Көне Түркі мәдениеті (VІ-ІХ ғғ.)

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 77 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Араға көптеген жылдар салып еліміз егемендікке қолы жеткеннен кейінгі уақытта қазақ елінің жүріп откен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалар мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Зерттеуімізге арқау етіп отырған «Түркілердің рухани мәдениеті (VІ-ХІІ ғғ. ) » атты тақырып осының бір жалғасы болып табылады.

Көне түріктер дәуірі немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи археологиялық әдебиеттертерде екі түрлі мағынада қолданылады. Саяси даму үрдісін білдіргенде VI-VIII ғасырларды қамтиды, яғни көне түрік мемлекеттері заманын көрсетеді (тар мағынасында) . Ал еңді тарихи-этно-мәдени даму үрдісін білдіру үшін кең мағынада қолданылғанда V-XІ ғасырлар аралығындағы мезгілді көрсетеді. Тарихи-хронологиялық жағынан алғанда бұл кезең ұлан-байтақ территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың бәріне түсінікті ортақ тілдің, өзара жақын әдет-ғұрыптың, қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуымен сипатталады.

Көне түріктердің рухани мәдениеті өте бай. Оған дәлел Орхон-Енисей ескерткіштерін және ондағы Күлтегін мен Тоныкөктің қалдырған жазбаларынан-ақ көруге болады. Көптеген ірі, әлемдік діндердің түріктерге келуі солардың ішінде ислам дінінің түріктер арасына таралуы мен ислам дінін онан ары гүлденіп дамуына түріктердің қосқан үлесі орасан зор болды.

Сонымен қатар Түркі тарихында ерекше орын алатын кезең түркі ислам мәдениетінің қалыптасу кезеңі болды. Тарихта түріктер Аббаси, Самани, Қарахан, Селжұқ және т. б. мемлекеттік жүйелерде ислам өркениетінің кең таралуына, өркендеуіне жан-жақты үлес қосты. Бұл үлестерді мемлекеттік басқару, моральдық құндылықтар, жауынгерлік-соғыс өнері, дін ғылымы, философия, астрономия, математика, тіл, мәдениет, дін және әдебиет салалары бойынша талдап көрсетуге болады. Әр сала бойынша түрік-ислам өркениетіне жол салған тарихи тұлғаларымыз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, Матуриди, Баласағұни, Қашқари, Иүгнеки, Яссауи және т. б. сияқты даналарымыз болатын. Бұл өркениеттің негізінде Ислам дінінің ең негізгі тірегі Құран жатты. Мысалы, Фараби Құрандағы болмыс, Алланың заты, сипаты, саналар әлемі, мемлекеттік жүйе, кемел адам мен кемел қоғамның мәнін рухани арылу мен рухтың дамуына негіздейді. Ибн Сина да Құрандағы рухани хәлдер мен махаббат және құдайлық ғашықтық мәселесін сөз еткен. Матуриди болса, тауил және тафсир, ақыл мен нақыл, амал мен ой теңдігін, негіздері мен ұстанымдарын реттеді. Баласағұн Құрандағы құт-хикмет мәселесі төңірегінде ой толғады. Қашқари Құран аяттарын түркі тілінде сөйлетті. Иүгнеки мен Яссауи Құран хикметін моральдық-этикалық тұрғыдан түсіндірді. Құран арқылы ойлау жүйеміз жалпы қоршаған әлеміміз болмыстық, мазмұндық, құндылық тұрғысынан қайта түлеп-толықты. Құран мен хадисті негізгі танымдық өлшем деп білетін түркілік сопылық мектеп, Алланы оның аяттары мен сипаттары арқылы білуге тырысатын ислам дінінің ішкі мәні болып табылады. Қазақ даналығының негізі сопылық философиямен тікелей байланысты.

Жоғарыда аталғандардан түйетініміз көтеріліп отырған тақырыпта көптеген зерттеулер жазылғанына қарамастан кейбір тұстарына келгенде әлі де болса өзінің шынайы тарихи бағасын алмағандығын байқаймыз. Сонымен қатар бұл мәселе төңірегіндегі дау-дамай жыл өткен сайын өрши түсуде және ең бастысы аталған тақырыпта бірқатар іргелі зерттеу жұмыстары жазылғанына қарамастан әлі де болса толыққанды зерттеу жұмысы жүргізілмей келеді. Бұл аталғандардың барлығы таңдап алынған тақырыптың өзектілігін арттыра түседі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Көне түріктердің рухани әлемі-аса күрделі мәселелердің бірі. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Евроцентристік көзқарасты жақтаушылар көне түріктер ерекше діндар болмады, саудаға да бейімді емес еді, сондықтан төл жазуының әліпбиін шығаруға құлықсыз болды[1], қатаң даланың жыл мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп-қонып жүріп, табиғатқа тәуелділікке түскен көшпелілердің қоғамы тарихы жоқ қоғам [2] дейді. Алайда Оңтүстік Сібір мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы жүргізілген археологиялық және палеографиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері көшпелілер «адамзаттың арамтамағы» деген үстірт түсінікті теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін көрсетіп берді.

Көне түркілерді зерттеген отандық және шетелдік зерттеушілердің қатарына В. В. Бартольд [3], А. С. Аманжолов [4], Н. Я. Бичурин [5], Ғ. Айдаров [6], И. В. Стеблева [7], С. Е. Малов [8], Л. Н. Гумилев [9], Ш. Уәлиханов[10], О. Сүлейменов [11], Ә. Қоңыратбаев. [12], Ә. Марғұлан[13] т. б. сынды ғалымдарыдың еңбегі қолданылды.

Ал зерттеу жұмысымыздың екінші тарауында қарастырылатын түркі ислам мәдениетінің қалыптасу кезеңінің зерттеушілеріне тоқталар болсақ кеңестік идеология Ахмет Яссауи сияқты тұлғалардың аты түгіл, оның атымен байланысты тариқатын да зерттеуге құлықты болмады. Кеңестік жүйе кезінде кейбір жалпылама этнографиялық зерттеулер болғанымен бұл дүниелер сол идеологияға қызмет ететін аналитикалық тар шеңберден әріге аса алмады. Кеңестік кезеңде А. Фитраттан[14] К. Тәжіковаға[15] дейінгі уақыт ішінде Яссауи дүниетанымы сол дәуірдің идеологиясы шеңберінде қарастырыды.

Жалпы бүгінге дейін Яссауиді жан-жақты зерттеулер жүргізу ісі О. Түрер, З. В. Тоған, А. Ожак, М. Қара, К. Ераслан сияқты түрік ғалымдарының еншісінде болып келді[16] .

Қожа Ахмет Яссауиді Өзбекстандық ғалымдар да үздіксіз зерттеп келе жатыр. Тарихшы Б. Бабажанов Яссауи тарихының негізгі зікір формасы - жахрий және ритуалдық би - сама ракс туралы жазылған деректер негізінде құнды ой тұжырымдама жасаған[17] .

Отандық абайтанушы-ғалым М. Мырзахметұлы[18], Х. Ж. Сүйіншәлиев [19], Ә. Қоңыратбаевтың[20], Н. Келімбетов[21], Р. Бердібаев[22], А. Қыраубаева[23], Ә. Дербісәлиев[24], М. Шафиғов[25], С. Дәуітов[25], А. Ахметбекова[26] сияқты әдебиетшілер Яссауитануға үлес қосып келеді.

Яссауитану және тарих мәселесі өзекті тақырып. Бұл тақырып туралы зерттеулердің қатары біршама молайып келеді. Н. Нұртазинаның да Яссауи мұрасының тарихи, танымдық мәнін төл категориялық ұғымдарын сақтай отырып, бүгінгі күн талабы тұрғысынан үйлестіру жолындағы ұсыныстары өзіндік құндылығымен ерекшеленеді [27] . Арабтанушы-тарихшы ғалым Ә. Муминовтің Яссауийа тариқатының қалыптасуына байланысты құнды еңбектері бар [28] . Тарихшы З. Жандарбек өзінің Қожа Ахмет Яссауи және Қазақ хандығы еңбегінде сопылыққа байланысты көптеген деректер келтіреді. [29] .

Қазақ философиясының бастауы ретінде Фараби мен Ибн Сина, Яссауи ілімдерін көрсеткен және сол бағытта зерттеу жұмыстарын ұйымдастырған философ Ә. Нысанбаев болды. Ол Қазақстанда ислам философиясының қалыптасуына және дамуына түрік суфизмінің ұлы өкілі Қожа Ахмет Яссауидің рухани қызметі үлкен әсер етіп, өшпес із қалдырғандығын көрсете отырып, [30] Әбу Насыр Әл-Фараби мен Қожа Ахмет Яссауиге түрік және әлемдік өркениет тағдырындағы ұлы тарихи тұлғалар ретінде баға берді.

Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Сондықтан да көне түріктердің дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған мәселе. Осыған байланысты көне түріктердің және түркі ислам мәдениеті мен оның ұлы ойшыл ғалымдары Қожа Ахмет Яссауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұн секілді даналардың еңбектерінің тарихи орны мен маңызын көрсету. Оның Орта ғасырдағы рухани мәдениетке тигізген әсерін талдау мақсат етіп алынды. Мақсатымызға қарай біз мынадай міндеттерді анықтадық:

Көне түркілердің тарихи-этно-мәдени даму үрдісін талдау;
Түркілердің қоғамдық және әлеуметтік құрылысын анықтай;
Көне түркілердің діни наным-сенімдерін зерттеу;
Ислам философиясы тарихындағы сопылық танымның орнын

анықтау;

Яссауи философиясының қалыптасуындағы сопылық

мәдениеттің орнын көрсету;

Яссауи даналығының мәнін философиялық тұрғыдан көрсету;
Ұлы ойшыл ғұламаларымыздың түркі мәдениетіндегі орнын көрсету;

Тақырыптың теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің методологиялық негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық принциптері құрады: зерттеліп отырған тақырып төңірегінде қарастырылған ғылыми еңбектердегі методологиялық әдістерді пайдалана отырып мәселені шынайылығын анықтау. Түріктердің рухани мәдениеті жайлы түрлі көзқарастардағы деректер мен зерттеулердегі озық тәсілдер мысал ретінде алынды.

Яссауи көзқарасының мәнін өзіндік методологиялар арқылы түсінуге болады. Негізінен алғанда, Яссауи ілімінің мәні мен мақсаты, өзіндік әдісі шынайы ғашықтыққа негізделген.

Жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаб зерттеу әдістері барынша пайдаланылды.

Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысы VI-ғасыр мен ХІІ-ғасырға дейінгі аралықты қамтиды. Осы кезең аралығында арысы Көне Түркі дәуірінен, берісі Қарахан дәуірді яғни ислам дінінің қанат жайып өркендеген кезеңдері қарастырылды. Негізінен зерттеудің басым бөлімі Түркілердің Ислам дінін қабылдағаннан кейінгі кезеңіне арналды.

Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. КӨНЕ ТҮРКІ МӘДЕНИЕТІ (VІ-ІХ ғғ. )

1. 1 Көне Түркі жазба ескерткіштері тарихи контексте

Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті терең тарқатылмай, қазақтар үш-ақ әліпбиді: арап, латын және кириллицаны ғана білетін секілді ұғым қалыптастырылғанды. Бүгіндері түркі тілдес халықтардың жазба мәдениеті тарихы ерте замандардан бастау алатындығы айқындалып, бабаларымыз бір емес, бірнеше әліпбиді меңгеріп, оны өздерінің әкімшілік, дипломатиялық, діни және жеке басы қажеттіліктерін өтеу үшін пайдаланып келгендіктері белгілі болды.

Түрік тілдер тарихындағы ең алғашқы жазу-сыртқы нұсқасына қарай «руникалық» немесе табылған жеріне қарай «Орхон-Енисей жазуы» деп аталған жазу. Бұдан өзге көне түрік тайпалары соғды, ұйғыр, манихей, брахми, эстангело, тохар жазуларын да білген. Руна-бұл дыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне барында бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін дәл бере алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие[1] .

Руна әліпбиінде аймақтық және хронологиялық нұсқаларын есепке алғанда, 40-тан аса таңба бар. Оқылуы-оңнан солға қарай «Руна жазуының таралу аймағы» деп осы жазу үлгісі бар, ескерткіштердің мәлім болған жерлерін атаймыз. Мұндай аймақтар-Сібірдегі Енисей, Лена өзендері анғарлары, Монғолиядағы Орхон, Онгин, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы. [2] Руна тектес жазуы бар ескерткіштер хазар мемлекетінің территориясы Еділ, Дон өзендері бойы және Солтүстік Кавказдан да табылған. Алайда руна жазуының бұл батыстық нұсқасы ірі текстердің табылмауынан сыры ашылмай, құпия күйінде қалып келді.

Руникалық жазу ескерткіштерінің таралу аймағының көлемі көне түріктердің сауаттылығы жайынан сөз қозғауға мүмкіндік береді. Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің графикалық, қорларына шолу жасай отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған (Д. Д. Васильев), орхон-енисейлік түріктердің арасында сауаттылық кең жайылған (В. В. Бартольд), және ешбір «қаңғыбас, кезбе сауаттылардың» көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған (С. Е. Малов), сондай-ақ руникалық эпитафиялар тек ақсүйектерге ғана емес, қалың оқырман қауымға арналған (С. В. Киселев, тіпті күнделікті тұрмыстық бұйымдардың өзінде жазудың болуы тұрғыңдардың жоғары сауаттылығын айқындайды (А. Н. Бернштам) және көне түріктерде қоғамдық пікір өмір сүргеңдігін паш етеді (Л. Н. Гумилев) деген тұжырымға келіп отыр. Бұл ойды сол дәуірдегі құжаттық материалдар да дәлелдей түседі. Мысалы, VI ғ. өмір сүрген византиялық тарихшы Менандр император Юстиан II-ге түрік елшілігін басқарып келген соғдылық Маниах өз қағанының атынан скиф жазуымен жазылған жолдау хат тапсырғанын баяндаса, ал VII ғ. басыңда тағы бір византиялық автор Феофилакт Симокатта император Маврикийге түрік қағаны хат жазғанын айтып, одан өз еңбегінде үзінді келтіреді. Қытай жылнамаларында түріктердің кісі, жылқы және өзге де мал есебін алғанда ағаш тақтайларға жазып отыратындығы айтылады. Жазудың, жазба мәдениеттің көне түріктерге дейін де болғандығын б. з. д. 176 ж. ғұндардың билеушісі Модэнің Қытай еліне хат жолдауы жайлы мәлімдейтін құжаттар[62. 8б] және «Есік» қорғанынан табылған күміс тостағандағы жазу да көрсетіп отыр. Б. з. д. V ғ. жазылған сақ дәуірінен қалған күміс тостағандағы жазба мұра төңірегінде кезіңде көп талас-тартыс жүргені рас. Дегенмен, осы сақ жазуының негізінде, әрі оның көне түріктер руникалық таңбаларына ұқсастығына қарап, белгілі түркітанушы ғалымда А. Аманжолов төмендегідей қорытынды жасайды:

Түрік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл бұрын әліпбиі бар жазуды білген және кеңінең пайдаланған;
Көне түрік руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы, яғни б. з. б. V ғасырдан бастап б. з. X ғасырына дейін қолданған төл жазуы. [4]

Сөйтіп көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда пайда болды деген жылдар бойы қалыптастырылған болжам ескіріп қалды.

Көне түріктер руна жазуын құлыптастарға, тұрмыстық заттарға, үй қабырғаларына өз ойларын жазғанда, сондай-ақ қолжазбалар, хаттар әзірлеуде қолданған төл жазуы.

Атақты «Күлтегін» (732 ж. ) «Білге қаған» (735 ж. ) және «Тоныкөк» (716ж. ) жырлары тасқа қашалып жазылған руникалық ескерткіштер ішіндегі ең көлемдісі, әрі көне түріктердің өздері туралы өздері жазған аса құнды бірегей жәдігерліктер болып табылады. Сыртқы пішіні пирамида секілді Күлтегін ескерткішінің биіктігі 3, 15 м, ені 1, 24 м, қалындығы 0, 41 м. Күлтегін ескерткішінің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ол ескерткіштің сол жақ бетіндегі 13 жол жазудың жалғасы болып есептеледі. Түркологиялық әдебиеттерде ескерткіштегі 40 жол жазу үлкен жазу деп, ал 13 жол жазу-кіші жазу деп аталады. Кіші жазу үлкен жазудың кіріспесі іспетті. Күлтегін жырында түрік халқының ата-бабалары туралы, елге ерен істерімен белгілі болған Елтеріс, Капаған, Білге қағандар және қолбасшы Күлтегін жайлы, түріктердің жорықтары туралы айтылады. Жыр авторы-Йолығ Тегін жырдың басты идеясы етіп халық бірлігін алған. Ел бірлігі арқасыңда бастыларды еңкейтіп, тізелілерді бүктіргендіктерін жазған. Бүгінгі ұрпаққа үлкен өнеге боларлық бұл тарихи жәдігерлік, өкінішке орай 1961 ж. үстіне жай түсіп, күл-талқан болған. Бұл күндері Күлтегін ескерткішінің тек орны ғана сақталған. [6, 9б. ]

Білге қағанға қойылған тас ескерткіштің ұзындығы 3 м 45 см, ені 1 м 74 см. және калыңдығы 72см. Сырт бейнесі, көркемдік нақышы жағынан да, мазмұны жағынан да Білге қаған және Күлтегін ескерткіштері бір-бірімен ұқсас, текст мазмұны бір-бірін қайталайды. Тоныкөк ескеткіші екі бағана тасқа бөлініп жазылған. Біреуінің биіктігі 1 м 70 см, оған 1-36 жол, екіншісінің биіктігі 1м 60 см, мұнда жырдың жалғасы, яғни 37-62 жолдар орналасқан. [38, 9б. ]

Жыр авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. Бұл жырда түрік халқының табғаштарға бағынышты болып қалуы, кейін бас біріктіріп жауға қарсы тұруы, сол кезде қалған сайлауда, жауды жеңуде Тоныкөктің ақыл-кеңесі, ерлік істері зор болғандығы баяңдалады. Мұнда да ел бірлігі, сол елдің басын қосып, ынтымаққа жеткізуде ақылгөй Тоныкөк секілді қариялардың, ел басшыларының үлкен рөл атқаратындығы дәріптеледі.

Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 ж. ж. Сібірден Д. Г. Мессершмидт және Ф. И. Страленберг экспедициясы тапты. Орыс ғалымы Н. Я. Ядринцев 1889 ж. Солтүстік Монғолия жерінен, Орхон өзені бойынан Білге қаған мен Күлтегінге арналған ескерткіштерді, ағайынды Д. А. және Е. А. Клеменцтер 1897 ж. Селенга өзені бойынан Шығыс Түрік қағанатының қағандары Елтеріске, Білгеге кеңесші болған, данагөй қария Тоныкөктің құрметіне қойылған ескерткішті табады.

Руна жазуы әліпбиінің сырын 1893 ж. дат ғалымы, Копенгаген университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вилгельм Томсен (1842-1927) ашқан еді. Осы В. Томсен құпиясын ашқан әліпбиді пайдалана отырып, В. В. Радлов (1837-1918) Орхон ескерткіштері мазмұнын 1894 ж. орыс тілінде жариялайды, ал Томсеннің өзі жасаған аударма неміс тілінде 1895 ж. жарыққа шықты[47, 335 б. ] .

Содан бері көне түрік руна ескерткіштерін әр қырынан зерттеу жұмысы үздіксіз жүргізіліп келеді.

Руна жазуының VIII-IX ғ. ғ. қағазға жазылған нұсқаларын Шығыс Түркістаннан ХХ ғ. бас кезінде ұйымдастырылған археографиялық экспедициялар тапты. Көне түріктер тіліндегі қолжазбалар мен жеке басылымдардың неміс зерттеушілері А. Грюнведель мен А. Лекок тапқан үлкен жинағы Берлинде, Неміс ғылым академиясыңда, В. В. Радлов, С. Е. Малов, А. А. Дьяков, Д. А. Клеменц т. б. жинаған олжалар Петербордағы Азиаттық музейде, сэр А. Стейн тапқан қолжазбалар Лоңдонда, Британ музейінде, П. Пельо жинастырған қолжазбалар Париж ұлттық кітапханасында, бірнеше жақсы сақталған парақтар Стокгольм этнографиялық музейінде және Анкарадағы этнографиялық музейде, жапон ғалымы С. Отани басқарған экспедиция олжалары Киотода сақтаулы тұр.

Зерттеушілер қағаз жасап шығаруда көне түріктердің батыс, я шығыс үлгісі бойынша өз өңдірісі болғандығын, қағаз көбіне тұт ағашынан, сондай-ақ сорадан, мақтадан, күріш сабағынан да алынғандығын жазады. Қытай шеберлері VIII ғ. Самарқанда қағаз өндірісінің негізін салады. Осы жерден қағаз өндіру тәсілі Жібек жолы арқылы батысқа тарап, онда жазу үшін қолданылып келген пергамент пен папирусты ығыстырып шығарған. Ал Қытайдың ішінде және Шығыс Түркістан жерінде қағаз өндіру б. з. д. IV ғ. басталған.

Кітап жасау ісі Шығыста ерте кезден басталған. Түркістан б. з. д. II-I ғ. ғ. өзінде-ақ кітап шығаратын маңызды орталыққа айналып үлгірген. Көне түрік тіліндегі бізге жеткен алғашқы кітап қатарында 583 ж. жазылған «Нирванасутра» аталады. Дегенмен С. Е. Малов сияқты ғалымдар түрік тілінде шыққан «Хуастуанифт» Vғ. жазылған деп есептейді.

Шығыс Түркістан жерінен табылған VIII-IX ғ. ғ. жататын кітаптар мен үзінділердің көбі ксилографиялық жолмен жасалған. Ксилография (ойып басу) арқылы текстерді көбейтіп, кітап етіп шығару өзінің арғы бастауын мөр дайындау ісінен алады. Ксилографиялық кітап басып шығару ісі мынадай жолмен жүрген: алдымен болашақ кітаптың көлеміне сәйкес келетін қатты тегіс тақтай әзірленеді, тура осыңдай өлшемде жұқа қағазға текст жазылады. Содан соң қағаз тақтайға жапсырылып, әріптер тақтай бетіне ойылын салынад. Әріптері бар тақтай бетіне бояу жағылады да қажетті мөлшерде қағаз бетіне түсіріле беретін болған[47, 322 б. ] . Қағазға түсірілген руна жазба кітабы- «Ырқ бітік» деп аталады. Кітаптың аты жоқ, тек бас жағында «Бұл біліктілік кітабы жақсы» деп жазылған. Екі түрлі мағынаға ие «ырқ» сөзін (біліктілік және сәуегейлік) зерттеушілер алғаш сеуегейлік деп аударуына байланысты кітапқа «Сәуегейлік кітабы» (орысша «Книга гаданий») деген атау берілген. Әйтсе де «Біліктілік кітабы» десе шынайырақ болатын секілді.

Кітапша бүктелген 29 парақтан құралған көлемі 13, 2x8 см, тексі 108 жолдан, 65 бөлімнен тұрады, оның әрқайсысы «бұл жақсы немесе бұл жаман» деген ой қорытумен аяқталып отырады.

В. Томсен «Ырқ бітіктің» VIII-IX ғ. ғ. жазылған деп білген.

Көне түрік поэтикалық арнасында дүниеге келген «Ырқ бітік» түріктердің мұсылмандықты қабылдағанға дейінгі тұрмыс тіршілігінің көпшілікке беймәлімдеу тұстары және наным-сенімдері жайлы, оларды қоршаған орта туралы соны мәліметтерге толы.

«Ырқ бітіктің» жазылу стилінде Орхон жазбаларымен ұқсастық байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.