Д. Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи оқиғалардың көрінісі
1.1 „Жібек жолы” романындағы тарихи оқиғалардың шынайылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 „Мұхтар жолы” психологиялық романының көркемдік. тағылымдық. маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3 „Абай айнасы” тарихи. ғұмырнамалық романының тарихи. танымдық қыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
2.1 „Абақты”, „Алаң” романдарындағы тұғырлы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2 „Таразы” роман. толғауындағы қазіргі қоғамдық. кезеңдік мәселелердің адам психологиясына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи оқиғалардың көрінісі
1.1 „Жібек жолы” романындағы тарихи оқиғалардың шынайылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 „Мұхтар жолы” психологиялық романының көркемдік. тағылымдық. маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3 „Абай айнасы” тарихи. ғұмырнамалық романының тарихи. танымдық қыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
2.1 „Абақты”, „Алаң” романдарындағы тұғырлы тарихи тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2 „Таразы” роман. толғауындағы қазіргі қоғамдық. кезеңдік мәселелердің адам психологиясына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі заман әдебиетіндегі тарихи роман үлесі барған сайын артып келеді. Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер бергенін атап өту қажет. Бұл тұста белгілі жазушылар І.Есенберлин, М.Мағауин, С.Мұқанов, С.Жүнісов, Д.Әбілов, С.Сматаев, Ә.Кекілбаев, Ә.Әлімжанов, А.Тоқмағанбетовтың романдары жарық көрді. Жазушылардың шығармаларындағы идеялық- көркемдік дәрежесі бірдей емес.
Қаламгер Д.Досжанның „Жібек жолы” романы тарихи романдардың алғашқыларының бірі болып саналады. Жазушының тарихи тақырыпта жазылған романдары әдебиетімізде жаңа қырынан үлес қосты. Сондықтан жекелеген тарихи тұлғалар жасауда, кезеңдік оқиғаларды сипаттауда жазылған шығармалары қазіргі зерттеу жұмыстарына тиесілі. Жазушының тарихи тақырыптағы романдары жайында бүгінгі күнге дейін айтылған сын зерттемелерді шола отырып, оларды тереңдей зерделеп қарастыру қажет болып отыр. Қаламгер тарихи романдарының өзіне тән сипатының пікірі мен сырын аша түсерлік мәселелер әлі де зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Д.Досжан тарихи романдары туралы сыншы ғалымдар өз мақалаларын көптеп жазып жүр. Қаламгердің тарихи тақырыпта жазылған роман, хикаяттарының барлығына дерлік сыни мақалалар айтылған. Атап айтсақ, З.Серікқалиев, Н.Төреқұлов, Д.Әбілов, Р.Бердібаев, М.Қаратаев, Д.Кішібеков, А.Мекебайұлы, Т.Сыздықов, Т.Данияр, Ә.Кекілбаев, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов, Ж.Нұсқабаевтардың жазушы жөнінде айтылған пікірлері мерзімді басылымдарда жиі жарық көрді.
Әдебиетші ғалымдарымыздың бірқатар зерттеу еңбектерінде арагідік салыстырмалы түрде айтылып жүрсе, енді бірде қатты сынға алып талқылайды. Р.Бердібаев „Тарихи роман” (1997), Т.Сыздықов „Қазақ тарихи романы” (1996), „Төзім” (зерттеу мақалалар, естеліктер.2004) зерттеу
еңбектерінде кеңінен қамтылған. Сыншы ғалым Р.Тұрысбеков „Тарих пен таным” деген мақаласында қаламгердің шығармасын кеңінен талдаған. Мақаланың айрықша атап айтар ерекшелігі сонда, Д.Досжан туындыларының ізденіс еңбектерінің құнарлы екендігін дәлелдейтін мысал деректер арқылы беріп отырған. Соңғы жылдарда жазушының шығармалары негізінде ғылыми еңбектер қорғалды. Мәселен, қаламгердің тіл қолданысы, жаңадан сөз жасауы, кәсіби, жергілікті салт- дәстүрге байланысты диалектілерді қолданғандығы. Әдеби тілді дамытудағы үлес төңірегінде Ж.Исаева „Д.Досжан шығармаларының тілі мен әдеби тілдің өзара байланысы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап шықты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Негізгі мақсат Д.Досжан шығармаларындағы тарихи оқиғалар көрінісі мен тарихи тұлғаларды, кейіпкерлерді ашу.Тарихи оқиғалардың көпшілігі жазушы қиялынан туған дүниелер. Шындық пен қиялдың табиғи үлесін табу мәселесі де жазушының тарихи романдарында аса қажетті қызмет атқарады. Д.Досжанның тарихи романдарында халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Сонымен қатар, тарихтың жауапты, ұрымтал тұстарын көрсетіп, тарихи кезеңдік оқиғаларға белгілі адамдардың ақиқат, тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу барысында барынша ізденістермен жасаған. Осыған орай белгіленген міндеттер төмендегідей:
- қаламгердің тарихи шығармалары шартты түрде топтап көрсету;
- шығармалардығы тарихи кезеңдік оқиғалардың көрінісін саралап көрсету;
- романдардағы жекелеген тарихи тұлғалық кейіпкерлердің нақты деректер арқылы жасалғандығына тоқталу;
- қаламгердің образдарды жасаудағы ерекшелігіне баға беру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Жазушының бірқатар тарихи романдарына толық шолу жасалды.
- Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпта қалам сілтеген алғашқы қаламгердің даралығына мән берілді.
- Жазушының тарихи тақырыпты шығармаларының идеясына сай оқиғалар мен кейіпкерлер жасаудағы өзіндік әдіс- тәсілдері сараланды.
Диплом жұмысының дерек көздері:
Зерттеу еңбекке Д.Досжанның „Жібек жолы”, „Абай айнасы”, „Мұхтар жолы ”, „Таразы”, „Абақты”, „Алаң”, „Төзім” тарихи тақырыпта жазылған романдары дерек көзі ретінде алынды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен талдаулар әдебиеттің біртуар қаламгері Д.Досжанның әлі де зерттелетін жұмыстарына, монографиялар мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуға пайдалы.
Қазіргі заман әдебиетіндегі тарихи роман үлесі барған сайын артып келеді. Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер бергенін атап өту қажет. Бұл тұста белгілі жазушылар І.Есенберлин, М.Мағауин, С.Мұқанов, С.Жүнісов, Д.Әбілов, С.Сматаев, Ә.Кекілбаев, Ә.Әлімжанов, А.Тоқмағанбетовтың романдары жарық көрді. Жазушылардың шығармаларындағы идеялық- көркемдік дәрежесі бірдей емес.
Қаламгер Д.Досжанның „Жібек жолы” романы тарихи романдардың алғашқыларының бірі болып саналады. Жазушының тарихи тақырыпта жазылған романдары әдебиетімізде жаңа қырынан үлес қосты. Сондықтан жекелеген тарихи тұлғалар жасауда, кезеңдік оқиғаларды сипаттауда жазылған шығармалары қазіргі зерттеу жұмыстарына тиесілі. Жазушының тарихи тақырыптағы романдары жайында бүгінгі күнге дейін айтылған сын зерттемелерді шола отырып, оларды тереңдей зерделеп қарастыру қажет болып отыр. Қаламгер тарихи романдарының өзіне тән сипатының пікірі мен сырын аша түсерлік мәселелер әлі де зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Д.Досжан тарихи романдары туралы сыншы ғалымдар өз мақалаларын көптеп жазып жүр. Қаламгердің тарихи тақырыпта жазылған роман, хикаяттарының барлығына дерлік сыни мақалалар айтылған. Атап айтсақ, З.Серікқалиев, Н.Төреқұлов, Д.Әбілов, Р.Бердібаев, М.Қаратаев, Д.Кішібеков, А.Мекебайұлы, Т.Сыздықов, Т.Данияр, Ә.Кекілбаев, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов, Ж.Нұсқабаевтардың жазушы жөнінде айтылған пікірлері мерзімді басылымдарда жиі жарық көрді.
Әдебиетші ғалымдарымыздың бірқатар зерттеу еңбектерінде арагідік салыстырмалы түрде айтылып жүрсе, енді бірде қатты сынға алып талқылайды. Р.Бердібаев „Тарихи роман” (1997), Т.Сыздықов „Қазақ тарихи романы” (1996), „Төзім” (зерттеу мақалалар, естеліктер.2004) зерттеу
еңбектерінде кеңінен қамтылған. Сыншы ғалым Р.Тұрысбеков „Тарих пен таным” деген мақаласында қаламгердің шығармасын кеңінен талдаған. Мақаланың айрықша атап айтар ерекшелігі сонда, Д.Досжан туындыларының ізденіс еңбектерінің құнарлы екендігін дәлелдейтін мысал деректер арқылы беріп отырған. Соңғы жылдарда жазушының шығармалары негізінде ғылыми еңбектер қорғалды. Мәселен, қаламгердің тіл қолданысы, жаңадан сөз жасауы, кәсіби, жергілікті салт- дәстүрге байланысты диалектілерді қолданғандығы. Әдеби тілді дамытудағы үлес төңірегінде Ж.Исаева „Д.Досжан шығармаларының тілі мен әдеби тілдің өзара байланысы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап шықты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Негізгі мақсат Д.Досжан шығармаларындағы тарихи оқиғалар көрінісі мен тарихи тұлғаларды, кейіпкерлерді ашу.Тарихи оқиғалардың көпшілігі жазушы қиялынан туған дүниелер. Шындық пен қиялдың табиғи үлесін табу мәселесі де жазушының тарихи романдарында аса қажетті қызмет атқарады. Д.Досжанның тарихи романдарында халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Сонымен қатар, тарихтың жауапты, ұрымтал тұстарын көрсетіп, тарихи кезеңдік оқиғаларға белгілі адамдардың ақиқат, тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу барысында барынша ізденістермен жасаған. Осыған орай белгіленген міндеттер төмендегідей:
- қаламгердің тарихи шығармалары шартты түрде топтап көрсету;
- шығармалардығы тарихи кезеңдік оқиғалардың көрінісін саралап көрсету;
- романдардағы жекелеген тарихи тұлғалық кейіпкерлердің нақты деректер арқылы жасалғандығына тоқталу;
- қаламгердің образдарды жасаудағы ерекшелігіне баға беру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Жазушының бірқатар тарихи романдарына толық шолу жасалды.
- Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпта қалам сілтеген алғашқы қаламгердің даралығына мән берілді.
- Жазушының тарихи тақырыпты шығармаларының идеясына сай оқиғалар мен кейіпкерлер жасаудағы өзіндік әдіс- тәсілдері сараланды.
Диплом жұмысының дерек көздері:
Зерттеу еңбекке Д.Досжанның „Жібек жолы”, „Абай айнасы”, „Мұхтар жолы ”, „Таразы”, „Абақты”, „Алаң”, „Төзім” тарихи тақырыпта жазылған романдары дерек көзі ретінде алынды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен талдаулар әдебиеттің біртуар қаламгері Д.Досжанның әлі де зерттелетін жұмыстарына, монографиялар мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуға пайдалы.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Бердібай Б. Тарихи роман. Оқу құалы.
Алматы,"Санат " 1997- 336 б.
2. Д.Досжан. Жібек жолы. Алматы: Жазушы, 1973
З.Т.Сыздықов. Қазақ тарихи романы. Алматы, 1996
4. Ғ.Бельгер. Отты жылдар өтінде. // Жалын, 1998.N 7,8
5. Д.Досжан. Мұхтар жолы Алматы., 1988
6. А.Сейдімбеков Ізденіс іздері //Лениншіл жас-1989, 31
каңтар
7. Д.Досжан. Абай айнасы. Алматы:Қазақстан, 1994.
8. М.Мырзахматов Мұхтар Әуезов және абайтану
проблемалары. А., Ғылым, 1992.
9. Досжан Д. " Мың бір жұмбақ адаммын...": (Абай
айнасы "кітабынан үзінді) // Егемен Қазақстан.- 1994.-19 қазан.
Ю.Досжан Д. Абақты. А.1992
11. Г.Серғазиева Тарихпен тілдескен // Алматы ақшамы,
1992.31 тамыз
12. Д.Досжан. Тарихи тақырыптың тұңғышы (жазушымен
сұхбат) Т.Данияр. //Жас алаш. 1992-22 қыркүйек.
13. Досжан Д. Алаң. Роман- А:Қазақстан., 1993.
14. Д.Досжан Таразы: роман-толғау - А.: Жазушы1992
1.Бердібай Б. Тарихи роман. Оқу құалы.
Алматы,"Санат " 1997- 336 б.
2. Д.Досжан. Жібек жолы. Алматы: Жазушы, 1973
З.Т.Сыздықов. Қазақ тарихи романы. Алматы, 1996
4. Ғ.Бельгер. Отты жылдар өтінде. // Жалын, 1998.N 7,8
5. Д.Досжан. Мұхтар жолы Алматы., 1988
6. А.Сейдімбеков Ізденіс іздері //Лениншіл жас-1989, 31
каңтар
7. Д.Досжан. Абай айнасы. Алматы:Қазақстан, 1994.
8. М.Мырзахматов Мұхтар Әуезов және абайтану
проблемалары. А., Ғылым, 1992.
9. Досжан Д. " Мың бір жұмбақ адаммын...": (Абай
айнасы "кітабынан үзінді) // Егемен Қазақстан.- 1994.-19 қазан.
Ю.Досжан Д. Абақты. А.1992
11. Г.Серғазиева Тарихпен тілдескен // Алматы ақшамы,
1992.31 тамыз
12. Д.Досжан. Тарихи тақырыптың тұңғышы (жазушымен
сұхбат) Т.Данияр. //Жас алаш. 1992-22 қыркүйек.
13. Досжан Д. Алаң. Роман- А:Қазақстан., 1993.
14. Д.Досжан Таразы: роман-толғау - А.: Жазушы1992
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи оқиғалардың көрінісі
1.1 „Жібек жолы” романындағы тарихи оқиғалардың
шынайылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 „Мұхтар жолы” психологиялық романының көркемдік- тағылымдық-
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 „Абай айнасы” тарихи- ғұмырнамалық романының тарихи- танымдық
қыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
2.1 „Абақты”, „Алаң” романдарындағы тұғырлы тарихи
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 „Таразы” роман- толғауындағы қазіргі қоғамдық- кезеңдік мәселелердің
адам психологиясына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 70
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі заман әдебиетіндегі тарихи роман үлесі барған сайын артып
келеді. Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер
бергенін атап өту қажет. Бұл тұста белгілі жазушылар І.Есенберлин,
М.Мағауин, С.Мұқанов, С.Жүнісов, Д.Әбілов, С.Сматаев, Ә.Кекілбаев,
Ә.Әлімжанов, А.Тоқмағанбетовтың романдары жарық көрді. Жазушылардың
шығармаларындағы идеялық- көркемдік дәрежесі бірдей емес.
Қаламгер Д.Досжанның „Жібек жолы” романы тарихи романдардың
алғашқыларының бірі болып саналады. Жазушының тарихи тақырыпта жазылған
романдары әдебиетімізде жаңа қырынан үлес қосты. Сондықтан жекелеген тарихи
тұлғалар жасауда, кезеңдік оқиғаларды сипаттауда жазылған шығармалары
қазіргі зерттеу жұмыстарына тиесілі. Жазушының тарихи тақырыптағы романдары
жайында бүгінгі күнге дейін айтылған сын зерттемелерді шола отырып, оларды
тереңдей зерделеп қарастыру қажет болып отыр. Қаламгер тарихи романдарының
өзіне тән сипатының пікірі мен сырын аша түсерлік мәселелер әлі де
зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Д.Досжан тарихи романдары туралы сыншы ғалымдар өз мақалаларын көптеп
жазып жүр. Қаламгердің тарихи тақырыпта жазылған роман, хикаяттарының
барлығына дерлік сыни мақалалар айтылған. Атап айтсақ, З.Серікқалиев,
Н.Төреқұлов, Д.Әбілов, Р.Бердібаев, М.Қаратаев, Д.Кішібеков, А.Мекебайұлы,
Т.Сыздықов, Т.Данияр, Ә.Кекілбаев, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов,
Ж.Нұсқабаевтардың жазушы жөнінде айтылған пікірлері мерзімді басылымдарда
жиі жарық көрді.
Әдебиетші ғалымдарымыздың бірқатар зерттеу еңбектерінде арагідік
салыстырмалы түрде айтылып жүрсе, енді бірде қатты сынға алып талқылайды.
Р.Бердібаев „Тарихи роман” (1997), Т.Сыздықов „Қазақ тарихи романы” (1996),
„Төзім” (зерттеу мақалалар, естеліктер.2004) зерттеу
еңбектерінде кеңінен қамтылған. Сыншы ғалым Р.Тұрысбеков „Тарих пен таным”
деген мақаласында қаламгердің шығармасын кеңінен талдаған. Мақаланың
айрықша атап айтар ерекшелігі сонда, Д.Досжан туындыларының ізденіс
еңбектерінің құнарлы екендігін дәлелдейтін мысал деректер арқылы беріп
отырған. Соңғы жылдарда жазушының шығармалары негізінде ғылыми еңбектер
қорғалды. Мәселен, қаламгердің тіл қолданысы, жаңадан сөз жасауы, кәсіби,
жергілікті салт- дәстүрге байланысты диалектілерді қолданғандығы. Әдеби
тілді дамытудағы үлес төңірегінде Ж.Исаева „Д.Досжан шығармаларының тілі
мен әдеби тілдің өзара байланысы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация
қорғап шықты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Негізгі мақсат Д.Досжан шығармаларындағы тарихи оқиғалар көрінісі мен
тарихи тұлғаларды, кейіпкерлерді ашу.Тарихи оқиғалардың көпшілігі жазушы
қиялынан туған дүниелер. Шындық пен қиялдың табиғи үлесін табу мәселесі де
жазушының тарихи романдарында аса қажетті қызмет атқарады. Д.Досжанның
тарихи романдарында халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын
көркем бейнелер арқылы ашады. Сонымен қатар, тарихтың жауапты, ұрымтал
тұстарын көрсетіп, тарихи кезеңдік оқиғаларға белгілі адамдардың ақиқат,
тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу барысында барынша ізденістермен жасаған.
Осыған орай белгіленген міндеттер төмендегідей:
- қаламгердің тарихи шығармалары шартты түрде топтап көрсету;
- шығармалардығы тарихи кезеңдік оқиғалардың көрінісін саралап
көрсету;
- романдардағы жекелеген тарихи тұлғалық кейіпкерлердің нақты
деректер арқылы жасалғандығына тоқталу;
- қаламгердің образдарды жасаудағы ерекшелігіне баға беру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Жазушының бірқатар тарихи романдарына толық шолу жасалды.
- Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпта қалам сілтеген алғашқы
қаламгердің
даралығына мән берілді.
- Жазушының тарихи тақырыпты шығармаларының идеясына сай оқиғалар мен
кейіпкерлер жасаудағы өзіндік әдіс- тәсілдері сараланды.
Диплом жұмысының дерек көздері:
Зерттеу еңбекке Д.Досжанның „Жібек жолы”, „Абай айнасы”, „Мұхтар
жолы ”, „Таразы”, „Абақты”, „Алаң”, „Төзім” тарихи тақырыпта жазылған
романдары дерек көзі ретінде алынды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен талдаулар әдебиеттің біртуар
қаламгері Д.Досжанның әлі де зерттелетін жұмыстарына, монографиялар
мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуға пайдалы.
Тарих пен қазіргі заман тура мағынасында - Дүкенбай Досжан
шығармашылығының кос ішекті әуені, егіз арнасы.
Жазушының өмір жолы оның жазған шығармасымен өлшенетін болса, Д.
Досжан осы күнге дейін 11 роман, 22 хикаят, 100 қаралы әңгіме жазыпты.
Оларды шартты түрде былай топтауға болады:
1. Тарихи тақырыптағы роман - хикаяттар;
2. Бүгінгі заман туралы роман, хикаят, әңгімелер.
3. Тарихи - ғұмырнамалық шығармалар.
Кезеңді оқиғаларға табан тіреген тарихи шығармалары, кейінгі жылдары
үдете жазып жүрген ғұмырнамалық көркем романдары оқырман көкейіне жол
тауып, жылы пікір иеленді. Алғашқы жазғандары туған жер тарихы, қабырғалы
оқиғалар, сол тарихқа деген перзенттік парыз, ұлтымызбен бірге жасасып
келе жатқан өлмес дәстүрлер туралы тұнба терең суреттер болса, кейінгі
романдарында құлашты ойға, пәлсапашылдыққа, сүйіспендік романтикасына бой
ұрады.
Дүкенбай Досжан тақырыбы, бейне домбыраның қос ішегі секілд: бірі -
қоңыр үнді көне тарихи оқиғалар тізбегі, келесісі бүгінгі өмірдің ащы
шындығымен суреттеуге арналған оқиғалы шығармалар.
Қаламгердің Отырар "Фараби", Жібек жолы "Абай айнасы", "Мұхтар
жолы", "Алыптың азабы", Таразы туындыларының тақырып - мазмұн, адам мен
оның еңбегіне тарих тағлымына негізделген оқиға өрімі ой сөз жүйесі тіл
стиль сипаты, көркемдік таным арналары ізденіс-еңбекті серік еткен ,
қоғамдық - кезеңдік көріністер мен өмір - уақыт талаптары басты мұрат,
өлшем еткенін аңғару киын емес.
Тарих көрпесін көтеріп, есте жоқ ескі мезгілде рухымызды сақтап қалған
бабалар ерлігін паш еткен "Отырар", "Фараби", "Жібек жолы" атты тарихи
шығармалары арқылы тыңға күрек салғандай, қазак, қара сөзінде таза дерек
ізімен жазылған, тарихи хикаяттардың түңғышы аталып, оқырман қауымды елең
еткізді. Қазіргі танымал болып отырған І.Есенберлин, Ә.Әлімжанов,
Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, М.Мағауин, С.Сматовтың, Д.Әбіловтің тарихи
тақырыпқа арналған
романдары "Жібек жолынан" көп кейін жарьқ көрді.
Тарихи роман, Г. Ленобльдің пайымдауынша, суреттеудің реалистігі,
тарихи күрестердің адамдар тағдырына әсерін айту принциптерін ұстанады.
Халықтың тарихи белсенділігі, тарихи қажеттілік, бұқаралық, ірі
қайраткерлердің істерін кең қамту да тарихи роман шарттары болып саналады.
Тарихтың жауапты, ұрымтал тұстарын көрсету, белгілі адамдардың ақиқат
тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу принципі тарихи романдар алдына биік
міндет жүктейді. Шындық пен қиялдың табиғи үйлесім табу мәселесі де тарихи
романдарда аса қажетті кызмет атқарады.[1, 3]
Тақырыптың тарихи болып саналуының бірінші шарты-суреттелетін оқиғалар
мен адамдардың қазіргі кезден белгілі дәрежеде алшақ, алыста болуы деп
біледі. Маңызды белгінің тағы бірі оқиғалардың, характерлердің,
тартыстардың тарихи дәрежесі мен мәнділігін ашуды айтады.
Д. Досжан туындыларында өмір оқиғаларының шындыққа негізделіп,
кейіпкерлер жүйесінен тарих пен қазіргі кезеңнің маңызды мәселелері айқын
аңғарылып, оның өзі нәзік лиризм, сыр - сезім, ой ағыны, келісті ыргақ,
арқылы кең өріс алады. Сондай-ақ тарихнамалық сипат, шежірелік белгі
ерекшеліктер, ұлттық этнографиялық нышандар, кеше мен бүгін байланысы
барынша жан-жақты сөз етілген.
Халықтың азаттығы үшін күестері мен ұмтылыстарын екшеп алу, сол
мәселеге тереңдеп бару тың табыстарға жеткізетінін баса ескертеді. Бұрынғы
мен бүгінгіні табиғи жалғастығын тауып көрсете алған шығармалардың ерекше
танымал болуы осыдан.
Қазіргі заманғы тарихи романдардың оқиғасы өткеннің қай кезеңін
көрсетуге арналса да, онда отаншылдық идеясы басым жатады. Атап айтарлық
бір мәселе - тарихи романдарда халықтың көне дәуірдегі қаһармандың күресі
мол да, мәнді де суреттелетіндігі. Бұл реттен алғанда, тарихи роман тарихи
эпостың дәстүрін жаңа сапаға көтеріп, жалғап келеді дей аламыз.[1,5]
Тарихи романдар тілінің ерекшелігі туралы да сан тарау пікір
қорытылған. Р. Мессер, мәселен тарихи шығарма авторы өз сөзін замандас
тілмен айта алады,
ал кейіпкерлер сөзі негізінде суреттеліп отырған дәуірге сәйкес келуі
тиіс деп есептейді.
Қазақ романының бұл күнде дамып, өркендегені соншалық - оның әрбір
жанрын арнайы зерттеудің қажеттігі туып отыр.
Бұл жанрдың нақтылы зерттелуге лайық проблемалары көп. Соның бірі
тарихи романдардың жанрлық ерекшелігін, өсу бағытын, көркем әдебиетімізге
қосқан соның үлесін, жазушының тарихи шындықтың заманалығын, көркем сюжет,
характер, шеберлік мәселелерін нақтылы сөз ету болмақ.
Осы еңбегімде халқымыздың тарихта тағлымды істерімен елеулі із
қалдырған қайраткерлері тағдырына арналған жазушы романдарының идеялық-
көркемдік ерекшеліктерін, олардың жұртшылыққа беретін гибраты жайында сөз
етемін.
Д. Досжан архив - тарих қойнауларын жіті зерделеп, өмір-тұрмыс
сырларына еркін бойлап, адам әлеміне терең үңіліп, сол арқылы қоғам - кезең
сипаттарын, көзқарас эволюқиясын, уақыт ағымын байыпты болжайды. Тарих
тағлымына, тұғырлы тұлғалар тағдырына, ғажайып ғұмыр иелеріне, кейіпкерлер
әлеміне шығармашылық сипат беріп, оның қайсыбіріне де сергек, ойлы, мінез
қалып танытады. Сонымен қатар тарихи роман халықтың бұрынғысы мен
бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Мұнда
шығармалардың тәрбиелік танытқыштың мәні зор.
Жазушы қаламынан туған тарихи романдардың ішіндегі салмақтысы- "Жібек
жолы". Романның негізгі мақсаты Отырар елінің алтын дәуірін елестету, сол
алтын дәуреннің арамзалардың кесірінен апат болу сырын ашу. Шығарманың дені
Отырардың, қазақ елінің бейбіт өмірін, еңбек пен ақыл бірлестігінен туған
игіліктерін, Хорезм, Отырар билеушілерінің шығыстың қаһарлы ханы Шыңғыспен
арадағы "қырғи қабақ"соғысының мән -жайын айтуға
арналған. Мұнда Қазақстан мен Орта Азиядағы шабуылының бастапқы тұсы,
Отырар қамалының жауға қарсы ерлік күресі күші басым дұшпанмен алапат соғыс
жүргізгендігі, зор шығынға ұшырап жеңілгені, моңғол жаушыларының есепсіз
апат әкелгені., талай елдердің шаңырағын ортасына түсіргені, мейірімсіз
тажалдай сұсты кейпі көз алдыңызға елестейді.
Жазушы Д.Досжан осы романда Отырар мен оның мәдениетінің құрып кеткен
себебі, тек қана Шыңғысхан түмендерінің шапқыншылығы демейді; бұл ойды
тереңдете түсіп, оның түп себебі халықтың басы бірікпеуі, ел басында
отырған адамдардың азғындығы, өз бастарының артылмауы, биік мұраттарды
мансұқ етушілік дегенге көзімізді жеткізеді. Көптеген қыруар тарихи
окиғалар іріктеліп, сұрыпталып., үлкен нысанаға келісті көркем тұжырымға
баяндалады.
Д.Досжанның жазушылық тағдырының қайнар көзі сонда: бояуы қанық балалық
шақтан нәр тартады. Осынау таңғажайып суреті мол балалық әсер, Қаратау
бөктеріндегі шаруа адамдарының парасат пайымшыл тіршілігі қаламгер
құлшынысын қалыптастырып, тақырыптық шеңберін және шығармашылық қарымының
өзіндік ерекшелігін өз халқының өткеніне, этнографиялық сыр сипатына,
тұрмыс тіршілігіне, өмір салтына, қазақтың шебер, бейнелі сөз саптауына ден
қоюын әуел бастан-ақ айқындап берген еді.
Д. Досжан жаңа бір қырынан тағы жарқ етті. Жаңа биіктерге көтерілу
үшін жазушының өз бойынан күш-қуат тапқанын ұғыну ерекше қуанышты сезімге
бөлейді.
Мұны оның соңғы жылдардағы жарыққа шыққан кітаптары: психологиялық
роман-толгғныс "Мұхтар жолы "(1988), құжаттар ізімен жазылған қазақ ГУЛАГ-і
көсемсөз романы "Абақты "(1992), және роман-арылу "Алаң" (1993), роман
метафора, қасіретнамалық-пәлсапалық туынды "Таразы"(1992) және өзіндік
ерекшелігі мол ғажайып адамдар ғұмыры сериясы бойынша жазылған "Абай
айнасы" (1994) - осы сөзіміздің дәлелі.
Осы еңбегімде жазушы Д. Досжанның тарихи тақырыптағы романдары мен
тарихи ғұмырнамалық шығармалары төңірегінде зерттеу жасадым. Атап
айтсақ, "Жібек жолы", "Абай айнасы", "Мұхтар жолы", "Таразы", "Абақты",
"Алаң" романдарындағы тарихи кезендік оқиғаларға және тарихи кейіпкерлерге
жеке тоқталып өттім. Қиын тақырыптарға қалам сілтеген жазушы өмірдің өзекті
мәселелеріне батыл барды.
Тарихи - ғұмырнамалық шығармаларында құжаттарды көркем тілмен
сөйлетіп, кестелеп оқырманға жеткізе білді.
"Жібек жолы" романының жүйе-желісі бірқыдыру өзгеше. Көзқарақты
"Эпилог" пен "Пролог" орнына "Түйін" және "Бастау" деп айдар тағылған.
Бөлімдер "Желі" деп аталады, ал сол желі бойындағы ұсақ тараулар "Сарынға"
бөлшектенген. Ескі заманның еміс-еміс алыс сарыны естіліп тұрғандай. Осы
шығарманың табиғатын аша түсетін, көне қобыздың бебеуі, саз сырнайдың ызыңы
секілді нәрсе, шығарма шертетін біртұтас үн тап осы сарындардың бойында
жатқан секілді. Өткен заман оқиғалары мен адамдар тағдырын жаңғырта
көрсетудің өзіндік қиындығы көп. Соның бірі-белгілі дәуірге, кезеңге тән
оқиғалар, байланыстар., мінездер құрамын дәл екшеп алу мәселесі. Жазушыға
таудай тірек болатын ерте заманның жазба деректері, шежірелер, тарихи
аңыздар, тағы басқа жәдігерлер. Мұндай деректер келе соққан жерде қаламгер
уәзипасының қиындай түсетіні кәміл.
Д.Досжан "Жібек жолын" жазу үстінде көптеген тарихи деректердің нақты
болмауы киындық туғызған. Қазақстанның Шыңғыс хан шапқыншылыгының алдындағы
жағдайын роман көлемінде кеңінен суреттеп шығу деген қиынның киыны еді.
Оған себеп, бірінші деп аталған дәуірдегі қазақ елінің жай-күйі, тұрмыс,
мәдениет, салт-сана дәрежесі әлі күнге дейін тарихтың жүйеде тексеріліп
болмаған. Бұл кезең туралы сан тарап зерттеулер: археологиялық,
этнографиялық, тілдік, тарихтық, экономикалық, саяси-әлеуметтік тұрғыдағы
еңбектер ғана нақты түсінік, баға айтуы мүмкін. Екіншіден, қазақтың өз
шежіресі де көп жағдайда арғы ғасырларға бара бермейді. Қазақ халқының
негізін құраған үлкен рулар мен бірлестіктердің тарихы да, түркі, моңғол
тайпаларының өзара байланыстар жайы да толық анықталып бітпеген. Үшіншіден,
ХІ-ХІІ
ғасырлардан кеткен кейбір жазба әдеби мұралар көбінше Орта Азияның көптеген
халқына ортақ мәселені қамтиды. Олардың ішінен қазақ тарихына тиесілі
үлесті ажыратып алу да оңайға
соқпайды. Міне, мұндай жағдайда ескі тақырыпқа тәуекел ету үлкен отаншылдық
сананы, ыждағаттылықты, зерттеушілік пен суреткерлікті ұштастыруды керек
етеді. Сонымен қатар көркемдік қиялдаудың да қызметі айрықша күрделі
болмақ.
"Жібек жолы" романында тарихта аты мәлім кейіпкерлер де, ойдан
шығарылған көркемдік жинақтаулар да аралас. Отырар билеушісі Иланшы
Қадырхан, тілші Исмайыл., математик Ғаббас, Шыңғыс хан, оның елшілері мен
түменбасыларының аттары бұрыннан мәлім, ал Ошақбай, Қыпшақбай, Хиссамедин,
Баршын сұлу тәрізді қаһармандар киялдың жемісі ретінде туған.
Отырар-орта ғасырда Арал бойындағы көшпелі сауда жасайтын орталық
қала. Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Моңғолияға және Қытайға қатынайтын
сауда жолындағы экономикалық әрі стратегиялық сипаты төтенше шаһар. Осы
маңыздылық оны моңғол шапқыншылығынан кейін жермен жексен болып қалса да,
қайтадан "тірілтуге" мәжбүр етеді. Оған қызықпаған, көз алартып, "сойылын"
көтермегендер аз, бірақ тұрғындары соның бәрінде де қаласымен бірге "өліп-
тіріліп" жанкештілікті бастан кешкен.
Отырар-Дәшті Қыпшақ даласына, Інжу-Үгіз, Сейхун-Сырдария өзенінің өн
бойын самай салынған қырықтан астам шаһарға ықпалы жүрген, беделі зор қала.
Дегенмен, оның да өз тізгіні қолында болмаған, Мавренахр айдаһары Хорезм
шаһ Мұхамедке бағынышты Д. Досжан романында шындықтан ауытқымаған. Ол:
"Қазіргі Хорезм әміршісі Мұхаммед қасына үнемі қыпшақтан кеңесші ұстайды.
Иланшы Қадырханның өз басы Үргеніштегі мемлекеттік кеңес-Дуан арудың
мүшесі. Аузы дуалы айтқыштың өзі. Айбарлы Мұхаммедтің шешесі Түрікмен ханым
қазақтың қаңлы руынан шыққан Иланшы сол Тұрхан ханымның туған жиені",
-дегенді оқимыз.[2, 93]
Расы сол, Отырар қаласына шаһтың анасы "Әлемнің барлық әйелдерінің
падишасы" Тұрқан-ханымның қалауымен тағайындалған наиб (әмир, билеуші, әкім
шаһтың оң көзі, наместник деп айтыла береді)2 әмірін жүргізген. Қадырхан Д.
Досжан пайымдайтындай, әкесі Тоған батыр таққа отырғызған билеуші емес,
Тұрқан ханымның әмірімен Мұхаммед шаһ наиб Темір Мәлікті биліктен шеттетіп,
соның орнына жіберілген жаңа әкім.[3, 12]. Бірақ бұл жерде қаламгердің ойы
тарихи шындыққа жанаспайды.
Қайырхан Отырарға әмірші болып Шыңғысхан келердің алдында ғана
тағайындалса керек. Романда бас кейіпкер Қайырханның есіміне тіркеліп
жүрген "Иланшы" деген сөз оның лауазымына қатысты емес, әкесінің есімі.
Мәселен, Ошақбай батыр мен қала әміршісінің асында сына қағып, от жакрақ
болған жауырыншы оған "Иланшының баласы шаһар шетіне, Арыс жиегіне шатыр
тіккен Баршын сұлу екеуі шатырда кездесіп тұрады - мыс, әмірші әрәдік
ханшаға білдірмей көңіл тояттатып кайтады-мыс",- дейді отты көсеп. [2,150]
Осы үзіндіде аңғарылатындай, "Иланшы" сөзі Қайырханның тегі, оны басқаша
өңін айналдырып түсіндіру қиянат.
Шаһ Отырардан сақтанып, оның ішкі ісіне өзі де шешесі Тұрқан ханым да
қол сұғып, тақта сергек отырған. Қаланың гүлденіп баюына мәдениетінің
көркеюіне олар онша ынтықпаған. Романда ол жағы ескерілген. Мәселен, ибн
Мұхаммед шаһ өнбес дауды өлмес құлдай қуып, елшісі Шихам ад-Дин Мұхаммедұлы
Ахмед Несевиді де Отырар және оған бағынышты қыпшақтармен қоңырат, қаңлылар
қоныстанған қырық қала тұрғындарына енді інжу суын ішкені үшін де салық
төлеуге бүйрық шығарғанын естіртуге арнайы жіберген. Әкімдерді ол қалаларға
Хорезм шаһ өзі тағайындап Азиядағы Тудмордан кейінгі көркем, ең бай ізгі
тәкаппар қаланы уысында ұстаған.
Д. Досжан "Жібек жолының" он бірінші сарынында сонау сегізінші
ғасырдағы Дешті-қыпшақ даласының тарихи келбеті тамаша суреттелген.
"Ықылым сегізінші ғасырдан бастап осы күнге дейінгі ұлан-ғайыр ұзақ
уақытта Дәшті-қыпшақ деп аталатын Інжу үгіз өзені және Хорчук тауын, Хорезм
мен Абескүн теңіздері жағасын, құлынды даласын, Есіл мен Ертіс өзендері
бойын желдей есіп, еркін кезіп жайлаған сан қилы рулар жинағы бұл. Көне
қара шаңырақ, аса айбарлы ел. Ескі шежірешілер көбіне Дәшті қыпшақ, кейде
Каңлы-қыпшақ деп хатқа түсіреді"- деп сонау замандағы қыпшақтар елін
кереметтей көрінісін аша түскендей. [2, 93]
"Тоғызыншы ғасырдан бастап, Дәшті-қыпшақтың түстік жағы, дәлірек
ойласа, Отырар мен оның қол астына қарайтын қырықтан астам қалалар
Хорезмнің жұрымына жатты. Інжу үгіз бойындағы дихан халық та солай
жапырылды. Бұған басты себепкер мұсылман діні еді". Осы тарауда сол
дәуірдегі тарихи деректерге жан-жақты тоқталады.
Сол кезеңдердегі Араб жаушыларының қыпшақ даласын жаулап алған
уақытынан тарихи деректерге сүйене отырып, мәлімет беріп кетеді. "Араб
қолбасшылары Отырар мен Испиджабты 840 жылы, Таразды 893 жылы, Сығанақты
843 жылы жаулап алады. Қараңғы халыққа діннен тор құрды, есін алды. Көп
ұзамай әлгі шаһардың халқы көтеріліске шығып, апиын жұтқан арабтарды кері
қуды. Бас бостандығын жеңіп алды. Бірақ арабтар бос кеткен жоқ, дінін
таратып, соңына сахаба, баба, ата деген дін ұстар ұяластарын қалдырды", деп
жазушы тарихи-тұрмыстық сипаты нақты деректерді де дәлелді жүйелі беріп
отырды.
Романда басты байқалар жайт, Отырар шаһарының атының қайдан келгендігі
туралы дерек. "Әуелде араб жиһанкездері Отырарды "Фараб" не "Бәрәб" деп
жазып жүрді. Әбу-Исқақ Истахри мен Шәмседин Мақдиси "Бәрәб" деп атапты.
Отырар кітапханасында сақталған "Хупуд Әл-Әлім" деген кітапта қаланы
"Пәрәб" деген. Осыларды салыстыра келіп, жазушы "қос өзеннің қосылатын
жеріндегі өлке" деген мағынадан шыққан сөз деп өз болжамын кейіпкер арқылы
беріп кетеді. [2,98] "Жібек жолы" романында қаланың сол уақыттардағы
көрінісі өрнекті ой жүйелері арқылы әсерлі сөз етіледі. "Арыс өзенінің Інжу-
үгіз өзеніне құя беріс жиегіне орнаған Отырарда қазір нешеме ғұлама,
өнерпаз, көріпкел, сәуегей, зергер мекен етеді. Шаһарды екі жүз мыңдай
халық мекендейді, көшесінде сан жүздеген тасболат тамдар, жәдігер, кешендер
бар, монша, мешіт, сауда дүкендері, ұстахана, қышхана, гүртхана, әсем
әуездер бар. Ойлап кетсе ғажайып баққа еніп, мәуегінен таппай-ақ,
зәмзәмінен сусындамай-ақ көңілі тойып жүрген жұмақ пендесіндей сезінеді
өзін",-деп айрықша шаһари өмірді елестеткендей.[2,94]
Романның осы бір елеулі тұсы- моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан
жерінде ғылым мен мәдениеттің көп табысқа жеткенін, отырықшы шаһари өмірдің
әбден қалыптасқанын көрсетуі. Қазақстанның орта ғасырлардағы ондаған
қалалары болғаны ғылыми әдебиеттерде біраздан бері айтылып келе жатқанмен,
көркем шығармада көрініс таппаған еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, соның
бір дәлелі ежелгі қазақ мәдениетінің ошағы - Отырардың өмірінің сан қырынан
көрінгендігі.
Қазақстанның орта ғасырдағы ірі қалаларына ерекше тоқталады. Сол
кезеңдерде елдің дамуына қалалардың әсері көп еді. Тарихи мекендердің сол
дәуірдегі көрінісін жан-жақты саралап жеткізеді. Мәселен, Сығанақ қаласы
туралы айтылған жолдарға назар аудара кетейік.
"Сығанақ та қыпшақтың ежелгі қаласы. "Туман жазбалары" дейтін көне
шежіреде шаһар оныншы ғасырда Сунақ деп аталыпты. Бұл "суы нақ" қосалқы
деген ұғымнан шыққан көрінеді. Бертін келе, он бірінші ғасырда бұл қала
туралы кезбелер көбірек жазады. М.Қашқаридің "Түркі тілдерінің сөздігі"
деген еңбегінде "Сугнак гуздар еліндегі қала" деген түсініктеме бар.
Кейіннен өзі білетін араб тарихшылары сол Сығанақ пен Отырарды салыстыра
дәріптейтінді шығарды. Расында, Сығанақ олардың ұтымында "қос өзеннің арғы
жағындағы" елдің тағдырын білдіріп түұатын бірден-бір темірқазық жұлдызы
іспетті еді. Шаһарды емшілер мен жазушылар: "Дәшті-қыпшақтың екінші
шаңырағы, Ұлы Жібек жолының алтын қақпасы",- деген теңеу жолдарын сөз ете
отырып, бірнеше көне қалаларға сипаттама беріп кетеді. [2, 96]
Ол кезде Отырарға орыс елінен, Хазариядан, Моңғолдан, Сібірден,
Хорезмнен елші мен жаушы жиі қатынап тұрған. Жазушы енді бірде Отырардағы
жер асты жолдарын аралатады, қыпшақ жұртының есеп өлшемдерімен
таныстырады. Ғылыми еңбектерде там-тұмдап және шашыраңқы айтылған
мәліметтерді ойша қорытып., одан ескі заманның суретін жасауға барынша
ұмтылғанын ұқтырады. Отырар шаһарының, даладағы көшпенді елдің тұрмыстық,
ұрпақ, материалдық мәдениетін тәптіштеп, саналап айтуы да шығарманың тарихи-
этнографиялық келбетін белгілейді.
Мәселен, сол уақыттардағы көшпенді елдің тұрмыстық-ғұрыптық жағдайын
суреттеген мына жолдарға тоқталайық. "Шаһардың бұл бетіндегі үйлер кілең
жәдігерлер мен дін үйлерден тұратын. Жәдігерлерді орта шаруа, отырыкшы
дихандар мекендейді, ал дін үйлерді кілең қолбасылар жайлайтын. Жорық пен
жортуылға дағдыланған жандардың шаһардағы жайы да қызық, жыға салып түйеге
артып көшіп жөнелер киіз үй тәрізді, қыштан күмбездеп тұрғызған дөңгелек
жайлар. Орталық көшеден шыға жұрт аяғы да саябырси түскен. Бұл тұстағы дін
үйлердің көбінің есігі жабық, еркектерінің қол үйретуге, не аңға аттанып
кеткені. Қыпшақ салтында еркегі бар үйдің ғана есігі ашық тұрады. Сонда
ғана қысылмай енуге пұрсат"-деген жолдардан көз алдымызға қыпшақтардың
тұрмыс-тіршілігі елестегендей болады.[2, 147]
Романда тағы бір ескере кететін жайт, жазушы бір мезетте қыпшақтармен
қатар қазақтың тұрмыс тіршілігіне ауысып кетеді. Бұл да тарихи шындыққа
келмейтінін айта кетуіміз қажет.
Осы айғағы Жібек жолындағы Отырар төңірегіндегілердің барлығын қазақша
киім кгғізіп, тамақ ішкізіп, дастархан жайдырып, қазақша салт-санаға, әдет-
ғұрыпқа бөлейді. Мәселен Ошақбай батыр мен Баршын арудың қосылу тойын ол
былайша бейнеленген: "Қырық ру қазақтан тойшылар ағытылды: алқа топта
жауырыны жерге тимеген палуандар, желаяқ жүйріктер, салымның, көкпардың
қайыс білек пәлелері; атқосшылары бір бөлек, өзі де бір бөлек жүріп шаңнан
қорынған сыпалар, атағы жер жарған жалбағай серілер, небір кергіме масыл
салдар; той болады деп сыбыс тарағалы ашыған жуан қарындарын босатып
үлгірген мешкейлер; жыршылар, жыраулар, бәдіктер, ақындар, бақсылар, думан
көш, дұрмек жұрт сабылып кетті".[2, 147] Осы үзіндіні келтіре
отырып, сыншы ғалым Т.Сыздықов өз пікірін білдіреді:" Ежелгі дәуір естен
шығып, қазақ халық қалыптасып, жүз бен рулар сараланып, салт-санасы, әдет-
ғұрып, өзіндік дәстүрі кемеліне келген XIX ғасыр оқиғалары көз алдыңнан
өтіп жатады. Түркі туыстас халықтар әлі енші бөлісе қоймаған, тілі, салт-
санасы, мінезі, киімі, психологиясы, наным-сенімі ортақ ХІІ-ХІП ғасыр
тынысы, рельефі сезілмейді.
Сондықтан ел тарихи әлеуметтік шындықтан алшақ кетпегені оң. Көркем
шығарма ғылыми-зерттеу жұмысы болмағанмен, тарихи романда дәуір ауаны
бұрмаланбағаны, тұрпайы әлеуметтік принцип белең бермегені абырой",-
дегенді айтады. [3, 24]
Жасалған талдауларға сұйенгенде, жазушы тарихи деректе сақталған
оқиғаны баяндайды, бірақ тарихи деректің халықтық сипатын, әлеуметтік
бетін, сондай-ақ топтық мәнін тиянақты ашық көрсете білмейді.
Ел басқарып отырған ханның алғырлығы да, білгірлігі де, тіпті күші де
халықтың қалың ортасынан бастау алады. Ханның мықты болмағы халықтан
екендігін көрсету қазіргі тарихи романның ең басты міндеті болып табылады.
"Жібек жолы" романында Шыңғыс хан тарапынан жіберілген алғашқы елші
тобы Отырар билеушісі Қадырхан қолынан апат болады. Екінші рет жіберілген
елші тобына Мұхаммед шаһ өзінің қолбасы, кеңесшілерімен бірге қабылдайды.
Жазушы осы мезетте елшінің екі ел арасындағы негізгі мақсатын сөз етеді.
"Елшіге тіл тигізу кешірілмес күнә, айықпас қатер, көңілге түскен
жара. Қақпаңнан қандай кұрметпен кірсек, дәл сондай сияпатпен шығарып салу
парызың".
Осы бір тұста "татар" елінің қайдан келгендігі жайында сөз қозғайды:
"Өз басым мұсылман емеспін, мағұлдың бір руы "татар" деген боламын.
Татарлар ержүрек, жаугер, екі сөйлемейтін жандар. Татар түмені Шыңғысханның
сенімді торғауыттары".[2, 147] Бұдан аңғарғанымыздай, осы күнгі татар
халқының шығу тегі маңғұл руынан шыққандығын растайтын деректер болуы
мүмкін деген пікір
қалыптасады. Мұның анық-қанығына жету әзірге даулы мәселе. Жазушының ұсынып
отырған нұсқасы, түп негізінде жүйелі, дәлелді факторы әзірге жоқ.
Жазушы қыпшақтардың тұрмыс тіршілгін, әдет ғұрып, ырым-жорасымен,
өнерімен және кәсібімен ерінбей егжей-тегжейлі таныстыратын тұстарын ерекше
атап өтуге болады. Әсіресе жаугершілік заманы болғандықтан, қарудың қилы
түрін меңгере білуге, жарақтармен шайқасу тәсілдерін білу аса қажет болған.
Осы бір дәстүрдің қыпшақ даласындағы көрінісіне назар аударайық.
"Дешті-қыпшақ жұртына дәстүр болып сіңген он екі ұрыс тәсілі бар-ды;
найза салу, садақ тарту, сойыл қағысу, айбалта шабу, семсер сілтеу,
қылыштасу, сүңгі лақтыру, арқан тастау, қанжар салу, күрзі ұру, шоқпар
сілтеу және ұзеңгі ұру деп аталатын"[2, 49]
Сондай-ақ сол кезеңдердеғі алым-салықтың түрлеріне ерекше тоқталып
өткен: "Ел арасында қыз зекеті, түңлік зекеті, қырман зекеті, түтін зекеті,
жол зекеті, таразы зекеті, қол зекеті деген жеті түрлі алым бар",-деген
жолдар сан тарап зерттеу еңбектерін пайдаланған жазушының ізденіс
шеберлігінің жемісі десек болады.
Сол дәуірде Ұлы Жібек жолындағы сауда саттық қаншалықты ерекше
болғанын көруге болады.
"Ұлы Жібек жолының Қызылкұмды көктеп өтетін тармағы Боран жолы деп
аталатын; аталмыш қалалардың ұстасы мен зергері бұйым жасап, сол керуен
жолына шығаратын, ағылып жатқан саудагерлерге сататын. Жиегіне жақұт
тастарын қондырған шолпы, алтын тана, жыланбас білезік, өрнек күмістен
істеген сырға, қып-қызыл маржан тасынан тізген шолпы берісі Бұхар, әрісі
Бағдат базарында қараған көзді сүріндірді, делдалдың қолын дірілдетті,
саудагерді сақылыққа үйретті. Тұгіскен ұсталарын дүниеге мәшһүр етті",- деп
жазушы сауда - саттықтың гүлденіп тұрған кезін керемет суреттейді.[2, 53]
Жазушы Ұлы Жібек жолында Отырардың қандай маңызы бар екендігін айрықша
аңғартады: "Жібек жолы мен Отырар егіз ұлдай. Бірінсіз бірінің қызығы жоқ,
тіршілігі тұзсыз астай дәмсіз. Бірінсіз бірі үлкен әңгіменің
кіріспесіндей ғана, орта жолдан үзілген қисса іспетті. Жер ана кұрсағынан
жарып шығып дүниеге келгенде, Жібек жолы Отырар шаһарының кереге жаюына,
жұрты кұжынап, іргелі қоныс болуына барша болмысымен жәрдем етті. Отырар да
қарымтасыз қалған жоқ. Ұлы сүренің ғибратты сапарнамасын толғады",-деп осы
жолдар арқылы тарихтағы Жібек жолының Отырардың байланыстылығын барынша
ашып, көрсете білді.
Д.Досжанның көркемдік дарыны, қиялы бай екенін дәлелдейтін мысалдарды
кітаптан көп кездестіруге болады. Оның басты жетістігі жазба, ауызша дерегі
тым аз дәуірдің көп кұпиясын қайта тірілтіп, тұтас, жұйелі қалыпқа түсіріп,
айта алғандығы. Тың тақырыпты толғаған алғашкы тәжірибе ретінде бұл шығарма
елеулі.
"Жібек жолы шын мәнінде ұлттық сипат алып отыр. 70-80 жылдардағы қазақ
прозасындағы бұл жанрдың үлес салмағы басым тұр. Жазушы ұлттық сананың
қалыптасуына елеулі роль атқарған халық тағдырының аяулы сәттеріне, өз
тарихының бұрылысты тармақтарына ерекше зейін аударды.
Жазушы Ғ.Бельгер қаламгердің "Жібек жолы" шығармасын саралап, зерттей
келе мынадай пікір айтады:
"Жібек жолы" романын өз басым шартты түрде ғана тарихи шығарма деп
атаған болар едім, өйткені екі-үш кейіпкерден басқасы автордың қиялынан
туған әрі роман сұлбасы көбіне ойдан шығарылған қияли-философиялық желіге
кұрылған. Романның барлық бітім болмысы қыпшақтардың тарихи трагедиясының,
оның ішінде қазіргі қазақтардың көлеңкесіне айналған қайғысы- өмірі
бітпейтін билік таласы, ру, жер, дауы, тағысын тағылар" деп есептейтін
авторлық тұжырымға табан тіреген.[4]
Д.Досжан өзі берген бір сұхбатында: "Жібек жолы" романын жазудағы
мақсатым - көне тарих көрпесінің астында ұмытылып қалған ұлтымыздың
жоғарыда айтқандай неше қилы бай мінезін қайта сөйлету еді. Тарихи
тақырыпты қозғап қалам тартқанымды, ол тақырыпқа көне дүние кұңгірттене
ешкім әлі ұңілмеген еді. "Жібек жолы" шығармасында тарих, тарихи дәлдік,
уақыт дәл оқиға дегеніміз жай фон ғана; ал шығарманың былайғы оқиға өрмегі;
баяндау нәші, авторлық трактовка меңзеу ишарасы - бәрі -бәрі қиялдан
алынған, ойдан шығарылған. Осыдан барып "Жібек жолы" романын таза тарихи
шығарма демей, тарихи философиялық роман",- айтып өтеді.
Романдағы көптеген кейіпкерлерді Д.Досжан кесек қалпында, жанды бейне
түрінде бере алған. Тарихи қазбагерлік, тілдік, этнографикалық экскурстар,
суреттемелер, түйіндер нанымды, әрі дәлелді көрінеді. "Жібек жолы"
романында Қайырхан тұлғасы әр қырынан көрініс берген. Ұстамды, көреген,
дана, рухани әлемі шұғылалы, кең қолтық, кең ойлап, мол пішетін, нағашы
анасының желеп-жебеуінеде онша зәру емес, көшпелі ел басшысы. Халқы
сүйеді., дұшпаны аяғын андап басады. Саясатқа жетік, сұңғыла, табанды әкім.
Қаршасына жақын, халықтың мұң-мүддесі, ой-арманын бағып, Отырарының
абыройын асыруға ғұмырын бағыштаған кісілігі зор, бітімі келісті азамат.
Олай болатын себебі, ақыл-парасаты жоғары адамдарды төңірегіне мол жинаған.
Хисамеддин ақын, Қайрауық күйші, Ғаббас көреген, Әнет баба, Исмаил ғұлама,
Ошақбай батыр Отырар әкімінің дауасы, сарқылмас қайраты. Олар аздық етсе,
Көкмардан мешітіндегі "Күннің батысы мен шығысынан, күнгейі мен
теріскейінен келіп жататын тең-тең кітаптар"- Кайырханды шың басына
шығарған киесі. Ол өлімді аңсамайды, өмір жырына кұмар. Сара көкіректі әкім
бүгінгісін ғана ойламайды, келешек ұрпақтың қамын жеп, қайғысын бөліседі.
Бүгінгінің жексұрындығынан безініп, жаманшылықтан сақтандыру үшін Отырардың
алтын заманы бітіп, сыйынары қан тартқан қасқа қылыш болған сәтте де
қысылып қымтырылмайды, Исмаил ғұлама мен Хисаметжин ақынды жер асты жолымен
кұтқарып жібереді. Бұл аллергияда терең мән бар. Шыңғысханның сендей
қаптаған дүлей қолы Отырардай сәулетті қаланы, оның тері сор, бейнеті зор,
еңбеккер, өнерпаз жұртын монғол атының тұяғымен тып-типы етіп таптағанымен,
мүлдем күнін
сөндіру, үмітін өшіру мүмкін емес. Ажалмен жағаласып, жауыздықпен белдесуге
тұра алса, азамат мерейі қашан да үстем. Хисаметдин мен исмаил жел боп есіп
кұс боп сайрап әлемге Отырар трагедиясын жырлап, адамзатты тағдыр
тәлкегінен сақтандырып, айдаһардың басын сонау әлжуаз шағында жұлып
тастамасаң көрерсің сол болатынын уағыздауы қажет.
Қайырхан ұстамды, байыппен амал-әрекет жасайтын, сөзі мен ісінде
алшақтык, жоқ, парасат иесі. Моңғол елінің жарастықты емес, жауластықты
ойлаған қитұрқы елшісі Білгіш Тұйық-Оқты, сабыр елінің елшісін, Новогордтық
Мариса Болотистыйды қабылдау рәсімінен-ақ олардың көзіндегі, бет-жүзіндегі
кұбылыс белгілерінен, ілтипаты, сөз саптай махамынан ел-әдебі мен кұлқын,
саясаты мен санасын шамалап, соған сай сый-кұрмет көрсетеді.
Қайырхан-жүрек жұтқан ер, ел намысын жібермейтін дұшпанына қатыгез,
көреген билеуші. Қайырхан характерін ұлтымыздың ең үздік үрдісі; ер
көңілділік, қайсарлық, қайырымдылық көкпет өжеттілік, алған бетінен
қайтпайтын принципшілдік, патриотизм, оптимизм бәрі табылады. Моңғолдар
алты ай Отырарды қысып, кеңірдектен сыңқанда да Қайырхан сыр бермейді.
Соңғы жиырма жауынгермен Көк Сарайға бекініп, тағы бір ай соғысып, соңғысы
болып қолға түседі. Арыстандай айбатымен ажалын қарсы алады. Ол пайғамдар
да, әулие де емес, жақсы күнде шаһар әмірі, жаугершілік заманда жауға
жағасын оңайлықпен жыртқызбайтын, ел намысын қорғаған батыр. Д.Досжанов
Қайырхан әміршінің жын-жықпылып, сезім иірімдерін толық шарлатады. Ол
араласпайтын қала ірі, төңіректегі дала тіршілігінің қалтарысы жоқ десе де
болғандай. Жұрттың қабағын бағады: заманның аңысын андайды, көппен қояма-
қолтық ашық-шашық жүреді. Сондықтан төңірегіне қара-кұра көп иіріліп, арыз-
арманын еркін айтады. Әділетті әкім, жұрт қамқоры қалай шешсе,
күллі ел солай ұйғарады. Асылы, Қайырхан көзімен Досжанов бізгі Отырардың
тұрмыс-тіршілігін аңдатып замана тілімен сөйлетеді, таныс-бейтаныс
адамдармен жүздестіріп., беймәсіл қоғамының сыңайын байқатады...
Романдағы Хиссамедин ақын көзімен берілетін Қайырхан тұлғасына көз
салайық: "қарсы алдындағы әмірші алып денелі екен, әп-сәтті кіші-гірім
төбешіктей қалыпқа келді. Жазық маңдайының қыртысы жазылып, сол жақ
шекесіндегі бармақтай бұлтық айқындала түсті. Қасы қою, көзінің үсті тұтас
жауып куеткен, қарашығы теренде жатыр. Қараған мезетте сол қарашық даланың
түнгі отындай жылт еткен сәуле шашып, қадалған жерін қарып өтеді. "Көзім
тиеді" деп жас баланың жаң түскен келіншектің жүзіне тіктеп қарамайды екен.
Қарлығаш қанатындай жіңішке мұрты мен қою шоқша сақалы ашамай сүйекті, ат
жақты жүзіне елден ерек-сұс беріп тұр, тым ызғарлы көрсетеді. Жас шамасын
тұспалдау киын. Екі иығына екі жігіт мінгендей қалқан жауырын, қапсағай
кеуделі. Осы епедейсіз денесіне қарамай садақты аса шебер тартады деседі.
Үлкен тұрқы қос кұлаш келетін піл сұйегінен кұрастырып жасаған заңғар таққа
әзер сиып отыр [2,10]
Д. Досжан шығармаларының жаңа кезеңі "Мұхтар жолы" романынан
басталады. Романның басты кейіпкері - қазақтың ұлы жазушы Мұхтар Әуезов.
Дәлірек айтқанда, суреткердің қуғынға, сүргінге ұшыраған жылдары
психолоғиялық, пәлсапалық шегіністермен толымды әрі кең тыныспен көркем
кестеленген.
М. Әуезов заманымыздың ірі тұлғалардың бірі. Қазақ әдебиетінің
классигі осыншалық мол азап көрген, куғынға ұшыраған деғен кімнің ойында
бар. Сол азап жазушының өз аузымен, өзінің ой ағынымен беріледі.
Романның негізіндегі деректерді, нақты фактілерді, жұрт толық біле
бермейді. Бізге мүлдем белгісіз болып келген мұрағат қағаздары, Әуезов
хаттары алынған. Бұл өзінің бірегей тұлғасымен халқының тарихын., тағдырын,
азап шегу жолын қамтыған аса көрнекті суреткердің, ойшылдың басына қара
бұлт үйірілген кездегі шығармашылық жан азабы туралы роман. Бұл толғаныс
жолы, тазару әрі рухани ерік жолы.[4]
Өз шығармасының мәнін романның соңғы сөзінде Дүкенбай жасырмай жазған:
"Жазушының өз сөзімен айтсақ: үш бірдей қоғамдық сатыны бастан кешіріп,
ертелеу егделенген, қиын да қайғылы жолды-Мұхтар жолы дейді". Бұл жол-
қылдан таймас таза жүрудің, қуатты бай қиялға ілесудің, түнді күнге, күнді
тұнге ұрып қинала отырып кағазға үңіліп тер төгіп бейнет шегудің жолы?!"
[5,147]
"Мұхтар жолы" романының имандылық этикалық-эстетикалық мәнімен қатар
танымдық маңызы үлкен: өйткені онда Қазақстандағы, күрделі әдеби өмір
көрінісі шыншылдықпен бейнеленген. Роман әлгі қиын-қыстау кездегі имандылық
образын жасайды.
Жазушы архивпен көп жұмыс жасаған. Шығарманың басынан жазушы көркем
толғаныстарға барады. Алғашқы тарауда екі адамның бейнесін ғана көрсетеді.
Біріншісі - көбіктей көпіртіп, кітап жазып, бала-шағасын асырай алмай
жүрген прозашы да, екіншісі-пышақтың қырындай өлең кітаптарымен-ақ атақтың
буына мас болып жүрген ақын. Екеуі де қызықты кейіпкерлер, жоқ жерден ілік
іздеп, оқығаны ушықтыруға бейім қыңыр мінезді адамдар. Сөз саптауынан
бүгінгі күнге дейін қатарымызда жүрген кейбір қырсыздар ма деп қаласыз.
"Мұхтар жолы" романы "Тойда" тарауымен басталады. Мұнда автор ұлы
жазушы М.Әуезовтың 60 жасқа толған мерейтойының басталу шағы сөз болды. Осы
алғашқы тараудан-ақ жазушының алпысқа дейінгі кезеңнен елес беретіндей ой
толғамдар беріліп кетеді. Мәселен: "Алғы лекпен ілесіп төрге озған той иесі-
Әуезов әлгіде жан қалтасына асығыс сала салған қол сағатын суырып уақытты
болжады. Қапталындағы кісі: "Асықпаңыз, Мұқа",-деп сыбыр етеді.
Бәлі, шіркін! Сағатына үңіліп дегбірі таусылғанда жиналысы кұрғыр
өтпей қалады екен, бұған қаратып айтылар мадақ, марапат сөз аздық етеді
екен деп тегі қиналмайды.
Кешегі өмірдің алыс-жұлысында ашыласқан дос-жаранмен қайта табысыңыз,
татуласып үлгеріңіз... кісіге, тірлікке қарыз қалдыра көрмеңіз...
адамдардың жан әлеміне көбірек шам жағуға тырысыңыз... айтпаңыз... деген
пәтуаны санасына сіңіргендей сезіле ме-ау. Дегбірін ала түскендей ме тегі.
Енді көп те емес, аз да емес, үш жарым жылға жетер-жетпес дәм-тұзы, ырзығы
қалғанын жобалап болса да, арғы бір аңғарымен болжағандай ма," осы бір ішкі
ой жазушының өткен өмірінен елес бергендей ұлы жазушының өткен өмірінен
елес бергендей ұлы жазушының көңіл-күйіне барынша жақын жазылған .[5,7]
"Тойда" тарауында қаламгердің куанышына ортақтасуға келген Москва
жазушыларының үлкен тобын бастаған Константин Симонов кіріспе сөзді
бастайды. Автор осы тұста Әуезов арқылы бүкіл қазақ халқының бітім-болмысын
аша түскендей болды.
"Осы тұрғанда екі нәрсенің алдында басымды иемін. Бірі-қазақ қауымының
сөзге тұратын қасиетіне, тірі сөзді ұстанған мәрт мінезіне ризамын. Басымды
иетін екінші қасиет қазақ, жігіттерінің өз басын оққа байлаған
намысқойлығына тәнтімін. Әуезовтың "Абай жолын" оқып шыққанда барша
болмысын танып-білдім, көз жеткіздім" - деген К.Симоновтың сөздері осының
айғағы.[5, 8]
Романдағы бір оқиға бір оқиғамен астасып жатады. Әсіресе қаламгер
М.Әуезовтің осы тарауда өзінің алқа топпен сырласқандай ішкі ойын нанымды
көрсетеді. "Мен тегі өмірдің әрі-қыры, биігі мен ойпаңы, қысталаңы-шатқалы
дегенді көбірек көргенмен, бірақ бәрінен де ұдайы сау, сергек кеудемен,
әсіресе осы өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Аяулы Абай айтқандай, "еш
адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық қумарлық бірдей
болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы, олар да бірдей болмайды". Дәтің жетсе,
үйрен, үйретерің, айтар шындығың болса- қағазға кестелеп көрсет.
Жастайымнан осы тәлімге бой үрған жазған басым халқымның жақсы-жаманды,
олқылы-толқылы тіршілік сапарынан бойымды еш тартпай, мидай араласып,
көргенімді өз қиындығым етіп сөйлетіп беруге талпындым. "Абай" романы
дітіме, дініме айналды. Әр кітаптың тамыр төркіні" ең алдымен жазушының
өзінің терең орын алған күйлерінен туады.
"Тойда" тарауының өзі ішкі қақтығысы мол тұтас сурет. Ең арғысы,
дастарқан басындағы қонақтарға қызмет жасап жүрген "күлген кезде жүзінен
күн шығатын" көрікті қызға шейін роль атқарады, ол қыз-сұлулық, іңкәрлік
символы, осында отырғандардың қызыкдайтыны жок.
Қорыта келгенде, "Тойда" тарауы былайғы тараулардың көз алатын
бастауы, тоғаны секілді міндет атқарады.
Базбірде автор шегініс жасап, арада болған оқиғаларды қайта жаңғыртып,
келесі тарауда өрбітіп отырады.
"Жолда" тарауын бастамас бұрын, оқушы қауымын екі ай мерзімге қайта
оралуга тура келеді деп бастайды. Яғни 1957 жылдың 10 тамыз. Таң шапағы елі-
жапондар жеріне, Токиоға келіп түседі. Бұл елге барғанда, сол елдің айтулы
қаламгері Мурояма Томайосамен жолығысады.Таң шапағы елінің барша халқына
тән тұрмыстағы тақуалық, тазалық, жинақылық жазушы назарынан тыс
қалмайды. Үй иесі қонағына ұлттық киім етек-жеңі кең қақама сыйлап
кигіздіреді. Сол сәтте ұлттық киіп, жалаң аяғымен еденді жұмсақ басып
маңдайы жарай күлімдеп шыға келгенде, үй иесі басын шайқап, қос алақанын
қабыстырып: "Мұхтар - сан буддадан айнымайсыз",- деді. "Будда болып
көрейінші бір",- деп Мұхтар ұшатын бүркіттей қомданып, қақ төрдегі креслоға
қонақтды. Үй иесі таңданғаннан тілі күрмеліп үнсіз ошарылды. Мурояма-сан
ойлаған: әр адамның ішінде бір-бір хайуанат отырады деп. Біреу де қоян,
біреу де түлкі, келесі де кесіртке, ал, тәңіршебер келіспесе өзі білсін,
мына мол пішілген жанары отты, маңдайы жазық милы адамның ішкі әлемінде жүз
жасаған, тояттаған аталы бүркіт отыр. [5, 56]
Әр тарау деректік негізі мол әр сала оқиғаға кұрылған. "Университетте"
тарауында Әуезовтың көп айтылып жүрген ұстаздық тағлымы, Абайды ашуы
айтылады. Әсіресе Абай нәр алған шығыс ақындарының жүректің культін ақылдың
культіне жоғары қоюы, оны ұлы ақынның оқушысына астарлап жеткізуі жан-жақты
шынайы жазылған, "Достықта" тарауында Әуезов ұлы интернационалист
деңгейінде көтеріледі, әсіресе, Мұса Жалел, Рокуэлл Кент суреткерлігі жайлы
тарқатып айтар ойлары мықты. Әуезов Индияға екі рет барған, ал, жазушы осы
екеуін біріктіріп, бір ізге салып сұлулық туралы ой ағымымен берген. Оқып
отырған мезетте адамның ел көруі, жер көруі емес, бейне суреткердің өз
ішіне өзі үңіліп ой сапары секілді. Америка сапарында автор "жазушы ананы
көрді", "пәленшемен сөйлесті" деген жолжазбалық
шежірешілдіктен қашып, өзінше соны дерек табуға, сол деректер арқылы аз
ұлттың тағдыры, туған жерге жете алмай жүрген, бір кезде қателесіп шетке
шығып кеткен перзенттердің сағыныш дерті туралы тебірене сөйлеуге бой
ұрады. Жалпы осы "Жолда" тарауы бұл адам туған жерден кіндігі үзілмей жүрсе
ғана құдіретті деген пәлсапалық ой түйіндеуімен қымбат.
"Түстікте" тарауында Әуезов пен өзбек келіншектің арасындағы махаббат
желісі сөз болады. Бұл жерде автордың айтқалы отырғаны: Әуезовтің ғашықтық
оқиғасы емес, суреткер адамның әдемі, сезімтал әйелге деген кұрметі,
түсінігі қандай еді деген сауалға жауап іздеу секілді. Күн батар кездегі
Шымған тауының қанқызыл бояуға малынған жалаңаш төсі, тау шатқалының
арасына бұғынған демалыс үйіндегі оңаша сұхбат, қауынның шырын сөлі,
келіншектің қан қыздырған ыкылас-ілтипаты, бәрі-бәрі бірін-бірі толықтырған
тамаша суреттер. Автордың сөзімен айтсақ, "жер үстінің жұмақ бағын" соңғы
мәрте аралау, жылыстап қашып бара жатқан жастық дәуреннің соңғы рет қайта
қарайлауы іспетті еді.
Д.Досжан ізденісінен академик-жазушы М.Әуезовтің өмірі мен кезеңі,
қызметі, шығармашылық еңбегінің беймәлім қырлары кеңінен көрінеді. Айталық,
"Мұхтар жолы"-М.Әуезовтің қиын тағдырын, сергелдең сәттерін әр алуан
пәлсапалық-психологиялық аспектіде алып қарайды. Әсіресе, әлемдік тұлғаға
айналған М.Әуезовтің 1930-32 жылдардағы істі болу сыры, қазақ ғалымдары
-Е.Бекмаханов, Қ.Жұмашев, Е.Ысмайылов., т.б. "Қазақстан тарихын маркстік-
лениндік тұрғыдан көрсетпеген". Әр алуан шегініс, тарих-таным таразысы
тұрғысынан сөз етіледі. М.Әуезовтің хаттары, жазушы еңбегі мен оның азап-
рахаты, қуғын-сүргін кезеңнің "ұр да жық, мен атайын, сен тұр" сынды
салмақсыз бағыт-саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи оқиғалардың көрінісі
1.1 „Жібек жолы” романындағы тарихи оқиғалардың
шынайылығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 „Мұхтар жолы” психологиялық романының көркемдік- тағылымдық-
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 „Абай айнасы” тарихи- ғұмырнамалық романының тарихи- танымдық
қыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ІІ ТАРАУ
Д.Досжанның романдарындағы тарихи образ жасау мәселесі
2.1 „Абақты”, „Алаң” романдарындағы тұғырлы тарихи
тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 „Таразы” роман- толғауындағы қазіргі қоғамдық- кезеңдік мәселелердің
адам психологиясына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 70
Тақырыптың өзектілігі:
Қазіргі заман әдебиетіндегі тарихи роман үлесі барған сайын артып
келеді. Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер
бергенін атап өту қажет. Бұл тұста белгілі жазушылар І.Есенберлин,
М.Мағауин, С.Мұқанов, С.Жүнісов, Д.Әбілов, С.Сматаев, Ә.Кекілбаев,
Ә.Әлімжанов, А.Тоқмағанбетовтың романдары жарық көрді. Жазушылардың
шығармаларындағы идеялық- көркемдік дәрежесі бірдей емес.
Қаламгер Д.Досжанның „Жібек жолы” романы тарихи романдардың
алғашқыларының бірі болып саналады. Жазушының тарихи тақырыпта жазылған
романдары әдебиетімізде жаңа қырынан үлес қосты. Сондықтан жекелеген тарихи
тұлғалар жасауда, кезеңдік оқиғаларды сипаттауда жазылған шығармалары
қазіргі зерттеу жұмыстарына тиесілі. Жазушының тарихи тақырыптағы романдары
жайында бүгінгі күнге дейін айтылған сын зерттемелерді шола отырып, оларды
тереңдей зерделеп қарастыру қажет болып отыр. Қаламгер тарихи романдарының
өзіне тән сипатының пікірі мен сырын аша түсерлік мәселелер әлі де
зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі:
Д.Досжан тарихи романдары туралы сыншы ғалымдар өз мақалаларын көптеп
жазып жүр. Қаламгердің тарихи тақырыпта жазылған роман, хикаяттарының
барлығына дерлік сыни мақалалар айтылған. Атап айтсақ, З.Серікқалиев,
Н.Төреқұлов, Д.Әбілов, Р.Бердібаев, М.Қаратаев, Д.Кішібеков, А.Мекебайұлы,
Т.Сыздықов, Т.Данияр, Ә.Кекілбаев, Ж.Дәдебаев, М.Мырзахметов,
Ж.Нұсқабаевтардың жазушы жөнінде айтылған пікірлері мерзімді басылымдарда
жиі жарық көрді.
Әдебиетші ғалымдарымыздың бірқатар зерттеу еңбектерінде арагідік
салыстырмалы түрде айтылып жүрсе, енді бірде қатты сынға алып талқылайды.
Р.Бердібаев „Тарихи роман” (1997), Т.Сыздықов „Қазақ тарихи романы” (1996),
„Төзім” (зерттеу мақалалар, естеліктер.2004) зерттеу
еңбектерінде кеңінен қамтылған. Сыншы ғалым Р.Тұрысбеков „Тарих пен таным”
деген мақаласында қаламгердің шығармасын кеңінен талдаған. Мақаланың
айрықша атап айтар ерекшелігі сонда, Д.Досжан туындыларының ізденіс
еңбектерінің құнарлы екендігін дәлелдейтін мысал деректер арқылы беріп
отырған. Соңғы жылдарда жазушының шығармалары негізінде ғылыми еңбектер
қорғалды. Мәселен, қаламгердің тіл қолданысы, жаңадан сөз жасауы, кәсіби,
жергілікті салт- дәстүрге байланысты диалектілерді қолданғандығы. Әдеби
тілді дамытудағы үлес төңірегінде Ж.Исаева „Д.Досжан шығармаларының тілі
мен әдеби тілдің өзара байланысы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация
қорғап шықты.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:
Негізгі мақсат Д.Досжан шығармаларындағы тарихи оқиғалар көрінісі мен
тарихи тұлғаларды, кейіпкерлерді ашу.Тарихи оқиғалардың көпшілігі жазушы
қиялынан туған дүниелер. Шындық пен қиялдың табиғи үлесін табу мәселесі де
жазушының тарихи романдарында аса қажетті қызмет атқарады. Д.Досжанның
тарихи романдарында халықтың бұрынғысы мен бүгінгісінің жанды байланысын
көркем бейнелер арқылы ашады. Сонымен қатар, тарихтың жауапты, ұрымтал
тұстарын көрсетіп, тарихи кезеңдік оқиғаларға белгілі адамдардың ақиқат,
тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу барысында барынша ізденістермен жасаған.
Осыған орай белгіленген міндеттер төмендегідей:
- қаламгердің тарихи шығармалары шартты түрде топтап көрсету;
- шығармалардығы тарихи кезеңдік оқиғалардың көрінісін саралап
көрсету;
- романдардағы жекелеген тарихи тұлғалық кейіпкерлердің нақты
деректер арқылы жасалғандығына тоқталу;
- қаламгердің образдарды жасаудағы ерекшелігіне баға беру.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Жазушының бірқатар тарихи романдарына толық шолу жасалды.
- Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпта қалам сілтеген алғашқы
қаламгердің
даралығына мән берілді.
- Жазушының тарихи тақырыпты шығармаларының идеясына сай оқиғалар мен
кейіпкерлер жасаудағы өзіндік әдіс- тәсілдері сараланды.
Диплом жұмысының дерек көздері:
Зерттеу еңбекке Д.Досжанның „Жібек жолы”, „Абай айнасы”, „Мұхтар
жолы ”, „Таразы”, „Абақты”, „Алаң”, „Төзім” тарихи тақырыпта жазылған
романдары дерек көзі ретінде алынды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен талдаулар әдебиеттің біртуар
қаламгері Д.Досжанның әлі де зерттелетін жұмыстарына, монографиялар
мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазуға пайдалы.
Тарих пен қазіргі заман тура мағынасында - Дүкенбай Досжан
шығармашылығының кос ішекті әуені, егіз арнасы.
Жазушының өмір жолы оның жазған шығармасымен өлшенетін болса, Д.
Досжан осы күнге дейін 11 роман, 22 хикаят, 100 қаралы әңгіме жазыпты.
Оларды шартты түрде былай топтауға болады:
1. Тарихи тақырыптағы роман - хикаяттар;
2. Бүгінгі заман туралы роман, хикаят, әңгімелер.
3. Тарихи - ғұмырнамалық шығармалар.
Кезеңді оқиғаларға табан тіреген тарихи шығармалары, кейінгі жылдары
үдете жазып жүрген ғұмырнамалық көркем романдары оқырман көкейіне жол
тауып, жылы пікір иеленді. Алғашқы жазғандары туған жер тарихы, қабырғалы
оқиғалар, сол тарихқа деген перзенттік парыз, ұлтымызбен бірге жасасып
келе жатқан өлмес дәстүрлер туралы тұнба терең суреттер болса, кейінгі
романдарында құлашты ойға, пәлсапашылдыққа, сүйіспендік романтикасына бой
ұрады.
Дүкенбай Досжан тақырыбы, бейне домбыраның қос ішегі секілд: бірі -
қоңыр үнді көне тарихи оқиғалар тізбегі, келесісі бүгінгі өмірдің ащы
шындығымен суреттеуге арналған оқиғалы шығармалар.
Қаламгердің Отырар "Фараби", Жібек жолы "Абай айнасы", "Мұхтар
жолы", "Алыптың азабы", Таразы туындыларының тақырып - мазмұн, адам мен
оның еңбегіне тарих тағлымына негізделген оқиға өрімі ой сөз жүйесі тіл
стиль сипаты, көркемдік таным арналары ізденіс-еңбекті серік еткен ,
қоғамдық - кезеңдік көріністер мен өмір - уақыт талаптары басты мұрат,
өлшем еткенін аңғару киын емес.
Тарих көрпесін көтеріп, есте жоқ ескі мезгілде рухымызды сақтап қалған
бабалар ерлігін паш еткен "Отырар", "Фараби", "Жібек жолы" атты тарихи
шығармалары арқылы тыңға күрек салғандай, қазак, қара сөзінде таза дерек
ізімен жазылған, тарихи хикаяттардың түңғышы аталып, оқырман қауымды елең
еткізді. Қазіргі танымал болып отырған І.Есенберлин, Ә.Әлімжанов,
Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, М.Мағауин, С.Сматовтың, Д.Әбіловтің тарихи
тақырыпқа арналған
романдары "Жібек жолынан" көп кейін жарьқ көрді.
Тарихи роман, Г. Ленобльдің пайымдауынша, суреттеудің реалистігі,
тарихи күрестердің адамдар тағдырына әсерін айту принциптерін ұстанады.
Халықтың тарихи белсенділігі, тарихи қажеттілік, бұқаралық, ірі
қайраткерлердің істерін кең қамту да тарихи роман шарттары болып саналады.
Тарихтың жауапты, ұрымтал тұстарын көрсету, белгілі адамдардың ақиқат
тарихи мәнді істерін, тұлғасын ашу принципі тарихи романдар алдына биік
міндет жүктейді. Шындық пен қиялдың табиғи үйлесім табу мәселесі де тарихи
романдарда аса қажетті кызмет атқарады.[1, 3]
Тақырыптың тарихи болып саналуының бірінші шарты-суреттелетін оқиғалар
мен адамдардың қазіргі кезден белгілі дәрежеде алшақ, алыста болуы деп
біледі. Маңызды белгінің тағы бірі оқиғалардың, характерлердің,
тартыстардың тарихи дәрежесі мен мәнділігін ашуды айтады.
Д. Досжан туындыларында өмір оқиғаларының шындыққа негізделіп,
кейіпкерлер жүйесінен тарих пен қазіргі кезеңнің маңызды мәселелері айқын
аңғарылып, оның өзі нәзік лиризм, сыр - сезім, ой ағыны, келісті ыргақ,
арқылы кең өріс алады. Сондай-ақ тарихнамалық сипат, шежірелік белгі
ерекшеліктер, ұлттық этнографиялық нышандар, кеше мен бүгін байланысы
барынша жан-жақты сөз етілген.
Халықтың азаттығы үшін күестері мен ұмтылыстарын екшеп алу, сол
мәселеге тереңдеп бару тың табыстарға жеткізетінін баса ескертеді. Бұрынғы
мен бүгінгіні табиғи жалғастығын тауып көрсете алған шығармалардың ерекше
танымал болуы осыдан.
Қазіргі заманғы тарихи романдардың оқиғасы өткеннің қай кезеңін
көрсетуге арналса да, онда отаншылдық идеясы басым жатады. Атап айтарлық
бір мәселе - тарихи романдарда халықтың көне дәуірдегі қаһармандың күресі
мол да, мәнді де суреттелетіндігі. Бұл реттен алғанда, тарихи роман тарихи
эпостың дәстүрін жаңа сапаға көтеріп, жалғап келеді дей аламыз.[1,5]
Тарихи романдар тілінің ерекшелігі туралы да сан тарау пікір
қорытылған. Р. Мессер, мәселен тарихи шығарма авторы өз сөзін замандас
тілмен айта алады,
ал кейіпкерлер сөзі негізінде суреттеліп отырған дәуірге сәйкес келуі
тиіс деп есептейді.
Қазақ романының бұл күнде дамып, өркендегені соншалық - оның әрбір
жанрын арнайы зерттеудің қажеттігі туып отыр.
Бұл жанрдың нақтылы зерттелуге лайық проблемалары көп. Соның бірі
тарихи романдардың жанрлық ерекшелігін, өсу бағытын, көркем әдебиетімізге
қосқан соның үлесін, жазушының тарихи шындықтың заманалығын, көркем сюжет,
характер, шеберлік мәселелерін нақтылы сөз ету болмақ.
Осы еңбегімде халқымыздың тарихта тағлымды істерімен елеулі із
қалдырған қайраткерлері тағдырына арналған жазушы романдарының идеялық-
көркемдік ерекшеліктерін, олардың жұртшылыққа беретін гибраты жайында сөз
етемін.
Д. Досжан архив - тарих қойнауларын жіті зерделеп, өмір-тұрмыс
сырларына еркін бойлап, адам әлеміне терең үңіліп, сол арқылы қоғам - кезең
сипаттарын, көзқарас эволюқиясын, уақыт ағымын байыпты болжайды. Тарих
тағлымына, тұғырлы тұлғалар тағдырына, ғажайып ғұмыр иелеріне, кейіпкерлер
әлеміне шығармашылық сипат беріп, оның қайсыбіріне де сергек, ойлы, мінез
қалып танытады. Сонымен қатар тарихи роман халықтың бұрынғысы мен
бүгінгісінің жанды байланысын көркем бейнелер арқылы ашады. Мұнда
шығармалардың тәрбиелік танытқыштың мәні зор.
Жазушы қаламынан туған тарихи романдардың ішіндегі салмақтысы- "Жібек
жолы". Романның негізгі мақсаты Отырар елінің алтын дәуірін елестету, сол
алтын дәуреннің арамзалардың кесірінен апат болу сырын ашу. Шығарманың дені
Отырардың, қазақ елінің бейбіт өмірін, еңбек пен ақыл бірлестігінен туған
игіліктерін, Хорезм, Отырар билеушілерінің шығыстың қаһарлы ханы Шыңғыспен
арадағы "қырғи қабақ"соғысының мән -жайын айтуға
арналған. Мұнда Қазақстан мен Орта Азиядағы шабуылының бастапқы тұсы,
Отырар қамалының жауға қарсы ерлік күресі күші басым дұшпанмен алапат соғыс
жүргізгендігі, зор шығынға ұшырап жеңілгені, моңғол жаушыларының есепсіз
апат әкелгені., талай елдердің шаңырағын ортасына түсіргені, мейірімсіз
тажалдай сұсты кейпі көз алдыңызға елестейді.
Жазушы Д.Досжан осы романда Отырар мен оның мәдениетінің құрып кеткен
себебі, тек қана Шыңғысхан түмендерінің шапқыншылығы демейді; бұл ойды
тереңдете түсіп, оның түп себебі халықтың басы бірікпеуі, ел басында
отырған адамдардың азғындығы, өз бастарының артылмауы, биік мұраттарды
мансұқ етушілік дегенге көзімізді жеткізеді. Көптеген қыруар тарихи
окиғалар іріктеліп, сұрыпталып., үлкен нысанаға келісті көркем тұжырымға
баяндалады.
Д.Досжанның жазушылық тағдырының қайнар көзі сонда: бояуы қанық балалық
шақтан нәр тартады. Осынау таңғажайып суреті мол балалық әсер, Қаратау
бөктеріндегі шаруа адамдарының парасат пайымшыл тіршілігі қаламгер
құлшынысын қалыптастырып, тақырыптық шеңберін және шығармашылық қарымының
өзіндік ерекшелігін өз халқының өткеніне, этнографиялық сыр сипатына,
тұрмыс тіршілігіне, өмір салтына, қазақтың шебер, бейнелі сөз саптауына ден
қоюын әуел бастан-ақ айқындап берген еді.
Д. Досжан жаңа бір қырынан тағы жарқ етті. Жаңа биіктерге көтерілу
үшін жазушының өз бойынан күш-қуат тапқанын ұғыну ерекше қуанышты сезімге
бөлейді.
Мұны оның соңғы жылдардағы жарыққа шыққан кітаптары: психологиялық
роман-толгғныс "Мұхтар жолы "(1988), құжаттар ізімен жазылған қазақ ГУЛАГ-і
көсемсөз романы "Абақты "(1992), және роман-арылу "Алаң" (1993), роман
метафора, қасіретнамалық-пәлсапалық туынды "Таразы"(1992) және өзіндік
ерекшелігі мол ғажайып адамдар ғұмыры сериясы бойынша жазылған "Абай
айнасы" (1994) - осы сөзіміздің дәлелі.
Осы еңбегімде жазушы Д. Досжанның тарихи тақырыптағы романдары мен
тарихи ғұмырнамалық шығармалары төңірегінде зерттеу жасадым. Атап
айтсақ, "Жібек жолы", "Абай айнасы", "Мұхтар жолы", "Таразы", "Абақты",
"Алаң" романдарындағы тарихи кезендік оқиғаларға және тарихи кейіпкерлерге
жеке тоқталып өттім. Қиын тақырыптарға қалам сілтеген жазушы өмірдің өзекті
мәселелеріне батыл барды.
Тарихи - ғұмырнамалық шығармаларында құжаттарды көркем тілмен
сөйлетіп, кестелеп оқырманға жеткізе білді.
"Жібек жолы" романының жүйе-желісі бірқыдыру өзгеше. Көзқарақты
"Эпилог" пен "Пролог" орнына "Түйін" және "Бастау" деп айдар тағылған.
Бөлімдер "Желі" деп аталады, ал сол желі бойындағы ұсақ тараулар "Сарынға"
бөлшектенген. Ескі заманның еміс-еміс алыс сарыны естіліп тұрғандай. Осы
шығарманың табиғатын аша түсетін, көне қобыздың бебеуі, саз сырнайдың ызыңы
секілді нәрсе, шығарма шертетін біртұтас үн тап осы сарындардың бойында
жатқан секілді. Өткен заман оқиғалары мен адамдар тағдырын жаңғырта
көрсетудің өзіндік қиындығы көп. Соның бірі-белгілі дәуірге, кезеңге тән
оқиғалар, байланыстар., мінездер құрамын дәл екшеп алу мәселесі. Жазушыға
таудай тірек болатын ерте заманның жазба деректері, шежірелер, тарихи
аңыздар, тағы басқа жәдігерлер. Мұндай деректер келе соққан жерде қаламгер
уәзипасының қиындай түсетіні кәміл.
Д.Досжан "Жібек жолын" жазу үстінде көптеген тарихи деректердің нақты
болмауы киындық туғызған. Қазақстанның Шыңғыс хан шапқыншылыгының алдындағы
жағдайын роман көлемінде кеңінен суреттеп шығу деген қиынның киыны еді.
Оған себеп, бірінші деп аталған дәуірдегі қазақ елінің жай-күйі, тұрмыс,
мәдениет, салт-сана дәрежесі әлі күнге дейін тарихтың жүйеде тексеріліп
болмаған. Бұл кезең туралы сан тарап зерттеулер: археологиялық,
этнографиялық, тілдік, тарихтық, экономикалық, саяси-әлеуметтік тұрғыдағы
еңбектер ғана нақты түсінік, баға айтуы мүмкін. Екіншіден, қазақтың өз
шежіресі де көп жағдайда арғы ғасырларға бара бермейді. Қазақ халқының
негізін құраған үлкен рулар мен бірлестіктердің тарихы да, түркі, моңғол
тайпаларының өзара байланыстар жайы да толық анықталып бітпеген. Үшіншіден,
ХІ-ХІІ
ғасырлардан кеткен кейбір жазба әдеби мұралар көбінше Орта Азияның көптеген
халқына ортақ мәселені қамтиды. Олардың ішінен қазақ тарихына тиесілі
үлесті ажыратып алу да оңайға
соқпайды. Міне, мұндай жағдайда ескі тақырыпқа тәуекел ету үлкен отаншылдық
сананы, ыждағаттылықты, зерттеушілік пен суреткерлікті ұштастыруды керек
етеді. Сонымен қатар көркемдік қиялдаудың да қызметі айрықша күрделі
болмақ.
"Жібек жолы" романында тарихта аты мәлім кейіпкерлер де, ойдан
шығарылған көркемдік жинақтаулар да аралас. Отырар билеушісі Иланшы
Қадырхан, тілші Исмайыл., математик Ғаббас, Шыңғыс хан, оның елшілері мен
түменбасыларының аттары бұрыннан мәлім, ал Ошақбай, Қыпшақбай, Хиссамедин,
Баршын сұлу тәрізді қаһармандар киялдың жемісі ретінде туған.
Отырар-орта ғасырда Арал бойындағы көшпелі сауда жасайтын орталық
қала. Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Моңғолияға және Қытайға қатынайтын
сауда жолындағы экономикалық әрі стратегиялық сипаты төтенше шаһар. Осы
маңыздылық оны моңғол шапқыншылығынан кейін жермен жексен болып қалса да,
қайтадан "тірілтуге" мәжбүр етеді. Оған қызықпаған, көз алартып, "сойылын"
көтермегендер аз, бірақ тұрғындары соның бәрінде де қаласымен бірге "өліп-
тіріліп" жанкештілікті бастан кешкен.
Отырар-Дәшті Қыпшақ даласына, Інжу-Үгіз, Сейхун-Сырдария өзенінің өн
бойын самай салынған қырықтан астам шаһарға ықпалы жүрген, беделі зор қала.
Дегенмен, оның да өз тізгіні қолында болмаған, Мавренахр айдаһары Хорезм
шаһ Мұхамедке бағынышты Д. Досжан романында шындықтан ауытқымаған. Ол:
"Қазіргі Хорезм әміршісі Мұхаммед қасына үнемі қыпшақтан кеңесші ұстайды.
Иланшы Қадырханның өз басы Үргеніштегі мемлекеттік кеңес-Дуан арудың
мүшесі. Аузы дуалы айтқыштың өзі. Айбарлы Мұхаммедтің шешесі Түрікмен ханым
қазақтың қаңлы руынан шыққан Иланшы сол Тұрхан ханымның туған жиені",
-дегенді оқимыз.[2, 93]
Расы сол, Отырар қаласына шаһтың анасы "Әлемнің барлық әйелдерінің
падишасы" Тұрқан-ханымның қалауымен тағайындалған наиб (әмир, билеуші, әкім
шаһтың оң көзі, наместник деп айтыла береді)2 әмірін жүргізген. Қадырхан Д.
Досжан пайымдайтындай, әкесі Тоған батыр таққа отырғызған билеуші емес,
Тұрқан ханымның әмірімен Мұхаммед шаһ наиб Темір Мәлікті биліктен шеттетіп,
соның орнына жіберілген жаңа әкім.[3, 12]. Бірақ бұл жерде қаламгердің ойы
тарихи шындыққа жанаспайды.
Қайырхан Отырарға әмірші болып Шыңғысхан келердің алдында ғана
тағайындалса керек. Романда бас кейіпкер Қайырханның есіміне тіркеліп
жүрген "Иланшы" деген сөз оның лауазымына қатысты емес, әкесінің есімі.
Мәселен, Ошақбай батыр мен қала әміршісінің асында сына қағып, от жакрақ
болған жауырыншы оған "Иланшының баласы шаһар шетіне, Арыс жиегіне шатыр
тіккен Баршын сұлу екеуі шатырда кездесіп тұрады - мыс, әмірші әрәдік
ханшаға білдірмей көңіл тояттатып кайтады-мыс",- дейді отты көсеп. [2,150]
Осы үзіндіде аңғарылатындай, "Иланшы" сөзі Қайырханның тегі, оны басқаша
өңін айналдырып түсіндіру қиянат.
Шаһ Отырардан сақтанып, оның ішкі ісіне өзі де шешесі Тұрқан ханым да
қол сұғып, тақта сергек отырған. Қаланың гүлденіп баюына мәдениетінің
көркеюіне олар онша ынтықпаған. Романда ол жағы ескерілген. Мәселен, ибн
Мұхаммед шаһ өнбес дауды өлмес құлдай қуып, елшісі Шихам ад-Дин Мұхаммедұлы
Ахмед Несевиді де Отырар және оған бағынышты қыпшақтармен қоңырат, қаңлылар
қоныстанған қырық қала тұрғындарына енді інжу суын ішкені үшін де салық
төлеуге бүйрық шығарғанын естіртуге арнайы жіберген. Әкімдерді ол қалаларға
Хорезм шаһ өзі тағайындап Азиядағы Тудмордан кейінгі көркем, ең бай ізгі
тәкаппар қаланы уысында ұстаған.
Д. Досжан "Жібек жолының" он бірінші сарынында сонау сегізінші
ғасырдағы Дешті-қыпшақ даласының тарихи келбеті тамаша суреттелген.
"Ықылым сегізінші ғасырдан бастап осы күнге дейінгі ұлан-ғайыр ұзақ
уақытта Дәшті-қыпшақ деп аталатын Інжу үгіз өзені және Хорчук тауын, Хорезм
мен Абескүн теңіздері жағасын, құлынды даласын, Есіл мен Ертіс өзендері
бойын желдей есіп, еркін кезіп жайлаған сан қилы рулар жинағы бұл. Көне
қара шаңырақ, аса айбарлы ел. Ескі шежірешілер көбіне Дәшті қыпшақ, кейде
Каңлы-қыпшақ деп хатқа түсіреді"- деп сонау замандағы қыпшақтар елін
кереметтей көрінісін аша түскендей. [2, 93]
"Тоғызыншы ғасырдан бастап, Дәшті-қыпшақтың түстік жағы, дәлірек
ойласа, Отырар мен оның қол астына қарайтын қырықтан астам қалалар
Хорезмнің жұрымына жатты. Інжу үгіз бойындағы дихан халық та солай
жапырылды. Бұған басты себепкер мұсылман діні еді". Осы тарауда сол
дәуірдегі тарихи деректерге жан-жақты тоқталады.
Сол кезеңдердегі Араб жаушыларының қыпшақ даласын жаулап алған
уақытынан тарихи деректерге сүйене отырып, мәлімет беріп кетеді. "Араб
қолбасшылары Отырар мен Испиджабты 840 жылы, Таразды 893 жылы, Сығанақты
843 жылы жаулап алады. Қараңғы халыққа діннен тор құрды, есін алды. Көп
ұзамай әлгі шаһардың халқы көтеріліске шығып, апиын жұтқан арабтарды кері
қуды. Бас бостандығын жеңіп алды. Бірақ арабтар бос кеткен жоқ, дінін
таратып, соңына сахаба, баба, ата деген дін ұстар ұяластарын қалдырды", деп
жазушы тарихи-тұрмыстық сипаты нақты деректерді де дәлелді жүйелі беріп
отырды.
Романда басты байқалар жайт, Отырар шаһарының атының қайдан келгендігі
туралы дерек. "Әуелде араб жиһанкездері Отырарды "Фараб" не "Бәрәб" деп
жазып жүрді. Әбу-Исқақ Истахри мен Шәмседин Мақдиси "Бәрәб" деп атапты.
Отырар кітапханасында сақталған "Хупуд Әл-Әлім" деген кітапта қаланы
"Пәрәб" деген. Осыларды салыстыра келіп, жазушы "қос өзеннің қосылатын
жеріндегі өлке" деген мағынадан шыққан сөз деп өз болжамын кейіпкер арқылы
беріп кетеді. [2,98] "Жібек жолы" романында қаланың сол уақыттардағы
көрінісі өрнекті ой жүйелері арқылы әсерлі сөз етіледі. "Арыс өзенінің Інжу-
үгіз өзеніне құя беріс жиегіне орнаған Отырарда қазір нешеме ғұлама,
өнерпаз, көріпкел, сәуегей, зергер мекен етеді. Шаһарды екі жүз мыңдай
халық мекендейді, көшесінде сан жүздеген тасболат тамдар, жәдігер, кешендер
бар, монша, мешіт, сауда дүкендері, ұстахана, қышхана, гүртхана, әсем
әуездер бар. Ойлап кетсе ғажайып баққа еніп, мәуегінен таппай-ақ,
зәмзәмінен сусындамай-ақ көңілі тойып жүрген жұмақ пендесіндей сезінеді
өзін",-деп айрықша шаһари өмірді елестеткендей.[2,94]
Романның осы бір елеулі тұсы- моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан
жерінде ғылым мен мәдениеттің көп табысқа жеткенін, отырықшы шаһари өмірдің
әбден қалыптасқанын көрсетуі. Қазақстанның орта ғасырлардағы ондаған
қалалары болғаны ғылыми әдебиеттерде біраздан бері айтылып келе жатқанмен,
көркем шығармада көрініс таппаған еді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, соның
бір дәлелі ежелгі қазақ мәдениетінің ошағы - Отырардың өмірінің сан қырынан
көрінгендігі.
Қазақстанның орта ғасырдағы ірі қалаларына ерекше тоқталады. Сол
кезеңдерде елдің дамуына қалалардың әсері көп еді. Тарихи мекендердің сол
дәуірдегі көрінісін жан-жақты саралап жеткізеді. Мәселен, Сығанақ қаласы
туралы айтылған жолдарға назар аудара кетейік.
"Сығанақ та қыпшақтың ежелгі қаласы. "Туман жазбалары" дейтін көне
шежіреде шаһар оныншы ғасырда Сунақ деп аталыпты. Бұл "суы нақ" қосалқы
деген ұғымнан шыққан көрінеді. Бертін келе, он бірінші ғасырда бұл қала
туралы кезбелер көбірек жазады. М.Қашқаридің "Түркі тілдерінің сөздігі"
деген еңбегінде "Сугнак гуздар еліндегі қала" деген түсініктеме бар.
Кейіннен өзі білетін араб тарихшылары сол Сығанақ пен Отырарды салыстыра
дәріптейтінді шығарды. Расында, Сығанақ олардың ұтымында "қос өзеннің арғы
жағындағы" елдің тағдырын білдіріп түұатын бірден-бір темірқазық жұлдызы
іспетті еді. Шаһарды емшілер мен жазушылар: "Дәшті-қыпшақтың екінші
шаңырағы, Ұлы Жібек жолының алтын қақпасы",- деген теңеу жолдарын сөз ете
отырып, бірнеше көне қалаларға сипаттама беріп кетеді. [2, 96]
Ол кезде Отырарға орыс елінен, Хазариядан, Моңғолдан, Сібірден,
Хорезмнен елші мен жаушы жиі қатынап тұрған. Жазушы енді бірде Отырардағы
жер асты жолдарын аралатады, қыпшақ жұртының есеп өлшемдерімен
таныстырады. Ғылыми еңбектерде там-тұмдап және шашыраңқы айтылған
мәліметтерді ойша қорытып., одан ескі заманның суретін жасауға барынша
ұмтылғанын ұқтырады. Отырар шаһарының, даладағы көшпенді елдің тұрмыстық,
ұрпақ, материалдық мәдениетін тәптіштеп, саналап айтуы да шығарманың тарихи-
этнографиялық келбетін белгілейді.
Мәселен, сол уақыттардағы көшпенді елдің тұрмыстық-ғұрыптық жағдайын
суреттеген мына жолдарға тоқталайық. "Шаһардың бұл бетіндегі үйлер кілең
жәдігерлер мен дін үйлерден тұратын. Жәдігерлерді орта шаруа, отырыкшы
дихандар мекендейді, ал дін үйлерді кілең қолбасылар жайлайтын. Жорық пен
жортуылға дағдыланған жандардың шаһардағы жайы да қызық, жыға салып түйеге
артып көшіп жөнелер киіз үй тәрізді, қыштан күмбездеп тұрғызған дөңгелек
жайлар. Орталық көшеден шыға жұрт аяғы да саябырси түскен. Бұл тұстағы дін
үйлердің көбінің есігі жабық, еркектерінің қол үйретуге, не аңға аттанып
кеткені. Қыпшақ салтында еркегі бар үйдің ғана есігі ашық тұрады. Сонда
ғана қысылмай енуге пұрсат"-деген жолдардан көз алдымызға қыпшақтардың
тұрмыс-тіршілігі елестегендей болады.[2, 147]
Романда тағы бір ескере кететін жайт, жазушы бір мезетте қыпшақтармен
қатар қазақтың тұрмыс тіршілігіне ауысып кетеді. Бұл да тарихи шындыққа
келмейтінін айта кетуіміз қажет.
Осы айғағы Жібек жолындағы Отырар төңірегіндегілердің барлығын қазақша
киім кгғізіп, тамақ ішкізіп, дастархан жайдырып, қазақша салт-санаға, әдет-
ғұрыпқа бөлейді. Мәселен Ошақбай батыр мен Баршын арудың қосылу тойын ол
былайша бейнеленген: "Қырық ру қазақтан тойшылар ағытылды: алқа топта
жауырыны жерге тимеген палуандар, желаяқ жүйріктер, салымның, көкпардың
қайыс білек пәлелері; атқосшылары бір бөлек, өзі де бір бөлек жүріп шаңнан
қорынған сыпалар, атағы жер жарған жалбағай серілер, небір кергіме масыл
салдар; той болады деп сыбыс тарағалы ашыған жуан қарындарын босатып
үлгірген мешкейлер; жыршылар, жыраулар, бәдіктер, ақындар, бақсылар, думан
көш, дұрмек жұрт сабылып кетті".[2, 147] Осы үзіндіні келтіре
отырып, сыншы ғалым Т.Сыздықов өз пікірін білдіреді:" Ежелгі дәуір естен
шығып, қазақ халық қалыптасып, жүз бен рулар сараланып, салт-санасы, әдет-
ғұрып, өзіндік дәстүрі кемеліне келген XIX ғасыр оқиғалары көз алдыңнан
өтіп жатады. Түркі туыстас халықтар әлі енші бөлісе қоймаған, тілі, салт-
санасы, мінезі, киімі, психологиясы, наным-сенімі ортақ ХІІ-ХІП ғасыр
тынысы, рельефі сезілмейді.
Сондықтан ел тарихи әлеуметтік шындықтан алшақ кетпегені оң. Көркем
шығарма ғылыми-зерттеу жұмысы болмағанмен, тарихи романда дәуір ауаны
бұрмаланбағаны, тұрпайы әлеуметтік принцип белең бермегені абырой",-
дегенді айтады. [3, 24]
Жасалған талдауларға сұйенгенде, жазушы тарихи деректе сақталған
оқиғаны баяндайды, бірақ тарихи деректің халықтық сипатын, әлеуметтік
бетін, сондай-ақ топтық мәнін тиянақты ашық көрсете білмейді.
Ел басқарып отырған ханның алғырлығы да, білгірлігі де, тіпті күші де
халықтың қалың ортасынан бастау алады. Ханның мықты болмағы халықтан
екендігін көрсету қазіргі тарихи романның ең басты міндеті болып табылады.
"Жібек жолы" романында Шыңғыс хан тарапынан жіберілген алғашқы елші
тобы Отырар билеушісі Қадырхан қолынан апат болады. Екінші рет жіберілген
елші тобына Мұхаммед шаһ өзінің қолбасы, кеңесшілерімен бірге қабылдайды.
Жазушы осы мезетте елшінің екі ел арасындағы негізгі мақсатын сөз етеді.
"Елшіге тіл тигізу кешірілмес күнә, айықпас қатер, көңілге түскен
жара. Қақпаңнан қандай кұрметпен кірсек, дәл сондай сияпатпен шығарып салу
парызың".
Осы бір тұста "татар" елінің қайдан келгендігі жайында сөз қозғайды:
"Өз басым мұсылман емеспін, мағұлдың бір руы "татар" деген боламын.
Татарлар ержүрек, жаугер, екі сөйлемейтін жандар. Татар түмені Шыңғысханның
сенімді торғауыттары".[2, 147] Бұдан аңғарғанымыздай, осы күнгі татар
халқының шығу тегі маңғұл руынан шыққандығын растайтын деректер болуы
мүмкін деген пікір
қалыптасады. Мұның анық-қанығына жету әзірге даулы мәселе. Жазушының ұсынып
отырған нұсқасы, түп негізінде жүйелі, дәлелді факторы әзірге жоқ.
Жазушы қыпшақтардың тұрмыс тіршілгін, әдет ғұрып, ырым-жорасымен,
өнерімен және кәсібімен ерінбей егжей-тегжейлі таныстыратын тұстарын ерекше
атап өтуге болады. Әсіресе жаугершілік заманы болғандықтан, қарудың қилы
түрін меңгере білуге, жарақтармен шайқасу тәсілдерін білу аса қажет болған.
Осы бір дәстүрдің қыпшақ даласындағы көрінісіне назар аударайық.
"Дешті-қыпшақ жұртына дәстүр болып сіңген он екі ұрыс тәсілі бар-ды;
найза салу, садақ тарту, сойыл қағысу, айбалта шабу, семсер сілтеу,
қылыштасу, сүңгі лақтыру, арқан тастау, қанжар салу, күрзі ұру, шоқпар
сілтеу және ұзеңгі ұру деп аталатын"[2, 49]
Сондай-ақ сол кезеңдердеғі алым-салықтың түрлеріне ерекше тоқталып
өткен: "Ел арасында қыз зекеті, түңлік зекеті, қырман зекеті, түтін зекеті,
жол зекеті, таразы зекеті, қол зекеті деген жеті түрлі алым бар",-деген
жолдар сан тарап зерттеу еңбектерін пайдаланған жазушының ізденіс
шеберлігінің жемісі десек болады.
Сол дәуірде Ұлы Жібек жолындағы сауда саттық қаншалықты ерекше
болғанын көруге болады.
"Ұлы Жібек жолының Қызылкұмды көктеп өтетін тармағы Боран жолы деп
аталатын; аталмыш қалалардың ұстасы мен зергері бұйым жасап, сол керуен
жолына шығаратын, ағылып жатқан саудагерлерге сататын. Жиегіне жақұт
тастарын қондырған шолпы, алтын тана, жыланбас білезік, өрнек күмістен
істеген сырға, қып-қызыл маржан тасынан тізген шолпы берісі Бұхар, әрісі
Бағдат базарында қараған көзді сүріндірді, делдалдың қолын дірілдетті,
саудагерді сақылыққа үйретті. Тұгіскен ұсталарын дүниеге мәшһүр етті",- деп
жазушы сауда - саттықтың гүлденіп тұрған кезін керемет суреттейді.[2, 53]
Жазушы Ұлы Жібек жолында Отырардың қандай маңызы бар екендігін айрықша
аңғартады: "Жібек жолы мен Отырар егіз ұлдай. Бірінсіз бірінің қызығы жоқ,
тіршілігі тұзсыз астай дәмсіз. Бірінсіз бірі үлкен әңгіменің
кіріспесіндей ғана, орта жолдан үзілген қисса іспетті. Жер ана кұрсағынан
жарып шығып дүниеге келгенде, Жібек жолы Отырар шаһарының кереге жаюына,
жұрты кұжынап, іргелі қоныс болуына барша болмысымен жәрдем етті. Отырар да
қарымтасыз қалған жоқ. Ұлы сүренің ғибратты сапарнамасын толғады",-деп осы
жолдар арқылы тарихтағы Жібек жолының Отырардың байланыстылығын барынша
ашып, көрсете білді.
Д.Досжанның көркемдік дарыны, қиялы бай екенін дәлелдейтін мысалдарды
кітаптан көп кездестіруге болады. Оның басты жетістігі жазба, ауызша дерегі
тым аз дәуірдің көп кұпиясын қайта тірілтіп, тұтас, жұйелі қалыпқа түсіріп,
айта алғандығы. Тың тақырыпты толғаған алғашкы тәжірибе ретінде бұл шығарма
елеулі.
"Жібек жолы шын мәнінде ұлттық сипат алып отыр. 70-80 жылдардағы қазақ
прозасындағы бұл жанрдың үлес салмағы басым тұр. Жазушы ұлттық сананың
қалыптасуына елеулі роль атқарған халық тағдырының аяулы сәттеріне, өз
тарихының бұрылысты тармақтарына ерекше зейін аударды.
Жазушы Ғ.Бельгер қаламгердің "Жібек жолы" шығармасын саралап, зерттей
келе мынадай пікір айтады:
"Жібек жолы" романын өз басым шартты түрде ғана тарихи шығарма деп
атаған болар едім, өйткені екі-үш кейіпкерден басқасы автордың қиялынан
туған әрі роман сұлбасы көбіне ойдан шығарылған қияли-философиялық желіге
кұрылған. Романның барлық бітім болмысы қыпшақтардың тарихи трагедиясының,
оның ішінде қазіргі қазақтардың көлеңкесіне айналған қайғысы- өмірі
бітпейтін билік таласы, ру, жер, дауы, тағысын тағылар" деп есептейтін
авторлық тұжырымға табан тіреген.[4]
Д.Досжан өзі берген бір сұхбатында: "Жібек жолы" романын жазудағы
мақсатым - көне тарих көрпесінің астында ұмытылып қалған ұлтымыздың
жоғарыда айтқандай неше қилы бай мінезін қайта сөйлету еді. Тарихи
тақырыпты қозғап қалам тартқанымды, ол тақырыпқа көне дүние кұңгірттене
ешкім әлі ұңілмеген еді. "Жібек жолы" шығармасында тарих, тарихи дәлдік,
уақыт дәл оқиға дегеніміз жай фон ғана; ал шығарманың былайғы оқиға өрмегі;
баяндау нәші, авторлық трактовка меңзеу ишарасы - бәрі -бәрі қиялдан
алынған, ойдан шығарылған. Осыдан барып "Жібек жолы" романын таза тарихи
шығарма демей, тарихи философиялық роман",- айтып өтеді.
Романдағы көптеген кейіпкерлерді Д.Досжан кесек қалпында, жанды бейне
түрінде бере алған. Тарихи қазбагерлік, тілдік, этнографикалық экскурстар,
суреттемелер, түйіндер нанымды, әрі дәлелді көрінеді. "Жібек жолы"
романында Қайырхан тұлғасы әр қырынан көрініс берген. Ұстамды, көреген,
дана, рухани әлемі шұғылалы, кең қолтық, кең ойлап, мол пішетін, нағашы
анасының желеп-жебеуінеде онша зәру емес, көшпелі ел басшысы. Халқы
сүйеді., дұшпаны аяғын андап басады. Саясатқа жетік, сұңғыла, табанды әкім.
Қаршасына жақын, халықтың мұң-мүддесі, ой-арманын бағып, Отырарының
абыройын асыруға ғұмырын бағыштаған кісілігі зор, бітімі келісті азамат.
Олай болатын себебі, ақыл-парасаты жоғары адамдарды төңірегіне мол жинаған.
Хисамеддин ақын, Қайрауық күйші, Ғаббас көреген, Әнет баба, Исмаил ғұлама,
Ошақбай батыр Отырар әкімінің дауасы, сарқылмас қайраты. Олар аздық етсе,
Көкмардан мешітіндегі "Күннің батысы мен шығысынан, күнгейі мен
теріскейінен келіп жататын тең-тең кітаптар"- Кайырханды шың басына
шығарған киесі. Ол өлімді аңсамайды, өмір жырына кұмар. Сара көкіректі әкім
бүгінгісін ғана ойламайды, келешек ұрпақтың қамын жеп, қайғысын бөліседі.
Бүгінгінің жексұрындығынан безініп, жаманшылықтан сақтандыру үшін Отырардың
алтын заманы бітіп, сыйынары қан тартқан қасқа қылыш болған сәтте де
қысылып қымтырылмайды, Исмаил ғұлама мен Хисаметжин ақынды жер асты жолымен
кұтқарып жібереді. Бұл аллергияда терең мән бар. Шыңғысханның сендей
қаптаған дүлей қолы Отырардай сәулетті қаланы, оның тері сор, бейнеті зор,
еңбеккер, өнерпаз жұртын монғол атының тұяғымен тып-типы етіп таптағанымен,
мүлдем күнін
сөндіру, үмітін өшіру мүмкін емес. Ажалмен жағаласып, жауыздықпен белдесуге
тұра алса, азамат мерейі қашан да үстем. Хисаметдин мен исмаил жел боп есіп
кұс боп сайрап әлемге Отырар трагедиясын жырлап, адамзатты тағдыр
тәлкегінен сақтандырып, айдаһардың басын сонау әлжуаз шағында жұлып
тастамасаң көрерсің сол болатынын уағыздауы қажет.
Қайырхан ұстамды, байыппен амал-әрекет жасайтын, сөзі мен ісінде
алшақтык, жоқ, парасат иесі. Моңғол елінің жарастықты емес, жауластықты
ойлаған қитұрқы елшісі Білгіш Тұйық-Оқты, сабыр елінің елшісін, Новогордтық
Мариса Болотистыйды қабылдау рәсімінен-ақ олардың көзіндегі, бет-жүзіндегі
кұбылыс белгілерінен, ілтипаты, сөз саптай махамынан ел-әдебі мен кұлқын,
саясаты мен санасын шамалап, соған сай сый-кұрмет көрсетеді.
Қайырхан-жүрек жұтқан ер, ел намысын жібермейтін дұшпанына қатыгез,
көреген билеуші. Қайырхан характерін ұлтымыздың ең үздік үрдісі; ер
көңілділік, қайсарлық, қайырымдылық көкпет өжеттілік, алған бетінен
қайтпайтын принципшілдік, патриотизм, оптимизм бәрі табылады. Моңғолдар
алты ай Отырарды қысып, кеңірдектен сыңқанда да Қайырхан сыр бермейді.
Соңғы жиырма жауынгермен Көк Сарайға бекініп, тағы бір ай соғысып, соңғысы
болып қолға түседі. Арыстандай айбатымен ажалын қарсы алады. Ол пайғамдар
да, әулие де емес, жақсы күнде шаһар әмірі, жаугершілік заманда жауға
жағасын оңайлықпен жыртқызбайтын, ел намысын қорғаған батыр. Д.Досжанов
Қайырхан әміршінің жын-жықпылып, сезім иірімдерін толық шарлатады. Ол
араласпайтын қала ірі, төңіректегі дала тіршілігінің қалтарысы жоқ десе де
болғандай. Жұрттың қабағын бағады: заманның аңысын андайды, көппен қояма-
қолтық ашық-шашық жүреді. Сондықтан төңірегіне қара-кұра көп иіріліп, арыз-
арманын еркін айтады. Әділетті әкім, жұрт қамқоры қалай шешсе,
күллі ел солай ұйғарады. Асылы, Қайырхан көзімен Досжанов бізгі Отырардың
тұрмыс-тіршілігін аңдатып замана тілімен сөйлетеді, таныс-бейтаныс
адамдармен жүздестіріп., беймәсіл қоғамының сыңайын байқатады...
Романдағы Хиссамедин ақын көзімен берілетін Қайырхан тұлғасына көз
салайық: "қарсы алдындағы әмірші алып денелі екен, әп-сәтті кіші-гірім
төбешіктей қалыпқа келді. Жазық маңдайының қыртысы жазылып, сол жақ
шекесіндегі бармақтай бұлтық айқындала түсті. Қасы қою, көзінің үсті тұтас
жауып куеткен, қарашығы теренде жатыр. Қараған мезетте сол қарашық даланың
түнгі отындай жылт еткен сәуле шашып, қадалған жерін қарып өтеді. "Көзім
тиеді" деп жас баланың жаң түскен келіншектің жүзіне тіктеп қарамайды екен.
Қарлығаш қанатындай жіңішке мұрты мен қою шоқша сақалы ашамай сүйекті, ат
жақты жүзіне елден ерек-сұс беріп тұр, тым ызғарлы көрсетеді. Жас шамасын
тұспалдау киын. Екі иығына екі жігіт мінгендей қалқан жауырын, қапсағай
кеуделі. Осы епедейсіз денесіне қарамай садақты аса шебер тартады деседі.
Үлкен тұрқы қос кұлаш келетін піл сұйегінен кұрастырып жасаған заңғар таққа
әзер сиып отыр [2,10]
Д. Досжан шығармаларының жаңа кезеңі "Мұхтар жолы" романынан
басталады. Романның басты кейіпкері - қазақтың ұлы жазушы Мұхтар Әуезов.
Дәлірек айтқанда, суреткердің қуғынға, сүргінге ұшыраған жылдары
психолоғиялық, пәлсапалық шегіністермен толымды әрі кең тыныспен көркем
кестеленген.
М. Әуезов заманымыздың ірі тұлғалардың бірі. Қазақ әдебиетінің
классигі осыншалық мол азап көрген, куғынға ұшыраған деғен кімнің ойында
бар. Сол азап жазушының өз аузымен, өзінің ой ағынымен беріледі.
Романның негізіндегі деректерді, нақты фактілерді, жұрт толық біле
бермейді. Бізге мүлдем белгісіз болып келген мұрағат қағаздары, Әуезов
хаттары алынған. Бұл өзінің бірегей тұлғасымен халқының тарихын., тағдырын,
азап шегу жолын қамтыған аса көрнекті суреткердің, ойшылдың басына қара
бұлт үйірілген кездегі шығармашылық жан азабы туралы роман. Бұл толғаныс
жолы, тазару әрі рухани ерік жолы.[4]
Өз шығармасының мәнін романның соңғы сөзінде Дүкенбай жасырмай жазған:
"Жазушының өз сөзімен айтсақ: үш бірдей қоғамдық сатыны бастан кешіріп,
ертелеу егделенген, қиын да қайғылы жолды-Мұхтар жолы дейді". Бұл жол-
қылдан таймас таза жүрудің, қуатты бай қиялға ілесудің, түнді күнге, күнді
тұнге ұрып қинала отырып кағазға үңіліп тер төгіп бейнет шегудің жолы?!"
[5,147]
"Мұхтар жолы" романының имандылық этикалық-эстетикалық мәнімен қатар
танымдық маңызы үлкен: өйткені онда Қазақстандағы, күрделі әдеби өмір
көрінісі шыншылдықпен бейнеленген. Роман әлгі қиын-қыстау кездегі имандылық
образын жасайды.
Жазушы архивпен көп жұмыс жасаған. Шығарманың басынан жазушы көркем
толғаныстарға барады. Алғашқы тарауда екі адамның бейнесін ғана көрсетеді.
Біріншісі - көбіктей көпіртіп, кітап жазып, бала-шағасын асырай алмай
жүрген прозашы да, екіншісі-пышақтың қырындай өлең кітаптарымен-ақ атақтың
буына мас болып жүрген ақын. Екеуі де қызықты кейіпкерлер, жоқ жерден ілік
іздеп, оқығаны ушықтыруға бейім қыңыр мінезді адамдар. Сөз саптауынан
бүгінгі күнге дейін қатарымызда жүрген кейбір қырсыздар ма деп қаласыз.
"Мұхтар жолы" романы "Тойда" тарауымен басталады. Мұнда автор ұлы
жазушы М.Әуезовтың 60 жасқа толған мерейтойының басталу шағы сөз болды. Осы
алғашқы тараудан-ақ жазушының алпысқа дейінгі кезеңнен елес беретіндей ой
толғамдар беріліп кетеді. Мәселен: "Алғы лекпен ілесіп төрге озған той иесі-
Әуезов әлгіде жан қалтасына асығыс сала салған қол сағатын суырып уақытты
болжады. Қапталындағы кісі: "Асықпаңыз, Мұқа",-деп сыбыр етеді.
Бәлі, шіркін! Сағатына үңіліп дегбірі таусылғанда жиналысы кұрғыр
өтпей қалады екен, бұған қаратып айтылар мадақ, марапат сөз аздық етеді
екен деп тегі қиналмайды.
Кешегі өмірдің алыс-жұлысында ашыласқан дос-жаранмен қайта табысыңыз,
татуласып үлгеріңіз... кісіге, тірлікке қарыз қалдыра көрмеңіз...
адамдардың жан әлеміне көбірек шам жағуға тырысыңыз... айтпаңыз... деген
пәтуаны санасына сіңіргендей сезіле ме-ау. Дегбірін ала түскендей ме тегі.
Енді көп те емес, аз да емес, үш жарым жылға жетер-жетпес дәм-тұзы, ырзығы
қалғанын жобалап болса да, арғы бір аңғарымен болжағандай ма," осы бір ішкі
ой жазушының өткен өмірінен елес бергендей ұлы жазушының өткен өмірінен
елес бергендей ұлы жазушының көңіл-күйіне барынша жақын жазылған .[5,7]
"Тойда" тарауында қаламгердің куанышына ортақтасуға келген Москва
жазушыларының үлкен тобын бастаған Константин Симонов кіріспе сөзді
бастайды. Автор осы тұста Әуезов арқылы бүкіл қазақ халқының бітім-болмысын
аша түскендей болды.
"Осы тұрғанда екі нәрсенің алдында басымды иемін. Бірі-қазақ қауымының
сөзге тұратын қасиетіне, тірі сөзді ұстанған мәрт мінезіне ризамын. Басымды
иетін екінші қасиет қазақ, жігіттерінің өз басын оққа байлаған
намысқойлығына тәнтімін. Әуезовтың "Абай жолын" оқып шыққанда барша
болмысын танып-білдім, көз жеткіздім" - деген К.Симоновтың сөздері осының
айғағы.[5, 8]
Романдағы бір оқиға бір оқиғамен астасып жатады. Әсіресе қаламгер
М.Әуезовтің осы тарауда өзінің алқа топпен сырласқандай ішкі ойын нанымды
көрсетеді. "Мен тегі өмірдің әрі-қыры, биігі мен ойпаңы, қысталаңы-шатқалы
дегенді көбірек көргенмен, бірақ бәрінен де ұдайы сау, сергек кеудемен,
әсіресе осы өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Аяулы Абай айтқандай, "еш
адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық қумарлық бірдей
болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы, олар да бірдей болмайды". Дәтің жетсе,
үйрен, үйретерің, айтар шындығың болса- қағазға кестелеп көрсет.
Жастайымнан осы тәлімге бой үрған жазған басым халқымның жақсы-жаманды,
олқылы-толқылы тіршілік сапарынан бойымды еш тартпай, мидай араласып,
көргенімді өз қиындығым етіп сөйлетіп беруге талпындым. "Абай" романы
дітіме, дініме айналды. Әр кітаптың тамыр төркіні" ең алдымен жазушының
өзінің терең орын алған күйлерінен туады.
"Тойда" тарауының өзі ішкі қақтығысы мол тұтас сурет. Ең арғысы,
дастарқан басындағы қонақтарға қызмет жасап жүрген "күлген кезде жүзінен
күн шығатын" көрікті қызға шейін роль атқарады, ол қыз-сұлулық, іңкәрлік
символы, осында отырғандардың қызыкдайтыны жок.
Қорыта келгенде, "Тойда" тарауы былайғы тараулардың көз алатын
бастауы, тоғаны секілді міндет атқарады.
Базбірде автор шегініс жасап, арада болған оқиғаларды қайта жаңғыртып,
келесі тарауда өрбітіп отырады.
"Жолда" тарауын бастамас бұрын, оқушы қауымын екі ай мерзімге қайта
оралуга тура келеді деп бастайды. Яғни 1957 жылдың 10 тамыз. Таң шапағы елі-
жапондар жеріне, Токиоға келіп түседі. Бұл елге барғанда, сол елдің айтулы
қаламгері Мурояма Томайосамен жолығысады.Таң шапағы елінің барша халқына
тән тұрмыстағы тақуалық, тазалық, жинақылық жазушы назарынан тыс
қалмайды. Үй иесі қонағына ұлттық киім етек-жеңі кең қақама сыйлап
кигіздіреді. Сол сәтте ұлттық киіп, жалаң аяғымен еденді жұмсақ басып
маңдайы жарай күлімдеп шыға келгенде, үй иесі басын шайқап, қос алақанын
қабыстырып: "Мұхтар - сан буддадан айнымайсыз",- деді. "Будда болып
көрейінші бір",- деп Мұхтар ұшатын бүркіттей қомданып, қақ төрдегі креслоға
қонақтды. Үй иесі таңданғаннан тілі күрмеліп үнсіз ошарылды. Мурояма-сан
ойлаған: әр адамның ішінде бір-бір хайуанат отырады деп. Біреу де қоян,
біреу де түлкі, келесі де кесіртке, ал, тәңіршебер келіспесе өзі білсін,
мына мол пішілген жанары отты, маңдайы жазық милы адамның ішкі әлемінде жүз
жасаған, тояттаған аталы бүркіт отыр. [5, 56]
Әр тарау деректік негізі мол әр сала оқиғаға кұрылған. "Университетте"
тарауында Әуезовтың көп айтылып жүрген ұстаздық тағлымы, Абайды ашуы
айтылады. Әсіресе Абай нәр алған шығыс ақындарының жүректің культін ақылдың
культіне жоғары қоюы, оны ұлы ақынның оқушысына астарлап жеткізуі жан-жақты
шынайы жазылған, "Достықта" тарауында Әуезов ұлы интернационалист
деңгейінде көтеріледі, әсіресе, Мұса Жалел, Рокуэлл Кент суреткерлігі жайлы
тарқатып айтар ойлары мықты. Әуезов Индияға екі рет барған, ал, жазушы осы
екеуін біріктіріп, бір ізге салып сұлулық туралы ой ағымымен берген. Оқып
отырған мезетте адамның ел көруі, жер көруі емес, бейне суреткердің өз
ішіне өзі үңіліп ой сапары секілді. Америка сапарында автор "жазушы ананы
көрді", "пәленшемен сөйлесті" деген жолжазбалық
шежірешілдіктен қашып, өзінше соны дерек табуға, сол деректер арқылы аз
ұлттың тағдыры, туған жерге жете алмай жүрген, бір кезде қателесіп шетке
шығып кеткен перзенттердің сағыныш дерті туралы тебірене сөйлеуге бой
ұрады. Жалпы осы "Жолда" тарауы бұл адам туған жерден кіндігі үзілмей жүрсе
ғана құдіретті деген пәлсапалық ой түйіндеуімен қымбат.
"Түстікте" тарауында Әуезов пен өзбек келіншектің арасындағы махаббат
желісі сөз болады. Бұл жерде автордың айтқалы отырғаны: Әуезовтің ғашықтық
оқиғасы емес, суреткер адамның әдемі, сезімтал әйелге деген кұрметі,
түсінігі қандай еді деген сауалға жауап іздеу секілді. Күн батар кездегі
Шымған тауының қанқызыл бояуға малынған жалаңаш төсі, тау шатқалының
арасына бұғынған демалыс үйіндегі оңаша сұхбат, қауынның шырын сөлі,
келіншектің қан қыздырған ыкылас-ілтипаты, бәрі-бәрі бірін-бірі толықтырған
тамаша суреттер. Автордың сөзімен айтсақ, "жер үстінің жұмақ бағын" соңғы
мәрте аралау, жылыстап қашып бара жатқан жастық дәуреннің соңғы рет қайта
қарайлауы іспетті еді.
Д.Досжан ізденісінен академик-жазушы М.Әуезовтің өмірі мен кезеңі,
қызметі, шығармашылық еңбегінің беймәлім қырлары кеңінен көрінеді. Айталық,
"Мұхтар жолы"-М.Әуезовтің қиын тағдырын, сергелдең сәттерін әр алуан
пәлсапалық-психологиялық аспектіде алып қарайды. Әсіресе, әлемдік тұлғаға
айналған М.Әуезовтің 1930-32 жылдардағы істі болу сыры, қазақ ғалымдары
-Е.Бекмаханов, Қ.Жұмашев, Е.Ысмайылов., т.б. "Қазақстан тарихын маркстік-
лениндік тұрғыдан көрсетпеген". Әр алуан шегініс, тарих-таным таразысы
тұрғысынан сөз етіледі. М.Әуезовтің хаттары, жазушы еңбегі мен оның азап-
рахаты, қуғын-сүргін кезеңнің "ұр да жық, мен атайын, сен тұр" сынды
салмақсыз бағыт-саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz