Шығындар есебінің аудиті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бөлім. Шығындар аудитінің экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Шығындар аудитінің маңызыі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шығындар аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Бөлім. Шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Шығындар аудиті есебінің жүргізілу бағдарламасы ... ... ... ... ...12
.
2.2 Шығындар аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Шығындар аудитін жетілдіру жолдары
ІІІ. Бөлім. Аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
І. Бөлім. Шығындар аудитінің экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Шығындар аудитінің маңызыі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шығындар аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Бөлім. Шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Шығындар аудиті есебінің жүргізілу бағдарламасы ... ... ... ... ...12
.
2.2 Шығындар аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Шығындар аудитін жетілдіру жолдары
ІІІ. Бөлім. Аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін бейнелейді. Субъектінің меншігі, шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процессіндегі көздерінің қозғалысы бухгалтерлік есептің мәні болып табылады.
Курстық жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар экономикасы жағдайында кәсіпорындардағы өндіріс шығындары үлкен роль атқарады. Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан тұратын күрделі механизм. Кәсіпорындардың жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілген өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып бөлінеді. Кез – келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардағы өндіріс шығындарын және табыстарының құрамы мен құрылымын анықтау. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын есептеу. Кәсіпорындардағы кірістерді көбейту мен шығындарын азайту жолдары қарастырылған.
Курстық жұмыстың міндеттері - кәсіпорынның шығындарының есебін қарастыру, кәсіпорындағы үстеме шығындарды, көмекші шығындардың есебін қарастыру.
Бірінші бөлімде шығыстар мен табыстар есебі қарастырылады, ал екінші бөлімінде шығыстар аудиті қарастырылады, үшінші бөлімінде табыстар аудиті талқыланады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектінің күрделі экономикалық тетігін дұрыс жолға қоймайынша, сондай- ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге ( ұлғайтуға ), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және басқа да ресурстарын тиімді жұмсауға, яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш бөлімнен тұрады:
1- бөлім «Шығындар мәні мен есебі» яғни шығындар түсінігіне жалпы шолу жасалады.
2- бөлім «Шығындардың аудиті». Бұл шығындардың аудитін жүргізу қарастырылады.
3- бөлім «Аудиторлық қорытынды». Осы жерде бір ұйым мысалында міндеттемелерге аудит жасалу көрсетіледі.
Соңында жалпы курстық жұмысқа қорытынды келтірілген.
Курстық жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар экономикасы жағдайында кәсіпорындардағы өндіріс шығындары үлкен роль атқарады. Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан тұратын күрделі механизм. Кәсіпорындардың жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілген өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып бөлінеді. Кез – келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардағы өндіріс шығындарын және табыстарының құрамы мен құрылымын анықтау. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын есептеу. Кәсіпорындардағы кірістерді көбейту мен шығындарын азайту жолдары қарастырылған.
Курстық жұмыстың міндеттері - кәсіпорынның шығындарының есебін қарастыру, кәсіпорындағы үстеме шығындарды, көмекші шығындардың есебін қарастыру.
Бірінші бөлімде шығыстар мен табыстар есебі қарастырылады, ал екінші бөлімінде шығыстар аудиті қарастырылады, үшінші бөлімінде табыстар аудиті талқыланады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектінің күрделі экономикалық тетігін дұрыс жолға қоймайынша, сондай- ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге ( ұлғайтуға ), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және басқа да ресурстарын тиімді жұмсауға, яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш бөлімнен тұрады:
1- бөлім «Шығындар мәні мен есебі» яғни шығындар түсінігіне жалпы шолу жасалады.
2- бөлім «Шығындардың аудиті». Бұл шығындардың аудитін жүргізу қарастырылады.
3- бөлім «Аудиторлық қорытынды». Осы жерде бір ұйым мысалында міндеттемелерге аудит жасалу көрсетіледі.
Соңында жалпы курстық жұмысқа қорытынды келтірілген.
1. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы «өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы 19.02.2007
2. Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру" туралы заңы, Алматы, 28.02.2007
3. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Утв. приказом Министра финансов РК от 18.08.2007 г. № 438
4. Әбдіхалыков Т.Ә. Уудит және бухгалтерлік есеп: оқу құралы. Алматы, 1999.
5. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности, Алматы, 1999.
6. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита / Алматы 1995.
7. Ержанов М.С. Теория и практика аудита/ Алматы:1994.
8. Ержанов М.С. Аудит -1 / Алматы 2005
9. Казахстанские стандарты по аудиту / С.Х. Кошкимбаев и др. Алматы: 1995.
10. Сәтмырзаев А.А. УкашевБ.Е. Аудиттің териясы : Оқу құралы. Алматы:1998
11. Сейткасымов Г.С. Становление и развитие аудиторской деятельности: Караганда, 1993.
12. 12. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006
13. 13. Балапанова А.Ж. Аудиттің теориялық негіздері: Оқу құралы. – Алматы: 2003
14. Байдаулетов М.Б, Байдаулетов С.М. Аудит: Қазақ университеті – Алматы: 2004
15. Д.О. Аудит негіздері.- Алматы, 2006
2. Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру" туралы заңы, Алматы, 28.02.2007
3. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Утв. приказом Министра финансов РК от 18.08.2007 г. № 438
4. Әбдіхалыков Т.Ә. Уудит және бухгалтерлік есеп: оқу құралы. Алматы, 1999.
5. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности, Алматы, 1999.
6. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита / Алматы 1995.
7. Ержанов М.С. Теория и практика аудита/ Алматы:1994.
8. Ержанов М.С. Аудит -1 / Алматы 2005
9. Казахстанские стандарты по аудиту / С.Х. Кошкимбаев и др. Алматы: 1995.
10. Сәтмырзаев А.А. УкашевБ.Е. Аудиттің териясы : Оқу құралы. Алматы:1998
11. Сейткасымов Г.С. Становление и развитие аудиторской деятельности: Караганда, 1993.
12. 12. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит: Оқулық.- Алматы: 2006
13. 13. Балапанова А.Ж. Аудиттің теориялық негіздері: Оқу құралы. – Алматы: 2003
14. Байдаулетов М.Б, Байдаулетов С.М. Аудит: Қазақ университеті – Алматы: 2004
15. Д.О. Аудит негіздері.- Алматы, 2006
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бөлім. Шығындар аудитінің экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Шығындар аудитінің
маңызыі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шығындар аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Бөлім. Шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Шығындар аудиті есебінің жүргізілу бағдарламасы ... ... ... ... ...12
.
2.2 Шығындар аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Шығындар аудитін жетілдіру жолдары
ІІІ. Бөлім. Аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін бейнелейді. Субъектінің
меншігі, шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процессіндегі көздерінің
қозғалысы бухгалтерлік есептің мәні болып табылады.
Курстық жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар экономикасы
жағдайында кәсіпорындардағы өндіріс шығындары үлкен роль атқарады.
Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан тұратын күрделі
механизм. Кәсіпорындардың жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау
және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілген өнімнің атқаратын
қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып
бөлінеді. Кез – келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті
көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардағы өндіріс шығындарын және
табыстарының құрамы мен құрылымын анықтау. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік
құнын есептеу. Кәсіпорындардағы кірістерді көбейту мен шығындарын азайту
жолдары қарастырылған.
Курстық жұмыстың міндеттері - кәсіпорынның шығындарының есебін
қарастыру, кәсіпорындағы үстеме шығындарды, көмекші шығындардың есебін
қарастыру.
Бірінші бөлімде шығыстар мен табыстар есебі қарастырылады, ал екінші
бөлімінде шығыстар аудиті қарастырылады, үшінші бөлімінде табыстар аудиті
талқыланады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін дұрыс жолға қоймайынша, сондай- ақ
толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін
емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге ( ұлғайтуға
), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және басқа да
ресурстарын тиімді жұмсауға, яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш
бөлімнен тұрады:
1- бөлім Шығындар мәні мен есебі яғни шығындар түсінігіне жалпы шолу
жасалады.
2- бөлім Шығындардың аудиті. Бұл шығындардың аудитін жүргізу
қарастырылады.
3- бөлім Аудиторлық қорытынды. Осы жерде бір ұйым мысалында
міндеттемелерге аудит жасалу көрсетіледі.
Соңында жалпы курстық жұмысқа қорытынды келтірілген.
І ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МАҢЫЗЫ
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне
мыналар жатады: -мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну, ал кредит беруші борышқорынан өз
міндетін орындауын талап етуге құқылы. Міндеттеме -өткен кезең оқиғасының
пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу экономикалық
пайдасы мол ресурстар ағынына соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынандай тәсілдермеен іс жүзіне асырылады:
- Ақшалай қаражатпен түгелдеу
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру
- міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Кез келген өнімді өндіру белгілі бір шығындармен байланысты.
Шығындар – активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік құндарды дұрыс ұйымдастыру .шін оның ғылыми негізделген жіктелімі
аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы материалды қор
есебістандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
1) пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса
қажет;
2) өнім түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу үшін керек;
3) шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша – экономикалық элементтер бойынша және калькуляция баптары
бойынша.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзінедік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін –бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі мүмкін:
Негізгі - өндірістің технологиялық процесстерімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады.
Кешенді – бірнеше элементтен тұрады.
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін.
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін және шығын жанама бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге салынбаған шығын
жанама деп аталады.
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін.
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұймдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты.
Негізгі емес қызметтерді сату шығындарының ақпарттарын жинақтау үшін
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарының 84 Негізгі емес қызметтер
бойынша шығындар шоттарында жүргізіледі.
1.2 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Табыс алу әр кәсіпорынның қаржылық нәтижесі боып табылады. Бухгалтерлік
есептің 3 Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы қорытынды есеп
стандартының талабына сәйкес 1996 жылы 13 қарашада жоғарыда көрсетілген
үкімет органы бекіткен және 1997 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген, бұл
қорытынды есепте табыс бойынша мынандай ақпараттар ашылуға міндетті деп
көрсетілген: өнімді стаудан түскен табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен
табыс; негізгі емес қызметтен табыс; салық алынғанға дейінгі әдеттегі
қызметтен табыс; салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметтен табыс;
төтенше жағдайлардан табыс; таза табыс.
Кәсіпорында табыс негізгі қызметтен түскен табыс және негізгі емес
қызметтен түскен табыс болып бөлінеді.
Табыстылықтың ішкі нормасы – бұл кәсіпорын пайда алмай –ақ
инвестициялық және ағымдық шығындарды өтейтін есеп айырысу мөлшерлемесі.
Оны анықтау үшін таза ағымдық құнының есебінің формуласын нөлге
теңестіреді және жоспарланған табыстарды, инвестицияларда және жабдықты
эксплуатациялау уақытты дисконттау мөлшерлемесін анықтайды.
Өтімділік кезеңіне ұйым пайдасына уақыт факторын ескермей инвестициялық
шығынның орнын толтыратын уақыт аралығы.
Рентабельділік коэфициенті жарты жылдық жоспардағы пайданың жұмсалған
күрделі қаржыға қатынасын білдіреді. Коэфициент уақыт факторын ескеру
арқылы, сондай –ақ оны елемей есептелу мүмкін; инвестиция табыс әкелетін
уақытты анықтау; жоспарлы түсімдерді анықтау; уақыт шығынының есебі;
жоспарлы ағымдағы шығындар есебі; осы инвестициялық жобаға қаражат жұмсау
тәуекелдігін қоса ескеретін дисконттау мөлшерлемесін таңдау, таза ағымдық
құнының есебі. Бұл көрсеткіштің негізінде басқа әдістеме бойынша жобаның
тиімділігін бағалауға болады.
Аудитор өндіріске кеткен шығындар есебінің жүйесін түсініп және
өндірістік операциялар бухгалтерлық есеп жүйесінде сенімді екеніне көз
жеткізу керек. Ұйым спецификалық қызметке байланысты технологиялық және
органикалық құрылымдардың түзілуі бойынша өндіріске кеткен шығындар есебі
туралы есеп саясатын таңдау мүмкіндігі бар. Сонымен бірге дәстүрлі есеп
түрі келесі 20 Негізгі өндіріс шоты бойынша тықелей, жанама және толық
өндіріс құны. Мынадай жағдайда тауардың құнының сомасы ауысады:
Кт 8010 Негізгі өндіріс
Дт 1330 дайын өнім немесе
Дт 7110 Сатулар
Сонымен қатар қалауы бойынша ұйым шығарған тауардың ақпаратын
толықтыру үшін анықталған деректердің өзіндік құнын 7010 Өндіріс шығындар
шотында көрсетуі мүмкін.
Өндіріске кеткен шығындар есебі шығындарды шарты – ауыспалы және
шартты тұрақты, өндірістік құнның қысқару есебі және табыстардағы тұрақты
шығындарының азаюы есептық кезеңде бөлінуді ескереді. Сонымен шартты
ауыспалы шығындар бухгалтерлық есеп шоттарында Негізгі өндіріс, Көмекші
өндіріс. Шартты тұрақты шығындар бақылаушы және шаруашылық шығындар мына
шотта Ортақ шаруашылық шығындар , ал шығындар есебінде Сату шығындары
атты шотта көрініс табады. Қоймаға өткізілген біткен өндірістің тауарлар
құнына мына шоттар Негізгі өндіріс, Дебет бойынша 1330 Дайын өнім
немесе сатулар жатқызылады. Шартты тұрақты шығындар мына шотта Ортақ
шаруашылық шығындар және Сату шығындары. Сонымен қатар ауыспалы және
тұрақты шығындар аудиторға табыспен өндірістің обьектілігіне және
шығындарының табыс арасындағы айырмашалықты саралайды.
Шығындар есебін әрі қарай зерттеу үшін есептық жұмыстардың
сенімділігін келесі сатылар қарастырады: өндірісте бастапқы ресурстар
шығындарының пайда болуы; берілген өндірістік шығындардың қызметі бойынша,
өндірістік, құрылымдық бөлімшелермен шығындардың шығу жерлері және
өнімдерге, жұмыстарға орталық жауапкершілігі және т.б; өндірістік
шығындардың құны уақыт бойынша шығуын қосу; өндірістік бөлімшелердің
арасындағы ортақ шығындарды орналастыру және де бітпеген , құнның дайын
және өткізілген өнімнің қосылуы; өндірістік шығындарды бітпеген және дайын
өнімнің арасындағы қызметтің орнығуы – қызмет көрсетілетін тұтынушылар
өнімдері бітпеген өндірістің шығуы мен бағалануы және жеке өнімдер мен
барлық тауарлар өнімнің көлем түрлерінің өзіндік құнын анықтау.
Бухгалтерлық есеп жүйесінің бағалануы мен зерттелуі өндірістік
циклға қатысты, негізгі тапсырмалар қалай орындалатынын ескеруі керек.
Сонымен бухгалтерлық есеп бақылаумен нысандық және жоспарлы көлемдегі
деректық шығындар деңгейіне нақты шаралар қолданумен мақсатталады.
Құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметі шығарып жатқан өнімдердің
өзіндік құнын,қаржылық және экономикалық нәтижелерге баға беру үшін анықтау
керек.Тауардың өзіендық құны туралы ақпарат мына сипатта - өндірістік пен
технологиялық бағдарламаларды сатып алуда, өткізілген тауар ассортиментінің
рентабельділігі негізгі қорларға және өндіріс қорларына капиталдың құйылуы,
бақылаулы шешімдер қабылдау үшін қолданылуы мүмкін және т.б.
Сондықтан көп көңіл бухгалтерлық есептің нақтылығына және шығындар
туралы ақпараттың ашылуы табыс пен шығындардың есеп берілуі және
Бухгалтерлық баланс қосымшалары атты талдаулар кірістеледі.
Сонымен қатар мынаған көңіл бөлу керек: шыққан шығындардың теңдігі,
бухгалтерлық есептің нысандалу тәртіптілігі салық кодексімен шығындарына
сәйкес келуі ТБЕ Мекеме шығындары, мекемелердің кіріс және шығыс
шығындары, сатылған өнімнің өзіндік құнымен, коммерциялық шығындары,
басқару шығындары, операциялық шығындар, өткізу шығындары, оқыс
шығындардағы жағдаудан туындайды.
Аудитор ішкі жағдайын тексере отырып, алдында цехтарда өткізілген
инвентардың сапасын бағалап және аяқталмаған өндіріс қалдықтарын
инвентарлау ұйымдастырылады. Инвентарлау өңделіп бітпеген материалдардың
құнын анықтауға жартылайфабрикаттар мен өнімдердің ақауларын шығаруға,
жетіспеушілықтермен материалдардың көптігін болжауға және технологиялық
үрдіс кезінде пайда болған және оның дұрыс сақталмауы огперативті өндіріс
есебінің деректерімен бухгалтерлық есеп жазбаларымен салыстырылып нақты
шикізат пен материалдардың қалдықтарын анықтауға көмектеседі.
Тәжірибе кезінде аяқталмаған өндірістің қалдықтары бойынша
қателықтер жіберілуі мүмкін. Оларға: материалдарды айналымға ұшыраған және
түзелмейтін ақау; қоймадағы тауарлардың артығы және нақты шығынды
есептейді. Инвентаризацияның негізгі тәсілі аудиторлардың қабылдауы бойынша
аяқталмааған өндірісті қайта есептеу немесе аяқталмаған өндіріске тексеру
жолымен нақты есеп өлшемі және қолдануы. Өндірістегі аяқталмаған
материалдар мен шикізаттардың саны техникалық есеп тәртібі бойынша өнімнің
өзіндік құнын болжау анықталады. Аяқталмаған өндірістің қалдықтарын есептеу
үшін мына құралдар ұсынылады (мөлшер және өлшеу құралдары) өндірістік және
тәжірибелық журнал рецептілерінің жиынтығы және көмекші кесте.
Аяқталмаған өндірістің инвентаризациясы құрылымдық бөлімшелердің
әрқайсысына және ақауланған бұйымдарға жеке сипаттардан құралады.
Инвентаризацияның жеке сипаттары мен мақсаттарына тәжірибелық талдау,
актілық нөмірдің сыйымдылығы, аяқталмаған өндірісті есептеу бойынша
ведомосы және шикізаттар немесе материалдар орнатылған құрамалар.
Аудитор сонымен қатар бухгалтерлкі есепте көрсетілген аяқталмаған
өндірістің құны және мекеменің нормативті құжаттарының бұйрығымен
орнатылады. Аяқталмаған өндірістің нақты қалдығы мына 20,21,23,29,44
шоттары бойынша салыстырылады.
Ішкі бақылау жағдайының тексерісі қадағалау әдісімен анықталады.
Оның көмегімен мекеменің техникалық үрдістің әксплуатациясының дұрыстығын ,
шикізаттармен, материалдармен қамтамасыз етілгендігін , сақталу туралы
шоттар, тәжірибелық бақылау мен технохимиялық жағдай құралдардың өлшемдері,
сменді ауыстыру тәртібі және тауардың кіріске алынуының толықтығы.
Жақсы жүргізілген тексерістер жұмыста мынадай кемшіліктерді:
ескерілмеген ақаулар, еңбек тәртібінің төменділігін , өндірістік жабдықтар
мен тәжірибелық құралдардың жоқтығы, құндылықтардың ережеге сәйкес
сақталмауы және сменнің өткізілуі, өндірістік және тәжірибелық журналдарда
жазбалардың нақты емес жазылуы, дайын өнімді жеткізумен кіріске алу
тәртібінің бұзылуын ашып көрсетеді.
Бағытталған тексеріс құжаттар тексерістерге сәйкес келсе, онда ол
аудиторға шикізаттың қайта шығындауын ақаудың анықталғанын және өнім
сапасының төмендеуін анықтауға көмектеседі. Тексеріс нәтижелері аудитордың
қызметтер құжаттарымен рәсімделуі мүмкін, мысалы, түскен материалдардың
бақылау актілер немесе дайын өнімнің шығарылымы , құрал-жабдықтардың
техникалық жағдайы, дайын өнімнің толықтығы мен сапа бақылауы және т.б.
ІІ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1 ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс және қызмет көрсететін
өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл – қазандық, электр станциялары,
сумен жабдықтау, жөндеу –мехникалық цехы, авторанспорт және т.б. Көмекші
өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол Цехтардың
шығындары деп талатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс жеке
талдамалық шот ашылады.
Мысал үшін,Компания КАРА ЖШС – де көмекші өндірістің шығындарын
есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 – Көмекші өндірістер;
8311 – МатерBалдар;
8312 – Қызметкерлердің еңбегіне қаржы бөлу;
8313 - еңбекақыдан аударымдар;
8314 –Амортизациялық қаржы бөлу;
8315 – Басқа да шығыстар.
Көмекші өндірістің әрбәр цехтары бойынша шығындарды есепке алу цехтар
шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі. ведомосқа жазбалар
талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістің талдамалық есебі әрбір цехта, өнім түрлері және
шығын баптары бойынша жүреді. Шығын номенклатурасы өндірістің өндірістік
күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді. Әдетте, ол өзіне: негізгі
материалдарды, көмекші материалдарды, отын – энергетикалық және
технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс мақсаты үшін
пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан
аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен
қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр
етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршеме
ерекшелінеді, өйткені кейбір цехтар бір- бірімен тығыз байланыста болады
және тұрақты түрде бір – біріне қызмет көрсетеді: жөндеу – механикалық
цехы жүк автомашинасына цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал
автотранспорт цехы жөндеу – механикалық цехына жүкті тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін
автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал
тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік
құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны мен математикалық, не есептік
өзіндік құн бойынша есептелінеді. Математикалық әдіс анық болғанымен, іс
жүзінде екінші әдісі кеңінен пайдаланылады. Көмекші өндірісте шығындар ай
сайын таратылады, сондықтан онда қалдақ қалмайды.
Тек жөндеу – механикалық пен аспаптра жасайтын цехтар қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік
кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына
беріледі, ол кезде 8313 Көмекші өндіріс шоты дебеттеледі де , 8310
Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі – бұл операцияның көмегімен аяқталмаған
өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне жатқызылады.
Көмекші есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 Көмекші өндіріс шоты дебеттеліп,
8313 Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар
бойынша тарату үшін Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату деп
аталатын талдамалы кестені жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардан жиынтық
шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнататын қазан цехы
боынша – будың тоннасы, компрестік қондырғы – қысылған ауаның куба метрі,
электростанция- киловат сағаты, автотранспорт – тонно километрі. Содан
соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі анықталады. өзіндік құнның
бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұрғындарға таратады.
Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктардың көрсеткікштері бойынша
немесе шамамен анықтайды.
Көмекші өндіріс қызметін таратудың талдамалық кестесі үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімінде өнімнің, жұмыстардың, көрсетілген қызметердің
және көмекші өндірістер шығындарынан, ондағы материалдық құндылықтардың іс-
жүзіндегі өзіндік құны есептеліпшығарылады және олардың жоспарлы өзіндік
құны келтріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама - қарсы қызметтердің
өзіндік құны тең болуға тиіс. Екінші бөлімінде алынған және көрсетеліген
қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгітұтынушыларға
босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған
құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.
Екінші бөлімінде көрсетілген деректері Цех шығындары негізінде
ведомосқа жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және қызметті тұтынғандардың
шоттары дебеттеледі де, 8310 шоты кредиттеледі.
Үшінші бөлімінде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып
саналмайтынбөлімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.
Технологиялық процестің сипатына және шығаратын өнімнің , жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс қарапайым
және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады.
Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар болмайды.
Күрделі өндіріс аоуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған
өндірісі болады және бұйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді. Күрделі өндіріске
жөндеу, модельдік, аспаптық, ыдыс цехтары жатады.
Мысал: Компания КАРА ЖШС құрамында көмекші өндіріс ретінде:
автотранспорттық, жөндеу-механикалық, бу қазандық цехтары бар. Оардың ішін
жөндеу- механикалық цехы- күрделі цех болып саналады, ал қалған
екеуіқарапайым цехтар қатарына жатады. Ай ішінде көмекші өндіріске мынадай
шығындар жатқызылады:
Кесте-1
Көмекші шығындар бойынша шоттар корреспонденциясы
Шаруашылық операциялардың мазмүны Сомасы, шоттар
мың.тг. корреспонденциясы
Дт Кт
Көмекші өндіріс қажеттілігіне
босатылған материалдық құндылықтар:1670 8311 1310
автотранспорт цехына 570
бу қазан цехына 780
жөндеу механикалық цехына 320
Көмекші өндірісте істейтін,
еңбеккерлерге жалақысы есептелінді 468 8312 3350
- автотранспорт цехына 250
бу қазан цехына 120
жөндеу механикалық цехына 98
Көмекші өндіріске жататын үстеме
шығыстары есептен шығарылды: 1295 8314 8410
автотранспорт цехына 845
бу қазан цехына 450
Көмекші өндірістің шолушы шотына
жинақталды: 9847
материалдық шығындары; 1897 8310 8311
еңбек ақы шығындары; 4250 8310 8312
еңбек ақыдан аударылатын 720 8310 8313
аударымдары
үстеме шығындары 2980 8310 8314
Шығындар цехтар бойынша
қорытындалады:
автотранспорт цехы бойынша 4780
бу қазан цехы бойынша 2680
жөндеу – механикалық цехы бойынша 1250
Бір – біріне қарама-қарсы
көрсетілген қызметтері есептен 1042 8310
шығарылды: 247 (сәйкес аралық
автотранспорт цехы бойынша 498 шоттары
бу қазан цехы бойынша 297
жөндеу – механикалық цехы бойынша
Көмекші шығындар бойынша жасалған 10889
шығындар. 10889
6 Көмекші өндіріске цехтары бойынша
шығарылған дайын өнім кірістелді: 280 1320 8310
Қарапайым өндірістің калькуляциясы. Қарапайым өндірісінде өнімнің,
қызметтің және жұмыстың өзіндік құнының бірлігі ықшамдалған тәсіл бойынша
калькуляцияланады: шығарылған өнімге, жұмысқа, қызметке қатысты шығын
сомасын сол өніснің санына бөледі.
Күрделі өндірістің калькуляциясы. Шығыстардың талдамалық есебі жөндеу
түрлері және жөнделетін объектілер бойынша, дайындалған аспаптар, керек-
жарақтар, модельдер түрлері немесе топтары бойынша жүргізіледі. Әрбір есеп
объектісіне талдамалық есеп ведомосы немесе карточкасы ашылады. Онда айдың
басындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ағымдағы ай ішіндегі шығындар,
есепке алынған шығындарды азайту тәртібімен есептеп шығару, дайын өнімді
кіріске алу, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің құнын есептеп
шығару, ай соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары көрсетіледі.
Жеке орындауға қабылданған цех тапсырыс тапсырыстар кітабына жазылады
және олар белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Накладнойда, жұмысшының
нарядына және басқа құжаттарда тапсырыстың нөмірі көрсетіледі. Материалдар
бір тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға қайтарылады және сол қайтарылған
материалдардың құнына тапсырыстың шығыны азайтылады.
Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде
бухгалтерияда есептелінеді. Өзіндік құнның калькуляциялық – карточкасының
негізінде ай сайын 8310 шоттың кредитінің тиісті тұтынушыларға есептен
шығарылып отырады.
Мысалға , Компания КАРА ЖШС –нің жөндеу – механикалық цехының
еңбеккерлері негізгі цехтың құрал- жабдықтарына күрделі жөндеу жұмысын
жүргізген, сондай-ақ бу қазан және автотранспорт цехтарына ағымдағы жөндеу
жұмысын жүргізген және олардың өндірісіне қажет құрал- саймандары
әзірленген.
Накладной мен нарядтың негізіне жұмыс түрі мен тұтынушылары бойынша
тапсырыстарды топтастырады, содан соң бүкіл жөндеу – механикалық цехы
бойынша шығындарын анықтайды, олар келесі түрде жасалды:
Кесте-2
Жөндеу – механикалық цехы бойынша шығындар
№ Тұтынушылардың атауы Жалақы мен МатериалҮстеме Көмекші барлығы
еңбек дар шығыстаөндіріст
ақыдан р ің
аударыла-ты қызметі
н
аударымар
1 Не гізгі тұтынушылар
үшін жасалған жұмыстары
бойынша:
кесу цехының құрал – 578000 85900 79800 987880
жабдықтарын жөндеу 1731580
пішу цехының құрал –
жабыдқтарын жөндеу
789500 89700 145000 325000
1349200
2 Көмекші өндіріс үшін
атқарылған жұмыстары
бойынша
бу – қазан цехын жөндеу89000 62000 58000 209000
автотранспорт 160000 48000 87000 295000
құралдарын жөндеу.
3 Негізгі тұтынушылар 35000 56800 24000 32500 245800
үшін құрал – саймандары
әзірленген
Барлығы 1651500 342400 393800 1345380 3830580
Бу қазаны мен автотранспорт цехының жөнлеу – механикалық цехына
көрсеткен қызметі қарама- қарсы қабылданған өткен айдағы қызметінің нақты
өзіндік құны туралы мәліметтің негізінде анықталған есептік құны бойынща
көрсетілген:
- бір т км өзіндік құны -280 тенге;
- бір тонна будың өзіндік құны – 256 тенге.
Күрделі және көмекші өндірістеріндегі өнімнің, жұмыстың, қызметтің
өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін аяқтлмаған өндірістің деңгейін анықтаудың
үлкен маңызы бар екенін атап өткен өткен абзал. Нақтылап айтқанда, оыс екі
әдіс бойынша, яғни: іс- жүзіндегі өзіндік құны бойынша да, есептеп шығару
жолымен де бағалауға болады.
Бірінші әдіс кезінде жөндеу жұмыстарына, тапсырыстарға, не өнімнің
жекелеген түрлерін дайындауға кеткен шығындар бойынша есептеп шығарылады.
Негізгі материалдар, Қосалқы материалдар, негізгі және қосымша жалақы
және т.б. баптар бойынша шығындар бастапқы құжаттардың деректері бойынша
тәкелей табылады. Қосымша шығындар олады бөлу тәртібімен белгіленген
көлемде аяқталмаған өндіріске жатқызылады.
Екінші әдіс кезінде түгендеу деректері бойынша аяқталмаған өндіріс
объектілерінің саны және норма – сағаты олардың дайындық деңгейіме
анықталады. Норма- сағаттардың санын есептеп шығарып және бір – норма
сағаттың жоспарлы өзіндік құны арқылы аяқталмаған өндірістегі жалақының
үлесі табады. Материалдардың құнын нормативтік калькуляцияның деректері
бойынша, ал қосымша шығындарды – жалақыға проценттік қатынасы бойынша
анықтайды. Осы баптар бойынша жасалған шығындар сомасы аяқталмаған
өндірістің құнын құрайды.
Күрделі көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құны әрбір талдамалық шот бойынша
анықталады. Бұл үшін, әдетте, әрбір талдамалық шот бойынша аяқтьалмаған
өндіріс қалдығына осы шоттың бір ай ішіндегі есепке алынған шығындары
қосылады және айдың соңына аяқталмаған өндірістің сомасы алынып
тасталынады. Осыдан келіп шыққан айырмашылығы шығарылған өнімнің, жұмыстар
мен көрсетілген қызметтердің іс- жүзіндегі өзіндік құнын құрайды.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату үшін Көмекші өндірістің
қызметтерін тарату кестесі деген аналитикалық кестесі жасалады.
Көмекші өндіріс қызметін тарату кестесін жасаған кезде оның бірінші
бөлімінде негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік құны
анықталады.
2.2 ШЫҒЫНДАР АУДИТІ
Шығынның анықтамасы меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық
қорларды сатуға, жұмысты орындауға. Қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға
байланысты шығындарды қамтиды. әдетте ол ақша қаражаттары, материалды
қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрыдғылар және жабдықтар сияқты активтердің
тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.
Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі
көрсеткіштерінің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындарымен оның өзіндік құны.
Өзіндік құнының және оны өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. өзіндік құн, құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай
–ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Бас қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек көрсетуге
тиісті. Бұл шығындарды тікелей өлшеуге болмайды, өйткені өзіндік құн, бұл
шығындардың құралы ретінде қолданылады.
Баға белгілеуде, өзіндік құн, бағаның төменгі щегіне айналып, өндіріс
резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады. Нарықтық экономика
жағдайында шаруашылыққа қырсызықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп
көрсетумен айналысып, өзін өзі алдаудың қажеті жоқ.
Өзіндік құн, бағаның элементі және шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың
басқару құралы ретінде қызметін толық жүзеге асырады. Еңбек ұжымдары,
әкімшілік, билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес, нарыққа жұмыс
істеуді бастайды. өзіндік құнның деңгейі шаруашылықтың экономикалық
жағдайын, бәсекелестік қабілетін сипаттайды.
Өзіндік құн негізгі экономикалық көрсеткіштер, табыс және рента
белділікпен тығыз байланысты. Әдетте, өзіндік құнды төмендету табыстың
өсуіне тікелей байланысты болғандықтан, ол ұжым үшін өте маңызды
экономикалық ынталандыру құралы брлып табылады. Өзіндік құнның өсуінің
төмендеуі бюджетке төленетін төлемдерге жәнеменшік иелеріне дивиденттерін
төлеуге әсер етті.
Шығынды дұрыс анықтау, табыстан салық алу кезінде салық алынатын
табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып
санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салық қызметкерлері даулы
мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Аудиторлық тексеру жүргізудің тәжірбиесі көрсетіп отрғандай, өндіріс
шығындарының есебіне аудит жүргізілген кезде кеткен кемшіліктер мен
жіберілген қателіктерге, бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:
- аяқталмаған өндірістегі еңбек ақы материалдық қорлар негізсіз
көлемі жоғарылатылған шығындарға;
- өндіріс шығындарына, заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің
есебіне жатқызылатын негізсіз енгізілген шығындар;
- калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындар;
- есепті кезеңнің өндіріс шығындарына негізсіз ендірілген
сатылмаған тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындары;
- өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған
күрделі қаржы;
- өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген
шығындары;
- негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары
жоқ өзіндік құнға ендірілген амортизациялау сомасына;
- құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік
құнға ендірілген амортизациялану сомасына;
- жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік
құнға ендірілген шығындарына;
- өзіндік құнға ендірілген өндірістік емес, негізгі құралдарды
сақтау шығындары.
Өндіріс шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып,
алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен, шаруашылықтың ұйымдастыру
және технологиялық ерекшеліктерімен , өндіріс тұрпатымен, шығарылған
өнімдердің түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысу қажет.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынандай мәселелерді
анықтауға міндетті:
- тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің
әдісінің тұрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігі;
- есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құнына жатқызылған
шығындарын шектеудің сақталғандығы;
- материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығы;
- негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендігі;
- өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге
есептелген, амортизациялану сомасының дұрыстығы;
- үстеме шығындар сомасының объектілері бойынша таратылу
әдістерінің негізділігі;
Өнім өндіруге жұмсалған өндірістік шығындарының есебінің дұрыстығын
тексерген кезде, аудитор жылдың басына белгіленген өндіріс шығындар
есебінің және өнімнің өзіндікқұнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын
және оның шаруашлылықтың салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
сәйкестігін анықтауға міндетті.
Өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынандай топтарға сыныпталады:
- технологиялық үрдіске қатынасы бойынша – тапсырыстарға және іс
-әрекеттерге;
- калькуляция объектілері бойынша – тетіктерге, бөліктерге,
бұйымдарға, біртекті бұйымдар топтарына, үрдіске, іс
әрекеттерге, өндіріске, тапсырысқа,
- шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарын жинау
әдісі;
- алдын ала бақылау әдісі бойынша – нормативтік әдіске және
күнделікті бақылаудағы ағымдағы шығындар есебі.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және практикасы
үшін нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерге кеңінен қолдау тапқан,
Диркат Костинг жүйесі бойынша өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
тәжірбиесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты ерешелігі сонда – бұл жүйе
кезінде жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының есебінің әдістеріндегіге
қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей, айналым шығындарын ғана
қамтитын қысқартылған өзіндік құны есептелінеді. Өндіріс көлемі өскенімен,
өзгермейтін тұрақты шығындармен салыстырғанда, айналымдағы шығындарды
бақылауды күшейтуді талап етеді. Сондықтан өндірістің өсуі – тұрақты
шығындарын қысқартатын бастапқа резерві. Шығарылған өнімнің өсуіне қарай
өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.
Аудитор қолданылған өндіріс шығндарының есебінің әдістерінің негіздігін
және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін бағалауға міндетті.
Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері
көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған долдарына
байланысты. Яғни, толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай
–ақ шығындарының топтары.
Бухгалтерлік есептің 7 Тауарлы – материалдық қорларының есебі
стандартына әдістемелік нұсқауда, жоспарлау және талдау кезінде өнімнің
өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынандай топтау түрлері
қолданылады:
1) шығынның пайда болу орны бойынша
2) өнімнің, жұмыстың,және қызметтің түрлері бойынша
3) шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.
Бұл аталған топтаулармен шектеліп қоймай, жалпы әдебиеттеріндегі
өндіріс шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып, өндіріс
шығындарын жіктеуді мына топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы бар.
Өндіріс шығындары:
- жауапкершілік орталығы бойынша;
- құрамы бойынша;
- өндіріс үрдісіндегі экономикалық роьі бойынша;
- өндіріс көлеміне юайланысты сипаттамасы бойынша;
- пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылу немесе
есепті кезеңдері бойынша;
- тиімділігі бойынша;
- шығындарының түрі бойынша топталынатын ескерсек, жоғарыда
аталған топтаулардың жеткіліксіз екендігі байқалады.
2.1 ШЫҒЫНДАР АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Қазіргі уақытта шаруашылық сатудан түсімді есептеу әдісі бойынша
анықтайды, яғни сату кезеңі деп өнімді артып жөнелту, өткізу және банкке
ұсынылған төлем талап тапсырма құжаттарындағы көрсетілген күнін айтса,
шоттарға аудару күні қаражаттың келіп түскенін білдіреді. өнімді сату
қаржының айналу шеңберін аяқтаушы соңғы сатысы бар екені белгідлі. Оның
көлемі қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесіне айналым және рентабельділік
көрсеткіштеріне байланысты.
Жалпы табыс - өнім сатудың қаржылық нәтижесі болп табылып, өнім сатудан
табыспен, негізгі өндірістің нәтижесінде сатылған өнімнің өзіндік құнының
арасындағы айырмасы ретінде анықталады
Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық
мағынасына сәйкес мынандай элементтер бойынша топталады:
1)материалды шығындары;
2)еңбек ақы төлеу шығындары;
3)еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;
4)негізгі құралдардың то
5)Үстеме шығындары.
Курстық жұмыста осы шығындардың жіктелуі қарастырылды.
Аудитор шығындар мен кірістерге бақылау жүргізген кезде ең алғаш
бағдарламадан бастауы тиіс.
Курстық жұмысымды қорытындылай келе, өз ұсыныстарымды ұсынғым келеді:
-ең бастысы табыстарды көбейту;
-шығыстардың көлемін азайту;
-жаңа шоттарды пайдалануды енгізу;
-халықаралық стандартқа сай жұмыс жүргізу;
-құжаттарды өз уақытында дұрыс толтыру.
Осы талаптардың орындалуын қадағаласақ, табыстар көбейіп, шығыстардың
азаюы мүмкіндігі артады.
Шығындар есебін тексерген кезде өндірістік бөлімшелер және өндіріс
түрлері бойынша қаншалықты жақсы ұйымдастырылғандығына көз жеткізу керек.
Өндірістік бөлімшелер және өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын
жинақтау бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті. Өнімнің өзіндік
құнын бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатында орынды
жұмсалуын әрбір шығындар орталығы бойынша бақылау қажет.
Жаупкершілік орталығы шығынның пайда болу орнымен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Егер құрылымыдық бөлімшелердің жетекшілерің жетекшілері шығынның
деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда, шығынның
пайда болу орнымен жаупкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ
жетекшілердің жаупкершілік аймағы және басқару қызметінің аумағы шығынның
пайда болу орынмен жауапкершілікті өндірістік бөлімшелеріне тарайтын
боғандықтан, жауапкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орныны
қамтиды.
Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық
мағынасына сәйкес мынандай элементтер бойынша топталады:
1) материалды шығындары;
2) еңбек ақы төлеу шығындары;
3) еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;
4) негізгі құралдардың тозуы;
5) Үстеме шығындары.
Бухгалтерлік есептің 7 Тауарлы материалдық қорлардың есебі
стандартына әдістемелік ұсынымды шығындарды топтау калькуляция баптары
бойынша келтіріліп, мынадай баптарды қамтыған:
- материалдар,қайтарылған қалдықтарын шығарып тастау;
- еңбек ақы;
- еңбек ақыдан аударымдар;
- үстеме шығындары.
Аталған шығындар бартары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі
көрсеткіш болғандықтан, оларға жеке- жеке тоқталуды талап етеді.
Материалды шығындардың өнімнің өзіндік құнына жатқызылғандығын
тексерген кезде, аудитордың мынандай мәселелерге назар аударуын талап
етеді:
- өнімнің өзіндік құнына енетін шикізаттардың және материалдардың
дұрыс бағаланғандығы;
- шаруашылықта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік
есепте материалдарды сатып алу және дайындау операцияларының
дұрыс көрсетілгендігі;
- өндірісте пайдаланылған, материалдарға ешқандай қатынасы жоқ
шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын
алмағандығына, сондай –ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа
шығаратын жағдай;
- цехтарға, учаскелерге босатылған, бірақ нақты өндіріске
жұмсалған шикізаттардың, материалдардың құнын өнімнің өзіндік
құнына ендіру фактілерінің орын алмағандығы;
- құрылыс, жөндеу кезінде бөлінбеген табысқа немесе басқада
қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығы;
- әлеуметтік мәдени бағыттағы объектілерді сақтауға жұмсалған
материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылатын
жағдайлардың орын алмағандығы. Басқа шаруашылықтарға көмек
көрсету мақсатында орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша
көрсетіледі;
- техникалық жағдайының және өнім өндіру технологиясының
деңгейіне сәйкес шикізат және материалдарды жұмсау нормасының
дұрыс белгіленгендігі;
- қайтарылған қалдықтарының дұрыс бағаланып, шығысқа
шығарылғандығы;
- өнімнің өзіндік құнына, ендірілген делдалдық қызметі қоса,
тауар биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және сыртқы
экономикалық комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының
негізділігі;
- өнімнің өзіндік құнына, қоймадағы және өндірістегі кем шыққан
құныдылықтардың құнының, уінәлі адамдары дәлелденбеген немесе
қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда шығысқа
шығаруылының заңдылығы;
- шаруашылықтың материалды құндылықтармен бірге сатып алынған
сыйымдылықтар және құндақтау, орау материалдарының есепте дұрыс
көрсетілуі. Бұндай кезде егер сыйымдылықтың құнын, мүмкін
болған жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына кемітудың
қажет екендігін есте сақтауы қажет. Егер сатып алушылар,
сыйымдылықтардың құны материалдық ресурстарының бағасынан
жоғары бағаланып, төленсе, онда материалдардық құндылықтардың
сатып алу шығындарына сыйымдылықтардың құнын олардың мүмкін
болған пайдалану бағасы шығарылыптасталып ендірілгені;
- табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және жоғалған
материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығы;
- материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының, олардың есептік
бағасы бойынша шығысқа шығарылған құнының ауытқуының
негізділігі.
Жоғарыда баяндалған материалдарды шығындармен қатар өзіндік құнының
едәуір бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс
шығындарының 13 жуығын еңбек ақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік
құнға шығынның бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы
қажет. Өнімнің өзіндік құнына еңбек ақы төлеу шығындарын, материалдар
шығындары сияқты, яғни пайда болу орны бойынша көрсетілгеніні ескеруі
қажет.
Еңбек ақы төлеу бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне
есептелгенеңбек ақы, өндірістік нәтижелері үшін жұмысшы, қызметкерлерге
сияқы, ынталандыру және есебі қайтарылып, орны толтырылатын төлемдерін
қоса, шығындары сондай-ақ ұйымның штатында тұрмайтын негізгі өндірісте
жұмыс істейтін жұмыскерлерге есептелген еңбек ақы төлеу шығындары
көрсетіледі.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын зерттей отырып, анықталған тиісті
құжаттары бойынша мерзімді еңбек ақыға, кесімді нарыққа, тарифтік
қойылымға, лауазымды мөлшерлі ақыға қарай есептелініп, нақты орындалған
жұмыс үшін төленген еңбек ақы субъектіде қабылданағн еңбек ақы төлеу
нысанына және жүйесіне сәйкес толық сомада, ал есесі қайтарылып, орнын
толтыру төлемдері заң актілерінде қаралған тәртіптердегі нормада өзіндік
құнға ендірілетінін назарынан тыс қалдырмауы қажет.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын тексерген кезде, оның құрамына,
сонымен қатар натуралды төлем ретінде берілген өнімдердің құндарынынң
жұмыскердің кейбір категорияларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Бөлім. Шығындар аудитінің экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ..4
1.1 Шығындар аудитінің
маңызыі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Шығындар аудитінің мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Бөлім. Шығындар есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2.1 Шығындар аудиті есебінің жүргізілу бағдарламасы ... ... ... ... ...12
.
2.2 Шығындар аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.3 Шығындар аудитін жетілдіру жолдары
ІІІ. Бөлім. Аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..40
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның қызметін бейнелейді. Субъектінің
меншігі, шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процессіндегі көздерінің
қозғалысы бухгалтерлік есептің мәні болып табылады.
Курстық жұмысының өзектілігі. Нарықтық қатынастар экономикасы
жағдайында кәсіпорындардағы өндіріс шығындары үлкен роль атқарады.
Кәсіпорын – түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан тұратын күрделі
механизм. Кәсіпорындардың жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау
және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілген өнімнің атқаратын
қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі және қосымша өндірістер болып
бөлінеді. Кез – келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті
көрсету белгілі бір шығындармен байланысты.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардағы өндіріс шығындарын және
табыстарының құрамы мен құрылымын анықтау. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік
құнын есептеу. Кәсіпорындардағы кірістерді көбейту мен шығындарын азайту
жолдары қарастырылған.
Курстық жұмыстың міндеттері - кәсіпорынның шығындарының есебін
қарастыру, кәсіпорындағы үстеме шығындарды, көмекші шығындардың есебін
қарастыру.
Бірінші бөлімде шығыстар мен табыстар есебі қарастырылады, ал екінші
бөлімінде шығыстар аудиті қарастырылады, үшінші бөлімінде табыстар аудиті
талқыланады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің күрделі экономикалық тетігін дұрыс жолға қоймайынша, сондай- ақ
толық, сенімді ақпаратсыз басқару жұмысын іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін
емес. Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге ( ұлғайтуға
), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын, қаржылық жағдайын және басқа да
ресурстарын тиімді жұмсауға, яғни табысын көбейтуге мүдделі.
Курстық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен тұрады. Негізгі бөлім үш
бөлімнен тұрады:
1- бөлім Шығындар мәні мен есебі яғни шығындар түсінігіне жалпы шолу
жасалады.
2- бөлім Шығындардың аудиті. Бұл шығындардың аудитін жүргізу
қарастырылады.
3- бөлім Аудиторлық қорытынды. Осы жерде бір ұйым мысалында
міндеттемелерге аудит жасалу көрсетіледі.
Соңында жалпы курстық жұмысқа қорытынды келтірілген.
І ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МАҢЫЗЫ
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне
мыналар жатады: -мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну, ал кредит беруші борышқорынан өз
міндетін орындауын талап етуге құқылы. Міндеттеме -өткен кезең оқиғасының
пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу экономикалық
пайдасы мол ресурстар ағынына соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық
ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Міндеттемелерді реттеу
мынандай тәсілдермеен іс жүзіне асырылады:
- Ақшалай қаражатпен түгелдеу
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру
- міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Кез келген өнімді өндіру белгілі бір шығындармен байланысты.
Шығындар – активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс
шығындарымен байланысты міндеттердің артуы.
Ақшалай формадағы субъект шығынына өнімнің өзіндік құны жатады.
Өзіндік құндарды дұрыс ұйымдастыру .шін оның ғылыми негізделген жіктелімі
аса қажет. Бухгалтерлік есептің №7 Тауарлы материалды қор
есебістандартына сәйкес шығын мыналарға жіктеледі:
1) пайда болу орны бойынша - өндіріс, цех, учаске, құрылымдық бөлімше.
Мұндай жіктеу өндірістік өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін аса
қажет;
2) өнім түрлері бойынша – оның өзіндік құндарын есептеу үшін керек;
3) шығын түрлері бойынша немесе өнімнің өзіндік құнына көшіру тәсілі
бойынша – экономикалық элементтер бойынша және калькуляция баптары
бойынша.
Экономикалық элемент бойынша топтастыру оның құрылымын зерделеу,
өндірістік шығындар сметасын пайдалануын бақылау, жоспарлау және талдау
үшін қолданылады. Бап бойынша топтастыру кәсіпорын шығынының талдамалық
есебін ұйымдастыру, калькуляциялау және өнімнің өзінедік құнын бақылау үшін
пайдаланылады. Екі топтастыру бірін –бірі толықтырады және өнімді өндіруге
кететін шығын, есептеу және өзіндік құнды талдау есебін ұтымды жүргізуге
мүмкіндік тудырады.
Өндіріске арналған басқа белгілердің қатары бойынша жіктелуі мүмкін:
Негізгі - өндірістің технологиялық процесстерімен тікелей байланысты:
шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.
Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады.
Бір элементті – бір элементтен тұрады.
Кешенді – бірнеше элементтен тұрады.
Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін өндіріспен байланысты және
оның өзіндік құнына тікелей салынуы мүмкін.
Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей салынбауы
мүмкін және шығын жанама бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге салынбаған шығын
жанама деп аталады.
Шығындар бір бөлімшеде тікелей, екінші бір бөлімшеде жанама болуы
мүмкін.
Шығындардың тікелей және жанама болып бөлінуі салалық ерекшеліктерге,
өндірістің ұймдастырылуына, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
қабылданған әдісіне байланысты.
Негізгі емес қызметтерді сату шығындарының ақпарттарын жинақтау үшін
бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарының 84 Негізгі емес қызметтер
бойынша шығындар шоттарында жүргізіледі.
1.2 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
Табыс алу әр кәсіпорынның қаржылық нәтижесі боып табылады. Бухгалтерлік
есептің 3 Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы қорытынды есеп
стандартының талабына сәйкес 1996 жылы 13 қарашада жоғарыда көрсетілген
үкімет органы бекіткен және 1997 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген, бұл
қорытынды есепте табыс бойынша мынандай ақпараттар ашылуға міндетті деп
көрсетілген: өнімді стаудан түскен табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен
табыс; негізгі емес қызметтен табыс; салық алынғанға дейінгі әдеттегі
қызметтен табыс; салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметтен табыс;
төтенше жағдайлардан табыс; таза табыс.
Кәсіпорында табыс негізгі қызметтен түскен табыс және негізгі емес
қызметтен түскен табыс болып бөлінеді.
Табыстылықтың ішкі нормасы – бұл кәсіпорын пайда алмай –ақ
инвестициялық және ағымдық шығындарды өтейтін есеп айырысу мөлшерлемесі.
Оны анықтау үшін таза ағымдық құнының есебінің формуласын нөлге
теңестіреді және жоспарланған табыстарды, инвестицияларда және жабдықты
эксплуатациялау уақытты дисконттау мөлшерлемесін анықтайды.
Өтімділік кезеңіне ұйым пайдасына уақыт факторын ескермей инвестициялық
шығынның орнын толтыратын уақыт аралығы.
Рентабельділік коэфициенті жарты жылдық жоспардағы пайданың жұмсалған
күрделі қаржыға қатынасын білдіреді. Коэфициент уақыт факторын ескеру
арқылы, сондай –ақ оны елемей есептелу мүмкін; инвестиция табыс әкелетін
уақытты анықтау; жоспарлы түсімдерді анықтау; уақыт шығынының есебі;
жоспарлы ағымдағы шығындар есебі; осы инвестициялық жобаға қаражат жұмсау
тәуекелдігін қоса ескеретін дисконттау мөлшерлемесін таңдау, таза ағымдық
құнының есебі. Бұл көрсеткіштің негізінде басқа әдістеме бойынша жобаның
тиімділігін бағалауға болады.
Аудитор өндіріске кеткен шығындар есебінің жүйесін түсініп және
өндірістік операциялар бухгалтерлық есеп жүйесінде сенімді екеніне көз
жеткізу керек. Ұйым спецификалық қызметке байланысты технологиялық және
органикалық құрылымдардың түзілуі бойынша өндіріске кеткен шығындар есебі
туралы есеп саясатын таңдау мүмкіндігі бар. Сонымен бірге дәстүрлі есеп
түрі келесі 20 Негізгі өндіріс шоты бойынша тықелей, жанама және толық
өндіріс құны. Мынадай жағдайда тауардың құнының сомасы ауысады:
Кт 8010 Негізгі өндіріс
Дт 1330 дайын өнім немесе
Дт 7110 Сатулар
Сонымен қатар қалауы бойынша ұйым шығарған тауардың ақпаратын
толықтыру үшін анықталған деректердің өзіндік құнын 7010 Өндіріс шығындар
шотында көрсетуі мүмкін.
Өндіріске кеткен шығындар есебі шығындарды шарты – ауыспалы және
шартты тұрақты, өндірістік құнның қысқару есебі және табыстардағы тұрақты
шығындарының азаюы есептық кезеңде бөлінуді ескереді. Сонымен шартты
ауыспалы шығындар бухгалтерлық есеп шоттарында Негізгі өндіріс, Көмекші
өндіріс. Шартты тұрақты шығындар бақылаушы және шаруашылық шығындар мына
шотта Ортақ шаруашылық шығындар , ал шығындар есебінде Сату шығындары
атты шотта көрініс табады. Қоймаға өткізілген біткен өндірістің тауарлар
құнына мына шоттар Негізгі өндіріс, Дебет бойынша 1330 Дайын өнім
немесе сатулар жатқызылады. Шартты тұрақты шығындар мына шотта Ортақ
шаруашылық шығындар және Сату шығындары. Сонымен қатар ауыспалы және
тұрақты шығындар аудиторға табыспен өндірістің обьектілігіне және
шығындарының табыс арасындағы айырмашалықты саралайды.
Шығындар есебін әрі қарай зерттеу үшін есептық жұмыстардың
сенімділігін келесі сатылар қарастырады: өндірісте бастапқы ресурстар
шығындарының пайда болуы; берілген өндірістік шығындардың қызметі бойынша,
өндірістік, құрылымдық бөлімшелермен шығындардың шығу жерлері және
өнімдерге, жұмыстарға орталық жауапкершілігі және т.б; өндірістік
шығындардың құны уақыт бойынша шығуын қосу; өндірістік бөлімшелердің
арасындағы ортақ шығындарды орналастыру және де бітпеген , құнның дайын
және өткізілген өнімнің қосылуы; өндірістік шығындарды бітпеген және дайын
өнімнің арасындағы қызметтің орнығуы – қызмет көрсетілетін тұтынушылар
өнімдері бітпеген өндірістің шығуы мен бағалануы және жеке өнімдер мен
барлық тауарлар өнімнің көлем түрлерінің өзіндік құнын анықтау.
Бухгалтерлық есеп жүйесінің бағалануы мен зерттелуі өндірістік
циклға қатысты, негізгі тапсырмалар қалай орындалатынын ескеруі керек.
Сонымен бухгалтерлық есеп бақылаумен нысандық және жоспарлы көлемдегі
деректық шығындар деңгейіне нақты шаралар қолданумен мақсатталады.
Құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметі шығарып жатқан өнімдердің
өзіндік құнын,қаржылық және экономикалық нәтижелерге баға беру үшін анықтау
керек.Тауардың өзіендық құны туралы ақпарат мына сипатта - өндірістік пен
технологиялық бағдарламаларды сатып алуда, өткізілген тауар ассортиментінің
рентабельділігі негізгі қорларға және өндіріс қорларына капиталдың құйылуы,
бақылаулы шешімдер қабылдау үшін қолданылуы мүмкін және т.б.
Сондықтан көп көңіл бухгалтерлық есептің нақтылығына және шығындар
туралы ақпараттың ашылуы табыс пен шығындардың есеп берілуі және
Бухгалтерлық баланс қосымшалары атты талдаулар кірістеледі.
Сонымен қатар мынаған көңіл бөлу керек: шыққан шығындардың теңдігі,
бухгалтерлық есептің нысандалу тәртіптілігі салық кодексімен шығындарына
сәйкес келуі ТБЕ Мекеме шығындары, мекемелердің кіріс және шығыс
шығындары, сатылған өнімнің өзіндік құнымен, коммерциялық шығындары,
басқару шығындары, операциялық шығындар, өткізу шығындары, оқыс
шығындардағы жағдаудан туындайды.
Аудитор ішкі жағдайын тексере отырып, алдында цехтарда өткізілген
инвентардың сапасын бағалап және аяқталмаған өндіріс қалдықтарын
инвентарлау ұйымдастырылады. Инвентарлау өңделіп бітпеген материалдардың
құнын анықтауға жартылайфабрикаттар мен өнімдердің ақауларын шығаруға,
жетіспеушілықтермен материалдардың көптігін болжауға және технологиялық
үрдіс кезінде пайда болған және оның дұрыс сақталмауы огперативті өндіріс
есебінің деректерімен бухгалтерлық есеп жазбаларымен салыстырылып нақты
шикізат пен материалдардың қалдықтарын анықтауға көмектеседі.
Тәжірибе кезінде аяқталмаған өндірістің қалдықтары бойынша
қателықтер жіберілуі мүмкін. Оларға: материалдарды айналымға ұшыраған және
түзелмейтін ақау; қоймадағы тауарлардың артығы және нақты шығынды
есептейді. Инвентаризацияның негізгі тәсілі аудиторлардың қабылдауы бойынша
аяқталмааған өндірісті қайта есептеу немесе аяқталмаған өндіріске тексеру
жолымен нақты есеп өлшемі және қолдануы. Өндірістегі аяқталмаған
материалдар мен шикізаттардың саны техникалық есеп тәртібі бойынша өнімнің
өзіндік құнын болжау анықталады. Аяқталмаған өндірістің қалдықтарын есептеу
үшін мына құралдар ұсынылады (мөлшер және өлшеу құралдары) өндірістік және
тәжірибелық журнал рецептілерінің жиынтығы және көмекші кесте.
Аяқталмаған өндірістің инвентаризациясы құрылымдық бөлімшелердің
әрқайсысына және ақауланған бұйымдарға жеке сипаттардан құралады.
Инвентаризацияның жеке сипаттары мен мақсаттарына тәжірибелық талдау,
актілық нөмірдің сыйымдылығы, аяқталмаған өндірісті есептеу бойынша
ведомосы және шикізаттар немесе материалдар орнатылған құрамалар.
Аудитор сонымен қатар бухгалтерлкі есепте көрсетілген аяқталмаған
өндірістің құны және мекеменің нормативті құжаттарының бұйрығымен
орнатылады. Аяқталмаған өндірістің нақты қалдығы мына 20,21,23,29,44
шоттары бойынша салыстырылады.
Ішкі бақылау жағдайының тексерісі қадағалау әдісімен анықталады.
Оның көмегімен мекеменің техникалық үрдістің әксплуатациясының дұрыстығын ,
шикізаттармен, материалдармен қамтамасыз етілгендігін , сақталу туралы
шоттар, тәжірибелық бақылау мен технохимиялық жағдай құралдардың өлшемдері,
сменді ауыстыру тәртібі және тауардың кіріске алынуының толықтығы.
Жақсы жүргізілген тексерістер жұмыста мынадай кемшіліктерді:
ескерілмеген ақаулар, еңбек тәртібінің төменділігін , өндірістік жабдықтар
мен тәжірибелық құралдардың жоқтығы, құндылықтардың ережеге сәйкес
сақталмауы және сменнің өткізілуі, өндірістік және тәжірибелық журналдарда
жазбалардың нақты емес жазылуы, дайын өнімді жеткізумен кіріске алу
тәртібінің бұзылуын ашып көрсетеді.
Бағытталған тексеріс құжаттар тексерістерге сәйкес келсе, онда ол
аудиторға шикізаттың қайта шығындауын ақаудың анықталғанын және өнім
сапасының төмендеуін анықтауға көмектеседі. Тексеріс нәтижелері аудитордың
қызметтер құжаттарымен рәсімделуі мүмкін, мысалы, түскен материалдардың
бақылау актілер немесе дайын өнімнің шығарылымы , құрал-жабдықтардың
техникалық жағдайы, дайын өнімнің толықтығы мен сапа бақылауы және т.б.
ІІ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
2.1 ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс және қызмет көрсететін
өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл – қазандық, электр станциялары,
сумен жабдықтау, жөндеу –мехникалық цехы, авторанспорт және т.б. Көмекші
өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол Цехтардың
шығындары деп талатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс жеке
талдамалық шот ашылады.
Мысал үшін,Компания КАРА ЖШС – де көмекші өндірістің шығындарын
есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 – Көмекші өндірістер;
8311 – МатерBалдар;
8312 – Қызметкерлердің еңбегіне қаржы бөлу;
8313 - еңбекақыдан аударымдар;
8314 –Амортизациялық қаржы бөлу;
8315 – Басқа да шығыстар.
Көмекші өндірістің әрбәр цехтары бойынша шығындарды есепке алу цехтар
шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі. ведомосқа жазбалар
талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістің талдамалық есебі әрбір цехта, өнім түрлері және
шығын баптары бойынша жүреді. Шығын номенклатурасы өндірістің өндірістік
күрделілігі мен сипатына тәуелді болып келеді. Әдетте, ол өзіне: негізгі
материалдарды, көмекші материалдарды, отын – энергетикалық және
технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс мақсаты үшін
пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны, жалақыдан
аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектестігі немесе біртектес еместігі көмекші өндірістің көрсеткен
қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдісті қолдануға мәжбүр
етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршеме
ерекшелінеді, өйткені кейбір цехтар бір- бірімен тығыз байланыста болады
және тұрақты түрде бір – біріне қызмет көрсетеді: жөндеу – механикалық
цехы жүк автомашинасына цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал
автотранспорт цехы жөндеу – механикалық цехына жүкті тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін
автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал
тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік
құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны мен математикалық, не есептік
өзіндік құн бойынша есептелінеді. Математикалық әдіс анық болғанымен, іс
жүзінде екінші әдісі кеңінен пайдаланылады. Көмекші өндірісте шығындар ай
сайын таратылады, сондықтан онда қалдақ қалмайды.
Тек жөндеу – механикалық пен аспаптра жасайтын цехтар қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік
кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтериясына
беріледі, ол кезде 8313 Көмекші өндіріс шоты дебеттеледі де , 8310
Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі – бұл операцияның көмегімен аяқталмаған
өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне жатқызылады.
Көмекші есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 Көмекші өндіріс шоты дебеттеліп,
8313 Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар
бойынша тарату үшін Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату деп
аталатын талдамалы кестені жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардан жиынтық
шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнататын қазан цехы
боынша – будың тоннасы, компрестік қондырғы – қысылған ауаның куба метрі,
электростанция- киловат сағаты, автотранспорт – тонно километрі. Содан
соң жұмыс пен қызметтің өзіндік құнының бірлігі анықталады. өзіндік құнның
бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұрғындарға таратады.
Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктардың көрсеткікштері бойынша
немесе шамамен анықтайды.
Көмекші өндіріс қызметін таратудың талдамалық кестесі үш бөлімнен
тұрады. Бірінші бөлімінде өнімнің, жұмыстардың, көрсетілген қызметердің
және көмекші өндірістер шығындарынан, ондағы материалдық құндылықтардың іс-
жүзіндегі өзіндік құны есептеліпшығарылады және олардың жоспарлы өзіндік
құны келтріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама - қарсы қызметтердің
өзіндік құны тең болуға тиіс. Екінші бөлімінде алынған және көрсетеліген
қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгітұтынушыларға
босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған
құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.
Екінші бөлімінде көрсетілген деректері Цех шығындары негізінде
ведомосқа жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және қызметті тұтынғандардың
шоттары дебеттеледі де, 8310 шоты кредиттеледі.
Үшінші бөлімінде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып
саналмайтынбөлімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.
Технологиялық процестің сипатына және шығаратын өнімнің , жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс қарапайым
және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады.
Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар болмайды.
Күрделі өндіріс аоуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған
өндірісі болады және бұйымдардың, өнімдердің, жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді. Күрделі өндіріске
жөндеу, модельдік, аспаптық, ыдыс цехтары жатады.
Мысал: Компания КАРА ЖШС құрамында көмекші өндіріс ретінде:
автотранспорттық, жөндеу-механикалық, бу қазандық цехтары бар. Оардың ішін
жөндеу- механикалық цехы- күрделі цех болып саналады, ал қалған
екеуіқарапайым цехтар қатарына жатады. Ай ішінде көмекші өндіріске мынадай
шығындар жатқызылады:
Кесте-1
Көмекші шығындар бойынша шоттар корреспонденциясы
Шаруашылық операциялардың мазмүны Сомасы, шоттар
мың.тг. корреспонденциясы
Дт Кт
Көмекші өндіріс қажеттілігіне
босатылған материалдық құндылықтар:1670 8311 1310
автотранспорт цехына 570
бу қазан цехына 780
жөндеу механикалық цехына 320
Көмекші өндірісте істейтін,
еңбеккерлерге жалақысы есептелінді 468 8312 3350
- автотранспорт цехына 250
бу қазан цехына 120
жөндеу механикалық цехына 98
Көмекші өндіріске жататын үстеме
шығыстары есептен шығарылды: 1295 8314 8410
автотранспорт цехына 845
бу қазан цехына 450
Көмекші өндірістің шолушы шотына
жинақталды: 9847
материалдық шығындары; 1897 8310 8311
еңбек ақы шығындары; 4250 8310 8312
еңбек ақыдан аударылатын 720 8310 8313
аударымдары
үстеме шығындары 2980 8310 8314
Шығындар цехтар бойынша
қорытындалады:
автотранспорт цехы бойынша 4780
бу қазан цехы бойынша 2680
жөндеу – механикалық цехы бойынша 1250
Бір – біріне қарама-қарсы
көрсетілген қызметтері есептен 1042 8310
шығарылды: 247 (сәйкес аралық
автотранспорт цехы бойынша 498 шоттары
бу қазан цехы бойынша 297
жөндеу – механикалық цехы бойынша
Көмекші шығындар бойынша жасалған 10889
шығындар. 10889
6 Көмекші өндіріске цехтары бойынша
шығарылған дайын өнім кірістелді: 280 1320 8310
Қарапайым өндірістің калькуляциясы. Қарапайым өндірісінде өнімнің,
қызметтің және жұмыстың өзіндік құнының бірлігі ықшамдалған тәсіл бойынша
калькуляцияланады: шығарылған өнімге, жұмысқа, қызметке қатысты шығын
сомасын сол өніснің санына бөледі.
Күрделі өндірістің калькуляциясы. Шығыстардың талдамалық есебі жөндеу
түрлері және жөнделетін объектілер бойынша, дайындалған аспаптар, керек-
жарақтар, модельдер түрлері немесе топтары бойынша жүргізіледі. Әрбір есеп
объектісіне талдамалық есеп ведомосы немесе карточкасы ашылады. Онда айдың
басындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ағымдағы ай ішіндегі шығындар,
есепке алынған шығындарды азайту тәртібімен есептеп шығару, дайын өнімді
кіріске алу, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің құнын есептеп
шығару, ай соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтары көрсетіледі.
Жеке орындауға қабылданған цех тапсырыс тапсырыстар кітабына жазылады
және олар белгіленген мерзімде орындалуы тиіс. Накладнойда, жұмысшының
нарядына және басқа құжаттарда тапсырыстың нөмірі көрсетіледі. Материалдар
бір тапсырысқа қажет шегінде қоймадан босатылады. Пайдаланбаған материалдар
тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға қайтарылады және сол қайтарылған
материалдардың құнына тапсырыстың шығыны азайтылады.
Әрбір тапсырыстың өзіндік құны цех мәліметтерінің негізінде
бухгалтерияда есептелінеді. Өзіндік құнның калькуляциялық – карточкасының
негізінде ай сайын 8310 шоттың кредитінің тиісті тұтынушыларға есептен
шығарылып отырады.
Мысалға , Компания КАРА ЖШС –нің жөндеу – механикалық цехының
еңбеккерлері негізгі цехтың құрал- жабдықтарына күрделі жөндеу жұмысын
жүргізген, сондай-ақ бу қазан және автотранспорт цехтарына ағымдағы жөндеу
жұмысын жүргізген және олардың өндірісіне қажет құрал- саймандары
әзірленген.
Накладной мен нарядтың негізіне жұмыс түрі мен тұтынушылары бойынша
тапсырыстарды топтастырады, содан соң бүкіл жөндеу – механикалық цехы
бойынша шығындарын анықтайды, олар келесі түрде жасалды:
Кесте-2
Жөндеу – механикалық цехы бойынша шығындар
№ Тұтынушылардың атауы Жалақы мен МатериалҮстеме Көмекші барлығы
еңбек дар шығыстаөндіріст
ақыдан р ің
аударыла-ты қызметі
н
аударымар
1 Не гізгі тұтынушылар
үшін жасалған жұмыстары
бойынша:
кесу цехының құрал – 578000 85900 79800 987880
жабдықтарын жөндеу 1731580
пішу цехының құрал –
жабыдқтарын жөндеу
789500 89700 145000 325000
1349200
2 Көмекші өндіріс үшін
атқарылған жұмыстары
бойынша
бу – қазан цехын жөндеу89000 62000 58000 209000
автотранспорт 160000 48000 87000 295000
құралдарын жөндеу.
3 Негізгі тұтынушылар 35000 56800 24000 32500 245800
үшін құрал – саймандары
әзірленген
Барлығы 1651500 342400 393800 1345380 3830580
Бу қазаны мен автотранспорт цехының жөнлеу – механикалық цехына
көрсеткен қызметі қарама- қарсы қабылданған өткен айдағы қызметінің нақты
өзіндік құны туралы мәліметтің негізінде анықталған есептік құны бойынща
көрсетілген:
- бір т км өзіндік құны -280 тенге;
- бір тонна будың өзіндік құны – 256 тенге.
Күрделі және көмекші өндірістеріндегі өнімнің, жұмыстың, қызметтің
өзіндік құнын дұрыс есептеу үшін аяқтлмаған өндірістің деңгейін анықтаудың
үлкен маңызы бар екенін атап өткен өткен абзал. Нақтылап айтқанда, оыс екі
әдіс бойынша, яғни: іс- жүзіндегі өзіндік құны бойынша да, есептеп шығару
жолымен де бағалауға болады.
Бірінші әдіс кезінде жөндеу жұмыстарына, тапсырыстарға, не өнімнің
жекелеген түрлерін дайындауға кеткен шығындар бойынша есептеп шығарылады.
Негізгі материалдар, Қосалқы материалдар, негізгі және қосымша жалақы
және т.б. баптар бойынша шығындар бастапқы құжаттардың деректері бойынша
тәкелей табылады. Қосымша шығындар олады бөлу тәртібімен белгіленген
көлемде аяқталмаған өндіріске жатқызылады.
Екінші әдіс кезінде түгендеу деректері бойынша аяқталмаған өндіріс
объектілерінің саны және норма – сағаты олардың дайындық деңгейіме
анықталады. Норма- сағаттардың санын есептеп шығарып және бір – норма
сағаттың жоспарлы өзіндік құны арқылы аяқталмаған өндірістегі жалақының
үлесі табады. Материалдардың құнын нормативтік калькуляцияның деректері
бойынша, ал қосымша шығындарды – жалақыға проценттік қатынасы бойынша
анықтайды. Осы баптар бойынша жасалған шығындар сомасы аяқталмаған
өндірістің құнын құрайды.
Күрделі көмекші өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген
қызметтердің іс жүзіндегі өзіндік құны әрбір талдамалық шот бойынша
анықталады. Бұл үшін, әдетте, әрбір талдамалық шот бойынша аяқтьалмаған
өндіріс қалдығына осы шоттың бір ай ішіндегі есепке алынған шығындары
қосылады және айдың соңына аяқталмаған өндірістің сомасы алынып
тасталынады. Осыдан келіп шыққан айырмашылығы шығарылған өнімнің, жұмыстар
мен көрсетілген қызметтердің іс- жүзіндегі өзіндік құнын құрайды.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін тарату үшін Көмекші өндірістің
қызметтерін тарату кестесі деген аналитикалық кестесі жасалады.
Көмекші өндіріс қызметін тарату кестесін жасаған кезде оның бірінші
бөлімінде негізгі тұтынушының көрсеткен қызметінің нақты өзіндік құны
анықталады.
2.2 ШЫҒЫНДАР АУДИТІ
Шығынның анықтамасы меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық
қорларды сатуға, жұмысты орындауға. Қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға
байланысты шығындарды қамтиды. әдетте ол ақша қаражаттары, материалды
қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрыдғылар және жабдықтар сияқты активтердің
тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.
Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалап анықтаушы негізгі
көрсеткіштерінің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
сату шығындарымен оның өзіндік құны.
Өзіндік құнының және оны өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде
негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын,
тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды
көрсетеді. өзіндік құн, құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сондай
–ақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені
бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Бас қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек көрсетуге
тиісті. Бұл шығындарды тікелей өлшеуге болмайды, өйткені өзіндік құн, бұл
шығындардың құралы ретінде қолданылады.
Баға белгілеуде, өзіндік құн, бағаның төменгі щегіне айналып, өндіріс
резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады. Нарықтық экономика
жағдайында шаруашылыққа қырсызықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп
көрсетумен айналысып, өзін өзі алдаудың қажеті жоқ.
Өзіндік құн, бағаның элементі және шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың
басқару құралы ретінде қызметін толық жүзеге асырады. Еңбек ұжымдары,
әкімшілік, билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес, нарыққа жұмыс
істеуді бастайды. өзіндік құнның деңгейі шаруашылықтың экономикалық
жағдайын, бәсекелестік қабілетін сипаттайды.
Өзіндік құн негізгі экономикалық көрсеткіштер, табыс және рента
белділікпен тығыз байланысты. Әдетте, өзіндік құнды төмендету табыстың
өсуіне тікелей байланысты болғандықтан, ол ұжым үшін өте маңызды
экономикалық ынталандыру құралы брлып табылады. Өзіндік құнның өсуінің
төмендеуі бюджетке төленетін төлемдерге жәнеменшік иелеріне дивиденттерін
төлеуге әсер етті.
Шығынды дұрыс анықтау, табыстан салық алу кезінде салық алынатын
табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып
санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салық қызметкерлері даулы
мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Аудиторлық тексеру жүргізудің тәжірбиесі көрсетіп отрғандай, өндіріс
шығындарының есебіне аудит жүргізілген кезде кеткен кемшіліктер мен
жіберілген қателіктерге, бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:
- аяқталмаған өндірістегі еңбек ақы материалдық қорлар негізсіз
көлемі жоғарылатылған шығындарға;
- өндіріс шығындарына, заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің
есебіне жатқызылатын негізсіз енгізілген шығындар;
- калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындар;
- есепті кезеңнің өндіріс шығындарына негізсіз ендірілген
сатылмаған тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындары;
- өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған
күрделі қаржы;
- өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген
шығындары;
- негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары
жоқ өзіндік құнға ендірілген амортизациялау сомасына;
- құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік
құнға ендірілген амортизациялану сомасына;
- жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік
құнға ендірілген шығындарына;
- өзіндік құнға ендірілген өндірістік емес, негізгі құралдарды
сақтау шығындары.
Өндіріс шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып,
алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен, шаруашылықтың ұйымдастыру
және технологиялық ерекшеліктерімен , өндіріс тұрпатымен, шығарылған
өнімдердің түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысу қажет.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынандай мәселелерді
анықтауға міндетті:
- тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің
әдісінің тұрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігі;
- есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құнына жатқызылған
шығындарын шектеудің сақталғандығы;
- материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығы;
- негізгі құралдарға дұрыс тозу есептелгендігі;
- өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге
есептелген, амортизациялану сомасының дұрыстығы;
- үстеме шығындар сомасының объектілері бойынша таратылу
әдістерінің негізділігі;
Өнім өндіруге жұмсалған өндірістік шығындарының есебінің дұрыстығын
тексерген кезде, аудитор жылдың басына белгіленген өндіріс шығындар
есебінің және өнімнің өзіндікқұнын калькуляциялау әдістерінің тұрақтылығын
және оның шаруашлылықтың салалық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне
сәйкестігін анықтауға міндетті.
Өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынандай топтарға сыныпталады:
- технологиялық үрдіске қатынасы бойынша – тапсырыстарға және іс
-әрекеттерге;
- калькуляция объектілері бойынша – тетіктерге, бөліктерге,
бұйымдарға, біртекті бұйымдар топтарына, үрдіске, іс
әрекеттерге, өндіріске, тапсырысқа,
- шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарын жинау
әдісі;
- алдын ала бақылау әдісі бойынша – нормативтік әдіске және
күнделікті бақылаудағы ағымдағы шығындар есебі.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және практикасы
үшін нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерге кеңінен қолдау тапқан,
Диркат Костинг жүйесі бойынша өндіріс шығындарының есебін ұйымдастыру
тәжірбиесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты ерешелігі сонда – бұл жүйе
кезінде жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының есебінің әдістеріндегіге
қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей, айналым шығындарын ғана
қамтитын қысқартылған өзіндік құны есептелінеді. Өндіріс көлемі өскенімен,
өзгермейтін тұрақты шығындармен салыстырғанда, айналымдағы шығындарды
бақылауды күшейтуді талап етеді. Сондықтан өндірістің өсуі – тұрақты
шығындарын қысқартатын бастапқа резерві. Шығарылған өнімнің өсуіне қарай
өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.
Аудитор қолданылған өндіріс шығндарының есебінің әдістерінің негіздігін
және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін бағалауға міндетті.
Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері
көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған долдарына
байланысты. Яғни, толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай
–ақ шығындарының топтары.
Бухгалтерлік есептің 7 Тауарлы – материалдық қорларының есебі
стандартына әдістемелік нұсқауда, жоспарлау және талдау кезінде өнімнің
өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынандай топтау түрлері
қолданылады:
1) шығынның пайда болу орны бойынша
2) өнімнің, жұмыстың,және қызметтің түрлері бойынша
3) шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.
Бұл аталған топтаулармен шектеліп қоймай, жалпы әдебиеттеріндегі
өндіріс шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып, өндіріс
шығындарын жіктеуді мына топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы бар.
Өндіріс шығындары:
- жауапкершілік орталығы бойынша;
- құрамы бойынша;
- өндіріс үрдісіндегі экономикалық роьі бойынша;
- өндіріс көлеміне юайланысты сипаттамасы бойынша;
- пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылу немесе
есепті кезеңдері бойынша;
- тиімділігі бойынша;
- шығындарының түрі бойынша топталынатын ескерсек, жоғарыда
аталған топтаулардың жеткіліксіз екендігі байқалады.
2.1 ШЫҒЫНДАР АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Қазіргі уақытта шаруашылық сатудан түсімді есептеу әдісі бойынша
анықтайды, яғни сату кезеңі деп өнімді артып жөнелту, өткізу және банкке
ұсынылған төлем талап тапсырма құжаттарындағы көрсетілген күнін айтса,
шоттарға аудару күні қаражаттың келіп түскенін білдіреді. өнімді сату
қаржының айналу шеңберін аяқтаушы соңғы сатысы бар екені белгідлі. Оның
көлемі қаржы шаруашылық қызметінің нәтижесіне айналым және рентабельділік
көрсеткіштеріне байланысты.
Жалпы табыс - өнім сатудың қаржылық нәтижесі болп табылып, өнім сатудан
табыспен, негізгі өндірістің нәтижесінде сатылған өнімнің өзіндік құнының
арасындағы айырмасы ретінде анықталады
Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық
мағынасына сәйкес мынандай элементтер бойынша топталады:
1)материалды шығындары;
2)еңбек ақы төлеу шығындары;
3)еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;
4)негізгі құралдардың то
5)Үстеме шығындары.
Курстық жұмыста осы шығындардың жіктелуі қарастырылды.
Аудитор шығындар мен кірістерге бақылау жүргізген кезде ең алғаш
бағдарламадан бастауы тиіс.
Курстық жұмысымды қорытындылай келе, өз ұсыныстарымды ұсынғым келеді:
-ең бастысы табыстарды көбейту;
-шығыстардың көлемін азайту;
-жаңа шоттарды пайдалануды енгізу;
-халықаралық стандартқа сай жұмыс жүргізу;
-құжаттарды өз уақытында дұрыс толтыру.
Осы талаптардың орындалуын қадағаласақ, табыстар көбейіп, шығыстардың
азаюы мүмкіндігі артады.
Шығындар есебін тексерген кезде өндірістік бөлімшелер және өндіріс
түрлері бойынша қаншалықты жақсы ұйымдастырылғандығына көз жеткізу керек.
Өндірістік бөлімшелер және өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын
жинақтау бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті. Өнімнің өзіндік
құнын бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатында орынды
жұмсалуын әрбір шығындар орталығы бойынша бақылау қажет.
Жаупкершілік орталығы шығынның пайда болу орнымен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Егер құрылымыдық бөлімшелердің жетекшілерің жетекшілері шығынның
деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда, шығынның
пайда болу орнымен жаупкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ
жетекшілердің жаупкершілік аймағы және басқару қызметінің аумағы шығынның
пайда болу орынмен жауапкершілікті өндірістік бөлімшелеріне тарайтын
боғандықтан, жауапкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орныны
қамтиды.
Өнімнің өндірістік өзіндік құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық
мағынасына сәйкес мынандай элементтер бойынша топталады:
1) материалды шығындары;
2) еңбек ақы төлеу шығындары;
3) еңбек ақы қорынан аударылатын аударымдар;
4) негізгі құралдардың тозуы;
5) Үстеме шығындары.
Бухгалтерлік есептің 7 Тауарлы материалдық қорлардың есебі
стандартына әдістемелік ұсынымды шығындарды топтау калькуляция баптары
бойынша келтіріліп, мынадай баптарды қамтыған:
- материалдар,қайтарылған қалдықтарын шығарып тастау;
- еңбек ақы;
- еңбек ақыдан аударымдар;
- үстеме шығындары.
Аталған шығындар бартары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі
көрсеткіш болғандықтан, оларға жеке- жеке тоқталуды талап етеді.
Материалды шығындардың өнімнің өзіндік құнына жатқызылғандығын
тексерген кезде, аудитордың мынандай мәселелерге назар аударуын талап
етеді:
- өнімнің өзіндік құнына енетін шикізаттардың және материалдардың
дұрыс бағаланғандығы;
- шаруашылықта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік
есепте материалдарды сатып алу және дайындау операцияларының
дұрыс көрсетілгендігі;
- өндірісте пайдаланылған, материалдарға ешқандай қатынасы жоқ
шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын
алмағандығына, сондай –ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа
шығаратын жағдай;
- цехтарға, учаскелерге босатылған, бірақ нақты өндіріске
жұмсалған шикізаттардың, материалдардың құнын өнімнің өзіндік
құнына ендіру фактілерінің орын алмағандығы;
- құрылыс, жөндеу кезінде бөлінбеген табысқа немесе басқада
қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығы;
- әлеуметтік мәдени бағыттағы объектілерді сақтауға жұмсалған
материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылатын
жағдайлардың орын алмағандығы. Басқа шаруашылықтарға көмек
көрсету мақсатында орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша
көрсетіледі;
- техникалық жағдайының және өнім өндіру технологиясының
деңгейіне сәйкес шикізат және материалдарды жұмсау нормасының
дұрыс белгіленгендігі;
- қайтарылған қалдықтарының дұрыс бағаланып, шығысқа
шығарылғандығы;
- өнімнің өзіндік құнына, ендірілген делдалдық қызметі қоса,
тауар биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және сыртқы
экономикалық комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының
негізділігі;
- өнімнің өзіндік құнына, қоймадағы және өндірістегі кем шыққан
құныдылықтардың құнының, уінәлі адамдары дәлелденбеген немесе
қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда шығысқа
шығаруылының заңдылығы;
- шаруашылықтың материалды құндылықтармен бірге сатып алынған
сыйымдылықтар және құндақтау, орау материалдарының есепте дұрыс
көрсетілуі. Бұндай кезде егер сыйымдылықтың құнын, мүмкін
болған жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына кемітудың
қажет екендігін есте сақтауы қажет. Егер сатып алушылар,
сыйымдылықтардың құны материалдық ресурстарының бағасынан
жоғары бағаланып, төленсе, онда материалдардық құндылықтардың
сатып алу шығындарына сыйымдылықтардың құнын олардың мүмкін
болған пайдалану бағасы шығарылыптасталып ендірілгені;
- табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және жоғалған
материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығы;
- материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының, олардың есептік
бағасы бойынша шығысқа шығарылған құнының ауытқуының
негізділігі.
Жоғарыда баяндалған материалдарды шығындармен қатар өзіндік құнының
едәуір бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс
шығындарының 13 жуығын еңбек ақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік
құнға шығынның бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы
қажет. Өнімнің өзіндік құнына еңбек ақы төлеу шығындарын, материалдар
шығындары сияқты, яғни пайда болу орны бойынша көрсетілгеніні ескеруі
қажет.
Еңбек ақы төлеу бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне
есептелгенеңбек ақы, өндірістік нәтижелері үшін жұмысшы, қызметкерлерге
сияқы, ынталандыру және есебі қайтарылып, орны толтырылатын төлемдерін
қоса, шығындары сондай-ақ ұйымның штатында тұрмайтын негізгі өндірісте
жұмыс істейтін жұмыскерлерге есептелген еңбек ақы төлеу шығындары
көрсетіледі.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын зерттей отырып, анықталған тиісті
құжаттары бойынша мерзімді еңбек ақыға, кесімді нарыққа, тарифтік
қойылымға, лауазымды мөлшерлі ақыға қарай есептелініп, нақты орындалған
жұмыс үшін төленген еңбек ақы субъектіде қабылданағн еңбек ақы төлеу
нысанына және жүйесіне сәйкес толық сомада, ал есесі қайтарылып, орнын
толтыру төлемдері заң актілерінде қаралған тәртіптердегі нормада өзіндік
құнға ендірілетінін назарынан тыс қалдырмауы қажет.
Аудитор еңбек ақы төлеу шығындарын тексерген кезде, оның құрамына,
сонымен қатар натуралды төлем ретінде берілген өнімдердің құндарынынң
жұмыскердің кейбір категорияларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz