Көне Түркі мәдениеті (VІ-ІХ ғғ.)
КІРІСПЕ
1. КӨНЕ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ (VІ.ІХ ғғ.)
1.1 Көне Түркі жазба ескерткіштері тарихи контексте
1.2 Түркілердің ежелгі наным.сенімдері (Тәңіршілдік, Христиан, Будда діндерінің таралуы)
2. ҚАРАХАН ДӘУІРІНІҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ (Х.ХІІғғ.)
2.1 Түркі.ислам мәдениеті және Қожа Ахмет Яссауи ілімі
2.2 Ұлы ғалым ойшылдар (М. Қашғари, Ж. Баласағұн)
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. КӨНЕ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ (VІ.ІХ ғғ.)
1.1 Көне Түркі жазба ескерткіштері тарихи контексте
1.2 Түркілердің ежелгі наным.сенімдері (Тәңіршілдік, Христиан, Будда діндерінің таралуы)
2. ҚАРАХАН ДӘУІРІНІҢ РУХАНИ МӘДЕНИЕТІ (Х.ХІІғғ.)
2.1 Түркі.ислам мәдениеті және Қожа Ахмет Яссауи ілімі
2.2 Ұлы ғалым ойшылдар (М. Қашғари, Ж. Баласағұн)
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Араға көптеген жылдар салып еліміз егемендікке қолы жеткеннен кейінгі уақытта қазақ елінің жүріп откен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалар мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Зерттеуімізге арқау етіп отырған «Түркілердің рухани мәдениеті (VІ-ХІІ ғғ.)» атты тақырып осының бір жалғасы болып табылады.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи археологиялық әдебиеттертерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму үрдісін білдіргенде VI-VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік мемлекеттері заманын көрсетеді (тар мағынасында). Ал еңді тарихи-этно-мәдени даму үрдісін білдіру үшін кең мағынада қолданылғанда V-XІ ғасырлар аралығындағы мезгілді көрсетеді. Тарихи-хронологиялық жағынан алғанда бұл кезең ұлан-байтақ территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың бәріне түсінікті ортақ тілдің, өзара жақын әдет-ғұрыптың, қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуымен сипатталады.
Көне түріктердің рухани мәдениеті өте бай. Оған дәлел Орхон-Енисей ескерткіштерін және ондағы Күлтегін мен Тоныкөктің қалдырған жазбаларынан-ақ көруге болады. Көптеген ірі, әлемдік діндердің түріктерге келуі солардың ішінде ислам дінінің түріктер арасына таралуы мен ислам дінін онан ары гүлденіп дамуына түріктердің қосқан үлесі орасан зор болды.
Сонымен қатар Түркі тарихында ерекше орын алатын кезең түркі ислам мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани, Қарахан, Селжұқ және т.б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы, философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне жол салған тарихи тұлғаларымыз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, Матуриди, Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т.б. сияқты даналарымыз болатын. Бұл өркениеттің негізінде Ислам дінінің ең негізгі тірегі Құран жатты. Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі, мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен рухтың дамуына негіздейді. Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады. Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді. Құран арқылы ойлау жүйеміз жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі сопылық философиямен тікелей байланысты.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи археологиялық әдебиеттертерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму үрдісін білдіргенде VI-VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік мемлекеттері заманын көрсетеді (тар мағынасында). Ал еңді тарихи-этно-мәдени даму үрдісін білдіру үшін кең мағынада қолданылғанда V-XІ ғасырлар аралығындағы мезгілді көрсетеді. Тарихи-хронологиялық жағынан алғанда бұл кезең ұлан-байтақ территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың бәріне түсінікті ортақ тілдің, өзара жақын әдет-ғұрыптың, қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуымен сипатталады.
Көне түріктердің рухани мәдениеті өте бай. Оған дәлел Орхон-Енисей ескерткіштерін және ондағы Күлтегін мен Тоныкөктің қалдырған жазбаларынан-ақ көруге болады. Көптеген ірі, әлемдік діндердің түріктерге келуі солардың ішінде ислам дінінің түріктер арасына таралуы мен ислам дінін онан ары гүлденіп дамуына түріктердің қосқан үлесі орасан зор болды.
Сонымен қатар Түркі тарихында ерекше орын алатын кезең түркі ислам мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани, Қарахан, Селжұқ және т.б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы, философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне жол салған тарихи тұлғаларымыз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, Матуриди, Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т.б. сияқты даналарымыз болатын. Бұл өркениеттің негізінде Ислам дінінің ең негізгі тірегі Құран жатты. Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі, мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен рухтың дамуына негіздейді. Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады. Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді. Құран арқылы ойлау жүйеміз жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі сопылық философиямен тікелей байланысты.
1. Клосон Дж. Происхождение тюркского рунического письма. Пер. С англиского. Д.Д. и А.А Васильевых //Зарубежная тюркология. М., 1997.
2. Тойнби А. Постижение историй. М., 1997.
3. Бартольд В.В. Обзор истории тюркоских народов //Соч.,т.5. М., 1936.
4. Аманжолов А.С. Түркі философиясы және жазу тарихы, А.,1996.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений.., Т.1. Алматы. 1998.
6. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы. 1995.
7. Стеблева И.В. Древнетюрксих книга гаданий как произведение поэзии // История, культура, языки народов Востока М., 1972.
8. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М., 1951.
9. Гумилев Л. Н. Көне түріктер. Алматы, 1994.
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1985.
11. Сүлейменов О. Аз и Я. Алматы, 1992.
12. Қоңыратбаев. Ә. Оғыз-қыпшақ ұлысы және шамандық культы // Қазақ эпосы және түркология. 1994.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. 1995.
14. Фитрат А. Яссавий Ким Эди (Мақалалар ва "Хикматлар" деп перчалар). -Тошкент: Байбута Дустқараев. 1994.
15. Тәжікова К.Х. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. -Алматы: Қазақстан, 1989.
16. Кенжетаев Д.Т. Қожа Ахмет Яссауи философиясы және оның түркі дүниетанымы тарихындағы орны. Докторлық диссертация. А., 2007.
17. Б.М.Бабажанов. Зикр джахар и сама: сакрализация профанного или профанация сакрального? А., 1998.
18. Мырзахметұлы М. Яссауи ілімін жалғастырушылар //Түркістанда туған ойлар. -Алматы, "Санат", 1998.
19. Сүйіншәлиев Х.Ж.VІІІ-XVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А.,1989.
20. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А., 1987.
21. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. А., 1986.
22. Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. А., 1977.
23. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А., 1988.
24. Дербісәлиев Ә.Б. Шыңырау бұлақтар. А., 1982.
25. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. Жармұхамедов М., Дәуітұлы С., Шафиғи М. Ақыл кітабы. А., 1993.
26. Ахметбек А. Қожа Ахмет Иассауи: Көмекші оқу құралы.-Алматы, 1998.
27. Нұртазиина Н.Д. «Диуани Хикмет» Ясави как источник по истории духовной культуры средневекового Казахстана: Методическое пособие к курсу «История восточных цивилизаций», -Алматы: Қазақ Университеті, 1998.
28. Муминов Ә. Яссауийа бастаулары //Яссауи тағылымы. -Түркістан:Мұра, 1996.
29. Жандарбек З. Қожа Ахмет Яссауи және Қазақ хандығы. //Түркістан тарихы мен мәдениеті. -Түркістан. 2000.
30. Нысанбаев Ә. «Қазақстан: Демократия. Рухани жаңару. - Қазақстан. Демократия. Духовное обновление» А., «Қазақ энциклопедиясы», 1999.
31. Бомбачи А. тюркские литературы. Введение в историю и стиль //Зарубежная тюркология.1975г.
32. Баскаков Н. А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация. Ашхабад. 1988г.
33. Ғабдуллин м. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы. 1996.
34. Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992.
35. Акатаев С. Құн мен көлеңке. Ғылыми танымдық аңсар. Алматы, 1990.
36. Аджи М, Тайна Святого Георгия. Алматы, 1997.
37. Петров А.М. Великий шелковый путь. О самом простом, но мало известном. М., 1995.
38. Айдаров Ғ. Орхон ескетркіштерінің тексі. Алматы. 1990.
39. Күлтегін //Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991.
40. Аюпов Н. Г. Тенрианство. Учебное пособие. Алматы, 1998.
41. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. М., 1981.
42. Аджи М. Полынь половецкого поля. М., 1994.
43. Зия Гокали. Түрікшілдіктің негіздері //Жас Түркістан 1998. №2. 55б.
44. Агелеуов. Г. Е. Йол – Тенгри – Бог пути вмиротворчестве древних тюрков// Военное искусство кочевников.
45. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. А., 1966.
46. Потапов Л. П. Умай – божество древних тюрков // ТС. 1972.
47. Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: Этнос, языки, религии. М., 1992.
48. Бартольд В. В. Тюрки. Алматы, 1998.
49. Кумеков Б. Е. Государство кимаков ІХ – Х в.в. По арабским источникам. А., 1972.
50. Қашқари М. Түрік сөздігі 3 кітап. А., 1998.
51. Есім Ғ. Шаманизм дегеніміз не? // Ақиқат. 1996.№ 2. 47 б.
52. Огуз-наме. М., 1959.
53. Грум-Гржимайло Г.Э. западная монголия и Урянхайский край. Т.2. Л., 1926.
54. Стеблева И. В. К реконструкции древнетюркской мифологической системе // Тюркологический сборник. М., 1972.
55. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986.
56. Бируни А. Избранные произведения. Т.1. ташкент.1957.
57. Сұңғытай С: Несториан дінінің ортағасырлық қазақ тайпалары арасына таралуы // Қазақ тарихы. 1996.
58. Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома Рубрука. А., 1993.
59. Валиди З. Қысқаша түрік-татар тарихы. Қазан. 1915.
60. Тугушева Л.Ю. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана. 1978.
61. Ибн Фадланның Еділге саяхаты. М., 1939.
62. Махаева А. П. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., Қазақ университеті. 2002.
63. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Яссауи дүниетанымы. -Түркістан, Тұран Баспасы. 2004.
64. Нұртазина Н. Д. Қазақ мәдениеті және Ислам: - Алматы, 2002
65. М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани лұғат ат-түрік»). А., 1993.
66. Қазақ даласының ойшылдары ІХ-ХІІ ғғ. А., 1995.
67. Кононов А.Н. Махмуд Кашгари и его «Диуани лугат ат-турк» //Советская тюркология. 1972. №1.
68. Жүсіп Баласағұн. «Құтты білік». А., 1986.
69. Е.Қартабаева. Орта ғасырлардағы Араб-Түрік мәдени байланыстарының тарихы. Оқу құралы. Алматы, 2007.
2. Тойнби А. Постижение историй. М., 1997.
3. Бартольд В.В. Обзор истории тюркоских народов //Соч.,т.5. М., 1936.
4. Аманжолов А.С. Түркі философиясы және жазу тарихы, А.,1996.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений.., Т.1. Алматы. 1998.
6. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. Алматы. 1995.
7. Стеблева И.В. Древнетюрксих книга гаданий как произведение поэзии // История, культура, языки народов Востока М., 1972.
8. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М., 1951.
9. Гумилев Л. Н. Көне түріктер. Алматы, 1994.
10. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1985.
11. Сүлейменов О. Аз и Я. Алматы, 1992.
12. Қоңыратбаев. Ә. Оғыз-қыпшақ ұлысы және шамандық культы // Қазақ эпосы және түркология. 1994.
13. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. 1995.
14. Фитрат А. Яссавий Ким Эди (Мақалалар ва "Хикматлар" деп перчалар). -Тошкент: Байбута Дустқараев. 1994.
15. Тәжікова К.Х. Ислам: дүниетаным, идеология, саясат. -Алматы: Қазақстан, 1989.
16. Кенжетаев Д.Т. Қожа Ахмет Яссауи философиясы және оның түркі дүниетанымы тарихындағы орны. Докторлық диссертация. А., 2007.
17. Б.М.Бабажанов. Зикр джахар и сама: сакрализация профанного или профанация сакрального? А., 1998.
18. Мырзахметұлы М. Яссауи ілімін жалғастырушылар //Түркістанда туған ойлар. -Алматы, "Санат", 1998.
19. Сүйіншәлиев Х.Ж.VІІІ-XVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. А.,1989.
20. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. А., 1987.
21. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. А., 1986.
22. Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. А., 1977.
23. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. А., 1988.
24. Дербісәлиев Ә.Б. Шыңырау бұлақтар. А., 1982.
25. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. Жармұхамедов М., Дәуітұлы С., Шафиғи М. Ақыл кітабы. А., 1993.
26. Ахметбек А. Қожа Ахмет Иассауи: Көмекші оқу құралы.-Алматы, 1998.
27. Нұртазиина Н.Д. «Диуани Хикмет» Ясави как источник по истории духовной культуры средневекового Казахстана: Методическое пособие к курсу «История восточных цивилизаций», -Алматы: Қазақ Университеті, 1998.
28. Муминов Ә. Яссауийа бастаулары //Яссауи тағылымы. -Түркістан:Мұра, 1996.
29. Жандарбек З. Қожа Ахмет Яссауи және Қазақ хандығы. //Түркістан тарихы мен мәдениеті. -Түркістан. 2000.
30. Нысанбаев Ә. «Қазақстан: Демократия. Рухани жаңару. - Қазақстан. Демократия. Духовное обновление» А., «Қазақ энциклопедиясы», 1999.
31. Бомбачи А. тюркские литературы. Введение в историю и стиль //Зарубежная тюркология.1975г.
32. Баскаков Н. А. Очерки истории функционального развития тюркских языков и их классификация. Ашхабад. 1988г.
33. Ғабдуллин м. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы. 1996.
34. Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992.
35. Акатаев С. Құн мен көлеңке. Ғылыми танымдық аңсар. Алматы, 1990.
36. Аджи М, Тайна Святого Георгия. Алматы, 1997.
37. Петров А.М. Великий шелковый путь. О самом простом, но мало известном. М., 1995.
38. Айдаров Ғ. Орхон ескетркіштерінің тексі. Алматы. 1990.
39. Күлтегін //Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, 1991.
40. Аюпов Н. Г. Тенрианство. Учебное пособие. Алматы, 1998.
41. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. М., 1981.
42. Аджи М. Полынь половецкого поля. М., 1994.
43. Зия Гокали. Түрікшілдіктің негіздері //Жас Түркістан 1998. №2. 55б.
44. Агелеуов. Г. Е. Йол – Тенгри – Бог пути вмиротворчестве древних тюрков// Военное искусство кочевников.
45. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. А., 1966.
46. Потапов Л. П. Умай – божество древних тюрков // ТС. 1972.
47. Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: Этнос, языки, религии. М., 1992.
48. Бартольд В. В. Тюрки. Алматы, 1998.
49. Кумеков Б. Е. Государство кимаков ІХ – Х в.в. По арабским источникам. А., 1972.
50. Қашқари М. Түрік сөздігі 3 кітап. А., 1998.
51. Есім Ғ. Шаманизм дегеніміз не? // Ақиқат. 1996.№ 2. 47 б.
52. Огуз-наме. М., 1959.
53. Грум-Гржимайло Г.Э. западная монголия и Урянхайский край. Т.2. Л., 1926.
54. Стеблева И. В. К реконструкции древнетюркской мифологической системе // Тюркологический сборник. М., 1972.
55. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1986.
56. Бируни А. Избранные произведения. Т.1. ташкент.1957.
57. Сұңғытай С: Несториан дінінің ортағасырлық қазақ тайпалары арасына таралуы // Қазақ тарихы. 1996.
58. Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильома Рубрука. А., 1993.
59. Валиди З. Қысқаша түрік-татар тарихы. Қазан. 1915.
60. Тугушева Л.Ю. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана. 1978.
61. Ибн Фадланның Еділге саяхаты. М., 1939.
62. Махаева А. П. Көне түріктердің рухани мәдениеті. А., Қазақ университеті. 2002.
63. Кенжетай Д. Қожа Ахмет Яссауи дүниетанымы. -Түркістан, Тұран Баспасы. 2004.
64. Нұртазина Н. Д. Қазақ мәдениеті және Ислам: - Алматы, 2002
65. М.Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани лұғат ат-түрік»). А., 1993.
66. Қазақ даласының ойшылдары ІХ-ХІІ ғғ. А., 1995.
67. Кононов А.Н. Махмуд Кашгари и его «Диуани лугат ат-турк» //Советская тюркология. 1972. №1.
68. Жүсіп Баласағұн. «Құтты білік». А., 1986.
69. Е.Қартабаева. Орта ғасырлардағы Араб-Түрік мәдени байланыстарының тарихы. Оқу құралы. Алматы, 2007.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Араға көптеген жылдар салып еліміз егемендікке
қолы жеткеннен кейінгі уақытта қазақ елінің жүріп откен жолы мен тарихын
жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық
тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген
оқиғалар мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады.
Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер
жүргізіле бастады. Зерттеуімізге арқау етіп отырған Түркілердің рухани
мәдениеті (VІ-ХІІ ғғ.) атты тақырып осының бір жалғасы болып табылады.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи
археологиялық әдебиеттертерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму
үрдісін білдіргенде VI-VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік
мемлекеттері заманын көрсетеді (тар мағынасында). Ал еңді тарихи-этно-
мәдени даму үрдісін білдіру үшін кең мағынада қолданылғанда V-XІ ғасырлар
аралығындағы мезгілді көрсетеді. Тарихи-хронологиялық жағынан алғанда бұл
кезең ұлан-байтақ территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың бәріне
түсінікті ортақ тілдің, өзара жақын әдет-ғұрыптың, қоғамдық қарым-
қатынастың қалыптасуымен сипатталады.
Көне түріктердің рухани мәдениеті өте бай. Оған дәлел Орхон-Енисей
ескерткіштерін және ондағы Күлтегін мен Тоныкөктің қалдырған жазбаларынан-
ақ көруге болады. Көптеген ірі, әлемдік діндердің түріктерге келуі солардың
ішінде ислам дінінің түріктер арасына таралуы мен ислам дінін онан ары
гүлденіп дамуына түріктердің қосқан үлесі орасан зор болды.
Сонымен қатар Түркі тарихында ерекше орын алатын кезең түркі ислам
мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани,
Қарахан, Селжұқ және т.б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең
таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік
басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы,
философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары
бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне
жол салған тарихи тұлғаларымыз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, Матуриди,
Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т.б. сияқты даналарымыз болатын.
Бұл өркениеттің негізінде Ислам дінінің ең негізгі тірегі Құран жатты.
Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі,
мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен
рухтың дамуына негіздейді. Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат
және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және
тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын
реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады.
Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран
хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді. Құран арқылы ойлау жүйеміз
жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта
түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін
түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге
тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі
сопылық философиямен тікелей байланысты.
Жоғарыда аталғандардан түйетініміз көтеріліп отырған тақырыпта көптеген
зерттеулер жазылғанына қарамастан кейбір тұстарына келгенде әлі де болса
өзінің шынайы тарихи бағасын алмағандығын байқаймыз. Сонымен қатар бұл
мәселе төңірегіндегі дау-дамай жыл өткен сайын өрши түсуде және ең
бастысы аталған тақырыпта бірқатар іргелі зерттеу жұмыстары жазылғанына
қарамастан әлі де болса толыққанды зерттеу жұмысы жүргізілмей келеді.
Бұл аталғандардың барлығы таңдап алынған тақырыптың өзектілігін
арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көне түріктердің рухани әлемі-аса күрделі
мәселелердің бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-
қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Евроцентристік
көзқарасты жақтаушылар көне түріктер ерекше діндар болмады, саудаға да
бейімді емес еді, сондықтан төл жазуының әліпбиін шығаруға құлықсыз
болды[1], қатаң даланың жыл мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп-қонып
жүріп, табиғатқа тәуелділікке түскен көшпелілердің қоғамы тарихы жоқ қоғам
[2] дейді. Алайда Оңтүстік Сібір мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы
жүргізілген археологиялық және палеографиялық зерттеу жұмыстарының
нәтижелері көшпелілер адамзаттың арамтамағы деген үстірт түсінікті
теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін көрсетіп берді.
Көне түркілерді зерттеген отандық және шетелдік зерттеушілердің
қатарына В.В.Бартольд [3], А.С. Аманжолов [4], Н.Я. Бичурин [5], Ғ.
Айдаров [6], И.В. Стеблева [7], С.Е. Малов [8], Л. Н. Гумилев [9],
Ш. Уәлиханов[10], О. Сүлейменов [11], Ә. Қоңыратбаев. [12], Ә.Марғұлан[13]
т.б. сынды ғалымдарыдың еңбегі қолданылды.
Ал зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында қарастырылатын түркі ислам
мәдениетінің қалыптасу кезеңінің зерттеушілеріне тоқталар болсақ кеңестік
идеология Ахмет Яссауи сияқты тұлғалардың аты түгіл, оның атымен байланысты
тариқатын да зерттеуге құлықты болмады. Кеңестік жүйе кезінде кейбір
жалпылама этнографиялық зерттеулер болғанымен бұл дүниелер сол идеологияға
қызмет ететін аналитикалық тар шеңберден әріге аса алмады. Кеңестік кезеңде
А. Фитраттан[14] К. Тәжіковаға[15] дейінгі уақыт ішінде Яссауи дүниетанымы
сол дәуірдің идеологиясы шеңберінде қарастырыды.
Жалпы бүгінге дейін Яссауиді жан-жақты зерттеулер жүргізу ісі О. Түрер,
З.В. Тоған, А. Ожак, М. Қара, К. Ераслан сияқты түрік ғалымдарының
еншісінде болып келді[16].
Қожа Ахмет Яссауиді Өзбекстандық ғалымдар да үздіксіз зерттеп келе
жатыр. Тарихшы Б.Бабажанов Яссауи тарихының негізгі зікір формасы - жахрий
және ритуалдық би - сама ракс туралы жазылған деректер негізінде құнды ой
тұжырымдама жасаған[17].
Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы[18], Х.Ж.Сүйіншәлиев [19],
Ә.Қоңыратбаевтың[20], Н.Келімбетов[21], Р.Бердібаев[22], А.Қыраубаева[23],
Ә.Дербісәлиев[24], М.Шафиғов[25], С.Дәуітов[25], А.Ахметбекова[26] сияқты
әдебиетшілер Яссауитануға үлес қосып келеді.
Яссауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы
зерттеулердің қатары біршама молайып келеді. Н.Нұртазинаның да Яссауи
мұрасының тарихи, танымдық мәнін төл категориялық ұғымдарын сақтай отырып,
бүгінгі күн талабы тұрғысынан үйлестіру жолындағы ұсыныстары өзіндік
құндылығымен ерекшеленеді [27]. Арабтанушы-тарихшы ғалым Ә.Муминовтің
Яссауийа тариқатының қалыптасуына байланысты құнды еңбектері бар [28].
Тарихшы З. Жандарбек өзінің Қожа Ахмет Яссауи және Қазақ хандығы еңбегінде
сопылыққа байланысты көптеген деректер келтіреді. [29].
Қазақ философиясының бастауы ретінде Фараби мен Ибн Сина, Яссауи
ілімдерін көрсеткен және сол бағытта зерттеу жұмыстарын ұйымдастырған
философ Ә.Нысанбаев болды. Ол Қазақстанда ислам философиясының қалыптасуына
және дамуына түрік суфизмінің ұлы өкілі Қожа Ахмет Яссауидің рухани қызметі
үлкен әсер етіп, өшпес із қалдырғандығын көрсете отырып,[30] Әбу Насыр Әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Яссауиге түрік және әлемдік өркениет тағдырындағы ұлы
тарихи тұлғалар ретінде баға берді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Сондықтан да көне түріктердің
дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман
талабынан туындап отырған мәселе. Осыған байланысты көне түріктердің және
түркі ислам мәдениеті мен оның ұлы ойшыл ғалымдары Қожа Ахмет Яссауи,
М.Қашқари, Ж. Баласағұн секілді даналардың еңбектерінің тарихи орны мен
маңызын көрсету. Оның Орта ғасырдағы рухани мәдениетке тигізген әсерін
талдау мақсат етіп алынды. Мақсатымызға қарай біз мынадай міндеттерді
анықтадық:
- Көне түркілердің тарихи-этно-мәдени даму үрдісін талдау;
- Түркілердің қоғамдық және әлеуметтік құрылысын анықтай;
- Көне түркілердің діни наным-сенімдерін зерттеу;
- Ислам философиясы тарихындағы сопылық танымның орнын
анықтау;
- Яссауи философиясының қалыптасуындағы сопылық
мәдениеттің орнын көрсету;
- Яссауи даналығының мәнін философиялық тұрғыдан көрсету;
- Ұлы ойшыл ғұламаларымыздың түркі мәдениетіндегі орнын көрсету;
Тақырыптың теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық
принциптері құрады: зерттеліп отырған тақырып төңірегінде қарастырылған
ғылыми еңбектердегі методологиялық әдістерді пайдалана отырып мәселені
шынайылығын анықтау. Түріктердің рухани мәдениеті жайлы түрлі
көзқарастардағы деректер мен зерттеулердегі озық тәсілдер мысал ретінде
алынды.
Яссауи көзқарасының мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге
болады. Негізінен алғанда, Яссауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі
шынайы ғашықтыққа негізделген.
Жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып анализ, синтез,
салыстыру және басқада әмбебаб зерттеу әдістері барынша пайдаланылды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысы VI-ғасыр мен ХІІ-
ғасырға дейінгі аралықты қамтиды. Осы кезең аралығында арысы Көне Түркі
дәуірінен, берісі Қарахан дәуірді яғни ислам дінінің қанат жайып
өркендеген кезеңдері қарастырылды. Негізінен зерттеудің басым бөлімі
Түркілердің Ислам дінін қабылдағаннан кейінгі кезеңіне арналды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӨНЕ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ (VІ-ІХ ғғ.)
1.1 Көне Түркі жазба ескерткіштері тарихи контексте
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті терең тарқатылмай, қазақтар
үш-ақ әліпбиді: арап, латын және кириллицаны ғана білетін секілді ұғым
қалыптастырылғанды. Бүгіндері түркі тілдес халықтардың жазба мәдениеті
тарихы ерте замандардан бастау алатындығы айқындалып, бабаларымыз бір емес,
бірнеше әліпбиді меңгеріп, оны өздерінің әкімшілік, дипломатиялық, діни
және жеке басы қажеттіліктерін өтеу үшін пайдаланып келгендіктері белгілі
болды.
Түрік тілдер тарихындағы ең алғашқы жазу-сыртқы нұсқасына қарай
руникалық немесе табылған жеріне қарай Орхон-Енисей жазуы деп аталған
жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр, манихей, брахми,
эстангело, тохар жазуларын да білген. Руна-бұл дыбыстық жазу, оның курсиві
жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан
алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барында бейімделген, әрі
дыбыстық ерекшелігін дәл бере алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба
арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа
ие[1].
Руна әліпбиінде аймақтық және хронологиялық нұсқаларын есепке алғанда,
40-тан аса таңба бар. Оқылуы-оңнан солға қарай Руна жазуының таралу
аймағы деп осы жазу үлгісі бар, ескерткіштердің мәлім болған жерлерін
атаймыз. Мұндай аймақтар-Сібірдегі Енисей, Лена өзендері анғарлары,
Монғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен
Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы. [2] Руна тектес
жазуы бар ескерткіштер хазар мемлекетінің территориясы Еділ, Дон өзендері
бойы және Солтүстік Кавказдан да табылған. Алайда руна жазуының бұл
батыстық нұсқасы ірі текстердің табылмауынан сыры ашылмай, құпия күйінде
қалып келді.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аймағының көлемі көне
түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді. Зерттеушілер
руникалық ескерткіштердің графикалық, қорларына шолу жасай отырып, көне
түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-
енисейлік түріктердің арасында сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және
ешбір қаңғыбас, кезбе сауаттылардың көмегінсіз жергілікті тұрғындар
өздері жазған (С.Е.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге
ғана емес, қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев, тіпті күнделікті
тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғыңдардың жоғары сауаттылығын
айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық пікір өмір
сүргеңдігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға келіп отыр. Бұл ойды
сол дәуірдегі құжаттық материалдар да дәлелдей түседі. Мысалы, VI ғ. өмір
сүрген византиялық тарихшы Менандр император Юстиан II-ге түрік елшілігін
басқарып келген соғдылық Маниах өз қағанының атынан скиф жазуымен жазылған
жолдау хат тапсырғанын баяндаса, ал VII ғ. басыңда тағы бір византиялық
автор Феофилакт Симокатта император Маврикийге түрік қағаны хат жазғанын
айтып, одан өз еңбегінде үзінді келтіреді. Қытай жылнамаларында түріктердің
кісі, жылқы және өзге де мал есебін алғанда ағаш тақтайларға жазып
отыратындығы айтылады. Жазудың, жазба мәдениеттің көне түріктерге дейін де
болғандығын б.з.д. 176 ж. ғұндардың билеушісі Модэнің Қытай еліне хат
жолдауы жайлы мәлімдейтін құжаттар[62. 8б] және Есік қорғанынан табылған
күміс тостағандағы жазу да көрсетіп отыр. Б.з.д. V ғ. жазылған сақ
дәуірінен қалған күміс тостағандағы жазба мұра төңірегінде кезіңде көп
талас-тартыс жүргені рас. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның
көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі түркітанушы
ғалымда А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды:
Түрік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл бұрын әліпбиі бар жазуды білген және
кеңінең пайдаланған;
Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы, яғни
б.з.б. V ғасырдан бастап б.з. X ғасырына дейін қолданған төл жазуы. [4]
Сөйтіп көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда пайда
болды деген жылдар бойы қалыптастырылған болжам ескіріп қалды.
Көне түріктер руна жазуын құлыптастарға, тұрмыстық заттарға, үй
қабырғаларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар әзірлеуде
қолданған төл жазуы.
Атақты Күлтегін (732 ж.) Білге қаған (735 ж.) және Тоныкөк
(716ж.) жырлары тасқа қашалып жазылған руникалық ескерткіштер ішіндегі ең
көлемдісі, әрі көне түріктердің өздері туралы өздері жазған аса құнды
бірегей жәдігерліктер болып табылады. Сыртқы пішіні пирамида секілді
Күлтегін ескерткішінің биіктігі 3,15 м, ені 1,24 м, қалындығы 0,41 м.
Күлтегін ескерткішінің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол
жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы болып есептеледі. Түркологиялық
әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол жазу үлкен жазу деп, ал 13 жол жазу-кіші
жазу деп аталады. Кіші жазу үлкен жазудың кіріспесі іспетті. Күлтегін
жырында түрік халқының ата-бабалары туралы, елге ерен істерімен белгілі
болған Елтеріс, Капаған, Білге қағандар және қолбасшы Күлтегін жайлы,
түріктердің жорықтары туралы айтылады. Жыр авторы-Йолығ Тегін жырдың басты
идеясы етіп халық бірлігін алған. Ел бірлігі арқасыңда бастыларды еңкейтіп,
тізелілерді бүктіргендіктерін жазған. Бүгінгі ұрпаққа үлкен өнеге боларлық
бұл тарихи жәдігерлік, өкінішке орай 1961 ж. үстіне жай түсіп, күл-талқан
болған. Бұл күндері Күлтегін ескерткішінің тек орны ғана сақталған. [6,
9б.]
Білге қағанға қойылған тас ескерткіштің ұзындығы 3 м 45 см, ені 1 м 74
см. және калыңдығы 72см. Сырт бейнесі, көркемдік нақышы жағынан да, мазмұны
жағынан да Білге қаған және Күлтегін ескерткіштері бір-бірімен ұқсас, текст
мазмұны бір-бірін қайталайды. Тоныкөк ескеткіші екі бағана тасқа бөлініп
жазылған. Біреуінің биіктігі 1 м 70 см, оған 1-36 жол, екіншісінің биіктігі
1м 60 см, мұнда жырдың жалғасы, яғни 37-62 жолдар орналасқан. [38, 9б.]
Жыр авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. Бұл жырда түрік халқының
табғаштарға бағынышты болып қалуы, кейін бас біріктіріп жауға қарсы тұруы,
сол кезде қалған сайлауда, жауды жеңуде Тоныкөктің ақыл-кеңесі, ерлік
істері зор болғандығы баяңдалады. Мұнда да ел бірлігі, сол елдің басын
қосып, ынтымаққа жеткізуде ақылгөй Тоныкөк секілді қариялардың, ел
басшыларының үлкен рөл атқаратындығы дәріптеледі.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 ж.ж. Сібірден
Д.Г.Мессершмидт және Ф.И.Страленберг экспедициясы тапты. Орыс ғалымы
Н.Я.Ядринцев 1889 ж. Солтүстік Монғолия жерінен, Орхон өзені бойынан Білге
қаған мен Күлтегінге арналған ескерткіштерді, ағайынды Д.А. және
Е.А.Клеменцтер 1897 ж. Селенга өзені бойынан Шығыс Түрік қағанатының
қағандары Елтеріске, Білгеге кеңесші болған, данагөй қария Тоныкөктің
құрметіне қойылған ескерткішті табады.
Руна жазуы әліпбиінің сырын 1893 ж. дат ғалымы, Копенгаген
университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вилгельм
Томсен (1842-1927) ашқан еді. Осы В.Томсен құпиясын ашқан әліпбиді
пайдалана отырып, В.В.Радлов (1837-1918) Орхон ескерткіштері мазмұнын
1894 ж. орыс тілінде жариялайды, ал Томсеннің өзі жасаған аударма неміс
тілінде 1895 ж. жарыққа шықты[47, 335 б.].
Содан бері көне түрік руна ескерткіштерін әр қырынан зерттеу жұмысы
үздіксіз жүргізіліп келеді.
Руна жазуының VIII-IX ғ.ғ. қағазға жазылған нұсқаларын Шығыс
Түркістаннан ХХ ғ. бас кезінде ұйымдастырылған археографиялық экспедициялар
тапты. Көне түріктер тіліндегі қолжазбалар мен жеке басылымдардың неміс
зерттеушілері А.Грюнведель мен А.Лекок тапқан үлкен жинағы Берлинде, Неміс
ғылым академиясыңда, В.В.Радлов, С.Е.Малов, А.А.Дьяков, Д.А.Клеменц т.б.
жинаған олжалар Петербордағы Азиаттық музейде, сэр А.Стейн тапқан
қолжазбалар Лоңдонда, Британ музейінде, П.Пельо жинастырған қолжазбалар
Париж ұлттық кітапханасында, бірнеше жақсы сақталған парақтар Стокгольм
этнографиялық музейінде және Анкарадағы этнографиялық музейде, жапон ғалымы
С.Отани басқарған экспедиция олжалары Киотода сақтаулы тұр.
Зерттеушілер қағаз жасап шығаруда көне түріктердің батыс, я шығыс
үлгісі бойынша өз өңдірісі болғандығын, қағаз көбіне тұт ағашынан, сондай-
ақ сорадан, мақтадан, күріш сабағынан да алынғандығын жазады. Қытай
шеберлері VIII ғ. Самарқанда қағаз өндірісінің негізін салады. Осы жерден
қағаз өндіру тәсілі Жібек жолы арқылы батысқа тарап, онда жазу үшін
қолданылып келген пергамент пен папирусты ығыстырып шығарған. Ал Қытайдың
ішінде және Шығыс Түркістан жерінде қағаз өндіру б.з.д. IV ғ. басталған.
Кітап жасау ісі Шығыста ерте кезден басталған. Түркістан б.з.д. II-I
ғ.ғ. өзінде-ақ кітап шығаратын маңызды орталыққа айналып үлгірген. Көне
түрік тіліндегі бізге жеткен алғашқы кітап қатарында 583 ж. жазылған
Нирванасутра аталады. Дегенмен С.Е.Малов сияқты ғалымдар түрік тілінде
шыққан Хуастуанифт Vғ. жазылған деп есептейді.
Шығыс Түркістан жерінен табылған VIII-IX ғ.ғ. жататын кітаптар мен
үзінділердің көбі ксилографиялық жолмен жасалған. Ксилография (ойып басу)
арқылы текстерді көбейтіп, кітап етіп шығару өзінің арғы бастауын мөр
дайындау ісінен алады. Ксилографиялық кітап басып шығару ісі мынадай жолмен
жүрген: алдымен болашақ кітаптың көлеміне сәйкес келетін қатты тегіс тақтай
әзірленеді, тура осыңдай өлшемде жұқа қағазға текст жазылады. Содан соң
қағаз тақтайға жапсырылып, әріптер тақтай бетіне ойылын салынад. Әріптері
бар тақтай бетіне бояу жағылады да қажетті мөлшерде қағаз бетіне түсіріле
беретін болған[47, 322 б.]. Қағазға түсірілген руна жазба кітабы- Ырқ
бітік деп аталады. Кітаптың аты жоқ, тек бас жағында Бұл біліктілік
кітабы жақсы деп жазылған. Екі түрлі мағынаға ие ырқ сөзін (біліктілік
және сәуегейлік) зерттеушілер алғаш сеуегейлік деп аударуына байланысты
кітапқа Сәуегейлік кітабы (орысша Книга гаданий) деген атау берілген.
Әйтсе де Біліктілік кітабы десе шынайырақ болатын секілді.
Кітапша бүктелген 29 парақтан құралған көлемі 13,2x8 см, тексі 108
жолдан, 65 бөлімнен тұрады, оның әрқайсысы бұл жақсы немесе бұл жаман
деген ой қорытумен аяқталып отырады.
В. Томсен Ырқ бітіктің VIII-IX ғ.ғ. жазылған деп білген.
Көне түрік поэтикалық арнасында дүниеге келген Ырқ бітік түріктердің
мұсылмандықты қабылдағанға дейінгі тұрмыс тіршілігінің көпшілікке
беймәлімдеу тұстары және наным-сенімдері жайлы, оларды қоршаған орта туралы
соны мәліметтерге толы.
Ырқ бітіктің жазылу стилінде Орхон жазбаларымен ұқсастық байқалады.
Мазмұн мағынасы бойынша Сәуегейлік кітабын төрт топқа бөліп қарауға
болады:
1. Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік
көріністер;
2. Мифологиялық және ертегілік сюжеттер;
3. Табиғатты суреттеу;
4. Мінез-құлық туралы нақыл сөздер.[7, 153 б.]
Ырқ бітіктің діни-мәдени жағынан қандай шығармаға жататындығы туралы
зерттеушілер түрлі пікір айтады. В.Томсен мен неміс ғалымы А.Фон Габен бұл
манихейлік шығарма дейді. Себебі, кітаптың соңында кіші динтар, бурвагуруге
(манихейлік қауымның терминдері) және біздің тыңдаушыларымызға арналған деп
жазылған. Алайда С.Е.Малов Ырқ бітік шамандық мазмұндағы шығарма деген
пікірде болған.[8, 13 б.] Ондағы дәлелі-кітапта манихейлік діні құдайлары
еске алынбайды және бұл діннің ережелері жазылмаған деген тұжырымы. Ырқ
бітікті арнайы зерттеген И.В.Стеблева кітап мазмұны шамандыққа да,
манихейлікке де тән белгілерді қамтиды, бәлкім бұл жағдай түріктер арасына
келген манихейліктің түріктердің діни ұғымына бейімделіп, оның
ерекшеліктерін бойына сіңіріп алуы сияқты нәрсемен де байланысты болар-ау
деп топшылайды.[7, 222 б.]
Барынша көңіл аудартатын жағдай сол, Ырқ бітіктің авторы көне
түріктерге түсінікті ұғымдарды кеңінен пайдалана отырып, көңілге қонымды,
барша оқушысына түсінікті ой қорытулар жасай алған. Шығарманың поэтикалық
дәстүрі тұрақтылығымен, әрі кең таралғандығымен ерекшеленеді. Түркияда ХІХ
ғ. өзінде де (көбіне әйелдер пайдаланған) болашақ үйлену тойы және басқа
оқиғаларға байланысты жасалған сәуегейлік кітаптар болған. Осы тұрғыдан
қарағанда Сәуегейлік кітабы мұндай жинақтардың бастау көзі болуы әбден
мүмкін.
Сонымен көне түріктерде кітап болған және ол бітік деп аталған.
XIII ғ. аяғы XIV ғ. басында жазылған Кодекс куманикус сөздігінде де кітап
сөзі түрікше бітік делінетіні көрсетілген.
Көне түрік руникалық текстері арасынан минерология бойынша жазылған 31
парақ шыққан (Мұны 1905-1906 ж.ж. неміс ғалымы А.Лекок экспедициясы Шығыс
Түркістаннан Туюқ өзені бойынан тапқан). В.Томсен VIII ғ. жазылған деп
білген бұл трактаттар асыл тастардың сиқырлы қасиеті жайлы баяндайды.
Руна әліпбиімен жазылған көне түріктердің мақал-мәтелдердің жинағы да
Шығыс Түркістан жерінен, үңгірде орналасқан храмнан табылды.[47, 346 б.]
Олардың бұрыннан келе жатқан ескі дәстүрге және басшылыққа алынғаны
байқалады. Мысалы, Шынгко-Шели аударған буддистік шығарма Алтын жарықта
қаза болған баланы жоқтау түрік фольклоры дәстүрімен берілген.
Көне түріктердің жазба ескерткіштері әліпбиі жағынан да, жанры жағынан
да, стилі жағынан да бір ізді емес. Неміс түркітанушы ғалымы А.фон Габен
көне түрік жазба ескерткіштері дегеніміз түріктердің эпиграфиялық, я
қағазға руна, ұйғыр, соғды, брахми, манихей және сириялық (эстрангело)
әліпбиімен жазылған текстерінің үлкен репертуары деп көрсетеді.
Зерттеушілер көне түріктердің жазба ескерткіштерін жазылу мерзіміне,
жазылған жеріне, қай мемлекет тұсына сәйкес келетіндігіне және жанрлық
сипатына қарай топтап бөледі.[47, 330 б.]
Көне түрік жазба ескерткіштері табылған жеріне қарай аймақтық негізде
былайша топталады:
1. Монғолия жерінен табылған ескерткіштер: Бұлар негізінен Орхон
ескерткіштері деп аталады және Орхон, Селенга, Толы өзеңдері бойына
орналасқан. Тасқа қашап жазылған бұл текстердің ең көлемділері және
әйгілілері-Күлтегін, Білге қаған, сондай-ақ Тоныкөк ескерткіштері.
Осы топқа Кулишор, Чойрэн, Онгин, Селенга, Сэврэй, Терхин, Тэсин,
Қарабаласағұн, Суджа, Хэнтэй, Тайхир-сулу жазуы, Ике-Асхэт, Гоби және
Хангай тауынан табылған майда жазулар, сондай-ақ соғды тілді Бұғыт жазуы
жатқызылады.
2. Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Тывалық және
минусиндік деп тағы екіге бөлінетін бұл топқа 150-ден аса үлкенді-кішілі
кұлыптастардағы, жартастардағы, алтын, күміс ыдыстардағы және теңгелердегі
жазулар кіреді.
3. Лена-Байкал ескерткіштер тобы. Жартастар мен тұрмыстық бұйымдарға
жазылған оқылуы киын 16 қысқа жазуды топтайды.
Алтай ескерткіштері. Барлығы үлкенді-кішілі 50дей болатын әртүрлі
заттардағы және кұлпытастағы жазу кіреді.
Шығыс Түркістан ескерткіштері тобына Турфандағы ескі құрылыс
қабырғаларындағы төрт жазу, храмдағы екі жазу, Миран мен Дунхуаньнан
табылған қағазға жазылған бірнеше ірі текстер және қола айнадағы жазу
жатқызылады.
6. Орта Азиялық ескерткіштер тобы. Оның жетісулық тобына Талас
аңғарындағы құлыптастардағы жазу, теңгелердегі, тұрмыстық бұйымдардағы және
ағаш таяқшалардағы ұзын саны 12-дей болатын жазулар кірсе, ферғаналық топ
керамика мен темір бұйымдардағы қысқа қайрылған 17 жазудан тұрады. Муг
тауларынан табылған теріге жазылған құжатта осы топқа жатқызылады. Шығыс
Еуропалық ескерткіштер. Бұл топ тағы үшке: донецскілік, дунайлық және
поволжелік деп бөлінеді. Тұрмыстық заттардағы азды-көпті майда жазулардан
құралады.
Көне түрік руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және хронологиялық
негізде топталуы:
Шығыс Түрік қағанаты тұсындағы ескерткіштер-Орхон жазбалары және Алтай
ескерткіштері. Жазылу мерзімі-VIII ғасыр. Тек кейбір майда жазулар VII
ғасырда, ал Чойрэн жартасындағы жазу VII ғ. соңына қарай жазылған деп
есептелінеді.
Қырғыз қағанаты дәуірі ескерткіштеріне Енисей жазбалары, Суджа жартасындағы
жазу және Монғолиядағы бірнеше жартастағы VIII-X ғ.ғ. жазылған ескерткіштер
жатқызылады.
Курыкан тайпалық одағы тұсындағы VIII-X ғ.ғ. ескерткіштер. Мұны Лена-
Байкал тобы жазбалары құрайды.
Батыс Түрік қағанаты кезіндегі ескерткіштер-Жетісу және Ферғана тобындағы
жазбалар (VIII ғ.)
Шығыс Түркістандағы ұйғыр мемлекеттерінің IX-X ғ.ғ ескерткіштері қағазға
түскен текстерді және турфандағы қабырғалардағы жазуды камтиды.
Хазар қағанаты ескерткіштері тобына шығыс-еуропалық руника, Жетісудағы
таяқшадағы жазу және солтүстік Кавказдық рунаға ұқсас жазулар енгізіледі.
Әрі осы мезгілде жазылған деп тұспалданады.
Мазмұны жағынан алғанда, аталмыш жазулар түрік, ұйғыр және қырғыз
ақсүйектерінің көрнекті өкілдері іс-әрекетін мадақтауға арналғаны
байқалады. Кейіпкерлердің іс-әрекеті саяси оқиғалармен байланыста қаралады
және кейіпкер өз атынан сөйлейді (I жақта). Тоныкөк, Білге қаған,
Күлтегінге арналған жазбалар түрік қоғамына арналған үндеу іспетті және де
бұл үндеулердің мақсаты ешнәрсемен бүркемеленбеген: халықтың көзін
жеткізгілері келеді. Тарихи материалдар іріктеліп беріледі. Салыстырып
тексерген кезде (қытай жылнамаларында берілген тарихи оқиғалармен)
оқиғалардың дұрыс баяндалғанына, бірақ толық емес екеніне көз жетеді. Бұл
түсінікті де, себебі, үгіттік кұжатта бейтараптылыққа жол беру ақылға
сыймайтын нәрсе сонымен көне жазба түрік ескерткіштері жанры бойынша
былайша бөлінеді:
1) Үндеу, үгіттеу жанрында жазылған жазбалар. Олардың көп болуының өзі
түріктерде сөздің шынайы күш болып есептелгенін көрсетеді.[9, 332 б.].
2) Құлыптастық лирика. Жетісу және Енисей аңғарынан табылған
ескерткіштер мазмұны сәйкес келеді. С.Е.Малов мұны көне түріктер
дәуіріндегі мазарлар поэзиясы деп сипаттайды. Құлыптастағы қысқа
қайрылған жазуларда кейіпкердің аты, шені, жасы, басынан кешкен оқиғалары
(қандай жағдайға байланысты екендігі, мезгілі көрсетілмейді) баяндалады,
сонымен бірге маркұмның жете алмай кеткен арманы жайлы айтылады.
Жартастағы, үй кұрылыстарындағы өте келте жазбалар (Тайкирчулу, Хэнтэй,
Тоныкөк мазарындағы жазу және басқа да ұсақ жазулар). Бұларда автор
өмірінің қандай да бір оқиғасы үзік-үзік беріледі.
Магиялық, діни және әдеби текстер. Қағазға жазылған жазбалар, мысалы: Ырқ
бітік жатады.
5) Іс-құжаттары берілген қағазға түскен жазбалар. Олар Дунькуаннан және
Мираннан табылған.
6) Тұрмыстық заттардағы: айна, ыдыс, теңге т.б. жазулар. Онда шебердің,
я болмаса зат иесінің аты немесе тілектер, өсиеттер жазылған.
Түркі тілдес халықтардың ежелгі әдеби ескерткіштерін тарихи-деректік,
әдеби, тілдік т.б. қырынан танып-білуге қатысты түйінді мәселелер аз емес.
Соның бірі ежелгі түрік әдебиеті дәуірін айқындау.
Итальяңдық ғалым А.Бомбачи түріктер исламды қабылдағанға дейінгі (X ғ.)
кезең түрік әдебиетінің ең көне кезеңі деп атайды[31. 192 б.], орыс ғалымы
С.Е. Малов көне түрік текстері дегеніміз V-XV ғ.ғ аралығында Орталық Азияда
жазылған ескерткіштер дейді.[8, 3 б.] Белгілі лингвист түркітанушы
Н.АБаскаков ежелгі түрік дәуірі VI-IX ғ.ғ. қамтиды деген болса[32, 43 б.],
қазақ әдебиеті тарихының білгірлері де әрқалай пікірде.
Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін анықтауда ойлары тоғыспай
жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа арқау болатын мәселе. Дегенмен де оны
бірлесе отырын шешу, бір ізге салу-уақыт талабы.
Көшпелілер тек материалдық мәдениетте ғана емес, сол сияқты рухани
мәдениетте де (олардың әдебиеті ауызша айтылатын болса да) өздерінің
отырықшы көршілерінен артта қалып көрген емес. Көшпелілер жыр-аңыздың екі
жанрын: батырлар жыры мен жын-пері хикаяларын жасаған. Мұның екеуі де
мифология жақын, бірақ олар ақиқат өмірді осындай жолмен қабылдап,
өздерінің сезім түйсіктерін білдірген[34. 39 б.]. Түрік тайпаларының
мифологиялық наным-сенімдерінен әлемдік мифологияға ортақ жамандық пен
жақсылық тартысы аңғарылады.
Фольклордың кейбір элементтерін, тіпті, қайткенде де түріктер уақытына
жатқызуға болады[9, 346 б.], -деп жазады Л.Н.Гумилев. Зерттеуші
алтайлықтардың Сай-Солонг жырында көне аңыздың негізі бар деп көрсетеді.
Алтайлық батыр Сай-Солонгқа көмекке келген Ирбис-бурканның өзі жайлы:
қалың жартасты тесіп өтіп, мен жарық дүниеге өзім шықтым, - деуі көне
түріктердің шығу тегі туралы аңызбен сәйкес келетіндігіне назар аудартады.
Одан әрі: Рашид-ад-динде түріктердің шығу тегі туралы олар тау
жартастарының ішіне айдап кіргізіліп, одан шыға алмаған еді деп
әңгімеленеді. Сонда олар жартас түбіндегі бір жерге отынды үйіп, лаулата
от жағады. Ал тау темір рудасы болғандықтан, ол ериді де, тесік пайда
болады, сол тесіктен түріктер жарық дүниеге шығады. Мұндағы варианттар
дәлме-дәл келеді. Түрік Ирбис-буркан алтайлық Сай-Солонгты бәледен
құтқарады да, оның қарындасына үйленеді, сөйтіп олар бірге,
ағайынгершілікпен өмір сүреді. Батырлар жырының өзі үшін елеусіз саналатын
дәл осы саздың тарихи мәні бар. Ол кездері Алтай тұрғындарының түркіттердің
қалғандарымен бірігіп кеткендігін қуаттайды,- деп ой түйеді.
Түрік қағанаты дәуірінен сыр шертетін сюжеттер алтайлық Алып- Манаш
(Алпамыс батыр туралы эпостың бір варианты) жырында көрініс береді.
Зерттеуші В.М.Жирмунский бұл жырды ең көне нұсқа деп есептейді.
Батыр Алып-Манашқа туыстары Қырғыз ханның сұлу қызын әпереді. Бұл
әйелді ұнатпаған батыр Ақ Қанның қызы Ерке Қарақшы сұлуды іздеуге кетеді.
Ақ Қан оны тұтқынға алғанда, ақ қаздың қанатына үйіне жәрдем сұрап хат
жібереді. Көмек беруге жіберілген өкіл ағасы тұтқын үшін берілген сиқырлы
асты жеп қойып, Алып-манаш кейпін киіп, батырдың әйелін алу үшін кері
қайтады. Атының жәрдемімен босап шыққан батыр Ақ Қанның елін шауып, малын
алып, еліне келіп, той жасайды[12, 78б.].
Л.Н.Гумилев мұндағы Ақ Қанды табғаш билеушілерімен, Алып-манаштың өкіл
әкесінің опасыздығын түрік ханзадалары мен батырларының табғаштардың
парасына сатылуымен ұқсастырады. Жырдағы өз құқын сақтап қалу идеясы Иоллығ
Тегін мен Тоныкөктің бағдарламалық ой-пікірімен үндесіп жатқандығын атап
өтіп, бұл сюжеттер бірінші түрік қағанаты кезінде туып, екінші түрік
қағанаты тұсында өмір сүрген шығар және содан Алтайға өтіп, біздің
уақытымызға дейін сақталын қалған болса керек деп топшылайды.
Түрік қағанатының ең биік жегістігін белгілі қазақ түркологы
О.Қоңыратбаев оның эпостың туынды жасауында деп көрсетті[12]. Мұндай
жазбаларға мифологиялық сюжеттер ғана емес, тарихи оқиғалар да негіз болды,
Орхон жырлары ежелгі түрік тайпаларында ортақ әдеби дәстүрдің
болғандығын байқатады. Бұл жырларды қазақ эпосы үлгілерімен, қазақ
жыраулары шығармаларымен өзара салыстыра зерттеу нәтижесінде әдебиеттанушы
ғалымдарымыз көне түріктердің ақындық, шешендік, даналық, көркем ойлай
алушылық өнері ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға үздіксіз жалғасты деген
тұжырым жасап отыр.
1.2 Түркілердің ежелгі наным-сенімдері (Тәңіршілдік, Христиан,
Будда діндерінің таралуы)
Тәңіршілдік-монотеистік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды мойындайды
және орталықтанған қаған билігінің, түрік империясының, кейіннен
қағанаттардың идеологиясы ретінде қызмет еткен.
Тәңірге табынудың идеялық негізі-табиғат заттары мен құбылыстарын жанды
деп қарау болып табылады. Тәңіршілдік сана әр заттың иесі, жаны бар деп
пайымдайды. Дүниенің барлық объектілері адам секілді, оларға сезім мен
сана тән-мыс.
Тәңірге табыну алғашында дін түріңде емес, космологиялық түсініктер мен
идеялардың жиынтығы ретінде, табиғи құбылыстарға мінажат етумен байланысты
пайда болады. Жеке бір халық қана тәңірге табынған десек қателік болады.
Тәңірге сенудің терең тарихи тамырлары бар. Ол күллі дін атаулыдан бұрын
пайда болған.
Тәңірі бейнесі б.э.д. бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған Орталық
Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады. Тәңірі атауының шығу тегі
ғұндардың ченли және қытайдың тянь, тіпті шумерлік дингир сөздерімен
байланыстырыла қарастырылады. Бұл сөздердің бәрі бір ғана мағынаны-аспан,
мәңгі көк аспан дегенді білдіреді. Басқа құдайлардан айырмашылы Тәңірі
материяланбаған, ол-рух, бүкіл тіршіліктің иесі[42. 13б.].
Тәңірі-құдай[10, 181б.], - деп көрсетеді Ш.Уәлиханов. Ұлы Абай да
Тәңірі ұғымын жасаған ретінде көп қолданған.
Тәңірінің жасаған ұғымына айналуы VII-VIII ғасырларда Орталық Азияда
Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз байланысты. Тәңірі идеясы Түрік
қағанатының билігін уағыздап, дәріптеді.
Қоршаған орта, табиғат көшпелі түрік тайпаларының тұрмыс-тіршілігінің
көзі ретінде манызды рөл атқарды, бұған қоса одардың кәсіби қызметі, яғни
малды күтіп-бағу табиғи-климаттық жағдайларға тәуелді болды. Сондықтан да
көне түріктердің діни наным-сенімдері табиғатқа табынушылық сипат алды.
Тәңір құдайдың пайда болған уақыты қай кез деген мәселе бойынша
оқымыстылардың пікірі бір ізді емес, француз ғалымы Жан-Поль Ру біздің
заманымыздың аз алдында десе, қытайлық тарихшылар б.з.б. V-III ғ.ғ. дейді,
ал белгілі лингивист-ғалым О.Сүлейменов Шумер ескерткіштері негізіңде
б.з.б. IV мыңжылдықта пайда болған деген ойды ұсынады. Ол: Ғайса пайғамбар
туғаннан 4 мың жыл бұрын философиялық ілім ретіңде қалыптасып, жер
бетіндегі ең ескі ілімдер-семит және үнді-иран діндердің анасы болып,
ежелден мысыр діндеріне елеулі әсерін тигізген тәңіршілдік[11, 259б.],
-деп жазды.
Әуелгі түрік дәуірінің өне бойында Тәңірге табынушылық бүкіл Еуразия
көшпелілері арасына тарайды.
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер,жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралган -
дейтін Култегін жырының үлкен жазбасындағы жыр жолдары [11, 260б.]
көне түріктердің Аспан және адам бір мезгілде жаралды деп түсінгендіктеріне
меңзейді. Кеңістікті Жоғарғы, Орта және Төменгі әлем деп (жоғарыда-аспан,
төменде -жер, екеуінің арасыңда адам) деп бөлу көрінісі байқалады.
Көне түріктердің мифологиясындағы ең жоғарғы сатыда бір обьект көк
аспан және құдайды білдіретін Тәңірі бар. Тәңірі кұдай көне түріктер
түсінігі бойынша бірнеше сипатқа ие: а) жоғарғыны, яғни көкті көрсетеді; ә)
жаратушы қызметін атқарады; б) жауапты қызметін де атқарады; в) еркектік
бастауымен байланысты қаралады. Осыған орай, Күлтегіннің үлкен жазбасынан
тағы да мысал келтірейік:
Түркі халқы:
Қырылайық, жойылайық десті,
Ажалға жылжи бастады,
Көкте түрік тәңірісі,
Түріктің қасиетті жері, суы
Былай депті:
Түркі халқы жойылмасын,-дейді.
Орхон жазбалары мазмұны көрсеткендей, Тәңірі халық шексіз билік
жүргізеді. Оның жердегі әмірін жүргізуші қағанның іс-әрекеті де тікелей
Тәңірінің тілегімен астасып жатады.
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Әкем қағанды,
Шешем қатынды
Көтерген Тәңірі,
Ел берген тәңірі
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Мені қаған етіп отырғызып еді.
...Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп тәңірі жарылқады.
Тәңірінің адамдарға қатысы Тоныкөк жырынан да байқалады:
Соғыстық,
Бізден екі-үш есе артық еді,
Тәңірі жарылқағандықтан,
Көп деп біз қорықпадық.
...Жеңдік. [39]
Өзінің мәні жағынан Тәңірі монотеистік дінге жақын болды. Діни
көзқарастардың дамуы барысыңда көк аспан сияқты Тәңіріні барынша күрделі
құдай космос Тәңірі каинат түсінігі алмастырады. Мұндай ұғымдағы Тәңірі
өзіне космосты, оның көзге көрінетін бөлшектерін: күнді, айды, планетаны,
жұлдызды, адамды, табиғат құбылыстарын, жан-жануарды, өсімдіктерді қамтиды.
Еңді табиғат культі және басқа культтер, наным-сенімдер, көзқарастар
барынша күрделенген Тәңірі туралы ұғымға айналады. Тәңірі әрі рух, әрі
дене, әрі олардың бірлігі секілді бейнеге ие болады[40, 16б.].
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағынада қолданылады.
1)Аспан, дүние бөлігі ретінде; 2) Құдай ретінде; 3) құдайланған адам
ретінде; 4) әмір етуші, әмірші. Осы политеистік менде Тәңірі аспанда,
жерде, суда, тау мен жануарлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: Көк
тәңірі, Жер тәңірі, Аң Тәңірі, Су Тәңірі, Құс тәңірі деген ұғымдар
сақталған. Барлық сөз тіркестерінде Тәңірі сөзі бұйырушы, құдай,
билеуші деген мағынаны білдіреді.
Көне түріктердің түсінігі бойынша жердегі өмірмен байланысы бар көк
аспанның негізгі атрибуттары бұлар күн мен ай болған. Енисейлік құлыптас
ескерткіштерде көк аспандағы күн мен айды жоғалттым деген сөздер жиі
кездеседі. Орхон түріктері күнге карап бағыт-бағдарды айқындаған.
Көне түрік дінінде түрік Тәңірісі бейбітішілік Тәңірісі болатын,-деп
жазды ұлы ойшыл Зия Гөкалып. Түрік дінінің өзегі болып табылатын ил (ел)
сөзі бейбітішілік мағынасын беретін. Елші, Елхан бейбітішілік қағаны
деген болатын. Түрік елхандары Манчжуриядан Мажарстанға дейін бейбітішілік
орнықтырған, бейбітішілік саясатына бастамашылары еді.
Тоғыз қабат аспан әлемі туралы түсінік ұзақ уақыт бойғы даму сатысынан
өткен және де өзге халықтар түсінігіне әсер еткен болса керек. Мысалы,
монғолдардың түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан тұрады, соған қарай
Тәңірі атты 99 құдай бар. Ал еуропалық христиандар шығысқа тән дүниетанымды
толық алмай, тек кұдайыланған үштік Троица туралы түсінік
қалынтастырған[42, 210б.]
Көне түріктік құдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған. Бірақ
олардың саны нақты қанша болғанын айту қиын. Әйтсе де осы бағытта арнайы
зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Тәңіршілдік діни жүйесінде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің бейнесі
көне түріктер мәдениетінде қаған билігінің символын және қағандық (ер) пен
қатундық (әйел) бастаудың бірлігі идеясын әйгілеген құдай болды деп
түсіндіреді зерттеушілер Ю.А.Зуев пен Г.Е. Агелеуовтер.
Көне түріктер Жол тәңірі құт-берекеге жеткізеді деп түсінген. Ырқ
бітікте Ала атты жол тәңірі және Қара атты жол тәңірі туралы мәліметтер
кездеседі.
Ала атты Жол Тәңіріне тән қасиеттер мыналар: а) оның ала аты бар; ә) ол
ылғи қозғалыста болады; б) Адам баласы мен тікелей қарым-қатынас жасауға
мүмкіндігі бар; г) Адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.
Көптеген түрік халықтары тілінде де Ұмай мен ұма сөзі мағыналас.
Олар баланың орны, құрсақ мағынасында қолданылады. Ұмай сөзінің төркіні
алтайша ана емген, сақаша бие деген мағынаны береді[45, 84б.]
Сонымен Ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде
көрініп, Ұмай-жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай анаға
табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қағанның әкесі
Тәңірге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Оған сөзі қасиетті жер-су деп беріледі[46,
283б.]. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың жартастың, өзен-
көлдердің рухына сиынған.
Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін әрекеті
жатады. Әр рудын өзінің қасиетті тауы болады. Бірінші түрік қағанатының
түріктері Гобидің оң жағындағы Бодын-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты
түріктері Өтүкенді (Моңғолия жеріндегі Хангай таулары) қасиетті, құт мекен
деп, қадыр тұтқан.
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол
таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз бұл арада
табиғаттың рух бейнесін емес, өзін тіріге санап, қастерлеу ісін көреміз.
Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу — жер-су культінің, басты мазмұны
Орхон-Енисей жазбаларында бұл наным жер-суды иесіз калдырмау қажет, әйтпесе
жер-су киесі ұрады деп түсіндіріледі. Көне түріктер ұғымында жер-су адамның
өзі өмір сүретін әлемді білдіреді. Түріктертабиғатқа табынғандықтан өлген
адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста қайтыс болса,әдет-ғұрыптарын жасап көктемде жер
көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл
әдет наным-сенімінен табиғаттың төрт кезеңіне толық табыну байқалады.
Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамдарға ажал жіберетін жер
астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әрбір адамның жанын алып,
өмірін қысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылған.
Адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін қоғамдағы ерекше
әлеуметтік топ шамандар болды. Шамандар көне түріктердің қоғамдық өмірінде
маңызды рөл атқарған.
Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған. Бұған б.э.д. бірінші
мың жылдықтың аяғына қарай ғұндарда шамандар болды деп мәлімдейтін қытай
деректері куә бола алады, қытай тарихшылары шамандарды ву деп атаған.
Қазіргі заманда оқымыстылар бұл сөзді шаман деп нық сеніммен аударып жүр.
Қытай деректерінде ғұн шамандары Жер рухына құрбандық шалатыны турылы
айтылады. Сондай-ақ ғұн жауынгерлеріне шамандар магиялық күштер арқылы
жәрдем бергендігі баяндалады. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін қытай
деректерінен үзінді келтірейік: Сюннулер өздері жүрген жолдың өне бойында,
сонымен бірге асуларда қой мен өгіздерді жерге көміп, рухтардан хан
әскеріне өлім жіберілмеуін сұрауды өтінген[41, 131б.].
Тарбағатай өңіріне дейін жеткен юебань тайпаларының шамандары 449 ж.
жужандармен соғыс кезінде жауға соққы беру үшін нөсерлі жаңбыр, қарлы боран
және су тасқынын шақырған.
Жоғарыда келтірілген мысалдар ғұндарда шамандар болғанын және оның
кейбір қызметі мен әдістері біздің заманымызға шейін келіп жеткенін
дәлелдейді.
Қытай жылнамаларында жужандардан шыққан жас шаман әйелдің билеушінің
(әміршінің) сарайында қызмет еткені, теле және ұйғыр тайпаларында шамандар
қызмет ететіндігі және олардың найзағай түскен жерге құрбандық шалып, қойды
көметіндігі айтылады[5, 219-220бб.]
Зерттеуші Ә.Қоңыратбаев шамандықкөбіне Тибет, монғол, түрік тайпаларына
тән дейді[12, 116б.]. Ғалым одан әрі: Шаман діні Түрік қағанаты заманында
толық туып қалыптасқан жоқ еді... Шамандық Ұмай түрінде келіп, VII—IX
ғасырларда жаңа нанымға айналады, оның басы бақсылар болғанымен, нағыз
иелері — Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді. Бұл культ Сыр бойында
VIII -IX ғасырларда орнығады, — деп жазады.
Шамандық түріктерге қайдан келген деген мәселеге Ә.Крңыратбаев былай
деп жауап берген: Рас, шаманизм буддизмнін бір мазхабы болған. Ол
VI—VIIғ.ғ.) Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік-моңғолдарға
өткен [12, 117б.].
Ал шамандықты зерттеуші тағы бір ғалым Л. П. Потапов бұған қарсы
мынандай уәж айтады: ...көне будда дінінде үндістерге жануарларды союға,
қан шығарып, құрбандық шалуға тиым салынды. Сондықтан шамандық үнді елінен
келді деген дұрыс емес.
Француз ғалымы М.Элиада (Шаманизм және оның жүзеге асу әдістері. Париж,
1951) өз еңбегінде көне дәуірде түріктерде шамандық дін ретінде болды десе,
екінші бір француз оқымыстысы Жан-Поль Ру (VII—VIII ғ.ғ. Орхон түріктерінің
діні. Париж, 1962) шамандықтың дін ретіндегі рөлін теріске шығарады.
Осы қарама-қайшы пікірлердің ішінде Л.П.Потаповтың көне түріктерге
дейін ғұндарда, онан соң түріктердің өз арасында шамаңдар болды деуі
қисынды сияқты.
Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған
жөн. Бұл аңыздар Чжоу династиясының жылнамаларында баяндалады. Анызда көне
түріктердің бабалары ішінде қасқырдан туған Ичжининишыду атты кісінің
рухтармен байланыс алатындығы, сондықтан аяқ астынан жел мен нөсерді
болдыра алатындығы айтылады[5, 225б.].
Француз түркологы, әрі лингивисті Жан-Поль Ру көне түрік текстерінде
шамандық жайында айтылмайтындығын дәлелдеген. Ғұлама түрколог В.В.Бартольд
Түріктердің шамандығы болғандығы даусыз, бірақ түріктің кам сөзі ешбір
жерде кездеспейді, — деп жазды[3, 10б.].
Алайда түркітанудағы осындай мәселелерді басқа деректерге сүйене отырып
ашуға болады.
Кам термині ерте дәуірлерге жататын деректерде кездеседі. Ол туралы
ең алғашқы мәлімет V ғасыр ортасында еуропалық ғұндарға байланысты
кездеседі. Ғұңдар жоғарғы шаманды кам деп атаған. Ата камның қызметіне
халықтың шаруашылығына қай айлар мен жылдар қолайлы екенін білу кірген. Ал
еш-кам, яғни қағанның серігі деген титулға ие болғандар мемлекет басқаруға
қатысқаны Еш-кам титулын Аттиланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Араға көптеген жылдар салып еліміз егемендікке
қолы жеткеннен кейінгі уақытта қазақ елінің жүріп откен жолы мен тарихын
жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық
тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген
оқиғалар мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады.
Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер
жүргізіле бастады. Зерттеуімізге арқау етіп отырған Түркілердің рухани
мәдениеті (VІ-ХІІ ғғ.) атты тақырып осының бір жалғасы болып табылады.
Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи
археологиялық әдебиеттертерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму
үрдісін білдіргенде VI-VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік
мемлекеттері заманын көрсетеді (тар мағынасында). Ал еңді тарихи-этно-
мәдени даму үрдісін білдіру үшін кең мағынада қолданылғанда V-XІ ғасырлар
аралығындағы мезгілді көрсетеді. Тарихи-хронологиялық жағынан алғанда бұл
кезең ұлан-байтақ территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың бәріне
түсінікті ортақ тілдің, өзара жақын әдет-ғұрыптың, қоғамдық қарым-
қатынастың қалыптасуымен сипатталады.
Көне түріктердің рухани мәдениеті өте бай. Оған дәлел Орхон-Енисей
ескерткіштерін және ондағы Күлтегін мен Тоныкөктің қалдырған жазбаларынан-
ақ көруге болады. Көптеген ірі, әлемдік діндердің түріктерге келуі солардың
ішінде ислам дінінің түріктер арасына таралуы мен ислам дінін онан ары
гүлденіп дамуына түріктердің қосқан үлесі орасан зор болды.
Сонымен қатар Түркі тарихында ерекше орын алатын кезең түркі ислам
мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани,
Қарахан, Селжұқ және т.б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең
таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік
басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы,
философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары
бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне
жол салған тарихи тұлғаларымыз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, Матуриди,
Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т.б. сияқты даналарымыз болатын.
Бұл өркениеттің негізінде Ислам дінінің ең негізгі тірегі Құран жатты.
Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі,
мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен
рухтың дамуына негіздейді. Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат
және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және
тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын
реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады.
Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран
хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді. Құран арқылы ойлау жүйеміз
жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта
түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін
түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге
тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі
сопылық философиямен тікелей байланысты.
Жоғарыда аталғандардан түйетініміз көтеріліп отырған тақырыпта көптеген
зерттеулер жазылғанына қарамастан кейбір тұстарына келгенде әлі де болса
өзінің шынайы тарихи бағасын алмағандығын байқаймыз. Сонымен қатар бұл
мәселе төңірегіндегі дау-дамай жыл өткен сайын өрши түсуде және ең
бастысы аталған тақырыпта бірқатар іргелі зерттеу жұмыстары жазылғанына
қарамастан әлі де болса толыққанды зерттеу жұмысы жүргізілмей келеді.
Бұл аталғандардың барлығы таңдап алынған тақырыптың өзектілігін
арттыра түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көне түріктердің рухани әлемі-аса күрделі
мәселелердің бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-
қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Евроцентристік
көзқарасты жақтаушылар көне түріктер ерекше діндар болмады, саудаға да
бейімді емес еді, сондықтан төл жазуының әліпбиін шығаруға құлықсыз
болды[1], қатаң даланың жыл мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп-қонып
жүріп, табиғатқа тәуелділікке түскен көшпелілердің қоғамы тарихы жоқ қоғам
[2] дейді. Алайда Оңтүстік Сібір мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы
жүргізілген археологиялық және палеографиялық зерттеу жұмыстарының
нәтижелері көшпелілер адамзаттың арамтамағы деген үстірт түсінікті
теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін көрсетіп берді.
Көне түркілерді зерттеген отандық және шетелдік зерттеушілердің
қатарына В.В.Бартольд [3], А.С. Аманжолов [4], Н.Я. Бичурин [5], Ғ.
Айдаров [6], И.В. Стеблева [7], С.Е. Малов [8], Л. Н. Гумилев [9],
Ш. Уәлиханов[10], О. Сүлейменов [11], Ә. Қоңыратбаев. [12], Ә.Марғұлан[13]
т.б. сынды ғалымдарыдың еңбегі қолданылды.
Ал зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында қарастырылатын түркі ислам
мәдениетінің қалыптасу кезеңінің зерттеушілеріне тоқталар болсақ кеңестік
идеология Ахмет Яссауи сияқты тұлғалардың аты түгіл, оның атымен байланысты
тариқатын да зерттеуге құлықты болмады. Кеңестік жүйе кезінде кейбір
жалпылама этнографиялық зерттеулер болғанымен бұл дүниелер сол идеологияға
қызмет ететін аналитикалық тар шеңберден әріге аса алмады. Кеңестік кезеңде
А. Фитраттан[14] К. Тәжіковаға[15] дейінгі уақыт ішінде Яссауи дүниетанымы
сол дәуірдің идеологиясы шеңберінде қарастырыды.
Жалпы бүгінге дейін Яссауиді жан-жақты зерттеулер жүргізу ісі О. Түрер,
З.В. Тоған, А. Ожак, М. Қара, К. Ераслан сияқты түрік ғалымдарының
еншісінде болып келді[16].
Қожа Ахмет Яссауиді Өзбекстандық ғалымдар да үздіксіз зерттеп келе
жатыр. Тарихшы Б.Бабажанов Яссауи тарихының негізгі зікір формасы - жахрий
және ритуалдық би - сама ракс туралы жазылған деректер негізінде құнды ой
тұжырымдама жасаған[17].
Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы[18], Х.Ж.Сүйіншәлиев [19],
Ә.Қоңыратбаевтың[20], Н.Келімбетов[21], Р.Бердібаев[22], А.Қыраубаева[23],
Ә.Дербісәлиев[24], М.Шафиғов[25], С.Дәуітов[25], А.Ахметбекова[26] сияқты
әдебиетшілер Яссауитануға үлес қосып келеді.
Яссауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы
зерттеулердің қатары біршама молайып келеді. Н.Нұртазинаның да Яссауи
мұрасының тарихи, танымдық мәнін төл категориялық ұғымдарын сақтай отырып,
бүгінгі күн талабы тұрғысынан үйлестіру жолындағы ұсыныстары өзіндік
құндылығымен ерекшеленеді [27]. Арабтанушы-тарихшы ғалым Ә.Муминовтің
Яссауийа тариқатының қалыптасуына байланысты құнды еңбектері бар [28].
Тарихшы З. Жандарбек өзінің Қожа Ахмет Яссауи және Қазақ хандығы еңбегінде
сопылыққа байланысты көптеген деректер келтіреді. [29].
Қазақ философиясының бастауы ретінде Фараби мен Ибн Сина, Яссауи
ілімдерін көрсеткен және сол бағытта зерттеу жұмыстарын ұйымдастырған
философ Ә.Нысанбаев болды. Ол Қазақстанда ислам философиясының қалыптасуына
және дамуына түрік суфизмінің ұлы өкілі Қожа Ахмет Яссауидің рухани қызметі
үлкен әсер етіп, өшпес із қалдырғандығын көрсете отырып,[30] Әбу Насыр Әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Яссауиге түрік және әлемдік өркениет тағдырындағы ұлы
тарихи тұлғалар ретінде баға берді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Сондықтан да көне түріктердің
дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман
талабынан туындап отырған мәселе. Осыған байланысты көне түріктердің және
түркі ислам мәдениеті мен оның ұлы ойшыл ғалымдары Қожа Ахмет Яссауи,
М.Қашқари, Ж. Баласағұн секілді даналардың еңбектерінің тарихи орны мен
маңызын көрсету. Оның Орта ғасырдағы рухани мәдениетке тигізген әсерін
талдау мақсат етіп алынды. Мақсатымызға қарай біз мынадай міндеттерді
анықтадық:
- Көне түркілердің тарихи-этно-мәдени даму үрдісін талдау;
- Түркілердің қоғамдық және әлеуметтік құрылысын анықтай;
- Көне түркілердің діни наным-сенімдерін зерттеу;
- Ислам философиясы тарихындағы сопылық танымның орнын
анықтау;
- Яссауи философиясының қалыптасуындағы сопылық
мәдениеттің орнын көрсету;
- Яссауи даналығының мәнін философиялық тұрғыдан көрсету;
- Ұлы ойшыл ғұламаларымыздың түркі мәдениетіндегі орнын көрсету;
Тақырыптың теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық
принциптері құрады: зерттеліп отырған тақырып төңірегінде қарастырылған
ғылыми еңбектердегі методологиялық әдістерді пайдалана отырып мәселені
шынайылығын анықтау. Түріктердің рухани мәдениеті жайлы түрлі
көзқарастардағы деректер мен зерттеулердегі озық тәсілдер мысал ретінде
алынды.
Яссауи көзқарасының мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге
болады. Негізінен алғанда, Яссауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі
шынайы ғашықтыққа негізделген.
Жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып анализ, синтез,
салыстыру және басқада әмбебаб зерттеу әдістері барынша пайдаланылды.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысы VI-ғасыр мен ХІІ-
ғасырға дейінгі аралықты қамтиды. Осы кезең аралығында арысы Көне Түркі
дәуірінен, берісі Қарахан дәуірді яғни ислам дінінің қанат жайып
өркендеген кезеңдері қарастырылды. Негізінен зерттеудің басым бөлімі
Түркілердің Ислам дінін қабылдағаннан кейінгі кезеңіне арналды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӨНЕ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ (VІ-ІХ ғғ.)
1.1 Көне Түркі жазба ескерткіштері тарихи контексте
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті терең тарқатылмай, қазақтар
үш-ақ әліпбиді: арап, латын және кириллицаны ғана білетін секілді ұғым
қалыптастырылғанды. Бүгіндері түркі тілдес халықтардың жазба мәдениеті
тарихы ерте замандардан бастау алатындығы айқындалып, бабаларымыз бір емес,
бірнеше әліпбиді меңгеріп, оны өздерінің әкімшілік, дипломатиялық, діни
және жеке басы қажеттіліктерін өтеу үшін пайдаланып келгендіктері белгілі
болды.
Түрік тілдер тарихындағы ең алғашқы жазу-сыртқы нұсқасына қарай
руникалық немесе табылған жеріне қарай Орхон-Енисей жазуы деп аталған
жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр, манихей, брахми,
эстангело, тохар жазуларын да білген. Руна-бұл дыбыстық жазу, оның курсиві
жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан
алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барында бейімделген, әрі
дыбыстық ерекшелігін дәл бере алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба
арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа
ие[1].
Руна әліпбиінде аймақтық және хронологиялық нұсқаларын есепке алғанда,
40-тан аса таңба бар. Оқылуы-оңнан солға қарай Руна жазуының таралу
аймағы деп осы жазу үлгісі бар, ескерткіштердің мәлім болған жерлерін
атаймыз. Мұндай аймақтар-Сібірдегі Енисей, Лена өзендері анғарлары,
Монғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен
Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы. [2] Руна тектес
жазуы бар ескерткіштер хазар мемлекетінің территориясы Еділ, Дон өзендері
бойы және Солтүстік Кавказдан да табылған. Алайда руна жазуының бұл
батыстық нұсқасы ірі текстердің табылмауынан сыры ашылмай, құпия күйінде
қалып келді.
Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аймағының көлемі көне
түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді. Зерттеушілер
руникалық ескерткіштердің графикалық, қорларына шолу жасай отырып, көне
түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған (Д.Д.Васильев), орхон-
енисейлік түріктердің арасында сауаттылық кең жайылған (В.В.Бартольд), және
ешбір қаңғыбас, кезбе сауаттылардың көмегінсіз жергілікті тұрғындар
өздері жазған (С.Е.Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге
ғана емес, қалың оқырман қауымға арналған (С.В.Киселев, тіпті күнделікті
тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғыңдардың жоғары сауаттылығын
айқындайды (А.Н.Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық пікір өмір
сүргеңдігін паш етеді (Л.Н.Гумилев) деген тұжырымға келіп отыр. Бұл ойды
сол дәуірдегі құжаттық материалдар да дәлелдей түседі. Мысалы, VI ғ. өмір
сүрген византиялық тарихшы Менандр император Юстиан II-ге түрік елшілігін
басқарып келген соғдылық Маниах өз қағанының атынан скиф жазуымен жазылған
жолдау хат тапсырғанын баяндаса, ал VII ғ. басыңда тағы бір византиялық
автор Феофилакт Симокатта император Маврикийге түрік қағаны хат жазғанын
айтып, одан өз еңбегінде үзінді келтіреді. Қытай жылнамаларында түріктердің
кісі, жылқы және өзге де мал есебін алғанда ағаш тақтайларға жазып
отыратындығы айтылады. Жазудың, жазба мәдениеттің көне түріктерге дейін де
болғандығын б.з.д. 176 ж. ғұндардың билеушісі Модэнің Қытай еліне хат
жолдауы жайлы мәлімдейтін құжаттар[62. 8б] және Есік қорғанынан табылған
күміс тостағандағы жазу да көрсетіп отыр. Б.з.д. V ғ. жазылған сақ
дәуірінен қалған күміс тостағандағы жазба мұра төңірегінде кезіңде көп
талас-тартыс жүргені рас. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның
көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі түркітанушы
ғалымда А.Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды:
Түрік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл бұрын әліпбиі бар жазуды білген және
кеңінең пайдаланған;
Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы, яғни
б.з.б. V ғасырдан бастап б.з. X ғасырына дейін қолданған төл жазуы. [4]
Сөйтіп көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда пайда
болды деген жылдар бойы қалыптастырылған болжам ескіріп қалды.
Көне түріктер руна жазуын құлыптастарға, тұрмыстық заттарға, үй
қабырғаларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар әзірлеуде
қолданған төл жазуы.
Атақты Күлтегін (732 ж.) Білге қаған (735 ж.) және Тоныкөк
(716ж.) жырлары тасқа қашалып жазылған руникалық ескерткіштер ішіндегі ең
көлемдісі, әрі көне түріктердің өздері туралы өздері жазған аса құнды
бірегей жәдігерліктер болып табылады. Сыртқы пішіні пирамида секілді
Күлтегін ескерткішінің биіктігі 3,15 м, ені 1,24 м, қалындығы 0,41 м.
Күлтегін ескерткішінің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол
жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы болып есептеледі. Түркологиялық
әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол жазу үлкен жазу деп, ал 13 жол жазу-кіші
жазу деп аталады. Кіші жазу үлкен жазудың кіріспесі іспетті. Күлтегін
жырында түрік халқының ата-бабалары туралы, елге ерен істерімен белгілі
болған Елтеріс, Капаған, Білге қағандар және қолбасшы Күлтегін жайлы,
түріктердің жорықтары туралы айтылады. Жыр авторы-Йолығ Тегін жырдың басты
идеясы етіп халық бірлігін алған. Ел бірлігі арқасыңда бастыларды еңкейтіп,
тізелілерді бүктіргендіктерін жазған. Бүгінгі ұрпаққа үлкен өнеге боларлық
бұл тарихи жәдігерлік, өкінішке орай 1961 ж. үстіне жай түсіп, күл-талқан
болған. Бұл күндері Күлтегін ескерткішінің тек орны ғана сақталған. [6,
9б.]
Білге қағанға қойылған тас ескерткіштің ұзындығы 3 м 45 см, ені 1 м 74
см. және калыңдығы 72см. Сырт бейнесі, көркемдік нақышы жағынан да, мазмұны
жағынан да Білге қаған және Күлтегін ескерткіштері бір-бірімен ұқсас, текст
мазмұны бір-бірін қайталайды. Тоныкөк ескеткіші екі бағана тасқа бөлініп
жазылған. Біреуінің биіктігі 1 м 70 см, оған 1-36 жол, екіншісінің биіктігі
1м 60 см, мұнда жырдың жалғасы, яғни 37-62 жолдар орналасқан. [38, 9б.]
Жыр авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. Бұл жырда түрік халқының
табғаштарға бағынышты болып қалуы, кейін бас біріктіріп жауға қарсы тұруы,
сол кезде қалған сайлауда, жауды жеңуде Тоныкөктің ақыл-кеңесі, ерлік
істері зор болғандығы баяңдалады. Мұнда да ел бірлігі, сол елдің басын
қосып, ынтымаққа жеткізуде ақылгөй Тоныкөк секілді қариялардың, ел
басшыларының үлкен рөл атқаратындығы дәріптеледі.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 ж.ж. Сібірден
Д.Г.Мессершмидт және Ф.И.Страленберг экспедициясы тапты. Орыс ғалымы
Н.Я.Ядринцев 1889 ж. Солтүстік Монғолия жерінен, Орхон өзені бойынан Білге
қаған мен Күлтегінге арналған ескерткіштерді, ағайынды Д.А. және
Е.А.Клеменцтер 1897 ж. Селенга өзені бойынан Шығыс Түрік қағанатының
қағандары Елтеріске, Білгеге кеңесші болған, данагөй қария Тоныкөктің
құрметіне қойылған ескерткішті табады.
Руна жазуы әліпбиінің сырын 1893 ж. дат ғалымы, Копенгаген
университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вилгельм
Томсен (1842-1927) ашқан еді. Осы В.Томсен құпиясын ашқан әліпбиді
пайдалана отырып, В.В.Радлов (1837-1918) Орхон ескерткіштері мазмұнын
1894 ж. орыс тілінде жариялайды, ал Томсеннің өзі жасаған аударма неміс
тілінде 1895 ж. жарыққа шықты[47, 335 б.].
Содан бері көне түрік руна ескерткіштерін әр қырынан зерттеу жұмысы
үздіксіз жүргізіліп келеді.
Руна жазуының VIII-IX ғ.ғ. қағазға жазылған нұсқаларын Шығыс
Түркістаннан ХХ ғ. бас кезінде ұйымдастырылған археографиялық экспедициялар
тапты. Көне түріктер тіліндегі қолжазбалар мен жеке басылымдардың неміс
зерттеушілері А.Грюнведель мен А.Лекок тапқан үлкен жинағы Берлинде, Неміс
ғылым академиясыңда, В.В.Радлов, С.Е.Малов, А.А.Дьяков, Д.А.Клеменц т.б.
жинаған олжалар Петербордағы Азиаттық музейде, сэр А.Стейн тапқан
қолжазбалар Лоңдонда, Британ музейінде, П.Пельо жинастырған қолжазбалар
Париж ұлттық кітапханасында, бірнеше жақсы сақталған парақтар Стокгольм
этнографиялық музейінде және Анкарадағы этнографиялық музейде, жапон ғалымы
С.Отани басқарған экспедиция олжалары Киотода сақтаулы тұр.
Зерттеушілер қағаз жасап шығаруда көне түріктердің батыс, я шығыс
үлгісі бойынша өз өңдірісі болғандығын, қағаз көбіне тұт ағашынан, сондай-
ақ сорадан, мақтадан, күріш сабағынан да алынғандығын жазады. Қытай
шеберлері VIII ғ. Самарқанда қағаз өндірісінің негізін салады. Осы жерден
қағаз өндіру тәсілі Жібек жолы арқылы батысқа тарап, онда жазу үшін
қолданылып келген пергамент пен папирусты ығыстырып шығарған. Ал Қытайдың
ішінде және Шығыс Түркістан жерінде қағаз өндіру б.з.д. IV ғ. басталған.
Кітап жасау ісі Шығыста ерте кезден басталған. Түркістан б.з.д. II-I
ғ.ғ. өзінде-ақ кітап шығаратын маңызды орталыққа айналып үлгірген. Көне
түрік тіліндегі бізге жеткен алғашқы кітап қатарында 583 ж. жазылған
Нирванасутра аталады. Дегенмен С.Е.Малов сияқты ғалымдар түрік тілінде
шыққан Хуастуанифт Vғ. жазылған деп есептейді.
Шығыс Түркістан жерінен табылған VIII-IX ғ.ғ. жататын кітаптар мен
үзінділердің көбі ксилографиялық жолмен жасалған. Ксилография (ойып басу)
арқылы текстерді көбейтіп, кітап етіп шығару өзінің арғы бастауын мөр
дайындау ісінен алады. Ксилографиялық кітап басып шығару ісі мынадай жолмен
жүрген: алдымен болашақ кітаптың көлеміне сәйкес келетін қатты тегіс тақтай
әзірленеді, тура осыңдай өлшемде жұқа қағазға текст жазылады. Содан соң
қағаз тақтайға жапсырылып, әріптер тақтай бетіне ойылын салынад. Әріптері
бар тақтай бетіне бояу жағылады да қажетті мөлшерде қағаз бетіне түсіріле
беретін болған[47, 322 б.]. Қағазға түсірілген руна жазба кітабы- Ырқ
бітік деп аталады. Кітаптың аты жоқ, тек бас жағында Бұл біліктілік
кітабы жақсы деп жазылған. Екі түрлі мағынаға ие ырқ сөзін (біліктілік
және сәуегейлік) зерттеушілер алғаш сеуегейлік деп аударуына байланысты
кітапқа Сәуегейлік кітабы (орысша Книга гаданий) деген атау берілген.
Әйтсе де Біліктілік кітабы десе шынайырақ болатын секілді.
Кітапша бүктелген 29 парақтан құралған көлемі 13,2x8 см, тексі 108
жолдан, 65 бөлімнен тұрады, оның әрқайсысы бұл жақсы немесе бұл жаман
деген ой қорытумен аяқталып отырады.
В. Томсен Ырқ бітіктің VIII-IX ғ.ғ. жазылған деп білген.
Көне түрік поэтикалық арнасында дүниеге келген Ырқ бітік түріктердің
мұсылмандықты қабылдағанға дейінгі тұрмыс тіршілігінің көпшілікке
беймәлімдеу тұстары және наным-сенімдері жайлы, оларды қоршаған орта туралы
соны мәліметтерге толы.
Ырқ бітіктің жазылу стилінде Орхон жазбаларымен ұқсастық байқалады.
Мазмұн мағынасы бойынша Сәуегейлік кітабын төрт топқа бөліп қарауға
болады:
1. Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік
көріністер;
2. Мифологиялық және ертегілік сюжеттер;
3. Табиғатты суреттеу;
4. Мінез-құлық туралы нақыл сөздер.[7, 153 б.]
Ырқ бітіктің діни-мәдени жағынан қандай шығармаға жататындығы туралы
зерттеушілер түрлі пікір айтады. В.Томсен мен неміс ғалымы А.Фон Габен бұл
манихейлік шығарма дейді. Себебі, кітаптың соңында кіші динтар, бурвагуруге
(манихейлік қауымның терминдері) және біздің тыңдаушыларымызға арналған деп
жазылған. Алайда С.Е.Малов Ырқ бітік шамандық мазмұндағы шығарма деген
пікірде болған.[8, 13 б.] Ондағы дәлелі-кітапта манихейлік діні құдайлары
еске алынбайды және бұл діннің ережелері жазылмаған деген тұжырымы. Ырқ
бітікті арнайы зерттеген И.В.Стеблева кітап мазмұны шамандыққа да,
манихейлікке де тән белгілерді қамтиды, бәлкім бұл жағдай түріктер арасына
келген манихейліктің түріктердің діни ұғымына бейімделіп, оның
ерекшеліктерін бойына сіңіріп алуы сияқты нәрсемен де байланысты болар-ау
деп топшылайды.[7, 222 б.]
Барынша көңіл аудартатын жағдай сол, Ырқ бітіктің авторы көне
түріктерге түсінікті ұғымдарды кеңінен пайдалана отырып, көңілге қонымды,
барша оқушысына түсінікті ой қорытулар жасай алған. Шығарманың поэтикалық
дәстүрі тұрақтылығымен, әрі кең таралғандығымен ерекшеленеді. Түркияда ХІХ
ғ. өзінде де (көбіне әйелдер пайдаланған) болашақ үйлену тойы және басқа
оқиғаларға байланысты жасалған сәуегейлік кітаптар болған. Осы тұрғыдан
қарағанда Сәуегейлік кітабы мұндай жинақтардың бастау көзі болуы әбден
мүмкін.
Сонымен көне түріктерде кітап болған және ол бітік деп аталған.
XIII ғ. аяғы XIV ғ. басында жазылған Кодекс куманикус сөздігінде де кітап
сөзі түрікше бітік делінетіні көрсетілген.
Көне түрік руникалық текстері арасынан минерология бойынша жазылған 31
парақ шыққан (Мұны 1905-1906 ж.ж. неміс ғалымы А.Лекок экспедициясы Шығыс
Түркістаннан Туюқ өзені бойынан тапқан). В.Томсен VIII ғ. жазылған деп
білген бұл трактаттар асыл тастардың сиқырлы қасиеті жайлы баяндайды.
Руна әліпбиімен жазылған көне түріктердің мақал-мәтелдердің жинағы да
Шығыс Түркістан жерінен, үңгірде орналасқан храмнан табылды.[47, 346 б.]
Олардың бұрыннан келе жатқан ескі дәстүрге және басшылыққа алынғаны
байқалады. Мысалы, Шынгко-Шели аударған буддистік шығарма Алтын жарықта
қаза болған баланы жоқтау түрік фольклоры дәстүрімен берілген.
Көне түріктердің жазба ескерткіштері әліпбиі жағынан да, жанры жағынан
да, стилі жағынан да бір ізді емес. Неміс түркітанушы ғалымы А.фон Габен
көне түрік жазба ескерткіштері дегеніміз түріктердің эпиграфиялық, я
қағазға руна, ұйғыр, соғды, брахми, манихей және сириялық (эстрангело)
әліпбиімен жазылған текстерінің үлкен репертуары деп көрсетеді.
Зерттеушілер көне түріктердің жазба ескерткіштерін жазылу мерзіміне,
жазылған жеріне, қай мемлекет тұсына сәйкес келетіндігіне және жанрлық
сипатына қарай топтап бөледі.[47, 330 б.]
Көне түрік жазба ескерткіштері табылған жеріне қарай аймақтық негізде
былайша топталады:
1. Монғолия жерінен табылған ескерткіштер: Бұлар негізінен Орхон
ескерткіштері деп аталады және Орхон, Селенга, Толы өзеңдері бойына
орналасқан. Тасқа қашап жазылған бұл текстердің ең көлемділері және
әйгілілері-Күлтегін, Білге қаған, сондай-ақ Тоныкөк ескерткіштері.
Осы топқа Кулишор, Чойрэн, Онгин, Селенга, Сэврэй, Терхин, Тэсин,
Қарабаласағұн, Суджа, Хэнтэй, Тайхир-сулу жазуы, Ике-Асхэт, Гоби және
Хангай тауынан табылған майда жазулар, сондай-ақ соғды тілді Бұғыт жазуы
жатқызылады.
2. Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Тывалық және
минусиндік деп тағы екіге бөлінетін бұл топқа 150-ден аса үлкенді-кішілі
кұлыптастардағы, жартастардағы, алтын, күміс ыдыстардағы және теңгелердегі
жазулар кіреді.
3. Лена-Байкал ескерткіштер тобы. Жартастар мен тұрмыстық бұйымдарға
жазылған оқылуы киын 16 қысқа жазуды топтайды.
Алтай ескерткіштері. Барлығы үлкенді-кішілі 50дей болатын әртүрлі
заттардағы және кұлпытастағы жазу кіреді.
Шығыс Түркістан ескерткіштері тобына Турфандағы ескі құрылыс
қабырғаларындағы төрт жазу, храмдағы екі жазу, Миран мен Дунхуаньнан
табылған қағазға жазылған бірнеше ірі текстер және қола айнадағы жазу
жатқызылады.
6. Орта Азиялық ескерткіштер тобы. Оның жетісулық тобына Талас
аңғарындағы құлыптастардағы жазу, теңгелердегі, тұрмыстық бұйымдардағы және
ағаш таяқшалардағы ұзын саны 12-дей болатын жазулар кірсе, ферғаналық топ
керамика мен темір бұйымдардағы қысқа қайрылған 17 жазудан тұрады. Муг
тауларынан табылған теріге жазылған құжатта осы топқа жатқызылады. Шығыс
Еуропалық ескерткіштер. Бұл топ тағы үшке: донецскілік, дунайлық және
поволжелік деп бөлінеді. Тұрмыстық заттардағы азды-көпті майда жазулардан
құралады.
Көне түрік руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және хронологиялық
негізде топталуы:
Шығыс Түрік қағанаты тұсындағы ескерткіштер-Орхон жазбалары және Алтай
ескерткіштері. Жазылу мерзімі-VIII ғасыр. Тек кейбір майда жазулар VII
ғасырда, ал Чойрэн жартасындағы жазу VII ғ. соңына қарай жазылған деп
есептелінеді.
Қырғыз қағанаты дәуірі ескерткіштеріне Енисей жазбалары, Суджа жартасындағы
жазу және Монғолиядағы бірнеше жартастағы VIII-X ғ.ғ. жазылған ескерткіштер
жатқызылады.
Курыкан тайпалық одағы тұсындағы VIII-X ғ.ғ. ескерткіштер. Мұны Лена-
Байкал тобы жазбалары құрайды.
Батыс Түрік қағанаты кезіндегі ескерткіштер-Жетісу және Ферғана тобындағы
жазбалар (VIII ғ.)
Шығыс Түркістандағы ұйғыр мемлекеттерінің IX-X ғ.ғ ескерткіштері қағазға
түскен текстерді және турфандағы қабырғалардағы жазуды камтиды.
Хазар қағанаты ескерткіштері тобына шығыс-еуропалық руника, Жетісудағы
таяқшадағы жазу және солтүстік Кавказдық рунаға ұқсас жазулар енгізіледі.
Әрі осы мезгілде жазылған деп тұспалданады.
Мазмұны жағынан алғанда, аталмыш жазулар түрік, ұйғыр және қырғыз
ақсүйектерінің көрнекті өкілдері іс-әрекетін мадақтауға арналғаны
байқалады. Кейіпкерлердің іс-әрекеті саяси оқиғалармен байланыста қаралады
және кейіпкер өз атынан сөйлейді (I жақта). Тоныкөк, Білге қаған,
Күлтегінге арналған жазбалар түрік қоғамына арналған үндеу іспетті және де
бұл үндеулердің мақсаты ешнәрсемен бүркемеленбеген: халықтың көзін
жеткізгілері келеді. Тарихи материалдар іріктеліп беріледі. Салыстырып
тексерген кезде (қытай жылнамаларында берілген тарихи оқиғалармен)
оқиғалардың дұрыс баяндалғанына, бірақ толық емес екеніне көз жетеді. Бұл
түсінікті де, себебі, үгіттік кұжатта бейтараптылыққа жол беру ақылға
сыймайтын нәрсе сонымен көне жазба түрік ескерткіштері жанры бойынша
былайша бөлінеді:
1) Үндеу, үгіттеу жанрында жазылған жазбалар. Олардың көп болуының өзі
түріктерде сөздің шынайы күш болып есептелгенін көрсетеді.[9, 332 б.].
2) Құлыптастық лирика. Жетісу және Енисей аңғарынан табылған
ескерткіштер мазмұны сәйкес келеді. С.Е.Малов мұны көне түріктер
дәуіріндегі мазарлар поэзиясы деп сипаттайды. Құлыптастағы қысқа
қайрылған жазуларда кейіпкердің аты, шені, жасы, басынан кешкен оқиғалары
(қандай жағдайға байланысты екендігі, мезгілі көрсетілмейді) баяндалады,
сонымен бірге маркұмның жете алмай кеткен арманы жайлы айтылады.
Жартастағы, үй кұрылыстарындағы өте келте жазбалар (Тайкирчулу, Хэнтэй,
Тоныкөк мазарындағы жазу және басқа да ұсақ жазулар). Бұларда автор
өмірінің қандай да бір оқиғасы үзік-үзік беріледі.
Магиялық, діни және әдеби текстер. Қағазға жазылған жазбалар, мысалы: Ырқ
бітік жатады.
5) Іс-құжаттары берілген қағазға түскен жазбалар. Олар Дунькуаннан және
Мираннан табылған.
6) Тұрмыстық заттардағы: айна, ыдыс, теңге т.б. жазулар. Онда шебердің,
я болмаса зат иесінің аты немесе тілектер, өсиеттер жазылған.
Түркі тілдес халықтардың ежелгі әдеби ескерткіштерін тарихи-деректік,
әдеби, тілдік т.б. қырынан танып-білуге қатысты түйінді мәселелер аз емес.
Соның бірі ежелгі түрік әдебиеті дәуірін айқындау.
Итальяңдық ғалым А.Бомбачи түріктер исламды қабылдағанға дейінгі (X ғ.)
кезең түрік әдебиетінің ең көне кезеңі деп атайды[31. 192 б.], орыс ғалымы
С.Е. Малов көне түрік текстері дегеніміз V-XV ғ.ғ аралығында Орталық Азияда
жазылған ескерткіштер дейді.[8, 3 б.] Белгілі лингвист түркітанушы
Н.АБаскаков ежелгі түрік дәуірі VI-IX ғ.ғ. қамтиды деген болса[32, 43 б.],
қазақ әдебиеті тарихының білгірлері де әрқалай пікірде.
Тарихшы ғалымдардың да көне түріктер дәуірін анықтауда ойлары тоғыспай
жатқаны байқалады. Бұл жеке тақырыпқа арқау болатын мәселе. Дегенмен де оны
бірлесе отырын шешу, бір ізге салу-уақыт талабы.
Көшпелілер тек материалдық мәдениетте ғана емес, сол сияқты рухани
мәдениетте де (олардың әдебиеті ауызша айтылатын болса да) өздерінің
отырықшы көршілерінен артта қалып көрген емес. Көшпелілер жыр-аңыздың екі
жанрын: батырлар жыры мен жын-пері хикаяларын жасаған. Мұның екеуі де
мифология жақын, бірақ олар ақиқат өмірді осындай жолмен қабылдап,
өздерінің сезім түйсіктерін білдірген[34. 39 б.]. Түрік тайпаларының
мифологиялық наным-сенімдерінен әлемдік мифологияға ортақ жамандық пен
жақсылық тартысы аңғарылады.
Фольклордың кейбір элементтерін, тіпті, қайткенде де түріктер уақытына
жатқызуға болады[9, 346 б.], -деп жазады Л.Н.Гумилев. Зерттеуші
алтайлықтардың Сай-Солонг жырында көне аңыздың негізі бар деп көрсетеді.
Алтайлық батыр Сай-Солонгқа көмекке келген Ирбис-бурканның өзі жайлы:
қалың жартасты тесіп өтіп, мен жарық дүниеге өзім шықтым, - деуі көне
түріктердің шығу тегі туралы аңызбен сәйкес келетіндігіне назар аудартады.
Одан әрі: Рашид-ад-динде түріктердің шығу тегі туралы олар тау
жартастарының ішіне айдап кіргізіліп, одан шыға алмаған еді деп
әңгімеленеді. Сонда олар жартас түбіндегі бір жерге отынды үйіп, лаулата
от жағады. Ал тау темір рудасы болғандықтан, ол ериді де, тесік пайда
болады, сол тесіктен түріктер жарық дүниеге шығады. Мұндағы варианттар
дәлме-дәл келеді. Түрік Ирбис-буркан алтайлық Сай-Солонгты бәледен
құтқарады да, оның қарындасына үйленеді, сөйтіп олар бірге,
ағайынгершілікпен өмір сүреді. Батырлар жырының өзі үшін елеусіз саналатын
дәл осы саздың тарихи мәні бар. Ол кездері Алтай тұрғындарының түркіттердің
қалғандарымен бірігіп кеткендігін қуаттайды,- деп ой түйеді.
Түрік қағанаты дәуірінен сыр шертетін сюжеттер алтайлық Алып- Манаш
(Алпамыс батыр туралы эпостың бір варианты) жырында көрініс береді.
Зерттеуші В.М.Жирмунский бұл жырды ең көне нұсқа деп есептейді.
Батыр Алып-Манашқа туыстары Қырғыз ханның сұлу қызын әпереді. Бұл
әйелді ұнатпаған батыр Ақ Қанның қызы Ерке Қарақшы сұлуды іздеуге кетеді.
Ақ Қан оны тұтқынға алғанда, ақ қаздың қанатына үйіне жәрдем сұрап хат
жібереді. Көмек беруге жіберілген өкіл ағасы тұтқын үшін берілген сиқырлы
асты жеп қойып, Алып-манаш кейпін киіп, батырдың әйелін алу үшін кері
қайтады. Атының жәрдемімен босап шыққан батыр Ақ Қанның елін шауып, малын
алып, еліне келіп, той жасайды[12, 78б.].
Л.Н.Гумилев мұндағы Ақ Қанды табғаш билеушілерімен, Алып-манаштың өкіл
әкесінің опасыздығын түрік ханзадалары мен батырларының табғаштардың
парасына сатылуымен ұқсастырады. Жырдағы өз құқын сақтап қалу идеясы Иоллығ
Тегін мен Тоныкөктің бағдарламалық ой-пікірімен үндесіп жатқандығын атап
өтіп, бұл сюжеттер бірінші түрік қағанаты кезінде туып, екінші түрік
қағанаты тұсында өмір сүрген шығар және содан Алтайға өтіп, біздің
уақытымызға дейін сақталын қалған болса керек деп топшылайды.
Түрік қағанатының ең биік жегістігін белгілі қазақ түркологы
О.Қоңыратбаев оның эпостың туынды жасауында деп көрсетті[12]. Мұндай
жазбаларға мифологиялық сюжеттер ғана емес, тарихи оқиғалар да негіз болды,
Орхон жырлары ежелгі түрік тайпаларында ортақ әдеби дәстүрдің
болғандығын байқатады. Бұл жырларды қазақ эпосы үлгілерімен, қазақ
жыраулары шығармаларымен өзара салыстыра зерттеу нәтижесінде әдебиеттанушы
ғалымдарымыз көне түріктердің ақындық, шешендік, даналық, көркем ойлай
алушылық өнері ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға үздіксіз жалғасты деген
тұжырым жасап отыр.
1.2 Түркілердің ежелгі наным-сенімдері (Тәңіршілдік, Христиан,
Будда діндерінің таралуы)
Тәңіршілдік-монотеистік сипаттағы діни жүйе. Ол бір құдайды мойындайды
және орталықтанған қаған билігінің, түрік империясының, кейіннен
қағанаттардың идеологиясы ретінде қызмет еткен.
Тәңірге табынудың идеялық негізі-табиғат заттары мен құбылыстарын жанды
деп қарау болып табылады. Тәңіршілдік сана әр заттың иесі, жаны бар деп
пайымдайды. Дүниенің барлық объектілері адам секілді, оларға сезім мен
сана тән-мыс.
Тәңірге табыну алғашында дін түріңде емес, космологиялық түсініктер мен
идеялардың жиынтығы ретінде, табиғи құбылыстарға мінажат етумен байланысты
пайда болады. Жеке бір халық қана тәңірге табынған десек қателік болады.
Тәңірге сенудің терең тарихи тамырлары бар. Ол күллі дін атаулыдан бұрын
пайда болған.
Тәңірі бейнесі б.э.д. бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған Орталық
Азиядағы ең көне мифологиялардан келіп шығады. Тәңірі атауының шығу тегі
ғұндардың ченли және қытайдың тянь, тіпті шумерлік дингир сөздерімен
байланыстырыла қарастырылады. Бұл сөздердің бәрі бір ғана мағынаны-аспан,
мәңгі көк аспан дегенді білдіреді. Басқа құдайлардан айырмашылы Тәңірі
материяланбаған, ол-рух, бүкіл тіршіліктің иесі[42. 13б.].
Тәңірі-құдай[10, 181б.], - деп көрсетеді Ш.Уәлиханов. Ұлы Абай да
Тәңірі ұғымын жасаған ретінде көп қолданған.
Тәңірінің жасаған ұғымына айналуы VII-VIII ғасырларда Орталық Азияда
Түрік қағанатының пайда болуымен тығыз байланысты. Тәңірі идеясы Түрік
қағанатының билігін уағыздап, дәріптеді.
Қоршаған орта, табиғат көшпелі түрік тайпаларының тұрмыс-тіршілігінің
көзі ретінде манызды рөл атқарды, бұған қоса одардың кәсіби қызметі, яғни
малды күтіп-бағу табиғи-климаттық жағдайларға тәуелді болды. Сондықтан да
көне түріктердің діни наным-сенімдері табиғатқа табынушылық сипат алды.
Тәңір құдайдың пайда болған уақыты қай кез деген мәселе бойынша
оқымыстылардың пікірі бір ізді емес, француз ғалымы Жан-Поль Ру біздің
заманымыздың аз алдында десе, қытайлық тарихшылар б.з.б. V-III ғ.ғ. дейді,
ал белгілі лингивист-ғалым О.Сүлейменов Шумер ескерткіштері негізіңде
б.з.б. IV мыңжылдықта пайда болған деген ойды ұсынады. Ол: Ғайса пайғамбар
туғаннан 4 мың жыл бұрын философиялық ілім ретіңде қалыптасып, жер
бетіндегі ең ескі ілімдер-семит және үнді-иран діндердің анасы болып,
ежелден мысыр діндеріне елеулі әсерін тигізген тәңіршілдік[11, 259б.],
-деп жазды.
Әуелгі түрік дәуірінің өне бойында Тәңірге табынушылық бүкіл Еуразия
көшпелілері арасына тарайды.
Биікте Көк Тәңірі,
Төменде қара жер,жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралган -
дейтін Култегін жырының үлкен жазбасындағы жыр жолдары [11, 260б.]
көне түріктердің Аспан және адам бір мезгілде жаралды деп түсінгендіктеріне
меңзейді. Кеңістікті Жоғарғы, Орта және Төменгі әлем деп (жоғарыда-аспан,
төменде -жер, екеуінің арасыңда адам) деп бөлу көрінісі байқалады.
Көне түріктердің мифологиясындағы ең жоғарғы сатыда бір обьект көк
аспан және құдайды білдіретін Тәңірі бар. Тәңірі кұдай көне түріктер
түсінігі бойынша бірнеше сипатқа ие: а) жоғарғыны, яғни көкті көрсетеді; ә)
жаратушы қызметін атқарады; б) жауапты қызметін де атқарады; в) еркектік
бастауымен байланысты қаралады. Осыған орай, Күлтегіннің үлкен жазбасынан
тағы да мысал келтірейік:
Түркі халқы:
Қырылайық, жойылайық десті,
Ажалға жылжи бастады,
Көкте түрік тәңірісі,
Түріктің қасиетті жері, суы
Былай депті:
Түркі халқы жойылмасын,-дейді.
Орхон жазбалары мазмұны көрсеткендей, Тәңірі халық шексіз билік
жүргізеді. Оның жердегі әмірін жүргізуші қағанның іс-әрекеті де тікелей
Тәңірінің тілегімен астасып жатады.
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Әкем қағанды,
Шешем қатынды
Көтерген Тәңірі,
Ел берген тәңірі
Түркі халқының атақ-даңқы
Өшпесін деп,
Мені қаған етіп отырғызып еді.
...Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп тәңірі жарылқады.
Тәңірінің адамдарға қатысы Тоныкөк жырынан да байқалады:
Соғыстық,
Бізден екі-үш есе артық еді,
Тәңірі жарылқағандықтан,
Көп деп біз қорықпадық.
...Жеңдік. [39]
Өзінің мәні жағынан Тәңірі монотеистік дінге жақын болды. Діни
көзқарастардың дамуы барысыңда көк аспан сияқты Тәңіріні барынша күрделі
құдай космос Тәңірі каинат түсінігі алмастырады. Мұндай ұғымдағы Тәңірі
өзіне космосты, оның көзге көрінетін бөлшектерін: күнді, айды, планетаны,
жұлдызды, адамды, табиғат құбылыстарын, жан-жануарды, өсімдіктерді қамтиды.
Еңді табиғат культі және басқа культтер, наным-сенімдер, көзқарастар
барынша күрделенген Тәңірі туралы ұғымға айналады. Тәңірі әрі рух, әрі
дене, әрі олардың бірлігі секілді бейнеге ие болады[40, 16б.].
Көне түріктер дәуірінде Тәңірі сөзі бірнеше мағынада қолданылады.
1)Аспан, дүние бөлігі ретінде; 2) Құдай ретінде; 3) құдайланған адам
ретінде; 4) әмір етуші, әмірші. Осы политеистік менде Тәңірі аспанда,
жерде, суда, тау мен жануарлар әлемінде де болса керек. Қазақтарда: Көк
тәңірі, Жер тәңірі, Аң Тәңірі, Су Тәңірі, Құс тәңірі деген ұғымдар
сақталған. Барлық сөз тіркестерінде Тәңірі сөзі бұйырушы, құдай,
билеуші деген мағынаны білдіреді.
Көне түріктердің түсінігі бойынша жердегі өмірмен байланысы бар көк
аспанның негізгі атрибуттары бұлар күн мен ай болған. Енисейлік құлыптас
ескерткіштерде көк аспандағы күн мен айды жоғалттым деген сөздер жиі
кездеседі. Орхон түріктері күнге карап бағыт-бағдарды айқындаған.
Көне түрік дінінде түрік Тәңірісі бейбітішілік Тәңірісі болатын,-деп
жазды ұлы ойшыл Зия Гөкалып. Түрік дінінің өзегі болып табылатын ил (ел)
сөзі бейбітішілік мағынасын беретін. Елші, Елхан бейбітішілік қағаны
деген болатын. Түрік елхандары Манчжуриядан Мажарстанға дейін бейбітішілік
орнықтырған, бейбітішілік саясатына бастамашылары еді.
Тоғыз қабат аспан әлемі туралы түсінік ұзақ уақыт бойғы даму сатысынан
өткен және де өзге халықтар түсінігіне әсер еткен болса керек. Мысалы,
монғолдардың түсінігінде аспан тоқсан тоғыз қабаттан тұрады, соған қарай
Тәңірі атты 99 құдай бар. Ал еуропалық христиандар шығысқа тән дүниетанымды
толық алмай, тек кұдайыланған үштік Троица туралы түсінік
қалынтастырған[42, 210б.]
Көне түріктік құдайлар пантеонында да бірнеше Тәңірі болған. Бірақ
олардың саны нақты қанша болғанын айту қиын. Әйтсе де осы бағытта арнайы
зерттеулер жарық көре бастағанын атап өткен жөн.
Тәңіршілдік діни жүйесінде маңызда орын алған Бұт Тәңірінің бейнесі
көне түріктер мәдениетінде қаған билігінің символын және қағандық (ер) пен
қатундық (әйел) бастаудың бірлігі идеясын әйгілеген құдай болды деп
түсіндіреді зерттеушілер Ю.А.Зуев пен Г.Е. Агелеуовтер.
Көне түріктер Жол тәңірі құт-берекеге жеткізеді деп түсінген. Ырқ
бітікте Ала атты жол тәңірі және Қара атты жол тәңірі туралы мәліметтер
кездеседі.
Ала атты Жол Тәңіріне тән қасиеттер мыналар: а) оның ала аты бар; ә) ол
ылғи қозғалыста болады; б) Адам баласы мен тікелей қарым-қатынас жасауға
мүмкіндігі бар; г) Адаммен жақсы қарым-қатынас жасауға әзір.
Көптеген түрік халықтары тілінде де Ұмай мен ұма сөзі мағыналас.
Олар баланың орны, құрсақ мағынасында қолданылады. Ұмай сөзінің төркіні
алтайша ана емген, сақаша бие деген мағынаны береді[45, 84б.]
Сонымен Ежелгі түркілердің ұғымында Тәңірі аспандағы ер рөлінде
көрініп, Ұмай-жер-ана болып қабылданған. Көне түріктердің Ұмай анаға
табынуы Күлтегін, Тоныкөк жырларында байқалады. Мұнда қағанның әкесі
Тәңірге, анасы Ұмай анаға теңестіріледі.
Көне түріктер ұғымында Оған сөзі қасиетті жер-су деп беріледі[46,
283б.]. Жер-су культіне байланысты түркілер таудың жартастың, өзен-
көлдердің рухына сиынған.
Тау культінің негізіне жерден, судан және көктен келетін әрекеті
жатады. Әр рудын өзінің қасиетті тауы болады. Бірінші түрік қағанатының
түріктері Гобидің оң жағындағы Бодын-Інлі тауын, ал екінші түрік қағанаты
түріктері Өтүкенді (Моңғолия жеріндегі Хангай таулары) қасиетті, құт мекен
деп, қадыр тұтқан.
Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол
таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдірет тұту, яғни біз бұл арада
табиғаттың рух бейнесін емес, өзін тіріге санап, қастерлеу ісін көреміз.
Бабалар қалдырған жер-суды қастерлеу — жер-су культінің, басты мазмұны
Орхон-Енисей жазбаларында бұл наным жер-суды иесіз калдырмау қажет, әйтпесе
жер-су киесі ұрады деп түсіндіріледі. Көне түріктер ұғымында жер-су адамның
өзі өмір сүретін әлемді білдіреді. Түріктертабиғатқа табынғандықтан өлген
адамның денесін өртеп, жер ананың қойнына күл мен көмірін ғана жерлеген.
Егер адам күзде не қыста қайтыс болса,әдет-ғұрыптарын жасап көктемде жер
көгеріп, шөп шығып, жапырақтар жайқала бастаған кезде жерлейтін болған. Бұл
әдет наным-сенімінен табиғаттың төрт кезеңіне толық табыну байқалады.
Көне түрік жазба ескерткіштерінде адамдарға ажал жіберетін жер
астындағы өлім құдайы Эрклиг жайлы айтылады. Ол әрбір адамның жанын алып,
өмірін қысқартатын құдай бейнесі ретінде ұғынылған.
Адамдар мен құдіретті күштер арасында жүретін қоғамдағы ерекше
әлеуметтік топ шамандар болды. Шамандар көне түріктердің қоғамдық өмірінде
маңызды рөл атқарған.
Шаман атауы көне түріктерге дейін белгілі болған. Бұған б.э.д. бірінші
мың жылдықтың аяғына қарай ғұндарда шамандар болды деп мәлімдейтін қытай
деректері куә бола алады, қытай тарихшылары шамандарды ву деп атаған.
Қазіргі заманда оқымыстылар бұл сөзді шаман деп нық сеніммен аударып жүр.
Қытай деректерінде ғұн шамандары Жер рухына құрбандық шалатыны турылы
айтылады. Сондай-ақ ғұн жауынгерлеріне шамандар магиялық күштер арқылы
жәрдем бергендігі баяндалады. Енді сөзіміз дәлелді болу үшін қытай
деректерінен үзінді келтірейік: Сюннулер өздері жүрген жолдың өне бойында,
сонымен бірге асуларда қой мен өгіздерді жерге көміп, рухтардан хан
әскеріне өлім жіберілмеуін сұрауды өтінген[41, 131б.].
Тарбағатай өңіріне дейін жеткен юебань тайпаларының шамандары 449 ж.
жужандармен соғыс кезінде жауға соққы беру үшін нөсерлі жаңбыр, қарлы боран
және су тасқынын шақырған.
Жоғарыда келтірілген мысалдар ғұндарда шамандар болғанын және оның
кейбір қызметі мен әдістері біздің заманымызға шейін келіп жеткенін
дәлелдейді.
Қытай жылнамаларында жужандардан шыққан жас шаман әйелдің билеушінің
(әміршінің) сарайында қызмет еткені, теле және ұйғыр тайпаларында шамандар
қызмет ететіндігі және олардың найзағай түскен жерге құрбандық шалып, қойды
көметіндігі айтылады[5, 219-220бб.]
Зерттеуші Ә.Қоңыратбаев шамандықкөбіне Тибет, монғол, түрік тайпаларына
тән дейді[12, 116б.]. Ғалым одан әрі: Шаман діні Түрік қағанаты заманында
толық туып қалыптасқан жоқ еді... Шамандық Ұмай түрінде келіп, VII—IX
ғасырларда жаңа нанымға айналады, оның басы бақсылар болғанымен, нағыз
иелері — Қорқыт аталар, Бабай түктілер болған еді. Бұл культ Сыр бойында
VIII -IX ғасырларда орнығады, — деп жазады.
Шамандық түріктерге қайдан келген деген мәселеге Ә.Крңыратбаев былай
деп жауап берген: Рас, шаманизм буддизмнін бір мазхабы болған. Ол
VI—VIIғ.ғ.) Үнді елінен Тибет пен Қытайға, содан соң түрік-моңғолдарға
өткен [12, 117б.].
Ал шамандықты зерттеуші тағы бір ғалым Л. П. Потапов бұған қарсы
мынандай уәж айтады: ...көне будда дінінде үндістерге жануарларды союға,
қан шығарып, құрбандық шалуға тиым салынды. Сондықтан шамандық үнді елінен
келді деген дұрыс емес.
Француз ғалымы М.Элиада (Шаманизм және оның жүзеге асу әдістері. Париж,
1951) өз еңбегінде көне дәуірде түріктерде шамандық дін ретінде болды десе,
екінші бір француз оқымыстысы Жан-Поль Ру (VII—VIII ғ.ғ. Орхон түріктерінің
діні. Париж, 1962) шамандықтың дін ретіндегі рөлін теріске шығарады.
Осы қарама-қайшы пікірлердің ішінде Л.П.Потаповтың көне түріктерге
дейін ғұндарда, онан соң түріктердің өз арасында шамаңдар болды деуі
қисынды сияқты.
Көне түріктер шамандығының сипатын генеологиялық аңыздардан бастаған
жөн. Бұл аңыздар Чжоу династиясының жылнамаларында баяндалады. Анызда көне
түріктердің бабалары ішінде қасқырдан туған Ичжининишыду атты кісінің
рухтармен байланыс алатындығы, сондықтан аяқ астынан жел мен нөсерді
болдыра алатындығы айтылады[5, 225б.].
Француз түркологы, әрі лингивисті Жан-Поль Ру көне түрік текстерінде
шамандық жайында айтылмайтындығын дәлелдеген. Ғұлама түрколог В.В.Бартольд
Түріктердің шамандығы болғандығы даусыз, бірақ түріктің кам сөзі ешбір
жерде кездеспейді, — деп жазды[3, 10б.].
Алайда түркітанудағы осындай мәселелерді басқа деректерге сүйене отырып
ашуға болады.
Кам термині ерте дәуірлерге жататын деректерде кездеседі. Ол туралы
ең алғашқы мәлімет V ғасыр ортасында еуропалық ғұндарға байланысты
кездеседі. Ғұңдар жоғарғы шаманды кам деп атаған. Ата камның қызметіне
халықтың шаруашылығына қай айлар мен жылдар қолайлы екенін білу кірген. Ал
еш-кам, яғни қағанның серігі деген титулға ие болғандар мемлекет басқаруға
қатысқаны Еш-кам титулын Аттиланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz