Парламенттік басқару формасы
Кіріспе
І ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалау дың негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу ерекшеліктері.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
2.2 Мәслихаттар мен атқарушы органдардың ара.қатынасының құқық.
тық аспектілері.
2.3 Аудандық мәслихаттар өзін.өзі басқару органы ретінде.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалау дың негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу ерекшеліктері.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
2.2 Мәслихаттар мен атқарушы органдардың ара.қатынасының құқық.
тық аспектілері.
2.3 Аудандық мәслихаттар өзін.өзі басқару органы ретінде.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеудің өзекті тақырыптары
Тәуелсіздік алуына орай Қазақстан институтциялық саладағы көптеген проблемаларға тап болды. Халықаралық қатынастар субъектісі ретінде Қазақстанның жағдайы республикадан саяси және экономикалық идентификацияны талап етті, бұл Қазақстанға халықаралық кеңістікте өз орнын алуға жәрдемдесер еді. Осыған орай өз мемлекеттік құрылыс процесінің маңызы аз емес. Осы тұрғыда демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін, дәлірек айтқанда транзиттік қоғам жағдайында билік органдарын орталықсыздандыру (бейорталықтандыру) проблемасын қарастыру мен зерттеуге сұраныс қажеттілікке айналды. Дүниежүзінде жергілікті өзін өзі басқару азаматтардың мемлекетпен байланысын, олардың басқаруға тікелей қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін аса маңызды институттардың бірі ретінде қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе тіпті бір елдің шегіндегі жергілікті өзін өзі басқару моделінің жергілікті салт-дәстүрлер мен мәдениет, экономикалық және басқа жағдайларға қарай елеулі айырмашылықтары болатынын көрсетеді. Осыған байланысты өзін өзі басқару азаматтардың басқаруға қатысуы ретінде жергілікті ерекшелікті ескере отырып және жергілікті сұраныстарға сай жүргізіледі. Тұжырымдама жобасы біздің қоғамымыз күрделі, қарқынды дамушы жүйені білдіретіндігінен, оның нақ ортасында өзінің нақты қажеттіліктерімен нақты адам тұратындығынан шығады. Осы тұрғыдан тұжырымдама шеңберінде еліміздегі жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мақсаттары мен міндеттерін жүйелеуге, олардың іске асыру реттілігі мен моделге қойылатын негізгі талаптарды қалыптастыруға талпыныс жасалды. Еліміздің әрбір әлеуметтік-экономикалық даму биігіне жетуімен саяси жүйені әрі қарай модернизациялау, оны демократияландыру қажеттілігі өсе түседі.
Қазақстандағы өзекті саяси оқиға 2007 жылы Конституцияға түзетулер енгізу болды. Конституциялық түзетулер президенттік өкілеттікті шектеуге алып келді. Моноорталықтық президенттік республикадан парламенттік басқару жүйесіне көшу жүрді.
Соңғы уақытта әлемнің көптеген елдерінде мемлекет басшысының өкілеттігін қысқарту және президенттік республикадан парламенттік басқару формасына көшу беталысы байқалуда. Мұндай ауысу Сербия, Индонезия, Грузия, Украинада жүзеге асты. Франция, Оңтүстік Корея, Литвада мемлекет басшыларының өкілеттігін кейбір қысқартуларға барды.
Бұл трансформация (өзгерту) күш пен ықпал орталықтарын бірдей теңестіруді, саяси бақылаудың жаңа тарамдалған жүйесінің пайда болуын мақсат тұтады. Президенттің өкілеттіктерінің бір бөлігін биліктің өкілетті тармағына беру маңызды саяси шешімдер қабылдау процесінде соңғысының ролін елеулі түрде арттырады.
Тәуелсіздік алуына орай Қазақстан институтциялық саладағы көптеген проблемаларға тап болды. Халықаралық қатынастар субъектісі ретінде Қазақстанның жағдайы республикадан саяси және экономикалық идентификацияны талап етті, бұл Қазақстанға халықаралық кеңістікте өз орнын алуға жәрдемдесер еді. Осыған орай өз мемлекеттік құрылыс процесінің маңызы аз емес. Осы тұрғыда демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін, дәлірек айтқанда транзиттік қоғам жағдайында билік органдарын орталықсыздандыру (бейорталықтандыру) проблемасын қарастыру мен зерттеуге сұраныс қажеттілікке айналды. Дүниежүзінде жергілікті өзін өзі басқару азаматтардың мемлекетпен байланысын, олардың басқаруға тікелей қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін аса маңызды институттардың бірі ретінде қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе тіпті бір елдің шегіндегі жергілікті өзін өзі басқару моделінің жергілікті салт-дәстүрлер мен мәдениет, экономикалық және басқа жағдайларға қарай елеулі айырмашылықтары болатынын көрсетеді. Осыған байланысты өзін өзі басқару азаматтардың басқаруға қатысуы ретінде жергілікті ерекшелікті ескере отырып және жергілікті сұраныстарға сай жүргізіледі. Тұжырымдама жобасы біздің қоғамымыз күрделі, қарқынды дамушы жүйені білдіретіндігінен, оның нақ ортасында өзінің нақты қажеттіліктерімен нақты адам тұратындығынан шығады. Осы тұрғыдан тұжырымдама шеңберінде еліміздегі жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мақсаттары мен міндеттерін жүйелеуге, олардың іске асыру реттілігі мен моделге қойылатын негізгі талаптарды қалыптастыруға талпыныс жасалды. Еліміздің әрбір әлеуметтік-экономикалық даму биігіне жетуімен саяси жүйені әрі қарай модернизациялау, оны демократияландыру қажеттілігі өсе түседі.
Қазақстандағы өзекті саяси оқиға 2007 жылы Конституцияға түзетулер енгізу болды. Конституциялық түзетулер президенттік өкілеттікті шектеуге алып келді. Моноорталықтық президенттік республикадан парламенттік басқару жүйесіне көшу жүрді.
Соңғы уақытта әлемнің көптеген елдерінде мемлекет басшысының өкілеттігін қысқарту және президенттік республикадан парламенттік басқару формасына көшу беталысы байқалуда. Мұндай ауысу Сербия, Индонезия, Грузия, Украинада жүзеге асты. Франция, Оңтүстік Корея, Литвада мемлекет басшыларының өкілеттігін кейбір қысқартуларға барды.
Бұл трансформация (өзгерту) күш пен ықпал орталықтарын бірдей теңестіруді, саяси бақылаудың жаңа тарамдалған жүйесінің пайда болуын мақсат тұтады. Президенттің өкілеттіктерінің бір бөлігін биліктің өкілетті тармағына беру маңызды саяси шешімдер қабылдау процесінде соңғысының ролін елеулі түрде арттырады.
1. С.И.Ожегов. - «Толковый словарь русского языка» - Издательство «Азъ». 1992г.
2. В. И. Даль - «Толковый словарь живого Великорусского языка В. И. Даля под ред. И. А. Бодуэна де Куртенэ» - 1993г.
3. Мусабаев Г.Г. - «Русско-казахский словарь» (2 тома). Алма-Ата. «Қазақтын Бiрiккен Мемлекеттiк Баспасы» КазОГИЗ - Подписано к печати 23.03.1942г.
4. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында қабылдаған Конституциясы (2007ж 21 мамырдағы өзгертулер мен толықтырулар)
5. «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі» туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық Заңы
6. Сапарғалиев Ғ. - «Қазақстан Республикасының Конституциялық кұқығы»: Академиялық курс. Өнд., толықт., 3-бас., -Алматы: Жеті Жарғы, 2008ж. 536-бет.
7. Баймаханова Д. М., Жарболова А. Ж. - «Қазақстан Республикасының Конституциялық кұқығы» пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені – Алматы: Қазақ университеті, 2008ж. - 294 бет
8. Амиров Н.К. - «Конституционно прововой статус Сената Парламента В РК» - дисертационная работа
9. Игорь РОГОВ, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы ¬- «Қазақстанда Конституциялық бақылаудың қалыптасуы мен дамуы»
2. В. И. Даль - «Толковый словарь живого Великорусского языка В. И. Даля под ред. И. А. Бодуэна де Куртенэ» - 1993г.
3. Мусабаев Г.Г. - «Русско-казахский словарь» (2 тома). Алма-Ата. «Қазақтын Бiрiккен Мемлекеттiк Баспасы» КазОГИЗ - Подписано к печати 23.03.1942г.
4. Қазақстан Республикасының 1995 жылдың 30 тамызында қабылдаған Конституциясы (2007ж 21 мамырдағы өзгертулер мен толықтырулар)
5. «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі» туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық Заңы
6. Сапарғалиев Ғ. - «Қазақстан Республикасының Конституциялық кұқығы»: Академиялық курс. Өнд., толықт., 3-бас., -Алматы: Жеті Жарғы, 2008ж. 536-бет.
7. Баймаханова Д. М., Жарболова А. Ж. - «Қазақстан Республикасының Конституциялық кұқығы» пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені – Алматы: Қазақ университеті, 2008ж. - 294 бет
8. Амиров Н.К. - «Конституционно прововой статус Сената Парламента В РК» - дисертационная работа
9. Игорь РОГОВ, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы ¬- «Қазақстанда Конституциялық бақылаудың қалыптасуы мен дамуы»
Мазмұны
Кіріспе
І ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалау дың
негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу
ерекшеліктері.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
2.2 Мәслихаттар мен атқарушы органдардың ара-қатынасының құқық-
тық аспектілері.
2.3 Аудандық мәслихаттар өзін-өзі басқару органы ретінде.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің өзекті тақырыптары
Тәуелсіздік алуына орай Қазақстан институтциялық саладағы көптеген
проблемаларға тап болды. Халықаралық қатынастар субъектісі ретінде
Қазақстанның жағдайы республикадан саяси және экономикалық идентификацияны
талап етті, бұл Қазақстанға халықаралық кеңістікте өз орнын алуға
жәрдемдесер еді. Осыған орай өз мемлекеттік құрылыс процесінің маңызы аз
емес. Осы тұрғыда демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін,
дәлірек айтқанда транзиттік қоғам жағдайында билік органдарын
орталықсыздандыру (бейорталықтандыру) проблемасын қарастыру мен зерттеуге
сұраныс қажеттілікке айналды. Дүниежүзінде жергілікті өзін өзі басқару
азаматтардың мемлекетпен байланысын, олардың басқаруға тікелей қатысу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін аса маңызды институттардың бірі ретінде
қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе тіпті бір елдің шегіндегі жергілікті өзін өзі
басқару моделінің жергілікті салт-дәстүрлер мен мәдениет, экономикалық және
басқа жағдайларға қарай елеулі айырмашылықтары болатынын көрсетеді. Осыған
байланысты өзін өзі басқару азаматтардың басқаруға қатысуы ретінде
жергілікті ерекшелікті ескере отырып және жергілікті сұраныстарға сай
жүргізіледі. Тұжырымдама жобасы біздің қоғамымыз күрделі, қарқынды дамушы
жүйені білдіретіндігінен, оның нақ ортасында өзінің нақты қажеттіліктерімен
нақты адам тұратындығынан шығады. Осы тұрғыдан тұжырымдама шеңберінде
еліміздегі жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мақсаттары мен міндеттерін
жүйелеуге, олардың іске асыру реттілігі мен моделге қойылатын негізгі
талаптарды қалыптастыруға талпыныс жасалды. Еліміздің әрбір әлеуметтік-
экономикалық даму биігіне жетуімен саяси жүйені әрі қарай модернизациялау,
оны демократияландыру қажеттілігі өсе түседі.
Қазақстандағы өзекті саяси оқиға 2007 жылы Конституцияға түзетулер
енгізу болды. Конституциялық түзетулер президенттік өкілеттікті шектеуге
алып келді. Моноорталықтық президенттік республикадан парламенттік басқару
жүйесіне көшу жүрді.
Соңғы уақытта әлемнің көптеген елдерінде мемлекет басшысының
өкілеттігін қысқарту және президенттік республикадан парламенттік басқару
формасына көшу беталысы байқалуда. Мұндай ауысу Сербия, Индонезия, Грузия,
Украинада жүзеге асты. Франция, Оңтүстік Корея, Литвада мемлекет
басшыларының өкілеттігін кейбір қысқартуларға барды.
Бұл трансформация (өзгерту) күш пен ықпал орталықтарын бірдей
теңестіруді, саяси бақылаудың жаңа тарамдалған жүйесінің пайда болуын
мақсат тұтады. Президенттің өкілеттіктерінің бір бөлігін биліктің өкілетті
тармағына беру маңызды саяси шешімдер қабылдау процесінде соңғысының ролін
елеулі түрде арттырады.
Басқару формаларын өзгерту мемлекеттік басқаруда азаматтың ролін
арттыруға, оның құқықтары мен бостандығын қорғауға, саяси жүйенің
тұрақтылығын арттыруға бағытталған.
Азаматтарды мемлекетті басқаруға тартуда жергілікті өкілетті органға
маңызды роль беріледі. Бұл жерде көп нәрсе парламенттік басқару формасының
мәртебесін арттыруға және олардың жұмыстарын жетілдіруге байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер енгізілгеннен кейін
Н.Ә.Назарбаев айтқандай, жаңа саяси жүйеде парламенттік басқару формасының
қызметтерінің табиғаты да өзгереді. Олар атқарушы биліктің бағыныштылары
емес, азаматтық қоғамның сұраныстарын алға жылжытуды қамтамасыз ететін
дербес билік органдары болады. Мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқарудың
негізі болып табылады. Ел Президенті осы идеяны алғаш рет 2007 жылы
Қазақстан халқына Жолдауында жария етті. Ал жергілікті өзін өзі басқаруды
орнату міндеттерінің өзін 2004 пен 2005 жылдардағы Жолдауларында белгіледі.
Мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқарудың негізіне айналуға арналған.
Маңызы кем емес қалған барлығы, өкілеттік мерзімін 5 жылға дейін ұзарту,
әкімдерді парламенттік басқару формасының келісімі арқылы тағайындау және
оларға сенімсіздік білдіру, негізгіден қисынды түрде шығатындар болып
табылады: мәслихаттар мен өзін өзі басқару – ажырағысыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан респуликасында жергілікті
өкілетті органдар қызметтерінің негізгі ережелері мен қағидаттары теориялық
та, қолданбалы да қырларымен, жалпы билік жүйесі элементтерінің бірі
ретінде, салыстырмалы түрде жақында дами бастағандығымен айқындалады.
Дегенмен осы уақыт аралығында жергілікті өкілетті органдардың орнау мен
жұмыс істеу саласында белгілі бір практикалық тәжірибе жинақталды, құқықтық
база негіздері құрылды және ең бастысы, қоғамдық санада халықтық
өкілеттіктің дамыған идеясынсыз елдің әрі қарай өркениетті, демократиялық
дамуы мүмкін еместігі туралы пікір нығайып, одан әрі дами түсті. Егеменді
Қазақстанның тәуелсіздік жылдары ел үшін қоғамды түбірінен өзгертудің,
экономикалық және саяси жүйені қайта құру мен мемлекеттілікті қайта
жаңғыртудың ауыр кезеңдері болды. Қазір еліміз ұзақ мерзімді Қазақстан -
2030 Стратегиясына сәйкес дамуын жалғастыруда. Ондағы басты орын орталық
және жергілікті билік органдары арасында өкілеттікті айқын бөлу, сондай-ақ
орталық пен аймақтар арасында, мемлекет пен жеке сектор арасында атқарушы
вертикал ішінде орталықсыздандыру қағидасын жүзеге асыру болатын тиімді,
кәсіби мемлекет құру проблемасына беріледі. Ұлттық қауіпсіздік пен ішкі
тұрақтылықты нығайту, қоғамды әрі қарай демократияландыру, аймақтық
ынтымақтастықты дамыту бойынша шаралар кезегімен қабылданады.
І. ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалаудың
негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
Дамудың қазіргі кезеңі, қоғамның кешенді өзгеруінің күрделі
міндеттері, құқықтық, зайырлы, тәуелсіз, егеменді мемлекеттің қалыптасуы,
жалпыадамдық және халықаралық құқықтың басымдығын танитын, мемлекеттік
биліктің барлық деңгейлерінде басқару жүйесінің тиімділігін талап етеді.
Мемлекеттік басқару жүйесінің құрылуының негізгі қағидалары елдің Ата
заңында мазмұндалған, заңдарда және мемлекеттік құрылыстың жеке салаларын
реттейтін нормативтік актілер қатарында нақтыланған. Конституция
мемлекеттің одан әрі нығаюына, Қазақстан Республикасындағы демократия мен
азаматтық қоғамның дамуына мықты құқықтық іргетас қалады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті республикалық референдум
және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады сондай-ақ өз
билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi [127, 5 б.]. Кез
келген қоғамның тұрлаулы дамуы азаматтардың азаматтық келiсiмдi, радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды қамтуға қатынасынсыз мүмкiн емес.
2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару
жолында Қазақстан халқына Жолдауында, елдегi мемлекеттiк билiктi одан әрi
орталықсыздандыру, мемлекеттiк басқару жүйесiн реттеу мен оның тиiмдiлiгiн
арттыру, билiктiң өкiлдi органдарының өкiлеттiктерiн кеңейту, атқарушы
органдардың халықтың алдындағы жауапкершiлiгi мен есептiлiгiн арттыру қажет
деп атап өтілген [128].
Тәуелсiздiк алған күннен бастап республикада мемлекеттiк биліктi,
соның iшiнде жергiлiктi басқаруды жайластыру белсендi процесi басталды.
Мемлекеттiк билiк өкiлді, атқарушы және өзiн-өзi басқару органдарына
бөлiнуiне негiзделген жергiлiктi басқарудың қазiргi моделi болып табылады.
Мәслихаттар, жергiлiктi өкiлді органдар ретiнде республикада 1994
жылдан бастап жұмыс iстейдi. Қазақстан - 2030 елiмiздiң Президентiнiң
халыққа жолдауында ел мен халықтың, әр азаматтың бәсекеге қабiлеттiлiгi
туралы айтылған. Бәсекелестiктiң мән-мағынасы - ел, әр азамат және бiз
өмiрлiк тәжiрбиемiзде жүзеге асыра алатын бәсекелестiк артықшылықтарға ие
болу [129]. Ал еркiн нарықтық қоғамда тек қана жергiлiктi басқару және өзiн-
өзi басқару.
Сайлау еркiндiгi, еркiндiктiң алуан түрi барлық елдiң бастамашылығында
жүзеге асырылатын зор шығармашылық әлеуеттi жұмылдыруға мүмкiндiк бередi.
Сондықтан қазiргi демократиялық сайланған жергiлiктi басқару органдары мен
өзiн-өзi басқару органдары қазiргi мемлекеттiң ең таптырмайтын бәсеке
артықшылықтар қатарына жатады. Тәуелсiз Қазақстанның жетiлу кезеңiнде
конституциялық негiздердi, жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың құқықтық
реттеуiн, өкiлді органдардың қызметiн қалыптастыруды дамытумен С. Зиманов,
А. Таранов, О. Қопабаев, С. Сапарғалиев, М. Машан, В. Уваров, Л.
Жанұзақова, Л. Мацупа және тағы басқа Қазақстан ғалымдары белсендi түрде
айналысты. Елбасының алға қойған тұрлаулы саяси және экономикалық даму
жолындағы мiндеттерi басқарудың барлық деңгейдегi тиiмдi жүйесiн талап
етедi.
Мемлекетті дамытудың ұзақ мерзiмдi стратегиясына және ашық либералды
нарықтық экономикасына сәйкес, мемлекет шектеулi рөл атқаратын, мiндеттер
орындау аса қажетсiз, мемлекеттен өкiметтiң жергiлiктi органдарына және
мемлекеттен меншiктi секторға мiндеттердi бiрте-бiрте тапсыруы.
Орталықсыздандыру процессi даму барысында саяси және экономикалық аспектiсі
бар. Басқарудың жергiлiктi органдарының орталықсыздандыру және дамуының
негiзгi мақсаты мемлекеттiк басқарудың негiздерiн одан әрi
демократияландыру, ағымдағы мәселелердi шешудегi сондай-ақ аймақтардың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының болашақ мiндеттерiн шешудегi басқарудың
тиiстi деңгейдегi мiндеттердi тиiмдi жүзеге асыруға шарттар жасау. Қоғамда
демократиялық процестердiң дамуы жағынан орталықсыздандырудың саяси
аспектiсі маңызды. Қоғамдағы демократияландыру процесiнiң катализаторы
ретiнде орталықсыздандыру аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуын басқару
процессiне халықты белсендi қатыстыру бойынша мақсат қою керек.
Орталықсыздандырудың экономикалық аспектiсі аумақтардың экономикалық
мәселелерiн ғана емес басқа да әлеуметтiк, демографиялық және экологиялық
өзектi мәселелердi шешу үшiн негiз болып табылады.
Мемлекеттiк биліктiң әртүрлi деңгейлерi арасындағы қызмет саласының,
мiндеттер мен жауапкершiлiктi айқын шектеуді қамтитын, сонымен қатар
жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi қызмет етуі үшiн шарттар құратын
заңнамасын одан әрі жетiлдiру қажеттiлiгiне 2002 жылғы 20 қыркүйектегi
құқықтық саясаттың Тұғырнамасында, Президенттiң Қазақстан халқына
Жолдауында көңіл бөлінген [130].
Қазақстан өзiнiң тәуелсiздiгiн жариялап, демократиялық қоғам құруға
бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттiк құрылымның түрлерiн енгiзу
мiндетi күн тәртiбiнде тұрды. Халықтық билiктiң, азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесiнiң соңғы
Конституциядан орын алуының өзi осының айғағы.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мәселесi Қазақстан үшiн, қазақ халқы үшiн
мүлдем жаңа, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан берi әрбір
ауыл, әрбiр аумақ өзiнiң iшкi мәселесiн өздерi шешкен, оған хан да, сұлтан
да араласпаған. Белгiлi бiр қауымның (ата, ру) iшкi жұмысын былай қойғанда,
ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикiлжiңдер, талас-тартыстар ауыл
ақсақалдарынан артылса ара биге жүгiнумен, соның билiгiмен аяқталған.
Орталық, мемлекеттiк билiк болып табылатын – Хан билiгi жергiлiктi
мәселелердi шешуге ешқашан араласпаған ханның ісі – елдiң саяси бағыты,
көршi елдермен қарым-қатынас, соғыспен бiтiм жасау, мемлекеттiк алым-салық,
қысқасы, ел өмiрiнің негiзгi бағытын белгiлеу болып табылған. Ал ұлыстың
ісі – жергілікті азаматтармен шешіліп отырған мәселелер.
Қазақ халқында басқарудың тармақтары көшпелі кезеңдегі рулық
және таптық қоғам кезінен бастау алған. Ру басшылары мен тап
жетекшілері құрылтайда сайланған. Олар дауларды қарау, әскери
бөлімдерді қалыптастырып, оларға билік ету құқығына иеленген.
Қазақстанның ресей құрамына кіргеннен кейін патша әкімшілігі
өз аумағын тиісті басқару мақсатында үлкен сұлтандар қатарынан
сайлау жүргізу арқылы жергілікті басқару элементтерін енгізгісі
келді. Кейбір жергілікті мәселелерді шешу мақсатында ауылдық жиындар
жүргізілген (2, 244 б)
1867-1868 ж.ж. реформалар, Қазақстанның ауылдары мен округтері
Ресей империясының әкімшілік аумақтық бөлінісі ретінде қарастырылып,
түзем әкімшілігі тігінен билік ету нысанына көшкен.
Кеңес Үкіметі Қазақстанда әкімшілік аумақтық қайта құрылым
жүргізе отырып, патша үкіметі сияқты бір мақсатты көздеді,
орталықтан басқару. 1936 ж. КСРО құрылғаннан кейін одақтасқан
республика жағдайы өзінің орталықтандырылған, әкімшілік басқару
нысанын еш өзгертпеді.
1937 ж КСРО Конституциясы. Аталмыш құжатта жергілікті басқару
органдары туралы былай делінген: Облыстарда, қала, аудан, поселке,
ауылдардағы мемлекеттік билік органы халық депутаттарының Кеңесі
болып табылады.
1978 ж КСРО Конституциясы. КСРО Конституциясының 125 бабында
Облыстарда, қала, аудан, поселке, ауылдардағы мемлекеттік билік
органы ретінде тиісті жұмысшы депутаттарының Кеңесі
қарастыралатындығы анықталған.
Меншіктің мемлекеттендірілуі мен бір партиялық жағдайда
Кеңестердің өкілді билік органы ретіндегі күші азая бастаған.
1979 ж КСРО-ның поселкелік, селолық, ауылдық халық
депутаттарының Кеңесі туралы Заң қабылданды.
Жоғарыда көрсетілген негіздерге сүйене отырып, 90-шы
жылдардың басындағы жергілікті билік жүйесі бұрынғыдан жергілікті
Кеңестік басқару жүйесіне негізделгендігі байқалады. 1993 ж дейін
жергілікті басқаруды реформалау жергілікті билік жүйесінен біртіндеп
алыстауға бағытталған. Ол жылдары билік жергілікті халыққа бағынған,
яғни төменнен жоғарыға дейін.
Қазақстандағы жергілікті басқаруды реформалау процесі 1990
ж. КСРО-ғы жергілікті шаруашылық пен жергілікті өзін-өзі басқарудың
жалпы негіздері туралы заң қабылдаудан басталды.
Аталмыш заң жергілікті билікті демократизациялау үшін
қажет құқықтық негіз қалыптастырудың ең маңызды сатысы болып
табылады. Жергілікті Кеңестік органдардың қызметі дербестік пен
тәуелсіздік қағидалары негізінде жүргізіле бастады.
1990 жылы 15 ақпанда КСРО халық Кеңестік депутаттары мен
жергілікті өзін-өзі басқару туралы КСРО Заңы қабылданды. Қабылданған
заңның 3 бабында өкілді органдардың басымдылығы қағидасы бекітілді,
ал жергілікті Кеңес төрағасы бір уақытта атқару комитетінің
төрағасы болып танылады.
Заңның 9 бабы түрлі деңгейдегі жергілікті Кеңестер
арасындағы олардың өкілділігіне байланысты, коммуналдық меншікке
тиесілі мүліктің тиістілігіне қатысты пайда болған даулар мен
олардың бюджеттері арасындағы кірістерді бөлісуге байланысты
мәселелер сот тәртібімен қаралмайтындығы туралы ереже белгіленген.
Заңда пайда болған дауларды өзара шешу жағдайлары қарастырылғанымен
оларды қарау мен шешу жоғарғы Кеңеске берілген.
Бұл заңға сәйкес жергілікті өкілді орган-халық
депутаттарының Кеңесі халықпен сайланған. Дегенмен, сол заңды
қабылдау кезінде сол кезде басқарған коммунистік партияның позициясы
өз күшін жоғалтпаған еді. Бұл дегеніміз халықтық депуттатарының
Кеңесіне партия өкілдерінің енгізілуіне жол берілді дегені. Көптеген
сайлау ұжымдары жылдар бойы қалыптасқан дәстүрге сәйкес партия
активистерімен басқарылған, бұл жағдай сайлау компанияларына да
үміткерлер ұсынуда әсер етті. Бұдан басқа, әлі қалыптаспаған
компартиялық жағдайында кандидаттарды ұсыну жеке негізде болған.
Үміткерлер ретінде беделді, атақты адамдарды ұсынған, олар қатарына
сол партия белсенділері жатқызылған. Сөйтіп, жергілікті кеңес
құрамында коммунистік партия мүшелері басым болған. Бұл жағдай
саяси реформалар жүргізуге кері әсерін тигізген.
Екіншіден, 1992 ж Президент пен жоғарғы басшылармен
тағайындалатын әкімшілік басшылары институтын енгізу жергілікті елді
мекендерде Кеңестер билігі шектеле бастады. Егер бұрынғы кезде
Кеңестердің өздеріне тиесілі, есеп беретін атқару органдары болса,
қазір олар атқару билігіне бақылау жасау құқығынан айырылған.
Соңғысының билігіне коммуналдық меншік берілді. Нәтижесінде
жергілікті Кеңесте тек әкімшілік басшылығымен бекітілген бюджетті
бекіту құқығы ғана берілген.
Қабылданған заң партиялық басшылықтың күйреуіне септілігін
тигізді, ал Кеңестер кейбір мәселелерге қатысты өкілдігін
кеңейткен. Кеңестік республика қолбасшылары орталық билікпен байланыс
орнату кезеңінде ықпал ететін одақтастарын тапқан.
1992 ж 13 ақпанында Республиканың Жоғарғы кеңесі КСРО
халық Кеңестік депутаттары мен жергілікті өзін-өзі басқару туралы
КСРО заңына көшпелі кезеңде өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заң қабылдады. Бұл заңның бір ерекшелігі өкілді және
атқару органдарының өкілдігі мен қызметтік функцияларын жеке дара
бөлу қағидасын бекітті.
Ең қызықтысы, Жоғары Кеңес сол күні КСРО
Конституциясының жекелеген нормаларын тоқтата тұру туралы тағы бір
заң қабылдады. Бұл заң жергілікті органдар құрылымындағы өзгерістерге
байланысты қабылданғандығы жарияланды.
Конституцияға өзгерістер енгізу атқару органдары мен Кеңес
арасында өкілдігін бөліп қарастыруға негіз болды. Жергілікті
әкімшіліктің жеке басшысы институты енгізіле бастады. Жергілікті
әкімшілік басшысы ҚР Президенті немесе облыс әкімшілігіне есеп
беріп, тиісті халық депутаттарының кеңесінің бақылауында болды.
Заңда жергілікті халық депутаттарының кеңесі ендігі кезде
әкімшілік басшылығының құзіретіне берілген мәселелерді қарауға, ал
жергілікті әкімшілік басшылары өз қарауына тиісті халықтық
депутаттар Кеңесінің өкілеттілігіндегі мәселелерді қарауға
болмайтындығы қарастырылған.
1992 ж. 7 ақпанда Экономикалық реформа жағдайында Қазақстан
Республикасында мемлекеттік басқару органдарының қызметі мен
ұйымдастырылуын жетілдіру туралы ҚР Президентінің жарлығына қол
қойылды. Бұл құжатта алғаш рет ҚР Президентінен бастап жергілікті
ұйым басшыларына дейін атқару органдарының жүйесі және министрлер
кабинетінің жергілікті атқару органдарының жүйесі және Министрлер
кабинетінің жергілікті атқару органдарына бақылау жасау міндеті
көрсетіледі.
Әкімшілік басшылары институтын енгізу атқару билігінің тік
жүйесін қалпына келтірді, ал жергілікті өкілді органдардың қызметін
сол Кеңестер атқарды. Жергілікті мәселелерді шешуде әлсіз кеңестер
жергілікті мемлекеттік басқарудың тармағы болды.
Егемендік алғаннан кейін 1991-1993 ж.ж. аралығында
республикада ерекше жағдай қалыптасты, жергілікті Кеңес пен жаңадан
құрылған жергілікті әкімшілік жергілікті елді мекендердің мәселелері
бойынша бәсекелестік жағдайда болды. Өтпелі кезеңде Кеңестіктер мен
жергілікті әкімшілік арасындағы өкілділікті қайталау жағдайлары орын
алды. Кейінірек жергілікті әкімшілік құзіреті жергілікті өкілді
органдарға қарағанда неғұрлым ауқымдылау болды.
1993 ж 23 қаңтарда он екінші шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің
тоғызыншы сессиясында жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан
республикасы тұңғыш Конституциясын қабылдады .
1993 ж конституцияда анық байқалмағанымен жергілікті халық
депуттатарының Кеңесі туралы еш сөз көрсетілмеген. Заң шығарушы
тұрақты термонологиялық айналым жасады, онда жергілікті өкілді және
атқару оргндары ұғымы қолданылып, жергілікті билік және басқару
органдары ұғымының орнына қолданыла бастады.
Жаңа терминология жалпылама республикада орын алған саяси
құбылыстарды көрсетті.
1993 ж қараша-желтоқсан айларында барлық деңгейлердегі
кеңестерді таратудан кейін және 1993 ж 10 желтоқсанда ҚР жергілікті
өкілді және атқару органдары туралы ҚР Заңы қабылданғаннан кейін
атқару жүйесінің орталықтандырылған жүйесі қалыптастырылды. Жергілікті
елді мекендердегі саяси және шаруашылық биліктің барлығы жергілікті
әкімшілік қолында болды. Ал өздерінің жеке материалдық қаржылай
қаражаттары жоқ өкілді орган-мәслихаттар болса, іс жүзінде әкімшілік
жанындағы кеңес беру органынан қалыптасқан. Олардың бағыныштылығы
облыстық маңызы бар қаламен аяқталған.
1993 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Заңның негізгі бағыты
мынада болған:
-өкілді органдар (мәслихаттар) жергілікті атқару органдарын
құра алмайды;
-жергілікті әкімшілік басшысы ендігі кезде жергілікті
халықтың өкілі емес, Президенттің өкілі ретінде қарастырылды;
-өкілді органдар тек аудандық деңгейлерге дейін құрылған,
ауылдық елді мекендерде құрылмайтын;
-өкілді органдар халықтың өкілді органдары болып
есептелмегенімен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен
тағайындалмаған;
-заңда жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұғымы болмаған.
Қолданыстағы Конституция 1995 ж 30 тамызда қабылданып ҚР
жергілікті өкілді және атқару органдары туралы заңында анықталған
басқару жүйесін бекітті. Жергілікті мемлекеттік басқару мен қатар
(85 б), ол жергілікті өзін-өзі басқару (89 б) нысанын да көрсетті.
Сөйтіп, түрлі деңгейдегі Кеңестер мен 1995 ж Парламентті тарату
белсенді саяси аренадан өкілді билік тармағын уақытша алып тастады.
2001 жылғы қаңтар айында ҚР жергілікті мемлекеттік басқару
туралы ҚР Заңы қабылданды. Онда жергілікті мемлекеттік басқару
жергілікті атқару және жергілікті өкілді органдар тиісті аумақтарда
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру мақсатында, өз құзіреттері шегінде
оларды жүзеге асыруды жүзеге асыруға байланысты қызмет ретінде
қарастырылған. Сөйтіп, жергілікті өкілді органдар тиісті елді
мекендерге мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
аппараттың бір бөлігі ретінде қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 18 ақпандағы
Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында. жолдауында парламенттік басқару формасының бақылау
өкілеттіктерін кеңейтуді де қарастыру керек. Бұл мемлекеттік билік
жүйесін орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
рөлін атқару жолындағы басты қадам болады деген болатын.
Жолдауды негізге ала отырып, ондағы ұсыныстарды тәжірибеге
енгізу мақсатында мемлекеттік комиссия құрылды.
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу
ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер
негізінде президенттік басқарудан парламенттік басқаруға көшу процесі
жүзеге асты. Мемлекет басшысының жекелеген өкілетігін парламентке
беру, бірқатар өкілеттіктерді қайта бөлу парламент жауапкершіліктері
мен міндеттемелерінің пайдасына шешілді. Басқарудың парламенттік
формасы тұтастай алғанда жаңа сапа ретінде танылатын парламенттік
және президенттік республиканың жекелеген сипаттамаларын бір арнаға
тоғыстырады. Мұндай республикада президенттің ролі ұланғайыр, сонымен
қатар, парламенттік де өкілеттілігі күшейе түседі. Мемлекеттіліктің
бұл түрі Францияда, Португалияда, Финляндияда, Шри-Ланкада бар.
Билік бөлінісінің классикалық теориясына сәйкес билік тармақтары
арасында мемлекеттік өкілдік және заңдық органы ретінде парламент
бірінші орынды иеленеді. парламент ұғымы мемлекеттілік пен
демократия мағыналық тізбегінде, (контексінде) жүйе құрушы болып
табылады. Парламент пен парламентаризм-жалпы ережелер мен талаптарға
бағынып, әрбір элементі өз қызметін атқаратын тұрақты даму жүйесі.
Қазіргі заманғы парламент-бұл айрықша ішкі құрылымы мен
ұйымдастырушылық жүйесі және көптеген қызметі бар билік институты.
Парламенттік жетекшілік жағдайы парламенттің қазіргі заманғы
қоғамдағы өкілеттілігімен шарттасады. Парламент халықтың өкілетті
органы болып табылады, атқарушы билікке тепетеңдік күш ретінде
әрекет етеді, сот билігі мен атқарушы билік арасында аралық буын
ролін атқарады, заң шығармашылығының бюджеттік механизмдері арқылы
мемлекеттің сыртқы саясатына ықпал ете отырып, сыртқы саясат
қызметін жүзеге асырады, сыртқы қарым-қатынасты жүзеге асыру
міндетін атқаратын қызметкерлерді тағайындайды, күшіне енгеннен кейін
заң мәртебесіне ие болатын халықаралық келісім-шарттарды
заңдастырады. Парламент өкілеттілік, заңдық құзырлылықтың мейлінше
жоғары деңгейі сынды сапалық сипаттамаға ие.
Қазіргі заманғы парламент арнайы әлеуметтік-саяси, құқықтық
институт ретінде қоғамдық әртүрлі таптары мен топтарының мүддесін
жүзеге асырады, халықтың жалпыға бірдей еркін сипаттайды. Дегенмен,
біздің парламент әзіргебұл қызметті толығымен игерген жоқ. Өйткені,
қазақстандық парламентаризм салыстырмалы түрде біздің қоғамның саяси
жүйесіндегі жаңа институт. Жоғарғы Кеңес биліктің бір палаталы
өкілетті органы ретінде 1937 жылғы Қазақ ССР Конституциясы, кейіннен
1978 жылғы Конституция негізінде қалыптасты. 1990 жылдың наурыз
айында он екінші шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы
болды. Бұл республиканың жоғарғы заң органындағы әкімшілік-командалық
жүйенің ықпалы сақталған алғашқы демократиялық сайлау еді. 360
депутаттық мандатқа сайлау алдындағы күресте екі мыңнан астам
үміткер қатысты. Бұл сайлауға тұңғыш рет саяси партиялар мен
республикалық қоғамдық ұйымдардан ұсынылған кандидаттар қатысты.
Он екінші шақырылған Жоғарғы Кеңес тәуелсіз Қазақстанның
іргетасын қалаған бірқатар маңызды саяси-құқықтық құжаттарды қабылдай
отырып Қазақстан Республикасы саяси жүйесінің даму тарихында
айрықша роль атқарды. 1990 жылдың 24 сәуірінде арнаулы заңмен және
Конституцияға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар негізінде
ҚазақССР Президентінің құзыры тағайындалды. 1990 жылдың 25 қазанында
Жоғарғы Кеңес Қазақ ССР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
декларация қабылдады. Әйтсе де Г.Сапарғалиев атап өткендей: Ұдайы
жұмыс істеп тұрған өкілетті орган және билік бөлінісі болмағандықтан
ҚазақССР Жоғарғы Кеңесі Парламент бола алған жоқ(2). 1991 жылдың 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заң қабылданды. Сол заңның негізінде парламент
пен праламентаризмді құруға маңызды қадам жасалып, мемлекеттік
билікті заңдық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлу принципі
жүзеге асты. Бұл заң актілері қазақстандық мемлекеттің іс жүзінде
дербес іске асқанын дәйектейтін бірінші легитимдік заңдық актіге
айнады. 1993 жылдың 28 қаңтарындағы он екінші шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 9-шы сессиясы кеңестік дәуірден
кейінгі Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы болды. Бұл
конституция мынадай маңызды міндеттерді нығайтты: мемлекет
тәкелсіздігін заң жүзінде құжатқа айналдырды; ұлттық-мемлекеттік
жүйенің негізін қалады; халықаралық қауымдастықтағы тәуелсіз мемлекет
ретінде Қазақстанды легитимдендірді.
Реформаның әрі қарай ілгерілеуі үкіметпен бір бағытта қызмет
ететін кәсіби парламентті құру қажеттігін алға тосты. 1994 жылдың 7
наурызында жаңа сайлаулар өткізілді. Он үшінші шақырылған 1994 жылдың
сәуірінен 1995 жылдың наурыз айының аяғына дейін жұмыс істеген
Жоғарғы Кеңес тұрақты негізде 177 халықтың өкіл қызмет еткен
қазақстанның тұңғыш кәсіби парламенті болды. Депутаттардың жалпы саны
бойынша 52 пайызы өзін-өзі ұсынғандар, ал 48 пайызы саяси партиялар
мен қоғамдық ұйымдардың мүшелері болды.
Әйтсе де, күрделі кезеңде қызмет еткен Қазақстанның тұңғыш
кәсіби парламенті биліктің заңдық, атқарушылық тармақтарына үздіксіз
қарсы тұруды көздеп, тез шешім қабылдауға қабілетсіз болып шықты.
Бір жылға жетер-жетпес жұмыс істеген он үшінші шақырылған Жоғарғы
Кеңес легитимді емес деп танылды. Өкілетілікті биліктің үш
тармағына бөлген басқарудың президенттік формасын белгілеген
мемлекеттікті қалыптастыру мен саяси билік легитимділігі 1995 жылдың
30 тамызындағы референдумда екінші Қазақстан Конституциясының
қабылдануынан басталды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-шы
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының парламенті республикасының
заңдық функцияларды жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті органы болып
табылады.(3) Осылайша, 1995 жылдың тамыз айында кеңестік үлгідегі
парламентаризмнен жаңа үлгідегі парламентаризмге өту басталды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша парламент екі
палатадан: тұрақты негізде әрекет ететін Сенат пен Мәжілістен
тұрады. Парламент ұғымының өзі 1995 жылғы Конституцияда ресми
түрде бекітілді. Қазақстандағы парламентаризм институтының әрі
қарайғы дамуы басқарудың президенттік жүйесі шеңберінде өтіп жатты.
Республикасының президенттік үлгісі елді кеңестік кезеңнен кейінгі
экономикалық және саяси бекершіліктен алып шықты. Ендігі жерде,
парламент қызметі күн өткен сайын заңдық нормалар шеңберінде
қабылданған қоғамдық қатынастардың дамуымен тығыз байланысты болып
отыр. М.Қасымбеков; Президенттің заңдық, атқарушылық және сот
тармақтарымен өзара қарым-қатынас және өзара әрекеттестік жүйесі
тоқырап қалған конструкция емес. Ол уақыт талабына сай бейімделген
және жетілдірілген және жетілдірілген жоғары сатыдағы қабілеттілікті
сипаттайды (4).
Саяси билік легитимділігінің келесі кезеңі республиканың жоғарғы
заңдық органдары өкілеттігінің ауқымын кеңейту болды. 2007 жылдың 16
мамырында Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізу жөніндегі бастамамен Қазақстан
Республикасы Парламенті қос палатасының бірлескен мәжілісінде сөз
сөйледі. 2007 жылдың 18 мамырында Парламент Қазақстан Республикасының
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңын
қабылдады. Бұл өкілетті үкіметтің ролі шын мәнінде күшейгенін,
Қазақстан Республикасының саяси және құқықтық жүйесінің әрі қарай
модернизацияланғанын дәйектеді. Тұтастай алғанда, өзгертулер мен
толықтырулар мына төрт заңға қатысты жүзеге асырылды; Қазақстан
Республикасы Президенті туралы, Парламент және оның депутаттарының
мәртебесі туралы, Үкімет туралы, Сайлау туралы.
Басқарудың парламенттік формасына кірісу Қазақстан Республикасы
саяси билігінің легитимділік көтеру бағытындағы аса ірі оқиға
болды. Конституциялық өзгертулер Қазақстан Республикасы Парламентінің
беделін ғана көтеріп қойған жоқ, ол сонымен қатар мемлекеттік
беделін халықаралық деңгейде көтерді, атап айтқанда, Қазақстан
Республикасының ОБСЕ-дегі жетекшілік роліне байланысты абыройын
асқақтатты. Бір сөзбен айтқанда, республика президенттік болып
қалды, ал парламент өкілеттігінің ауқымы айтарлықтай кеңейді.
Констиуцияның 55-ші бабына сәйкес Сенатқа айрықша енгізілетін
мәселелер мыналар; Республика Президентінің Ұлттық банк төрағасын, Бас
прокурорды, Республиканың Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын
тағайындауға келісім беру(5). Қазақстан Республикасы Конституциясының
56-шы бабы бойынша Мәжіліске айрықша енгізілетін мәселелер мыналар;
Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен Республика
Президентіне Премьер-Министрін тағайындауға, Мәжіліс депутаттарының
жалпы санынан көпшілік дауыспен мәжіліс депутаттарының жалпы бірінің
бастамасымен Үкіметке сенімсіздік білдіре алады(6). Ал 57-ші бап
мынаны мәлімдейді; Парламент палатысының әрқайсысы өз алдына келесі
палатаның қатысуынсыз Конституциялық кеңестің екі мүшесін, Орталық
сайлау комиссиясының екі мүшесін, Республикалық бюджеттің орындалуын
қадағалау жөніндегі есеп комиссиясының мүшелерін тағайындайды(7).
Конституцияға енгізілген өзгерістерге сәйкес Үкіметтің мемлекет
басшысы алдындағы ғана емес, сондай-ақ, парламент алдындағы есеп
берушілігі жолға қойылады, соңғысы атқарушы биліктің қоғамдық есеп
берушілігі мен олардың органдарыны қызметкерінің кіршіксіздігін
көрсететін мемлекеттік қызмет сапасының жоғары тиімділігін қамтамасыз
ету мақсатында үкімет мүшесі қызметінен босату туралы республика
президентіне Үндеу жолдауы мүмкін.
2007 жылдың 18 тамызында Парламент мәжілісі депутаттарының сайлауы
өтті. 4-ші шақырудағы Мәжіліс 1991 жылдан бергі парламенттің алтыншы
құрамы. Мәжіліске келгендер депутаттар өзіндік көзқарастары
қалыптасқан, басқарушылық жұмыстан мол тәжірибелері бар заң
шығарушылар, сондықтан асығыс дайындалған реформа сын көзбен қарайды
деген ойдамыз. Парламенттік қызмет – айрықша мәртебедегі жоғары
жалпы мәдениет пен арнаулы білімді талап ететін ерекше жариялы
саяси қызмет. Депутаттар мен сенаторлар, олардың көмекшілері мен
кеңесшілері, жоғарғы заң шығарушылық аппарат қызметкерлері әлеуметтік
зерттеулермен және қоғамдық пікірді зерттеумен айналысатын
мемлекеттік және жекеменшік институттар мен меке-мелерден келіп
түсетін ақпараттардың басым бөлігін тұрақты түрде және мұқият
қадағалауы, бағалауы және талдауы тиіс.
2007 жылдың 14 қарашасында Мәжіліс қаулысына сәйкес парламентке
Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі жанындағы Қоғамдық
палата, кеңестік-мәжілістік орган құрылды. Бұл органның мақсаттары
мынадай; заң жобаларының сараптамасы, қарастырылған және дайындалған заң
жобалары бойынша ұсыныстар мен кепілдемелер әзірлеу, әрекет етуші
заңды жетілдіру жөніндегі парламент мәжілісіне келіп түскен
ұсыныстарды қарау және бағалау. Қоғамдық палатаның құрамы-30адам. Атап
өту керек, осындай органдарды құруға бұрын да талпыныс жасалған
болатын. Бастапқыда ол азаматтық қоғамның әрі қарай демократиялануы
мен дамуы бойынша ұсыныстарды әзірлеу жөніндегі мәжіліс болатын,
кейіннен азаматтық қоғаммен демократия жөніндегі Ұлттық комиссия,
2006 жылы Қоғамдық сарапшылардың палатасы болып құрылды. Біздіңше,
заң шығармашылығы процесіндегі қазіргі заманғы заң шығарушыға
проблемаларды, заң шығарушылық база ахуалын, осы мәселе бойынша
қоғамдық пікір шолуын, осыған ұқсас мәселелерді шешу жөніндегі
әлемдік тәжірибе туралы ақпараттарды, ғалымдардың пікірлерін қамтитын
біртұтас деректер кешені қажет.
Конституциялық өзгертулер қоғамның әрі қарай дамуының құқықтық
базасын жасау үшін қажетті өкілеттікті жүзеге асыратын парламент
өкілі ретіндегі заңдық тармақтар болып табылады. Мәселе сонда, ол
осы өкілеттікті қалай пайдаланады? Германияда, Италияда, испанияда
парламенттік институттар тоталитаризмді бастан кешірген елдерде
антидемократиялық антибуттарын жеңіп шығуға мүмкіндік берді.
Қазақстанның өкілетті органының болуы оның жинақтаған азғантай
тәжірибесі қазіргі заманғы қоғамның айрықша әлеуметтік және саяси
институты ретінде жетуі қажеттілігін білдеріді. Парламент ашық,
демократиялық жолмен формасы мен мазмұны жағынан дебаттар мен
талқылаулар болып келетін елдің еркін білдіруге және соның
негізінде соған сәйкес шешімдер шығарып, заңдық жүйені
қалыптастыруға қабілетті дискуссиялық форумға айналуы тиіс.
Конституциялық өзгертулер парламент мәжілісі депутаттарының
басқарушылық өкілеттіктерінің ауқымын және олардың жауапкершілігі
деңгейлерін айтарлықтай кеңейте түседі. Біздіңше, басқарудың
парламенттік формасын енгізу парламентте қалыптасқан бір партиялық
құрамды жеңіп шығу үшін сайлау заңын өзгертуді талап етеді.
Негізгі заңға енгізілетін өзгертулер Қазақстанның ішкі даму
логикасында елде жүріп жатқан қоғамдық-саяси процесстерде,
демократиялық институттарды дәйектеуге ұмтылған қоғамның
талпыныстарында баяндалған. Олар бір мезгілде саяси жүйенің айрықша
элементі ретінде Қазақстан Республикасы парламентаризмін әрі қарай
дамытуға арналған негізгі құрамдық бөлігі болып табылады.
Қазақстанда бұрын-соңды болмаған парламентаризм-дәстүрлерін
қалыптастыру тұтастай алғанда мемлекеттік билікті легитимациялау
Парламентке және оның жемісті заңдық қызметіне байланысты.
Төменгі палата конституциялық заңда бекітілген тәртіп бойынша
сайланған 107 депутаттан тұратын болды. Мәжілістің 9 депутатын
Қазақстан халқы Ассамблеясы сайланды. Сенаттың 15 депутаты қоғамның
барлық қабаттарының мүдделерін есепке ала отырып, жоғарғы палатадағы
өкілеттікті қаматамсыз ету есебімен тағайындалады. Парламентарийлер
саны 38 адамға артты да, депутаттар саны 154-ке жетті. 2008 жылдың
жазында ОБСЕ Парламенттік Ассамблеясының 17-ші сессиясының ашылуында
мемлекет басшысы екі партиядан кем емес парламент қалыптастыруға
жол ашатын құқықтық механизм жасау мүмкіндігін атап өтті.
Өзін-өзі басқару мен жергілікті мемлекеттік мәселелері бойынша
өзгертулер енгізу принциптік тұрғыда маңызды мәселеге айналып отыр.
Жергілікті мәселелерді шешу үшін тұрғылықты халық сайланған мәслихат
пен өкілетті органдар жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болып
табылады. Мәслихат депутаттарының өкілеттік мерзімі төрт жылдан бес
жылға ұзартылды. Облыс әкімдерін әкімшілік-аймақтық бөлікке сәйкес
келетін мәслихаттың келісімімен Республика Президенті тағайындады.
2009 жылдың ақпан айында Президент БАҚ туралы, Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы, Саяси партиялар туралы заңдарға
енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларға қол қойды(1). Саяси
партиялары туралы заңға енгізілетін өзгерістер саяси партияларды
құру мен тіркеу шараларын қысқартуды ұсынады. Саяси партиялар
туралы заңның 10-шы бабын енгізілетін өзгерістер орай сандық
шектеме (ценз) 50 мың адамнан 40 мың адамға соған сәйкес аймақтық
шектеме (ценз) 700 адамнан 600 адамға азайтылған.
Партияларды мемлекеттік тіркеуден өткізуге арналған құжаттарды
ұсыну мерзімі екі айдан төрт айға ұзартылған. 7-ші баптың
өзгерісінде саяси партиялар шығарған атаулар мен рәміздер әрекет
етуші немесе таратылған партияларда ғана емес, сонымен қатар,
қоғамдық бірлестіктерде де қолданылмауын қарастырады.
Партияның парламенттің төменгі палатасына өту үшін 7 пайыз кедергі
сол қалпында қалып отыр, бірақ, заң кез-келген электоральдық
факторларда Мәжіліске екінші партияның өтуіне кепілдік береді.
Демек, егер бір саяси партия да өтсе депутаттық мандаттарды
бөлісуге көп дауыс жинаған келесі партиялар да өте алады. Екінші
партияның Мәжіліске екеуден кем емес орын алуына кепілдік беріледі.
Осылайша, саяси партиялардың заң жобаларын әзірлеудегі заңды
процесстерге қатысуына мүмкіндік туып отыр.
БАҚ туралы заңға енгізілетін өзгерістердің мәні басылымдық және
электрондық БАҚ-тағы әкімшілік кедергілерді жою, сонымен қатар,
журналистердің кәсіби мүддесі мен құқықтарын қорғау болып табылады.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
ҚР Заңы жергілікті өкілді орган ұғымын береді. Жергілікті өкілді
орган (мәслихат) облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың), ауданның ( облыстың маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін
және олардың жүзеге асыруын бақылайтын сайланбалы орган болып
табылады. Осы ұғымда жергілікті өкілді органдарды мемлекеттік
тетіктің ерекше бір бөлігіне бөліп шығаратын белгілер қатары
келтірілген. Бірінші белгі – бұл сайланбалылық. Бірақ сайланбалылық
жергілікті өкілді органдардың айрықша белгісі болып табылмайды.
Парламент Мәжілісінің депутаттары да сайланады. Конституция аудандық
және одан төмен тұрған атқарушы органдардың сайланбалылық
мүмкіндігін көздейді. Парламенттік басқару формасының екінші белгісі
олардың әкімшілік-аумақтық бірліктер халқы сайлайтыны және сондықтан
осы бірліктердің өкілді органдары болып табылатынында. Үшінші белгі
мәслихаттар әкімшілік-аумақтық бірліктің тиісті аумағында тұрып
жатқан халықтың еркін білдіреді. Егер аталған үш белгі жергілікті
өкілді органдардың қалыптасу процесін сипаттайтын болса, онда
төттінші белгі олардың қызмет саласына жатады. Жергілікті өкілді
органдар өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жүзеге асыруға және халықтың еркін іске асыру үшін қажетті
шараларды белгілеуге тиіс. Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңында аталған осы белгіде
халықтың еркі дегенді онша дұрыстамай қайталау бар. Заңда
халықтың еркі халық парламенттік басқару формасының депутаттарын
сайлап,, оларға өз қызметінде тек сайлаушылардың еркін жүзеге
асыруды тапсыратындай түсініледі. Заңның мәслихат заңнамаға сәйкес
тек халықтың еркін іске асыру үшін шаралар белгілейді деген
қағидасын дәл осылай түсінуге болады. Конституцияда бұл мәселе
біршама өзгеше түсіндіріледі. Конституцияның 86-бабында Жергілікті
өкілді органдар – мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі
халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере
отырып оны іске асыруға қажеттішараларды белгілейді, олардың жүзеге
асырылуын бақылайды делінген. Конституцияның аталған қағидасы: 1)
мәслихаттар халықтың еркін белдереді; 2) мәслихаттар халықтың еркін
іске асыру үшін қажетті шараларды жалпы мемлекеттік мүдделерді
ескерумен белілейді; 3) мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқару
органдары болып табылмайды дегенді білдіреді; Қазақстан Республикасы
Конституциясының 85-бабында жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті
аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы
органдар жүзеге асырады деп жазылған. Демек, жергілікті халықтың
атынан өкілдік ете отырып олармен қалыптастырылса да мәслихаттар
мемлекеттік тетіктің бір бөлігі болып табылады және осы себепті
жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеруге тиіс дегенді білдірмейді.
Жалпы мемлекеттік мүдделер парламенттік басқару формасының қызметінде
Конституцияда, заңдарда аталған жағдайларда бірінші орынға шығады.
Осы қағиданы бұзу Конституцияны, заңдарды бұзу болып табылады.
Мәселен, Қазақстан республикасы Конституциясының 91-бабында белгіленген
мемлекеттің біртұтастығы және аумақтық тұтастығын, Республиканы
басқару нысанын өзгертуге болмайды. Мәслихат жергілікті халықтың
еркін білдіруді сылтау етіп осындай мәселелерді қоюға құқысыз,
себебі, аталған конституциялық ережелер жалпы мемлекеттік мүдделерді
білдіреді. Осы мысал кез-келген белгілеулердің, ұғымдардың
салыстырмалылығы, сыңаржақтылығы туралы ереженің дұрыстығын айқын
көрсетеді. Осындай ойланылмаған, сыңаржықты ұғымдар әсіресе заңда
қабыл алғысыз, өйткені теріс саяси салдарлары болуы мүмкін.
Парламенттік басқару формасының құрылу тәртібі, қызметі
мен құзіреті 1.Парламенттік басқару формасының құрылуы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Қазақстан республикасының Сайлау
туралы Конституциялық заңымен және Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңының бірқатар
нормаларымен регламенттеледі. Конституцияда парламенттік басқару
формасының құрылуына арналған бірнеше нормалар бар. Оларда
мәслихаттарды әкімшілік-ауақтық бірліктер-облыс, қала, аудан аумағында
халық жалпыға ортақ , тең, төте сайлай құқығы негізінде құпия
дауыс беру жағдайында бес жыл мерзімге сайлайды деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы ҚР Конституциялық
заңы мәслихаттарға сайлауды барынша егжей-тегжейлі регламенттейді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлкеттік басқару
туралы Қазақстан Республикасының Заңы Конституция мен Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасы
Конституциялық заңының қағидаларын қайталайды және мәслихаттар
депутаттарын сайлау Республиканың сайлау туралы заңдарымен
регламенттеледі деп көрсетеді. Заңда тиісті мәслихат депутаттарының
санын Республикаынң Орталық сайлау комиссиясы мынадай шектерде
белгілейді: облыстық мәслихатта, Астана мен Алматы қалалық
мәслихаттарында – елуге дейін; қалалық мәслихатта – отызға дейін;
аудандық мәслихатта – жиырма беске дейін.
Облыстық мәслихаттар, Алматы мен Астана қалаларының
мәслихаттары мемлекеттік органдар болвп табылады, ал аудандық
мәслихаттар сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
функцияларын орындайды.
2. Мәслихат Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы
белгіленген оның депутаттары жалпы санының кем дегенде төрттен үші
сайланған жағдайда құқылы деп саналады.
Әкімшілік-аумақтық бірліктердің қайта ұйымдастырылуы қосу,
біріктіру, қайта құру, бөліп шығару немесе бөлуі) орын алуы мүмкін.
Бұл жағдайларда парламенттік басқару формасының депутаттары өздерінің
өкілеттіктерін сақтап қалады және әкімшілік-аумақтық бірліктерінің
құрамына мәслихаттарды сайлаушылардың көпшілік бір бөлігі кірген,
қайта ұйымдастырылған парламенттік басқару формасының депутаттары болып
қалады. Егер, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірлік таратылса, онда
тиісті мәслихат та таратылады.
Мәслихат тек мемлекеттік өкілді орган болып саналады, заңды
тұдға болып табылмайды, яғни, шаруашылық әрекеттер жасамайды. Бұл
түсінікті де. Мәслихат кіммен де болсын шаруашылық қатынастарға
аралапайды. Ол мемлекеттік, құқықтық проблемеларды шешетін мемлекеттік
орган болып табылады және азаматтардың әлеуметтік, экономикалық,
ұлттық және т.б. жай-күйінен тәуелсіз, бүкіл халықтың еркін
білдіреді.
Мәслихат тұрақты әрекет ететін мемлекеттік басқару органы
болып табылмайды. Мәслихат сессиялар бойынша жұмыс істейді, сессия
мәслихаттар қызметінің негізгі нысаны болып табылады. Мәслихаттың
өкілеттіктері бірінші сессияның ашылу сәтінен басталады және жаңа
шақырылған мәслихаттың бірінші сессиясяның жұмысы басталғанда
аяқталады.
Сессияда оның қарауына жатқызылған мәселелер шешіледі. Мәслихат
сессиясы, егер оған мәслихатқа сайланған депутаттар санының кем
дегенде үштен екісі қатысып отырса, мәслихат қарауындағы мәселелерді
қарастыруға құқылы, яғни, құқығы бар. Мәслихаттың кезекті сессиясы
кем дегенде жылына төрт мәрте шақырылады және оны мәслихат
сессиясының төрағасы жүргізеді. Егер мәслихаттың қарауына жатқызылған
мәселерді жедел қарау қажеттігі туса, мәслихаттың кезектен тыс
сессиясы шақырылады. Мәслихаттың кезектен тыс сессиясы депутаттар
санының кем дегенде үштен бірінің немесе әкімнің ұсынысы бойынша
шақырылады. Мәслихат сессиясының шақырылу уақыты мен өткізілетін орны
туралы, сондай-ақ сессияның қарауына енгізілетін мәселелер туралы
мәслихат хатшысы депутаттарға, халыққа және әкімге сессиядан кем
дегенде он күн бұрын, ал кезектен тыс сессия шақыру жағдайында –
кем дегенде үш күн бұрын хабарлайды. Сессияның қарастыруына
енгізілетін мәселелер туралы мәслихат хатшысы сессиядан кем дегенде
бес күн бұрын және кезектен тыс сессиядан кем дегенде үш күн
бұрын әкімге және депутаттарға қажетті материалдар табыстайды.
Демек, депутаттар мен әкімнің мәслихат сессиясының қарауына
ұсынылған мәселелерді зерделеу үшін уақыты болады.
Мәслихат сессиясы жалпы отырыс нысанында өткізіледі. Жаңадан
сайланған мәслихаттың бірінші сессиясын осы мәслихат үшін
белгіленген депутаттар санының кемінде төрттен үші болған ретте
мәслихат депутаттары тіркелген күннен бастап отыз күн мерзімнен
кешіктірмей, тиісті аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы шақырады.
Мәслихаттың бірінші сессиясын тиісті сайлау комиссиясының төрағасы
жүргізеді. Одан әрі мәслихат сессиясын мәслихат сессиясының
төрағасы жүогізеді. Мәслихат сессиясының төрағасы ашық дауыс беру
арқылы мәслихат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен
сайланады. Мәслихат сессиясының төрағасын сайлау тәртібі оның
алдындағы сессиясындағы мәслихат регламентінде белгіленеді. Мәслихат
депутаты мәслихат сессиясының төрағасы болып күнтізбелік жыл ішінде
екі реттен артық сайлана алмайды. Төраға өзінің жұмысын
босатылмаған негізде жүзеге асырады.
Мәслихат сессиясының төрағасына белгілі бір өкілеттіктер
берілген; ол сессия шақыру туралы шешім қабылдайды, мәслихат
сессиясын әзірлеуге басшылық жасауды жүзеге асырады, оның күн
тәртібін қалыптастырады, сессияның отырысын жүргізеді, мәслихат
шешіміне және өзге де құжаттарға қол қояды. Сессия төрағасына бір
артықшылық берілген: ол егер мәслихат сессиясында дауыс беру
кезінде депутаттардың дауысы тең бөлінген жағдайда шешуші дауыс
құқығын пайдаланады.
Мәслихаттың өкілеттік мерзіміне депутаттардың арасынан ашық
немесе жасырын дауыс беру арқылы депутаттар жалпы санының көпшілік
дауысымен мәслихат хатшысы қызметке сайланады және босатылады.
Мәслихат хатшысы тұрақты негізде жұмыс істейтін лауазымды адам
болып табылады және төмендегідей өкілеттіктер берілген: мәслихат
сессиясын және оның қарауына енгізілген мәселелерді әзірлеуді
ұйымдастырады, төрағасымен бірге мәслихатта қабылданған немесе
бекітілген шешімдерге және өзге де құжаттарға қол қояды,
депутаттарға өздерінің өкілеттіктерін жүзеге асыруға жәрдемдеседі,
депутат сауалдары мен депутаттық өтініштердің қаралуын бақылайды,
мәслихаттың жұмысына басшылық етеді, мәслихатқа сайлаушылардың
өтініштері мен олар бойынша қабылданған шаралар туралы ақпарат
табыстайды, мәслихаттың жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара
іс-қимылын ұйымдастырады, тұрақты комиссиялардың, депутаттық топтардың
қызметін үйлестіреді, мемлекеттік органдармен қатынастарда
мәслихаттың атымен өкілдік етеді, мәслихат шешімдерінің жариялануын
қамтамасыз етеді және т.б.
3. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекет басқару туралы
ҚР Заңында мәслихат депутатының мәртебесі белгіленеді.
Заңда мәслихат депутаты жалпыммлекеттік мүдделерді ескере отырып,
тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі аумақтың еркін білдіреді
делінген. Жоғарыда біз Конституцияға сәйкес тиісті әкімшілік-аумақтық
бірлік халқының еркін білдіретін депутат емес, мәслихат екенін атап
өттік. Бұл нені білдіреді? Бұл заң әрбір депутаттың әлбетте
халықтың жалпы еркін білдіруші болуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалау дың
негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу
ерекшеліктері.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
2.2 Мәслихаттар мен атқарушы органдардың ара-қатынасының құқық-
тық аспектілері.
2.3 Аудандық мәслихаттар өзін-өзі басқару органы ретінде.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің өзекті тақырыптары
Тәуелсіздік алуына орай Қазақстан институтциялық саладағы көптеген
проблемаларға тап болды. Халықаралық қатынастар субъектісі ретінде
Қазақстанның жағдайы республикадан саяси және экономикалық идентификацияны
талап етті, бұл Қазақстанға халықаралық кеңістікте өз орнын алуға
жәрдемдесер еді. Осыған орай өз мемлекеттік құрылыс процесінің маңызы аз
емес. Осы тұрғыда демократиялық дамудың ең маңызды мәселелерінің бірін,
дәлірек айтқанда транзиттік қоғам жағдайында билік органдарын
орталықсыздандыру (бейорталықтандыру) проблемасын қарастыру мен зерттеуге
сұраныс қажеттілікке айналды. Дүниежүзінде жергілікті өзін өзі басқару
азаматтардың мемлекетпен байланысын, олардың басқаруға тікелей қатысу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін аса маңызды институттардың бірі ретінде
қарастырылады.
Халықаралық тәжірибе тіпті бір елдің шегіндегі жергілікті өзін өзі
басқару моделінің жергілікті салт-дәстүрлер мен мәдениет, экономикалық және
басқа жағдайларға қарай елеулі айырмашылықтары болатынын көрсетеді. Осыған
байланысты өзін өзі басқару азаматтардың басқаруға қатысуы ретінде
жергілікті ерекшелікті ескере отырып және жергілікті сұраныстарға сай
жүргізіледі. Тұжырымдама жобасы біздің қоғамымыз күрделі, қарқынды дамушы
жүйені білдіретіндігінен, оның нақ ортасында өзінің нақты қажеттіліктерімен
нақты адам тұратындығынан шығады. Осы тұрғыдан тұжырымдама шеңберінде
еліміздегі жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту мақсаттары мен міндеттерін
жүйелеуге, олардың іске асыру реттілігі мен моделге қойылатын негізгі
талаптарды қалыптастыруға талпыныс жасалды. Еліміздің әрбір әлеуметтік-
экономикалық даму биігіне жетуімен саяси жүйені әрі қарай модернизациялау,
оны демократияландыру қажеттілігі өсе түседі.
Қазақстандағы өзекті саяси оқиға 2007 жылы Конституцияға түзетулер
енгізу болды. Конституциялық түзетулер президенттік өкілеттікті шектеуге
алып келді. Моноорталықтық президенттік республикадан парламенттік басқару
жүйесіне көшу жүрді.
Соңғы уақытта әлемнің көптеген елдерінде мемлекет басшысының
өкілеттігін қысқарту және президенттік республикадан парламенттік басқару
формасына көшу беталысы байқалуда. Мұндай ауысу Сербия, Индонезия, Грузия,
Украинада жүзеге асты. Франция, Оңтүстік Корея, Литвада мемлекет
басшыларының өкілеттігін кейбір қысқартуларға барды.
Бұл трансформация (өзгерту) күш пен ықпал орталықтарын бірдей
теңестіруді, саяси бақылаудың жаңа тарамдалған жүйесінің пайда болуын
мақсат тұтады. Президенттің өкілеттіктерінің бір бөлігін биліктің өкілетті
тармағына беру маңызды саяси шешімдер қабылдау процесінде соңғысының ролін
елеулі түрде арттырады.
Басқару формаларын өзгерту мемлекеттік басқаруда азаматтың ролін
арттыруға, оның құқықтары мен бостандығын қорғауға, саяси жүйенің
тұрақтылығын арттыруға бағытталған.
Азаматтарды мемлекетті басқаруға тартуда жергілікті өкілетті органға
маңызды роль беріледі. Бұл жерде көп нәрсе парламенттік басқару формасының
мәртебесін арттыруға және олардың жұмыстарын жетілдіруге байланысты.
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер енгізілгеннен кейін
Н.Ә.Назарбаев айтқандай, жаңа саяси жүйеде парламенттік басқару формасының
қызметтерінің табиғаты да өзгереді. Олар атқарушы биліктің бағыныштылары
емес, азаматтық қоғамның сұраныстарын алға жылжытуды қамтамасыз ететін
дербес билік органдары болады. Мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқарудың
негізі болып табылады. Ел Президенті осы идеяны алғаш рет 2007 жылы
Қазақстан халқына Жолдауында жария етті. Ал жергілікті өзін өзі басқаруды
орнату міндеттерінің өзін 2004 пен 2005 жылдардағы Жолдауларында белгіледі.
Мәслихаттар жергілікті өзін өзі басқарудың негізіне айналуға арналған.
Маңызы кем емес қалған барлығы, өкілеттік мерзімін 5 жылға дейін ұзарту,
әкімдерді парламенттік басқару формасының келісімі арқылы тағайындау және
оларға сенімсіздік білдіру, негізгіден қисынды түрде шығатындар болып
табылады: мәслихаттар мен өзін өзі басқару – ажырағысыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан респуликасында жергілікті
өкілетті органдар қызметтерінің негізгі ережелері мен қағидаттары теориялық
та, қолданбалы да қырларымен, жалпы билік жүйесі элементтерінің бірі
ретінде, салыстырмалы түрде жақында дами бастағандығымен айқындалады.
Дегенмен осы уақыт аралығында жергілікті өкілетті органдардың орнау мен
жұмыс істеу саласында белгілі бір практикалық тәжірибе жинақталды, құқықтық
база негіздері құрылды және ең бастысы, қоғамдық санада халықтық
өкілеттіктің дамыған идеясынсыз елдің әрі қарай өркениетті, демократиялық
дамуы мүмкін еместігі туралы пікір нығайып, одан әрі дами түсті. Егеменді
Қазақстанның тәуелсіздік жылдары ел үшін қоғамды түбірінен өзгертудің,
экономикалық және саяси жүйені қайта құру мен мемлекеттілікті қайта
жаңғыртудың ауыр кезеңдері болды. Қазір еліміз ұзақ мерзімді Қазақстан -
2030 Стратегиясына сәйкес дамуын жалғастыруда. Ондағы басты орын орталық
және жергілікті билік органдары арасында өкілеттікті айқын бөлу, сондай-ақ
орталық пен аймақтар арасында, мемлекет пен жеке сектор арасында атқарушы
вертикал ішінде орталықсыздандыру қағидасын жүзеге асыру болатын тиімді,
кәсіби мемлекет құру проблемасына беріледі. Ұлттық қауіпсіздік пен ішкі
тұрақтылықты нығайту, қоғамды әрі қарай демократияландыру, аймақтық
ынтымақтастықты дамыту бойынша шаралар кезегімен қабылданады.
І. ХХІ ғасырдың басында жергілікті өкілді органдарды реформалаудың
негізгі бағыттары мен мәселелері.
1.1 Парламенттік басқару формасы
Дамудың қазіргі кезеңі, қоғамның кешенді өзгеруінің күрделі
міндеттері, құқықтық, зайырлы, тәуелсіз, егеменді мемлекеттің қалыптасуы,
жалпыадамдық және халықаралық құқықтың басымдығын танитын, мемлекеттік
биліктің барлық деңгейлерінде басқару жүйесінің тиімділігін талап етеді.
Мемлекеттік басқару жүйесінің құрылуының негізгі қағидалары елдің Ата
заңында мазмұндалған, заңдарда және мемлекеттік құрылыстың жеке салаларын
реттейтін нормативтік актілер қатарында нақтыланған. Конституция
мемлекеттің одан әрі нығаюына, Қазақстан Республикасындағы демократия мен
азаматтық қоғамның дамуына мықты құқықтық іргетас қалады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабына сәйкес мемлекеттік
биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті республикалық референдум
және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады сондай-ақ өз
билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi [127, 5 б.]. Кез
келген қоғамның тұрлаулы дамуы азаматтардың азаматтық келiсiмдi, радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды қамтуға қатынасынсыз мүмкiн емес.
2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару
жолында Қазақстан халқына Жолдауында, елдегi мемлекеттiк билiктi одан әрi
орталықсыздандыру, мемлекеттiк басқару жүйесiн реттеу мен оның тиiмдiлiгiн
арттыру, билiктiң өкiлдi органдарының өкiлеттiктерiн кеңейту, атқарушы
органдардың халықтың алдындағы жауапкершiлiгi мен есептiлiгiн арттыру қажет
деп атап өтілген [128].
Тәуелсiздiк алған күннен бастап республикада мемлекеттiк биліктi,
соның iшiнде жергiлiктi басқаруды жайластыру белсендi процесi басталды.
Мемлекеттiк билiк өкiлді, атқарушы және өзiн-өзi басқару органдарына
бөлiнуiне негiзделген жергiлiктi басқарудың қазiргi моделi болып табылады.
Мәслихаттар, жергiлiктi өкiлді органдар ретiнде республикада 1994
жылдан бастап жұмыс iстейдi. Қазақстан - 2030 елiмiздiң Президентiнiң
халыққа жолдауында ел мен халықтың, әр азаматтың бәсекеге қабiлеттiлiгi
туралы айтылған. Бәсекелестiктiң мән-мағынасы - ел, әр азамат және бiз
өмiрлiк тәжiрбиемiзде жүзеге асыра алатын бәсекелестiк артықшылықтарға ие
болу [129]. Ал еркiн нарықтық қоғамда тек қана жергiлiктi басқару және өзiн-
өзi басқару.
Сайлау еркiндiгi, еркiндiктiң алуан түрi барлық елдiң бастамашылығында
жүзеге асырылатын зор шығармашылық әлеуеттi жұмылдыруға мүмкiндiк бередi.
Сондықтан қазiргi демократиялық сайланған жергiлiктi басқару органдары мен
өзiн-өзi басқару органдары қазiргi мемлекеттiң ең таптырмайтын бәсеке
артықшылықтар қатарына жатады. Тәуелсiз Қазақстанның жетiлу кезеңiнде
конституциялық негiздердi, жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың құқықтық
реттеуiн, өкiлді органдардың қызметiн қалыптастыруды дамытумен С. Зиманов,
А. Таранов, О. Қопабаев, С. Сапарғалиев, М. Машан, В. Уваров, Л.
Жанұзақова, Л. Мацупа және тағы басқа Қазақстан ғалымдары белсендi түрде
айналысты. Елбасының алға қойған тұрлаулы саяси және экономикалық даму
жолындағы мiндеттерi басқарудың барлық деңгейдегi тиiмдi жүйесiн талап
етедi.
Мемлекетті дамытудың ұзақ мерзiмдi стратегиясына және ашық либералды
нарықтық экономикасына сәйкес, мемлекет шектеулi рөл атқаратын, мiндеттер
орындау аса қажетсiз, мемлекеттен өкiметтiң жергiлiктi органдарына және
мемлекеттен меншiктi секторға мiндеттердi бiрте-бiрте тапсыруы.
Орталықсыздандыру процессi даму барысында саяси және экономикалық аспектiсі
бар. Басқарудың жергiлiктi органдарының орталықсыздандыру және дамуының
негiзгi мақсаты мемлекеттiк басқарудың негiздерiн одан әрi
демократияландыру, ағымдағы мәселелердi шешудегi сондай-ақ аймақтардың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының болашақ мiндеттерiн шешудегi басқарудың
тиiстi деңгейдегi мiндеттердi тиiмдi жүзеге асыруға шарттар жасау. Қоғамда
демократиялық процестердiң дамуы жағынан орталықсыздандырудың саяси
аспектiсі маңызды. Қоғамдағы демократияландыру процесiнiң катализаторы
ретiнде орталықсыздандыру аумақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуын басқару
процессiне халықты белсендi қатыстыру бойынша мақсат қою керек.
Орталықсыздандырудың экономикалық аспектiсі аумақтардың экономикалық
мәселелерiн ғана емес басқа да әлеуметтiк, демографиялық және экологиялық
өзектi мәселелердi шешу үшiн негiз болып табылады.
Мемлекеттiк биліктiң әртүрлi деңгейлерi арасындағы қызмет саласының,
мiндеттер мен жауапкершiлiктi айқын шектеуді қамтитын, сонымен қатар
жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi қызмет етуі үшiн шарттар құратын
заңнамасын одан әрі жетiлдiру қажеттiлiгiне 2002 жылғы 20 қыркүйектегi
құқықтық саясаттың Тұғырнамасында, Президенттiң Қазақстан халқына
Жолдауында көңіл бөлінген [130].
Қазақстан өзiнiң тәуелсiздiгiн жариялап, демократиялық қоғам құруға
бел байлаған күннен бастап, жаңа мемлекеттiк құрылымның түрлерiн енгiзу
мiндетi күн тәртiбiнде тұрды. Халықтық билiктiң, азаматтық қоғамның алғашқы
баспалдағы болып табылатын жергiлiктi өзiн-өзi басқару жүйесiнiң соңғы
Конституциядан орын алуының өзi осының айғағы.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару мәселесi Қазақстан үшiн, қазақ халқы үшiн
мүлдем жаңа, жат құбылыс деп айтуға болмайды. Атам заманнан берi әрбір
ауыл, әрбiр аумақ өзiнiң iшкi мәселесiн өздерi шешкен, оған хан да, сұлтан
да араласпаған. Белгiлi бiр қауымның (ата, ру) iшкi жұмысын былай қойғанда,
ауыл арасындағы, ата-ру арасындағы кикiлжiңдер, талас-тартыстар ауыл
ақсақалдарынан артылса ара биге жүгiнумен, соның билiгiмен аяқталған.
Орталық, мемлекеттiк билiк болып табылатын – Хан билiгi жергiлiктi
мәселелердi шешуге ешқашан араласпаған ханның ісі – елдiң саяси бағыты,
көршi елдермен қарым-қатынас, соғыспен бiтiм жасау, мемлекеттiк алым-салық,
қысқасы, ел өмiрiнің негiзгi бағытын белгiлеу болып табылған. Ал ұлыстың
ісі – жергілікті азаматтармен шешіліп отырған мәселелер.
Қазақ халқында басқарудың тармақтары көшпелі кезеңдегі рулық
және таптық қоғам кезінен бастау алған. Ру басшылары мен тап
жетекшілері құрылтайда сайланған. Олар дауларды қарау, әскери
бөлімдерді қалыптастырып, оларға билік ету құқығына иеленген.
Қазақстанның ресей құрамына кіргеннен кейін патша әкімшілігі
өз аумағын тиісті басқару мақсатында үлкен сұлтандар қатарынан
сайлау жүргізу арқылы жергілікті басқару элементтерін енгізгісі
келді. Кейбір жергілікті мәселелерді шешу мақсатында ауылдық жиындар
жүргізілген (2, 244 б)
1867-1868 ж.ж. реформалар, Қазақстанның ауылдары мен округтері
Ресей империясының әкімшілік аумақтық бөлінісі ретінде қарастырылып,
түзем әкімшілігі тігінен билік ету нысанына көшкен.
Кеңес Үкіметі Қазақстанда әкімшілік аумақтық қайта құрылым
жүргізе отырып, патша үкіметі сияқты бір мақсатты көздеді,
орталықтан басқару. 1936 ж. КСРО құрылғаннан кейін одақтасқан
республика жағдайы өзінің орталықтандырылған, әкімшілік басқару
нысанын еш өзгертпеді.
1937 ж КСРО Конституциясы. Аталмыш құжатта жергілікті басқару
органдары туралы былай делінген: Облыстарда, қала, аудан, поселке,
ауылдардағы мемлекеттік билік органы халық депутаттарының Кеңесі
болып табылады.
1978 ж КСРО Конституциясы. КСРО Конституциясының 125 бабында
Облыстарда, қала, аудан, поселке, ауылдардағы мемлекеттік билік
органы ретінде тиісті жұмысшы депутаттарының Кеңесі
қарастыралатындығы анықталған.
Меншіктің мемлекеттендірілуі мен бір партиялық жағдайда
Кеңестердің өкілді билік органы ретіндегі күші азая бастаған.
1979 ж КСРО-ның поселкелік, селолық, ауылдық халық
депутаттарының Кеңесі туралы Заң қабылданды.
Жоғарыда көрсетілген негіздерге сүйене отырып, 90-шы
жылдардың басындағы жергілікті билік жүйесі бұрынғыдан жергілікті
Кеңестік басқару жүйесіне негізделгендігі байқалады. 1993 ж дейін
жергілікті басқаруды реформалау жергілікті билік жүйесінен біртіндеп
алыстауға бағытталған. Ол жылдары билік жергілікті халыққа бағынған,
яғни төменнен жоғарыға дейін.
Қазақстандағы жергілікті басқаруды реформалау процесі 1990
ж. КСРО-ғы жергілікті шаруашылық пен жергілікті өзін-өзі басқарудың
жалпы негіздері туралы заң қабылдаудан басталды.
Аталмыш заң жергілікті билікті демократизациялау үшін
қажет құқықтық негіз қалыптастырудың ең маңызды сатысы болып
табылады. Жергілікті Кеңестік органдардың қызметі дербестік пен
тәуелсіздік қағидалары негізінде жүргізіле бастады.
1990 жылы 15 ақпанда КСРО халық Кеңестік депутаттары мен
жергілікті өзін-өзі басқару туралы КСРО Заңы қабылданды. Қабылданған
заңның 3 бабында өкілді органдардың басымдылығы қағидасы бекітілді,
ал жергілікті Кеңес төрағасы бір уақытта атқару комитетінің
төрағасы болып танылады.
Заңның 9 бабы түрлі деңгейдегі жергілікті Кеңестер
арасындағы олардың өкілділігіне байланысты, коммуналдық меншікке
тиесілі мүліктің тиістілігіне қатысты пайда болған даулар мен
олардың бюджеттері арасындағы кірістерді бөлісуге байланысты
мәселелер сот тәртібімен қаралмайтындығы туралы ереже белгіленген.
Заңда пайда болған дауларды өзара шешу жағдайлары қарастырылғанымен
оларды қарау мен шешу жоғарғы Кеңеске берілген.
Бұл заңға сәйкес жергілікті өкілді орган-халық
депутаттарының Кеңесі халықпен сайланған. Дегенмен, сол заңды
қабылдау кезінде сол кезде басқарған коммунистік партияның позициясы
өз күшін жоғалтпаған еді. Бұл дегеніміз халықтық депуттатарының
Кеңесіне партия өкілдерінің енгізілуіне жол берілді дегені. Көптеген
сайлау ұжымдары жылдар бойы қалыптасқан дәстүрге сәйкес партия
активистерімен басқарылған, бұл жағдай сайлау компанияларына да
үміткерлер ұсынуда әсер етті. Бұдан басқа, әлі қалыптаспаған
компартиялық жағдайында кандидаттарды ұсыну жеке негізде болған.
Үміткерлер ретінде беделді, атақты адамдарды ұсынған, олар қатарына
сол партия белсенділері жатқызылған. Сөйтіп, жергілікті кеңес
құрамында коммунистік партия мүшелері басым болған. Бұл жағдай
саяси реформалар жүргізуге кері әсерін тигізген.
Екіншіден, 1992 ж Президент пен жоғарғы басшылармен
тағайындалатын әкімшілік басшылары институтын енгізу жергілікті елді
мекендерде Кеңестер билігі шектеле бастады. Егер бұрынғы кезде
Кеңестердің өздеріне тиесілі, есеп беретін атқару органдары болса,
қазір олар атқару билігіне бақылау жасау құқығынан айырылған.
Соңғысының билігіне коммуналдық меншік берілді. Нәтижесінде
жергілікті Кеңесте тек әкімшілік басшылығымен бекітілген бюджетті
бекіту құқығы ғана берілген.
Қабылданған заң партиялық басшылықтың күйреуіне септілігін
тигізді, ал Кеңестер кейбір мәселелерге қатысты өкілдігін
кеңейткен. Кеңестік республика қолбасшылары орталық билікпен байланыс
орнату кезеңінде ықпал ететін одақтастарын тапқан.
1992 ж 13 ақпанында Республиканың Жоғарғы кеңесі КСРО
халық Кеңестік депутаттары мен жергілікті өзін-өзі басқару туралы
КСРО заңына көшпелі кезеңде өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заң қабылдады. Бұл заңның бір ерекшелігі өкілді және
атқару органдарының өкілдігі мен қызметтік функцияларын жеке дара
бөлу қағидасын бекітті.
Ең қызықтысы, Жоғары Кеңес сол күні КСРО
Конституциясының жекелеген нормаларын тоқтата тұру туралы тағы бір
заң қабылдады. Бұл заң жергілікті органдар құрылымындағы өзгерістерге
байланысты қабылданғандығы жарияланды.
Конституцияға өзгерістер енгізу атқару органдары мен Кеңес
арасында өкілдігін бөліп қарастыруға негіз болды. Жергілікті
әкімшіліктің жеке басшысы институты енгізіле бастады. Жергілікті
әкімшілік басшысы ҚР Президенті немесе облыс әкімшілігіне есеп
беріп, тиісті халық депутаттарының кеңесінің бақылауында болды.
Заңда жергілікті халық депутаттарының кеңесі ендігі кезде
әкімшілік басшылығының құзіретіне берілген мәселелерді қарауға, ал
жергілікті әкімшілік басшылары өз қарауына тиісті халықтық
депутаттар Кеңесінің өкілеттілігіндегі мәселелерді қарауға
болмайтындығы қарастырылған.
1992 ж. 7 ақпанда Экономикалық реформа жағдайында Қазақстан
Республикасында мемлекеттік басқару органдарының қызметі мен
ұйымдастырылуын жетілдіру туралы ҚР Президентінің жарлығына қол
қойылды. Бұл құжатта алғаш рет ҚР Президентінен бастап жергілікті
ұйым басшыларына дейін атқару органдарының жүйесі және министрлер
кабинетінің жергілікті атқару органдарының жүйесі және Министрлер
кабинетінің жергілікті атқару органдарына бақылау жасау міндеті
көрсетіледі.
Әкімшілік басшылары институтын енгізу атқару билігінің тік
жүйесін қалпына келтірді, ал жергілікті өкілді органдардың қызметін
сол Кеңестер атқарды. Жергілікті мәселелерді шешуде әлсіз кеңестер
жергілікті мемлекеттік басқарудың тармағы болды.
Егемендік алғаннан кейін 1991-1993 ж.ж. аралығында
республикада ерекше жағдай қалыптасты, жергілікті Кеңес пен жаңадан
құрылған жергілікті әкімшілік жергілікті елді мекендердің мәселелері
бойынша бәсекелестік жағдайда болды. Өтпелі кезеңде Кеңестіктер мен
жергілікті әкімшілік арасындағы өкілділікті қайталау жағдайлары орын
алды. Кейінірек жергілікті әкімшілік құзіреті жергілікті өкілді
органдарға қарағанда неғұрлым ауқымдылау болды.
1993 ж 23 қаңтарда он екінші шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің
тоғызыншы сессиясында жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан
республикасы тұңғыш Конституциясын қабылдады .
1993 ж конституцияда анық байқалмағанымен жергілікті халық
депуттатарының Кеңесі туралы еш сөз көрсетілмеген. Заң шығарушы
тұрақты термонологиялық айналым жасады, онда жергілікті өкілді және
атқару оргндары ұғымы қолданылып, жергілікті билік және басқару
органдары ұғымының орнына қолданыла бастады.
Жаңа терминология жалпылама республикада орын алған саяси
құбылыстарды көрсетті.
1993 ж қараша-желтоқсан айларында барлық деңгейлердегі
кеңестерді таратудан кейін және 1993 ж 10 желтоқсанда ҚР жергілікті
өкілді және атқару органдары туралы ҚР Заңы қабылданғаннан кейін
атқару жүйесінің орталықтандырылған жүйесі қалыптастырылды. Жергілікті
елді мекендердегі саяси және шаруашылық биліктің барлығы жергілікті
әкімшілік қолында болды. Ал өздерінің жеке материалдық қаржылай
қаражаттары жоқ өкілді орган-мәслихаттар болса, іс жүзінде әкімшілік
жанындағы кеңес беру органынан қалыптасқан. Олардың бағыныштылығы
облыстық маңызы бар қаламен аяқталған.
1993 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Заңның негізгі бағыты
мынада болған:
-өкілді органдар (мәслихаттар) жергілікті атқару органдарын
құра алмайды;
-жергілікті әкімшілік басшысы ендігі кезде жергілікті
халықтың өкілі емес, Президенттің өкілі ретінде қарастырылды;
-өкілді органдар тек аудандық деңгейлерге дейін құрылған,
ауылдық елді мекендерде құрылмайтын;
-өкілді органдар халықтың өкілді органдары болып
есептелмегенімен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен
тағайындалмаған;
-заңда жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұғымы болмаған.
Қолданыстағы Конституция 1995 ж 30 тамызда қабылданып ҚР
жергілікті өкілді және атқару органдары туралы заңында анықталған
басқару жүйесін бекітті. Жергілікті мемлекеттік басқару мен қатар
(85 б), ол жергілікті өзін-өзі басқару (89 б) нысанын да көрсетті.
Сөйтіп, түрлі деңгейдегі Кеңестер мен 1995 ж Парламентті тарату
белсенді саяси аренадан өкілді билік тармағын уақытша алып тастады.
2001 жылғы қаңтар айында ҚР жергілікті мемлекеттік басқару
туралы ҚР Заңы қабылданды. Онда жергілікті мемлекеттік басқару
жергілікті атқару және жергілікті өкілді органдар тиісті аумақтарда
мемлекеттік саясатты жүзеге асыру мақсатында, өз құзіреттері шегінде
оларды жүзеге асыруды жүзеге асыруға байланысты қызмет ретінде
қарастырылған. Сөйтіп, жергілікті өкілді органдар тиісті елді
мекендерге мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
аппараттың бір бөлігі ретінде қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 18 ақпандағы
Қазақстан экономикалық әлеуметтік және саяси жедел жаңару
жолында. жолдауында парламенттік басқару формасының бақылау
өкілеттіктерін кеңейтуді де қарастыру керек. Бұл мемлекеттік билік
жүйесін орталықсыздандыру, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
рөлін атқару жолындағы басты қадам болады деген болатын.
Жолдауды негізге ала отырып, ондағы ұсыныстарды тәжірибеге
енгізу мақсатында мемлекеттік комиссия құрылды.
1.2 Маслихаттардың парламенттік басқару нысанындағы қалыптасу
ерекшеліктері.
Қазақстан Республикасы Конституциясына енгізілген өзгерістер
негізінде президенттік басқарудан парламенттік басқаруға көшу процесі
жүзеге асты. Мемлекет басшысының жекелеген өкілетігін парламентке
беру, бірқатар өкілеттіктерді қайта бөлу парламент жауапкершіліктері
мен міндеттемелерінің пайдасына шешілді. Басқарудың парламенттік
формасы тұтастай алғанда жаңа сапа ретінде танылатын парламенттік
және президенттік республиканың жекелеген сипаттамаларын бір арнаға
тоғыстырады. Мұндай республикада президенттің ролі ұланғайыр, сонымен
қатар, парламенттік де өкілеттілігі күшейе түседі. Мемлекеттіліктің
бұл түрі Францияда, Португалияда, Финляндияда, Шри-Ланкада бар.
Билік бөлінісінің классикалық теориясына сәйкес билік тармақтары
арасында мемлекеттік өкілдік және заңдық органы ретінде парламент
бірінші орынды иеленеді. парламент ұғымы мемлекеттілік пен
демократия мағыналық тізбегінде, (контексінде) жүйе құрушы болып
табылады. Парламент пен парламентаризм-жалпы ережелер мен талаптарға
бағынып, әрбір элементі өз қызметін атқаратын тұрақты даму жүйесі.
Қазіргі заманғы парламент-бұл айрықша ішкі құрылымы мен
ұйымдастырушылық жүйесі және көптеген қызметі бар билік институты.
Парламенттік жетекшілік жағдайы парламенттің қазіргі заманғы
қоғамдағы өкілеттілігімен шарттасады. Парламент халықтың өкілетті
органы болып табылады, атқарушы билікке тепетеңдік күш ретінде
әрекет етеді, сот билігі мен атқарушы билік арасында аралық буын
ролін атқарады, заң шығармашылығының бюджеттік механизмдері арқылы
мемлекеттің сыртқы саясатына ықпал ете отырып, сыртқы саясат
қызметін жүзеге асырады, сыртқы қарым-қатынасты жүзеге асыру
міндетін атқаратын қызметкерлерді тағайындайды, күшіне енгеннен кейін
заң мәртебесіне ие болатын халықаралық келісім-шарттарды
заңдастырады. Парламент өкілеттілік, заңдық құзырлылықтың мейлінше
жоғары деңгейі сынды сапалық сипаттамаға ие.
Қазіргі заманғы парламент арнайы әлеуметтік-саяси, құқықтық
институт ретінде қоғамдық әртүрлі таптары мен топтарының мүддесін
жүзеге асырады, халықтың жалпыға бірдей еркін сипаттайды. Дегенмен,
біздің парламент әзіргебұл қызметті толығымен игерген жоқ. Өйткені,
қазақстандық парламентаризм салыстырмалы түрде біздің қоғамның саяси
жүйесіндегі жаңа институт. Жоғарғы Кеңес биліктің бір палаталы
өкілетті органы ретінде 1937 жылғы Қазақ ССР Конституциясы, кейіннен
1978 жылғы Конституция негізінде қалыптасты. 1990 жылдың наурыз
айында он екінші шақырылған Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің сайлауы
болды. Бұл республиканың жоғарғы заң органындағы әкімшілік-командалық
жүйенің ықпалы сақталған алғашқы демократиялық сайлау еді. 360
депутаттық мандатқа сайлау алдындағы күресте екі мыңнан астам
үміткер қатысты. Бұл сайлауға тұңғыш рет саяси партиялар мен
республикалық қоғамдық ұйымдардан ұсынылған кандидаттар қатысты.
Он екінші шақырылған Жоғарғы Кеңес тәуелсіз Қазақстанның
іргетасын қалаған бірқатар маңызды саяси-құқықтық құжаттарды қабылдай
отырып Қазақстан Республикасы саяси жүйесінің даму тарихында
айрықша роль атқарды. 1990 жылдың 24 сәуірінде арнаулы заңмен және
Конституцияға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар негізінде
ҚазақССР Президентінің құзыры тағайындалды. 1990 жылдың 25 қазанында
Жоғарғы Кеңес Қазақ ССР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
декларация қабылдады. Әйтсе де Г.Сапарғалиев атап өткендей: Ұдайы
жұмыс істеп тұрған өкілетті орган және билік бөлінісі болмағандықтан
ҚазақССР Жоғарғы Кеңесі Парламент бола алған жоқ(2). 1991 жылдың 16
желтоқсанында Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заң қабылданды. Сол заңның негізінде парламент
пен праламентаризмді құруға маңызды қадам жасалып, мемлекеттік
билікті заңдық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлу принципі
жүзеге асты. Бұл заң актілері қазақстандық мемлекеттің іс жүзінде
дербес іске асқанын дәйектейтін бірінші легитимдік заңдық актіге
айнады. 1993 жылдың 28 қаңтарындағы он екінші шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 9-шы сессиясы кеңестік дәуірден
кейінгі Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы болды. Бұл
конституция мынадай маңызды міндеттерді нығайтты: мемлекет
тәкелсіздігін заң жүзінде құжатқа айналдырды; ұлттық-мемлекеттік
жүйенің негізін қалады; халықаралық қауымдастықтағы тәуелсіз мемлекет
ретінде Қазақстанды легитимдендірді.
Реформаның әрі қарай ілгерілеуі үкіметпен бір бағытта қызмет
ететін кәсіби парламентті құру қажеттігін алға тосты. 1994 жылдың 7
наурызында жаңа сайлаулар өткізілді. Он үшінші шақырылған 1994 жылдың
сәуірінен 1995 жылдың наурыз айының аяғына дейін жұмыс істеген
Жоғарғы Кеңес тұрақты негізде 177 халықтың өкіл қызмет еткен
қазақстанның тұңғыш кәсіби парламенті болды. Депутаттардың жалпы саны
бойынша 52 пайызы өзін-өзі ұсынғандар, ал 48 пайызы саяси партиялар
мен қоғамдық ұйымдардың мүшелері болды.
Әйтсе де, күрделі кезеңде қызмет еткен Қазақстанның тұңғыш
кәсіби парламенті биліктің заңдық, атқарушылық тармақтарына үздіксіз
қарсы тұруды көздеп, тез шешім қабылдауға қабілетсіз болып шықты.
Бір жылға жетер-жетпес жұмыс істеген он үшінші шақырылған Жоғарғы
Кеңес легитимді емес деп танылды. Өкілетілікті биліктің үш
тармағына бөлген басқарудың президенттік формасын белгілеген
мемлекеттікті қалыптастыру мен саяси билік легитимділігі 1995 жылдың
30 тамызындағы референдумда екінші Қазақстан Конституциясының
қабылдануынан басталды. Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-шы
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының парламенті республикасының
заңдық функцияларды жүзеге асыратын жоғарғы өкілетті органы болып
табылады.(3) Осылайша, 1995 жылдың тамыз айында кеңестік үлгідегі
парламентаризмнен жаңа үлгідегі парламентаризмге өту басталды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша парламент екі
палатадан: тұрақты негізде әрекет ететін Сенат пен Мәжілістен
тұрады. Парламент ұғымының өзі 1995 жылғы Конституцияда ресми
түрде бекітілді. Қазақстандағы парламентаризм институтының әрі
қарайғы дамуы басқарудың президенттік жүйесі шеңберінде өтіп жатты.
Республикасының президенттік үлгісі елді кеңестік кезеңнен кейінгі
экономикалық және саяси бекершіліктен алып шықты. Ендігі жерде,
парламент қызметі күн өткен сайын заңдық нормалар шеңберінде
қабылданған қоғамдық қатынастардың дамуымен тығыз байланысты болып
отыр. М.Қасымбеков; Президенттің заңдық, атқарушылық және сот
тармақтарымен өзара қарым-қатынас және өзара әрекеттестік жүйесі
тоқырап қалған конструкция емес. Ол уақыт талабына сай бейімделген
және жетілдірілген және жетілдірілген жоғары сатыдағы қабілеттілікті
сипаттайды (4).
Саяси билік легитимділігінің келесі кезеңі республиканың жоғарғы
заңдық органдары өкілеттігінің ауқымын кеңейту болды. 2007 жылдың 16
мамырында Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізу жөніндегі бастамамен Қазақстан
Республикасы Парламенті қос палатасының бірлескен мәжілісінде сөз
сөйледі. 2007 жылдың 18 мамырында Парламент Қазақстан Республикасының
Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңын
қабылдады. Бұл өкілетті үкіметтің ролі шын мәнінде күшейгенін,
Қазақстан Республикасының саяси және құқықтық жүйесінің әрі қарай
модернизацияланғанын дәйектеді. Тұтастай алғанда, өзгертулер мен
толықтырулар мына төрт заңға қатысты жүзеге асырылды; Қазақстан
Республикасы Президенті туралы, Парламент және оның депутаттарының
мәртебесі туралы, Үкімет туралы, Сайлау туралы.
Басқарудың парламенттік формасына кірісу Қазақстан Республикасы
саяси билігінің легитимділік көтеру бағытындағы аса ірі оқиға
болды. Конституциялық өзгертулер Қазақстан Республикасы Парламентінің
беделін ғана көтеріп қойған жоқ, ол сонымен қатар мемлекеттік
беделін халықаралық деңгейде көтерді, атап айтқанда, Қазақстан
Республикасының ОБСЕ-дегі жетекшілік роліне байланысты абыройын
асқақтатты. Бір сөзбен айтқанда, республика президенттік болып
қалды, ал парламент өкілеттігінің ауқымы айтарлықтай кеңейді.
Констиуцияның 55-ші бабына сәйкес Сенатқа айрықша енгізілетін
мәселелер мыналар; Республика Президентінің Ұлттық банк төрағасын, Бас
прокурорды, Республиканың Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын
тағайындауға келісім беру(5). Қазақстан Республикасы Конституциясының
56-шы бабы бойынша Мәжіліске айрықша енгізілетін мәселелер мыналар;
Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен Республика
Президентіне Премьер-Министрін тағайындауға, Мәжіліс депутаттарының
жалпы санынан көпшілік дауыспен мәжіліс депутаттарының жалпы бірінің
бастамасымен Үкіметке сенімсіздік білдіре алады(6). Ал 57-ші бап
мынаны мәлімдейді; Парламент палатысының әрқайсысы өз алдына келесі
палатаның қатысуынсыз Конституциялық кеңестің екі мүшесін, Орталық
сайлау комиссиясының екі мүшесін, Республикалық бюджеттің орындалуын
қадағалау жөніндегі есеп комиссиясының мүшелерін тағайындайды(7).
Конституцияға енгізілген өзгерістерге сәйкес Үкіметтің мемлекет
басшысы алдындағы ғана емес, сондай-ақ, парламент алдындағы есеп
берушілігі жолға қойылады, соңғысы атқарушы биліктің қоғамдық есеп
берушілігі мен олардың органдарыны қызметкерінің кіршіксіздігін
көрсететін мемлекеттік қызмет сапасының жоғары тиімділігін қамтамасыз
ету мақсатында үкімет мүшесі қызметінен босату туралы республика
президентіне Үндеу жолдауы мүмкін.
2007 жылдың 18 тамызында Парламент мәжілісі депутаттарының сайлауы
өтті. 4-ші шақырудағы Мәжіліс 1991 жылдан бергі парламенттің алтыншы
құрамы. Мәжіліске келгендер депутаттар өзіндік көзқарастары
қалыптасқан, басқарушылық жұмыстан мол тәжірибелері бар заң
шығарушылар, сондықтан асығыс дайындалған реформа сын көзбен қарайды
деген ойдамыз. Парламенттік қызмет – айрықша мәртебедегі жоғары
жалпы мәдениет пен арнаулы білімді талап ететін ерекше жариялы
саяси қызмет. Депутаттар мен сенаторлар, олардың көмекшілері мен
кеңесшілері, жоғарғы заң шығарушылық аппарат қызметкерлері әлеуметтік
зерттеулермен және қоғамдық пікірді зерттеумен айналысатын
мемлекеттік және жекеменшік институттар мен меке-мелерден келіп
түсетін ақпараттардың басым бөлігін тұрақты түрде және мұқият
қадағалауы, бағалауы және талдауы тиіс.
2007 жылдың 14 қарашасында Мәжіліс қаулысына сәйкес парламентке
Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі жанындағы Қоғамдық
палата, кеңестік-мәжілістік орган құрылды. Бұл органның мақсаттары
мынадай; заң жобаларының сараптамасы, қарастырылған және дайындалған заң
жобалары бойынша ұсыныстар мен кепілдемелер әзірлеу, әрекет етуші
заңды жетілдіру жөніндегі парламент мәжілісіне келіп түскен
ұсыныстарды қарау және бағалау. Қоғамдық палатаның құрамы-30адам. Атап
өту керек, осындай органдарды құруға бұрын да талпыныс жасалған
болатын. Бастапқыда ол азаматтық қоғамның әрі қарай демократиялануы
мен дамуы бойынша ұсыныстарды әзірлеу жөніндегі мәжіліс болатын,
кейіннен азаматтық қоғаммен демократия жөніндегі Ұлттық комиссия,
2006 жылы Қоғамдық сарапшылардың палатасы болып құрылды. Біздіңше,
заң шығармашылығы процесіндегі қазіргі заманғы заң шығарушыға
проблемаларды, заң шығарушылық база ахуалын, осы мәселе бойынша
қоғамдық пікір шолуын, осыған ұқсас мәселелерді шешу жөніндегі
әлемдік тәжірибе туралы ақпараттарды, ғалымдардың пікірлерін қамтитын
біртұтас деректер кешені қажет.
Конституциялық өзгертулер қоғамның әрі қарай дамуының құқықтық
базасын жасау үшін қажетті өкілеттікті жүзеге асыратын парламент
өкілі ретіндегі заңдық тармақтар болып табылады. Мәселе сонда, ол
осы өкілеттікті қалай пайдаланады? Германияда, Италияда, испанияда
парламенттік институттар тоталитаризмді бастан кешірген елдерде
антидемократиялық антибуттарын жеңіп шығуға мүмкіндік берді.
Қазақстанның өкілетті органының болуы оның жинақтаған азғантай
тәжірибесі қазіргі заманғы қоғамның айрықша әлеуметтік және саяси
институты ретінде жетуі қажеттілігін білдеріді. Парламент ашық,
демократиялық жолмен формасы мен мазмұны жағынан дебаттар мен
талқылаулар болып келетін елдің еркін білдіруге және соның
негізінде соған сәйкес шешімдер шығарып, заңдық жүйені
қалыптастыруға қабілетті дискуссиялық форумға айналуы тиіс.
Конституциялық өзгертулер парламент мәжілісі депутаттарының
басқарушылық өкілеттіктерінің ауқымын және олардың жауапкершілігі
деңгейлерін айтарлықтай кеңейте түседі. Біздіңше, басқарудың
парламенттік формасын енгізу парламентте қалыптасқан бір партиялық
құрамды жеңіп шығу үшін сайлау заңын өзгертуді талап етеді.
Негізгі заңға енгізілетін өзгертулер Қазақстанның ішкі даму
логикасында елде жүріп жатқан қоғамдық-саяси процесстерде,
демократиялық институттарды дәйектеуге ұмтылған қоғамның
талпыныстарында баяндалған. Олар бір мезгілде саяси жүйенің айрықша
элементі ретінде Қазақстан Республикасы парламентаризмін әрі қарай
дамытуға арналған негізгі құрамдық бөлігі болып табылады.
Қазақстанда бұрын-соңды болмаған парламентаризм-дәстүрлерін
қалыптастыру тұтастай алғанда мемлекеттік билікті легитимациялау
Парламентке және оның жемісті заңдық қызметіне байланысты.
Төменгі палата конституциялық заңда бекітілген тәртіп бойынша
сайланған 107 депутаттан тұратын болды. Мәжілістің 9 депутатын
Қазақстан халқы Ассамблеясы сайланды. Сенаттың 15 депутаты қоғамның
барлық қабаттарының мүдделерін есепке ала отырып, жоғарғы палатадағы
өкілеттікті қаматамсыз ету есебімен тағайындалады. Парламентарийлер
саны 38 адамға артты да, депутаттар саны 154-ке жетті. 2008 жылдың
жазында ОБСЕ Парламенттік Ассамблеясының 17-ші сессиясының ашылуында
мемлекет басшысы екі партиядан кем емес парламент қалыптастыруға
жол ашатын құқықтық механизм жасау мүмкіндігін атап өтті.
Өзін-өзі басқару мен жергілікті мемлекеттік мәселелері бойынша
өзгертулер енгізу принциптік тұрғыда маңызды мәселеге айналып отыр.
Жергілікті мәселелерді шешу үшін тұрғылықты халық сайланған мәслихат
пен өкілетті органдар жергілікті өзін-өзі басқарудың негізі болып
табылады. Мәслихат депутаттарының өкілеттік мерзімі төрт жылдан бес
жылға ұзартылды. Облыс әкімдерін әкімшілік-аймақтық бөлікке сәйкес
келетін мәслихаттың келісімімен Республика Президенті тағайындады.
2009 жылдың ақпан айында Президент БАҚ туралы, Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы, Саяси партиялар туралы заңдарға
енгізілетін өзгертулер мен толықтыруларға қол қойды(1). Саяси
партиялары туралы заңға енгізілетін өзгерістер саяси партияларды
құру мен тіркеу шараларын қысқартуды ұсынады. Саяси партиялар
туралы заңның 10-шы бабын енгізілетін өзгерістер орай сандық
шектеме (ценз) 50 мың адамнан 40 мың адамға соған сәйкес аймақтық
шектеме (ценз) 700 адамнан 600 адамға азайтылған.
Партияларды мемлекеттік тіркеуден өткізуге арналған құжаттарды
ұсыну мерзімі екі айдан төрт айға ұзартылған. 7-ші баптың
өзгерісінде саяси партиялар шығарған атаулар мен рәміздер әрекет
етуші немесе таратылған партияларда ғана емес, сонымен қатар,
қоғамдық бірлестіктерде де қолданылмауын қарастырады.
Партияның парламенттің төменгі палатасына өту үшін 7 пайыз кедергі
сол қалпында қалып отыр, бірақ, заң кез-келген электоральдық
факторларда Мәжіліске екінші партияның өтуіне кепілдік береді.
Демек, егер бір саяси партия да өтсе депутаттық мандаттарды
бөлісуге көп дауыс жинаған келесі партиялар да өте алады. Екінші
партияның Мәжіліске екеуден кем емес орын алуына кепілдік беріледі.
Осылайша, саяси партиялардың заң жобаларын әзірлеудегі заңды
процесстерге қатысуына мүмкіндік туып отыр.
БАҚ туралы заңға енгізілетін өзгерістердің мәні басылымдық және
электрондық БАҚ-тағы әкімшілік кедергілерді жою, сонымен қатар,
журналистердің кәсіби мүддесі мен құқықтарын қорғау болып табылады.
ІІ Парламенттік басқару формасындағы мемлекеттің экономикадағы рөлі
2.1 Парламенттік басқару формасының құқықтық мәртебесі.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы
ҚР Заңы жергілікті өкілді орган ұғымын береді. Жергілікті өкілді
орган (мәслихат) облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың), ауданның ( облыстың маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін
және олардың жүзеге асыруын бақылайтын сайланбалы орган болып
табылады. Осы ұғымда жергілікті өкілді органдарды мемлекеттік
тетіктің ерекше бір бөлігіне бөліп шығаратын белгілер қатары
келтірілген. Бірінші белгі – бұл сайланбалылық. Бірақ сайланбалылық
жергілікті өкілді органдардың айрықша белгісі болып табылмайды.
Парламент Мәжілісінің депутаттары да сайланады. Конституция аудандық
және одан төмен тұрған атқарушы органдардың сайланбалылық
мүмкіндігін көздейді. Парламенттік басқару формасының екінші белгісі
олардың әкімшілік-аумақтық бірліктер халқы сайлайтыны және сондықтан
осы бірліктердің өкілді органдары болып табылатынында. Үшінші белгі
мәслихаттар әкімшілік-аумақтық бірліктің тиісті аумағында тұрып
жатқан халықтың еркін білдіреді. Егер аталған үш белгі жергілікті
өкілді органдардың қалыптасу процесін сипаттайтын болса, онда
төттінші белгі олардың қызмет саласына жатады. Жергілікті өкілді
органдар өз қызметін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
жүзеге асыруға және халықтың еркін іске асыру үшін қажетті
шараларды белгілеуге тиіс. Қазақстан Республикасындағы жергілікті
мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңында аталған осы белгіде
халықтың еркі дегенді онша дұрыстамай қайталау бар. Заңда
халықтың еркі халық парламенттік басқару формасының депутаттарын
сайлап,, оларға өз қызметінде тек сайлаушылардың еркін жүзеге
асыруды тапсыратындай түсініледі. Заңның мәслихат заңнамаға сәйкес
тек халықтың еркін іске асыру үшін шаралар белгілейді деген
қағидасын дәл осылай түсінуге болады. Конституцияда бұл мәселе
біршама өзгеше түсіндіріледі. Конституцияның 86-бабында Жергілікті
өкілді органдар – мәслихаттар тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі
халықтың еркін білдіреді және жалпымемлекеттік мүдделерді ескере
отырып оны іске асыруға қажеттішараларды белгілейді, олардың жүзеге
асырылуын бақылайды делінген. Конституцияның аталған қағидасы: 1)
мәслихаттар халықтың еркін белдереді; 2) мәслихаттар халықтың еркін
іске асыру үшін қажетті шараларды жалпы мемлекеттік мүдделерді
ескерумен белілейді; 3) мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқару
органдары болып табылмайды дегенді білдіреді; Қазақстан Республикасы
Конституциясының 85-бабында жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті
аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы
органдар жүзеге асырады деп жазылған. Демек, жергілікті халықтың
атынан өкілдік ете отырып олармен қалыптастырылса да мәслихаттар
мемлекеттік тетіктің бір бөлігі болып табылады және осы себепті
жалпы мемлекеттік мүдделерді ескеруге тиіс дегенді білдірмейді.
Жалпы мемлекеттік мүдделер парламенттік басқару формасының қызметінде
Конституцияда, заңдарда аталған жағдайларда бірінші орынға шығады.
Осы қағиданы бұзу Конституцияны, заңдарды бұзу болып табылады.
Мәселен, Қазақстан республикасы Конституциясының 91-бабында белгіленген
мемлекеттің біртұтастығы және аумақтық тұтастығын, Республиканы
басқару нысанын өзгертуге болмайды. Мәслихат жергілікті халықтың
еркін білдіруді сылтау етіп осындай мәселелерді қоюға құқысыз,
себебі, аталған конституциялық ережелер жалпы мемлекеттік мүдделерді
білдіреді. Осы мысал кез-келген белгілеулердің, ұғымдардың
салыстырмалылығы, сыңаржақтылығы туралы ереженің дұрыстығын айқын
көрсетеді. Осындай ойланылмаған, сыңаржықты ұғымдар әсіресе заңда
қабыл алғысыз, өйткені теріс саяси салдарлары болуы мүмкін.
Парламенттік басқару формасының құрылу тәртібі, қызметі
мен құзіреті 1.Парламенттік басқару формасының құрылуы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, Қазақстан республикасының Сайлау
туралы Конституциялық заңымен және Қазақстан Республикасындағы
жергілікті мемлекеттік басқару туралы ҚР Заңының бірқатар
нормаларымен регламенттеледі. Конституцияда парламенттік басқару
формасының құрылуына арналған бірнеше нормалар бар. Оларда
мәслихаттарды әкімшілік-ауақтық бірліктер-облыс, қала, аудан аумағында
халық жалпыға ортақ , тең, төте сайлай құқығы негізінде құпия
дауыс беру жағдайында бес жыл мерзімге сайлайды деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы ҚР Конституциялық
заңы мәслихаттарға сайлауды барынша егжей-тегжейлі регламенттейді.
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлкеттік басқару
туралы Қазақстан Республикасының Заңы Конституция мен Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы Қазақстан Республикасы
Конституциялық заңының қағидаларын қайталайды және мәслихаттар
депутаттарын сайлау Республиканың сайлау туралы заңдарымен
регламенттеледі деп көрсетеді. Заңда тиісті мәслихат депутаттарының
санын Республикаынң Орталық сайлау комиссиясы мынадай шектерде
белгілейді: облыстық мәслихатта, Астана мен Алматы қалалық
мәслихаттарында – елуге дейін; қалалық мәслихатта – отызға дейін;
аудандық мәслихатта – жиырма беске дейін.
Облыстық мәслихаттар, Алматы мен Астана қалаларының
мәслихаттары мемлекеттік органдар болвп табылады, ал аудандық
мәслихаттар сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
функцияларын орындайды.
2. Мәслихат Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы
белгіленген оның депутаттары жалпы санының кем дегенде төрттен үші
сайланған жағдайда құқылы деп саналады.
Әкімшілік-аумақтық бірліктердің қайта ұйымдастырылуы қосу,
біріктіру, қайта құру, бөліп шығару немесе бөлуі) орын алуы мүмкін.
Бұл жағдайларда парламенттік басқару формасының депутаттары өздерінің
өкілеттіктерін сақтап қалады және әкімшілік-аумақтық бірліктерінің
құрамына мәслихаттарды сайлаушылардың көпшілік бір бөлігі кірген,
қайта ұйымдастырылған парламенттік басқару формасының депутаттары болып
қалады. Егер, белгілі бір әкімшілік-аумақтық бірлік таратылса, онда
тиісті мәслихат та таратылады.
Мәслихат тек мемлекеттік өкілді орган болып саналады, заңды
тұдға болып табылмайды, яғни, шаруашылық әрекеттер жасамайды. Бұл
түсінікті де. Мәслихат кіммен де болсын шаруашылық қатынастарға
аралапайды. Ол мемлекеттік, құқықтық проблемеларды шешетін мемлекеттік
орган болып табылады және азаматтардың әлеуметтік, экономикалық,
ұлттық және т.б. жай-күйінен тәуелсіз, бүкіл халықтың еркін
білдіреді.
Мәслихат тұрақты әрекет ететін мемлекеттік басқару органы
болып табылмайды. Мәслихат сессиялар бойынша жұмыс істейді, сессия
мәслихаттар қызметінің негізгі нысаны болып табылады. Мәслихаттың
өкілеттіктері бірінші сессияның ашылу сәтінен басталады және жаңа
шақырылған мәслихаттың бірінші сессиясяның жұмысы басталғанда
аяқталады.
Сессияда оның қарауына жатқызылған мәселелер шешіледі. Мәслихат
сессиясы, егер оған мәслихатқа сайланған депутаттар санының кем
дегенде үштен екісі қатысып отырса, мәслихат қарауындағы мәселелерді
қарастыруға құқылы, яғни, құқығы бар. Мәслихаттың кезекті сессиясы
кем дегенде жылына төрт мәрте шақырылады және оны мәслихат
сессиясының төрағасы жүргізеді. Егер мәслихаттың қарауына жатқызылған
мәселерді жедел қарау қажеттігі туса, мәслихаттың кезектен тыс
сессиясы шақырылады. Мәслихаттың кезектен тыс сессиясы депутаттар
санының кем дегенде үштен бірінің немесе әкімнің ұсынысы бойынша
шақырылады. Мәслихат сессиясының шақырылу уақыты мен өткізілетін орны
туралы, сондай-ақ сессияның қарауына енгізілетін мәселелер туралы
мәслихат хатшысы депутаттарға, халыққа және әкімге сессиядан кем
дегенде он күн бұрын, ал кезектен тыс сессия шақыру жағдайында –
кем дегенде үш күн бұрын хабарлайды. Сессияның қарастыруына
енгізілетін мәселелер туралы мәслихат хатшысы сессиядан кем дегенде
бес күн бұрын және кезектен тыс сессиядан кем дегенде үш күн
бұрын әкімге және депутаттарға қажетті материалдар табыстайды.
Демек, депутаттар мен әкімнің мәслихат сессиясының қарауына
ұсынылған мәселелерді зерделеу үшін уақыты болады.
Мәслихат сессиясы жалпы отырыс нысанында өткізіледі. Жаңадан
сайланған мәслихаттың бірінші сессиясын осы мәслихат үшін
белгіленген депутаттар санының кемінде төрттен үші болған ретте
мәслихат депутаттары тіркелген күннен бастап отыз күн мерзімнен
кешіктірмей, тиісті аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы шақырады.
Мәслихаттың бірінші сессиясын тиісті сайлау комиссиясының төрағасы
жүргізеді. Одан әрі мәслихат сессиясын мәслихат сессиясының
төрағасы жүогізеді. Мәслихат сессиясының төрағасы ашық дауыс беру
арқылы мәслихат депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен
сайланады. Мәслихат сессиясының төрағасын сайлау тәртібі оның
алдындағы сессиясындағы мәслихат регламентінде белгіленеді. Мәслихат
депутаты мәслихат сессиясының төрағасы болып күнтізбелік жыл ішінде
екі реттен артық сайлана алмайды. Төраға өзінің жұмысын
босатылмаған негізде жүзеге асырады.
Мәслихат сессиясының төрағасына белгілі бір өкілеттіктер
берілген; ол сессия шақыру туралы шешім қабылдайды, мәслихат
сессиясын әзірлеуге басшылық жасауды жүзеге асырады, оның күн
тәртібін қалыптастырады, сессияның отырысын жүргізеді, мәслихат
шешіміне және өзге де құжаттарға қол қояды. Сессия төрағасына бір
артықшылық берілген: ол егер мәслихат сессиясында дауыс беру
кезінде депутаттардың дауысы тең бөлінген жағдайда шешуші дауыс
құқығын пайдаланады.
Мәслихаттың өкілеттік мерзіміне депутаттардың арасынан ашық
немесе жасырын дауыс беру арқылы депутаттар жалпы санының көпшілік
дауысымен мәслихат хатшысы қызметке сайланады және босатылады.
Мәслихат хатшысы тұрақты негізде жұмыс істейтін лауазымды адам
болып табылады және төмендегідей өкілеттіктер берілген: мәслихат
сессиясын және оның қарауына енгізілген мәселелерді әзірлеуді
ұйымдастырады, төрағасымен бірге мәслихатта қабылданған немесе
бекітілген шешімдерге және өзге де құжаттарға қол қояды,
депутаттарға өздерінің өкілеттіктерін жүзеге асыруға жәрдемдеседі,
депутат сауалдары мен депутаттық өтініштердің қаралуын бақылайды,
мәслихаттың жұмысына басшылық етеді, мәслихатқа сайлаушылардың
өтініштері мен олар бойынша қабылданған шаралар туралы ақпарат
табыстайды, мәслихаттың жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен өзара
іс-қимылын ұйымдастырады, тұрақты комиссиялардың, депутаттық топтардың
қызметін үйлестіреді, мемлекеттік органдармен қатынастарда
мәслихаттың атымен өкілдік етеді, мәслихат шешімдерінің жариялануын
қамтамасыз етеді және т.б.
3. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекет басқару туралы
ҚР Заңында мәслихат депутатының мәртебесі белгіленеді.
Заңда мәслихат депутаты жалпыммлекеттік мүдделерді ескере отырып,
тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністегі аумақтың еркін білдіреді
делінген. Жоғарыда біз Конституцияға сәйкес тиісті әкімшілік-аумақтық
бірлік халқының еркін білдіретін депутат емес, мәслихат екенін атап
өттік. Бұл нені білдіреді? Бұл заң әрбір депутаттың әлбетте
халықтың жалпы еркін білдіруші болуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz