді. Федерацияның өзіне тән ерекшелігі, онда тек қана жоғары
жалпыфеодалдық органдар (мемлекет басшысы, парламент, үкімет, жоғарғы сот,
министірліктер, ведомстволар) ғана жұмыс істеп қоймайды, сондай-ақ одақтық
армия құрылады, одақтық азаматтылық белгіленеді, олар болмаса федерация да
болмайтын басқа да институттар жұмыс істейді. Басқа сөзбен айтқанда,
федерациядағы көптеген мемлекеттік мекемелердің, сондай-ақ саяси-құқықтық
институттардың екі деңгейлі немесе екі қабатты құрылымы бар. Федерация
мүшелерінің құқықтарына қосымша кепілдікті қамтамасыз ету үшін, әдетте
федералдық парламентте олардың өкімдерін палаталар болады. Кейде федералдық
органдардың жанынан олардың арасындағы байланысты реттеп және қолдап отыру
үшін федерация мүшелерінің тұрақты өкімдіктері құрылады. Федерацияның оның
мүшелеріне ықпал етуінің нысандары жеткілікті. Оған федералдық конституция
мен федералдық заңға федерация мүшелерінің конституциясы мен заңдарының
сәйкес келу принципі, кадрлық-ұйымдастырушылық, бақылау-басқару, бюджет-
қаржы, ақша-несие және басқа да тетіктер жатады. Құрама мемлекет бірнеше
зиялы мемлекеттер – күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін
біріктіреді.
Мемлекеттік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерацияның органдары және
әрбір мүшесінің жеке органдары. Федерацияның субьектілері ішкі істерін
ерікті өздері шешеді, ал федеративтік орталық органның қолында барлық ішкі-
сыртқы билік болады. Федеративтік Республика Халықаралық құқықтық алдында
тек бір мемлекет болуға тиіс. Бірақ, тәжірибеде кейбір федерацияның
субьектілері өздері халықаралық қатынастарға шығуға құқығы бар еді. Мысалы,
СССР (Украина мен Белорусия ООН мүшесі) Югославия, АҚШ, Канада көбіне
олардың тәуелсіздігі формальды түрінде қалғаны мәлім. Федерацияда
Конституция, азаматтық заңдар, сот және қаржы жүйесі бәрі екіге бөлінеді.
Федерацияның екі түрі бар; ұлттық құрама және жергілікті құрама. 1-ші СССР,
Югославия, Үндістан, ал 2-ші АҚШ, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады.
Сондай-ақ, мемлекеттік құрылыстың ұлттық-мемлекеттік федерациялық
белгілерін қатар алып жүрген аралық нысаны туралы да айта кеткен жөн
болады. Мұндай нысанның айқын мысалы; қазіргі Ресей Федерациясы. 1993 жылғы
Конституция Ресей Федерациясы тек құқылы субьектісі қатарында тек
республикаларды, автономиялы облыстар мен автономияны округтарды ғана емес,
сондай-ақ облыстарды және федералдық маңызы бар қалаларды да атайды.
Аталған субьектілердің алғашқы – бұл ұлттық мемлекеттер мен ұлттық –
мемлекеттік құрылымдар деңгейіне жеткізеді.
Бірнеше мемлекеттің құрылыс нысаны конфедерация (confoederatio – одақ,
қоғамдастық, бірлестік деген латын сөзінен шыққан) болып табылады. Ол
белгілі бір мақсаттар үшін (әскери, экономикалық, дипломатиялық, этникалық
және т.б.) құрылған мемлекеттер одағы. Алайда, конституцияда біріге отырып,
мемлекеттер оның мүшелері ішкі және сыртқы істерді толық дербес және
тәуелсіз мемлекеттер болып қалады, өзінің екендігін жоймайды.
Конфедерация – белгілі бір қажеттілікті қамтамасыз ету үшін мемлекеттік
құрылымның белгілі бір уақытта жүзеге асырылатын заңды одағы. Конфедерация
федеративті мемлекеттерге қарағанда келесідей белгілермен ерекшелінеді;
1) Конфедерацияда, федерацияға тән ортақ заң шығару, атқару, сот
органдары болғанды. Конфедерация органдары мемлекеттердің
өкімдерінен тұрады және экономика, қорғанысқа қатысты әріптестік
мәселелерімен айналысады;
2) Конфедерацияда құрылымдардың біртұтас әскери, салық жүйесі және
біртұтас мемлекетің бюджеті болмайды. Бірақ, бұл мәселелер
конфедерацияға мүшелерінің келісімімен үйретілуі мүмкін. Мысалы:
халық конфедерацияның бюджет құрылуы мүмкін;
3) Конфедерацияда бюджет мүше мемлекеттің азаматтардың азаматтығы
сақталып қалады, бірақ бір мемлекеттен екінші мемлекетке өту
жеңілдетілуі мүмкін;
4) Конфедерация мемлекетті органдары біртұтас ақша бірлігіне,
кедендік ережелерге, сондай-ақ біртұтас мемлекетаралық несие
саясатын келісім арқылы қол жеткізуі мүмкін. Конфедерация
белгілі бір уақытқа ғана құрылады. [8,Б]
Мемлекеттiң құрылымына қоғамның ұлттық құралы, тарихи әдет-ғұрыптары
немесе ерекше тарихи жағдайлары да әсерiн тигiзедi. Ресей, Үндiстан,
Америка, Мексика мемлекеттерi көп ұлттық мемлекеттерге жатады, сондықтан
олардың мемлекеттiк құрылымдары— федерация. Ал Жапония, Германия, Польша
бiр ұлттық мемлекеттер, бiрақ бiреулерi тұтас мемлекет, екiншiлерi, мысалы,
Германия— федерация. Бұл жағдайды анықтау үшiн Германияның мемлекеттiк
процесiн және тарихын жақсы бiлу керек. ХІХ ғасырда Пруссия мен Австрияның
гегемония үшiн күресi Пруссияның жеңiсiмен аяқталды. Бiрақ феодализм
кезеңiнен Германияның капитализiмге көшкенiмен, буржуазиялық мемлекеттiң
қалыптасуы аяқталған жоқ. Сондықтан қазiр де немiстер бiрнеше тәуелдi
мемлекеттерде тұрады: ФРГ, Швейцария, Австрия— олар федерацияға жатады [9,
15б.].
Қазақстан жерiнде көне дәуiрден қазақтың арғы атасы— түрiктер, бергi
атасы— қыпшақтар өмiр сүрген. ХV ғасырда қазақ хандығы құрылып өзiнiң
тәуелсiз мемлекетi болған. Қазақстан көп ұлттық республикаға айналуы ХХ
ғасырда болды. Сондықтан Қазақстан республикамыздың қазiргi Конституциясы
бiртұтас, бөлiнбейтiн мемлекет болып жарияланды.
3. Саяси режим
Саяси режим – саяси өкіметті іске асыруға арналған құралдардың,
жолдардың және әдістер жиынтығы. Берілген кейіптегі мемлекеттің негізіндегі
болатын әртүрлі өзгерістер, ең алдымен оның режимінде көрініп, мемлекетттік
құрылым нысанына және мемлекеттік басқару нысанына тікелей ықпал жасайды.
Саяси режим – саяси режимнің динамикалық (қыймылдағы), функционалдық
(қызметтік) сипаты. Саяси режим және саяси жүйе бір-бірімен тығыз
байланыстағы санаттар. Егер біріншісі, қоғамның саяси өміріндегі
қатынасатын кешенді институттарды көрсетсе, екіншісі, сол билік қалай іске
асырылады, ол институттар қалай әрекет жасайтынын көрсетеді.
Саяси режимнің түсінігі ең маңызды, себебі негізгі билік жүйесінің
құрылымын алдын ала ойға елестетуге негіз болады. Осыған байланысты,
қоғамның саяси ұйымын құру туралы шын мәніндегі қағидалар талқыға түседі.
Саяси режим - әр елдегі белгілі тарихи кезеңде өмір сүрген, саяси райды
сипаттайды.
Саяси режимнің белгілері:
- саяси өкіметті ұйымдастыру тетігіндегі халықтың қатынасу деңгейі
және сондай ұйымдасу жолдары;
- мемлекеттің құқығы мен адам бостандығымен және азаматтар
құқықтарының арақатынасы;
- жеке адамның бостандығының кепілі;
- қоғамдағы билікті іске асыру тетігінің шын сипаты;
- халықпен саяси билікті тікелей іске асыру деңгейі;
- ақпарат құралдарының жағдайы қоғамдағы жариялылықтың деңгейі және
мемлекеттік аппаратының ашықтылығы;
- мемлекеттік емес құрылымдардың қоғамның саяси жүйесіндегі және рөлі;
- заң шығару мен атқару биліктерінің арақатынастары.
Авторитарлық режим – қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы, онда саяси
билік халықтың аз қатынасуымен адаммен жүргізіледі.
Авторитарлық саяси режимнің белгілері:
1) орталықта және жергілікті жерлерде билік біреудің немесе бірнеше
тығыз байланысқан органдарда жинақталды, бір мезгілде халық шын
мәнінде мемлекетік биліктен қол үзеді;
2) заң шығаруға, атқаруға және сот биліктеріне бөлу қағидалары
орындалмайды (көп жағдайда президент атқару бөлу органдарын
өзіне бағындырып, басқа органдарға заң шығару және сот ісімен
шұғылдану ісі тапсырылады);
3) өкілетті органдардың билігі билігі бар субьектілермен тежеледі;
4) шын мәнінде сот қосымша органы ретінде болады;
5) мемлекеттік органдарды, лауазымды адамдарды сайлау, олардың
халық алдында есеп беруі, қағидаларының аясы кеміп, тіпті жоққа
тән болады;
6) мемлекеттік басқаруда әкімшілік бұйрық әдісі үстем болады;
7) жеке адам цензурасы сақталады, былайша айтқанда жартылай
ашықтық сақталады;
8) біртұтас идеологиясы болмайды;
9) қоғамдық өмірдің барлық орталары тексерілмейді;
10) жекелеген көпжақтылық (плюрализм) бар, оппозицияға жол
берілмейді, барлық партиялар бастаушы партияның идеологиясына
бағынуға міндетті, оған қарсылар таратылады немесе қуылады;
11) адамның және азаматтың құқығы, бостандығы жарияланғанымен толық
түрде іске асырылмайды;
12) жеке адам билікпен қарым-қатынаста қауіпсіздік кепілдігінен
айырылған;
13) күштеу құрылымы шын мәнінде қоғамның бақылауында жоқ және тек
саяси мақсаттарда ғана пайдаланылады;
14) көш басшысының рөлі өте жоғары, бірақ тоталитарлықтан өзгеше.
Тоталитарлық режим - дегеніміз түгел, тұтасымен, толық деген
мағыналар береді. Тоталитарлық режим қоғамдық өмірдің барлық саласына
бірдей мемлекеттің абсолютті түрде бақылау жасайтындығымен, адамның толық
жағдайда саяси билікке және үстем идеологияға бағынуымен сипатталады.
Тоталитарлық саяси режимнің белгілері:
1) мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына бірдей үстемдік жүргізуге,
бәрін қамтитын билікке тырысады;
2) қоғам іс-жүзінде түгелімен саяси билікпен бөлінеді, бірақ оны
мойындамайды, себебі саяси сезімділікте екендігі күмәнсіз;
3) экономиканың, ақпарат құралдарының, мәдениеттің, діннің және
адамдардың жеке өмірлеріне, тіпті адамдардың қимылдарының себептеріне
дейін мемлекеттің монополиялық бақылауында болды;
4) абсолютті құқықтық дәлірек айтқанда құқыққы қарсы қоғамдық
қатынастарды реттеу, яғни рұқсат етіледі тек сол нәрсе, егер ол
заңмен көрсетілсе деген қағидаға негізделген;
5) мемлекеттік билік бюрократиялық жолмен құрылады, қоғамнан жасырын
жолдармен аса құпиялықпен халықтың атынан бақылауға жіберілмейді;
6) басқарудың әдісі ретінде күштеу, қинау және террор қолданылады;
7) бір партияның үстемділігі – шын мәнінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz