Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау және жасау тәсілдері
Мазмұны
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктердің тарихы
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші
биологиялық активті заттар
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды
дайындау және жасау тәсілдері
1.6 Патенттік ізденіс
2 Ғылыми.зерттеу бөлімі
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
2.2 Тәжірибе әдістемесі
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктердің тарихы
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші
биологиялық активті заттар
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды
дайындау және жасау тәсілдері
1.6 Патенттік ізденіс
2 Ғылыми.зерттеу бөлімі
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
2.2 Тәжірибе әдістемесі
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Адам денмсаулығын қорғау, ауруларға медециналық көмек көрсету денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Өз уақытысында және сапалы дәрілермен қамтамасыз ету ұйымы осы мәселенің басты құрамды бөлігі. Медикаментозды көмек жұмысында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің үлкен маңызы бар, оларды нарықтық қатынас жағдайында біріншілік мәнді иеленетін эффективті дәрілік препараттарды алу үшін зерттейді.
Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктердің саны өсуде. Олардың ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына, туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдік түрлеріне көп көңіл аударылады.
Культурада жасалынатын дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану формацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі заманғы жағдайларда Қазақстанның форма индустриясының ең перспективті бағыты салаларды дамыту болып табылады, ол бай шикізат базасында базирленеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік қорларының мәнісі аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдер мен халықтардың дәрілік заттарды қолдануының көп жылдық тәжірибесі халықтың медицинаның дәрілік заттарының негізінде жатыр. Бірақ та өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмперикалық болып қала берді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік берді.
Дүние жүзілік Денсаулықты қорғау ұйымының болжауынша жақын он жылдықта фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 6% -тін құрайтын болады.
Адам денмсаулығын қорғау, ауруларға медециналық көмек көрсету денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Өз уақытысында және сапалы дәрілермен қамтамасыз ету ұйымы осы мәселенің басты құрамды бөлігі. Медикаментозды көмек жұмысында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің үлкен маңызы бар, оларды нарықтық қатынас жағдайында біріншілік мәнді иеленетін эффективті дәрілік препараттарды алу үшін зерттейді.
Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктердің саны өсуде. Олардың ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына, туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдік түрлеріне көп көңіл аударылады.
Культурада жасалынатын дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану формацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі заманғы жағдайларда Қазақстанның форма индустриясының ең перспективті бағыты салаларды дамыту болып табылады, ол бай шикізат базасында базирленеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік қорларының мәнісі аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдер мен халықтардың дәрілік заттарды қолдануының көп жылдық тәжірибесі халықтың медицинаның дәрілік заттарының негізінде жатыр. Бірақ та өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмперикалық болып қала берді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік берді.
Дүние жүзілік Денсаулықты қорғау ұйымының болжауынша жақын он жылдықта фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 6% -тін құрайтын болады.
Қолданған әдебиеттер:
1. Жаңабаев Қ., Саудабаев Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Алматы, “Қайнар” 1994ж.
2. Ковырялов Ю.П. Интенсивные технологии производства пшеницы. Москва “Агропромиздат” 1986г.
3. “Технология спирта” Яровенко Р.О. Смирнов және т. б.. Москва 1988г
4. Сырманова К.К. “Этил спирті м.б.-синтезбен өндіру” Алматы1987г.
5. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. Алматы “Қайнар”, 1984ж.
6. Орманджи К.С., Никитин Ю.А., Бурченко П.Н. Интенсивная технология производство озимой пшеницы. Москва. Россельсхозиздат. 1988г
1. Жаңабаев Қ., Саудабаев Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Алматы, “Қайнар” 1994ж.
2. Ковырялов Ю.П. Интенсивные технологии производства пшеницы. Москва “Агропромиздат” 1986г.
3. “Технология спирта” Яровенко Р.О. Смирнов және т. б.. Москва 1988г
4. Сырманова К.К. “Этил спирті м.б.-синтезбен өндіру” Алматы1987г.
5. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. Алматы “Қайнар”, 1984ж.
6. Орманджи К.С., Никитин Ю.А., Бурченко П.Н. Интенсивная технология производство озимой пшеницы. Москва. Россельсхозиздат. 1988г
Мазмұны
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктердің тарихы
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші
биологиялық активті заттар
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды
дайындау және жасау тәсілдері
1.6 Патенттік ізденіс
2 Ғылыми-зерттеу бөлімі
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
2.2 Тәжірибе әдістемесі
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Адам денмсаулығын қорғау, ауруларға медециналық көмек көрсету
денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Өз уақытысында және
сапалы дәрілермен қамтамасыз ету ұйымы осы мәселенің басты құрамды бөлігі.
Медикаментозды көмек жұмысында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің үлкен маңызы
бар, оларды нарықтық қатынас жағдайында біріншілік мәнді иеленетін
эффективті дәрілік препараттарды алу үшін зерттейді.
Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктердің саны өсуде. Олардың
ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына,
туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдік түрлеріне көп көңіл
аударылады.
Культурада жасалынатын дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану
формацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі
заманғы жағдайларда Қазақстанның форма индустриясының ең перспективті
бағыты салаларды дамыту болып табылады, ол бай шикізат базасында
базирленеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік
қорларының мәнісі аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдер мен халықтардың дәрілік заттарды қолдануының көп жылдық
тәжірибесі халықтың медицинаның дәрілік заттарының негізінде жатыр. Бірақ
та өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмперикалық болып қала
берді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи
қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану
процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік берді.
Дүние жүзілік Денсаулықты қорғау ұйымының болжауынша жақын он жылдықта
фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 6% -тін
құрайтын болады.
Аналитикалық шолу
1. Дәрілік өсімдіктердің тарихы
Адам баласы кейбір өсімдіктерді әр түрлі ауруларды емдеуге пайдалануға
болатындығын алғашқы қауымдық кезеңнен бастап-ақ білген. Одан бірнеше мың
жылдан кейін дәрілік өсімдіктерді емге пайдаланудың мән-жайы халық арасына
ауыздан ауызға таралып, кейіннен қағазға жазыла бастаған. Біздің ғасырға
жеткен осындай жазбаларда өсімдіктерді ауру-сырқауларды емдеуге пайдалану
туралы ілім біздің эрадан алты мың жыл бұрын Ирак жерінде өмір сүрген Шумер
мемлекетінен басталғаны айтылған. Онда шумерлік дәрігерлердің емдік қасиеті
бар өсімдіктердің жапырақтарынан, тамырларынан, сабақтары мен дәндерінен
ауру емдейтін ір түрлі ұнтақ, тұнба дайындайтындықтары жазылған. Осымен
қатар сол уақыттың өзінде-ақ дәрілік өсімдіктерді кептірген кезде күн
өзінен олардың дәрілік қасиеті жойылатыны анықталып, кептіру жұмысы күн
көзінен таса жерде жүргізілуі тиіс екені дәлелденген. Осы себептен
шумерліктер кейбір өсімдіктерді түнде жинау керек екендігін ұсынған.
Вавилондықтар мен ассириялықтар сол шумерліктер көрсеткен өсімдіктерден
дәрі-дәрмек жасау әдісін, емдеу жолдарын жалғастырып, кеңейте түскен.
Ассирия мемлекетінде дәрілік шөптер өсірілетін арнайы бақ та болған.
Египеттіктер олардан үйреніп, дәрілік өсімдіктердің емдік қасиетін кеңінен
анықтай отырып алоэ, анис, мендуана, жалбыз т.б. өсімдіктердің дәрілік
қасиетін ашқан. Египеттіктер даладағы дәрілік өсімдіктерді жинаумен қатар
ассириялықтар сияқты оларды қолдан егіп-өсірумен айналысқан. Олар дәрілік
өсімдіктерді көбейту мақсатында шет елдерге арнайы экспедициялар
ұйымдастырып отырған. Тұңғыш рет осы дәрілік қасиеттері бар өсімдіктерді
Египет мамандары классификация жасаған. Олар дәрілік өсімдіктердің
фармакологиялық түсуін жеңілдететін топтарға бөлген. Дәрілік өсімдіктердің
шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі.
Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан
келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма” іспеттес. Оңтүстік
қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000
–дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер
бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау
саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау
эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен,
дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа,
жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот,
тасшөп, т.б.
Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек
бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді
ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері
Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды
ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми
тұрғыдан түсінік берген. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің
“Дәрілік заттар” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің
қолданылу жолдарын жазған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік
өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте
пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге
деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын
тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне
болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда
250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда
дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде
медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Рим дәрігерлері бұл өсімдіктерді ауруларды емдеуге пайдалану жайындағы
деректерді осы Греция ғалымдарының мәліметтерінен алған. Дегенмен Рим
дәрігерлерінің емдік қасиеті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізетін
әсері де өте зор. Үлкен Плинийдің айтуы бойынша, римдіктер дәрілік
өсімдіктердің мыңнан астам түрлерін тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері білім негізінде құрылған.
Осының арқасында болу керек, тибеттіктерде ауру-сырқауды емдеуге
пайдаланатын дәрі-дәрмек түрлері өте көп.
Басқа елдерге қарағанда Қытайда бұл салада көзге көрінерлік жұмыстар
жүргізілген. Бұл елде дәрілік өсімдіктер туралы кітап жаңа эрадан екі жарым
мың жыл бұрын жазылған.
Фармаколог Ли Ши-Чжень он алтыншы ғасырда, өзінің жиырма жеті жылдық
зерттеу жұмысын жинақтап, елу екі томдық дәрігерлік еңбегін шығарған.
Бұл еңбекте дәрілік өсімдіктердің екі мыңға жуық түрі жазылған.
Сонымен қатар дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру, одан дәрі жасау әдісі,
қандай ауруға қалай пайдалануға болатыны туралы көптеген мәліметтер
берілген.
Осындай әр елде жүргізілген зерттеулер араб елінің дәрігерлеріне де
үлкен әсерін тигізген. Бұдан тоғыз жүз жыл бұрын араб фармакологы Бируни
“Китаб – ас - сайдана” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүзге жуық
түрін жазған.
Біздің елімізде де әр түрлі ауруларды емдеуге өсімдіктерді пайдалану
ерте уақыттан басталған. Иван Грозный тұсында дәрілік өсімдіктерді
пайдалану үшін тұңғыш дәріхана ашылып, осы бағытта мамандар дайындауға,
керекті оқулықтар жазып шығаруға көп көңіл бөлінген. Петр 1 кезінде
Петербург қаласында дәрілік бау-бақша ұйымдастырылған. Сол мезгілден бастап
дәрілік өсімдіктерді өсіру, жинау, кептіру жұмыстары қолға алынды. Арнайы
экспедициялар құрылып, табиғаттан дәрілік өсімдіктерді жинай бастаған. Осы
уақытта жергілікті жерде өсетін көптеген өсімдіктерді (кенеден, адыраспан
т.б) плантацияларда өсіру шаралары жасалған.
Совет үкіметі құрылғаннан кейін, 1921 жылы “О сборе и культуре
лекарственных растений” деген арнайы декрет жарияланып, дәрігерлік
мекемелерге дәрілік өсімдіктер өндіру жұмысын жақсарту міндеттелді. Бұл
жұмысты әрі қарай күшейту жұмысында 1925 жылы ССРО Мемлекеттік жоспарлау
комитеті дәрілік өсімдіктерді пайдалануға арналған Бүкілодақтың кеңес
өткізген. 1931 жылы дәрілік өсімдіктерді пайдалануға ғылыми негіз беру үшін
Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты ұйымдастырылған.
Осындай маңызды шаралардың іске асыфрылуы арқасында дәрілік өсімдіктердің
кең түрде денсаулық сақтау ісіне пайдаланылуы ғылыми тұрғыдан қаралып,
дұрыс жолға қойыла бастады.
Қазіргі кезде жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді жинаумен дәрі жасап
шығару өндірісін толық қамтамасыз ету мүмкін емес екендігін ескере отырып,
шаруашылықтарда дәрілік өсімдіктер егілетін плантациялар құрылды.
Украинада, Қазақстан мен Молдовада, Грузияда, Белорусияда, Латвия
республикасында осындай совхоздар ұйымдастырылды.
Бұл шаруашлықтар елімізге керекті шикізаттың алпыс процентін ғана
қамтамасыз етеді. Совхоздардағы плантацияларда дәрілік өсімдіктерді өсіру,
жинау өте көлемді және қызу науқанмен жүргізілетін жұмыс. Мысалы,
фармацевтік өндірістің бір жылына керекті сегіз жүз тонна жас гүл шоғын 2
апта ішінде жинап үлгеру керек. Өйткені, жинау мерзімі өтіп кетсе, ол
қурап, пайдасыз болып қалады. Міне, осыншама мөлшерде және тығыз уақыт
ішінде дәрілік өсімдіктерді жинап алу оңайға түспейді. Дегенмен, жұмыстың
ауырлығына қарамастан, халыққа керекті препараттарды дайындау үшін 1950
жылы он алты мың тонна, 1960 жылы отыз мың тонна, 1970 жылы отыз мың тонна,
1980 жылы елу мың тоннадан астам дәрілік өсімдіктер жиналады. Бұл
өсімдіктерден стрихнин, атропин, платифилин, резерпин, хинидин, аймалин,
тағы басқа көптеген препараттар алынады. Жалпы қолданылып жүрген
препараттардың 40 процентін осы дәрілік өсімдіктерден жасалған.
Дәрілік өсімдіктер. Өсімдіктердің бұл тобының емге керекті дәрі алумен
қатар, құрамында әр түрлі витаминдер, микроэлементтер, белок, углевод, май,
соның ішінде эфир майы болуына байланысты оларды соның тағамдыққа және
басқа да халық қажетіне пайдаланады. Бұлардың ішінен көбіне шөп түрлерін
тағамдыққа пайдалану жағы басым. Осы қасиетінің арқасында олар көптеген
елдерде жалпы тағамның бір түрі болып есептеледі. Франция тұрғындары
қайнаған ыссы суға қантты езіп, аюбалдырғанның уақталған жапырақ сабағының
үстіне құйып тәтті тағамдар жасайды. Ал солтүстік жақтың тұрғындары
аюбалдырғанның жас бұтақтарын уақтап салат жасайды немесе басқа тағамдарға
қоспа ретінде пайдаланады. Оның әсіресе дәні мен екі жылдық тамыры хош
иісті келеді. Сондықтан оларды ыстық тағамдарға дәмдеуіш ретінде, тағам
толық пісуге 3-5 минут қалғанда қосады. Жаңа жиналған тамырынан тосап,
цукат жасайды. Кептірілген тамыр ұнтағын жұпар иіс беру үшін нан илегенде
ұнға араластырады. Тамыр ұнтағын қуырған етке салуға, шай демдегенде
қосуға болады.
Витаминдерге өте бай өсімдіктердің бірі – қалақой. Бұл өсімдіктің жас
жапырағынан щи, салат жасайды. Кавказ елінің тұрғындары оның жас жапырағын
тұздап, шайға, етке қосып пісіреді. Ал Грузия жерінде қалақайдың жас
жапырақтарын уақтап кесіп, үстіне сірке қышқылын және май қосып, тұз, бұрыш
салып салат жасайды. Кептірілген жапырақтарын ұнтақтап нан илейтін ұнға
қосады. Бұл жағдайда, 400 грамм ұнға 100 грамм қалақай жапырағының ұнтағын
қосу керек.
Міне, өсімдіктердің осындай пайдасын, әсіресе қалалық жерлерде толық
кәдеге жарату жүйелі түрде жүргізілгені дұрыс. Өсімдіктердің қала
тұрғындарының денсаулығын сақтауға тигізетін пайдасы архитектуралық
жоспарлау кезінде ескеріліп, қалалық жерлерде парк, сквер, бульвар санының
көбеюіне болашақта да көңіл бөлінуі керек.
Өсімдіктер атмосферадағы зиянды газдарды сіңіруде де айтарлықтай роль
атқарады. Негізінде улы газдар завод, рудник тағы басқа өндіріс орындары
бар және көшелерімен үнемі автотранспорт жүретін қалаларда өте көп болады.
Адам денсаулығын сақтау жолындағы күрес, бүкіл елдің қасиетті парызы.
Оның негізгі тұтқасы - өзіміз тіршілік етіп отырған ауа. Ол әр түрлі зиянды
қосылыстардан таза болса ғана халықтың дені сау болатынын естен
шығармауымыз керек. осыған байланысты ауа кеңістігін таза ұстаудың нақты
жолдарының ең негізгісі- өсімдік дүниесі екенін білген орынды. Сондықтан
жасыл желектің көптеген отырғызылуы, оларды қорғау халық игілігіне керекті
бүкіл адамзат алдында тұрған аса маңызды міндеттердің бірі. Бұл әсіресе,
қазіргі өндірістің сала-сала болып дамыған шағында бүкіл ел болып, бірге
жүргізетін жұмысы.
Дәрілік өсімдіктер адам өмірі мен денсаулығының маңызды көзі болған
және болады да, сондықтан оған деген қажеттілік денсаулықты сақтау
мақсаттарына жыл сайын өсуде. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныстың өсуіне
байланысты, оларды табиғи әсерлерде дайандау өсті, бірақ оның өзі қазіргі
уақытта өсіп келе жатқан сұранысты қамтамасыз етуге қабілетсіз. Көптеген
дәрілік өсімдіктер регенерациялық қабілеттілігінің төменділігімен
сипатталады, олардың жер астының бөлімі орташа есеппен 3-8 жылда қалпына
келеді. (5)
Ыстық жаздың жағдайлары және егудің, өңдеудің агротехникалық шарттарын
құру Оңтүстік Қазақстанда тропикалық және субтропикалық өсімдіктерді
өсіруге мүмкіндік жасайды, сондықтан дәрілік өсімдіктерді культурада
интродукциялау мен өсіру олардың қолданылу аумағының кеңеюіне жол алады.
Культурада егілген дәрілік өсімдіктерді қолданудың жабайы өсетін
шикізат жинақтарына қарағанда бірқатар артықшылықтары бар, өйткені табиғи
ресурстардың әлсіздеу қауіптілігі төмендейді және өңделуге жоғары сапалы
шикізатының едәуір бірқалыпты партия өсіру қадағалауымен қамтылған.
Оңтүстік Қазақстан ТОО “Химфармға”, сонымен қатар түгелдей
республикадағы болып табылады. (6)
Оңтүстік Қазақстан Республикамыздың төрттен жоғары ауданын алып
жатады, ол жерлік – климаттық жағдайларының әртүрлілігімен сипатталады.
Ауданның Оңтүстігі мен Шығысы Тянь-Шань тайлы жүйесімен көмкерілген.
Таулардағы климат түзілудің маңызды факторы биіктіктерге қатысты өзгеретін
рельф болып табылады. сондықтан, әсіресе Оңтүстік Қазақстаның климаттық
контрастылары үлкен, ондағы қуатты таулы бөктер (Джунгар, Займискалық,
Қырғыздық, Таластық және Теріскей алатау т.б.) ауа бағытын өзгертеді.
Осының барлығы формирлену үшін әртүрлі экономикалық шарттар мен
экожүйелерді құрады.
Әсіресе Қаратаудағыны атап өтуге болады, онда көптеген эндемикалық
және ирек кездесетін өсімдіктер өседі. Мұнда дәрілік препараттардың көзі
ретінде перспективті болып табылатын көптеген өсімдіктер бар, сонымен қатар
қыстың суығына тұрақты және құрғақшылыққа төзімді культуралды өсімдіктердің
сорттарын селекциялауда үлкен қызығушылық тудыратын өсімдіктер кездеседі.
Тек Оңтүстік Қазақстанда ғана бағалы, пайдалы өсімдіктердің өндірістік мәні
бар тоғайлар кездеседі, мысалы, Северцев унгериясы, костянковая проролеясы
және т.б. мұнда негізгі өндірістік егістер, ең атақты дәрілік өсімдік –
қырықбуын эфедрасы орналасқан.
Төтенше әртүрлі физико-географиялық жағдайлары осы аймақтың байлығын,
өзіндік нұсқалылығын, тіпті флора мен өсімдік ресурстарының уникалдығын
анықтауды, жергілікті (Artemisia cina Berg, Helichrusium maracandicium
M.Pop) және бөтен аймақтық өсімдіктерді (Solanium avicula forst, Cassia
acutigolia Del., Catharanthus roseus т.б.) культивирлеуге мүмкіндік берді.
Дерменені культураға енгізудің алғашқы тәжірибелері ВИЛАР – дың
қызметкері С.А.Суетинмен Оңтүстік Қазақстанда жүргізілді және зерттеулері
оңды нәтижелер берді. (8)
Т.Н.Джанабаев Шымкент облысы шарттарында үшкір жапырақты кассийдің
биологиялық ерекшеліктерін оқып білу мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізді
және эффективті әдістерін өңдеді, кейін “Дармин” совхозына енгізуді көздеуі
Оңтүстік Қазақстандағы қызмет катарантустың биологиялық ерекшеліктері мен
өнімділігін А.М.Маралбаев зерттеді. (11)
Бұл шаруашылықтарда осы культуралардың айтарлықтай жоғары өнімді және
шикізатты дайындауды жүргізуге мүмкіндік туғызды. Осының негізінде зауыт
формацияға саласодин, антросенин, глауцин, мукалтин және т.б. сияқты бағалы
жартылай фабрикаттарды шығарды.
Қазақстанның оңтүстік – шығыс, оңтүстіктің аридтік шарттарында
самарқанд өлмес гүлді өсімдігінің биологиялық және морфологиялық
ерекшеліктері, жасау әдістері зерттелді. Самарқанд өлмес гүлді өсімдігінің
культурасы өндірістік плантацияларда өндірістік зерттеулерден өтті. (12)
Сонымен, Оңтүстік Қазақстанда әртүрлі флоралық аймақтардың дәрілік
өсімдіктерін культивирлеуге болады. Осыған байланысты күлгін эхинацеясы
үлкен қызығушылықты туғызады.
Эхинацея тұқымының 5 түрі бар, оның екеуі Мексикада, үшеуі Солтүстік
Америкада өседі. (13)
Түр алғаш рет К.Линнеймен 1753 жылы Рудбекия күлгіні – Rudbekia
puppurea L. Деген атпен жазылған. 1794 жылы К Moench күлгін және қызғылт
гүлдердің, қатты тікенектілігіне, гүл күлтесі жапырақшаларының өткір бізді
ерекше белгілерін пайдалану арқылы эхинацеяны жеке бір түрге бөліп алды.
“Эхинацея” атауы – “күлгін” деген сөзден шыққан. Медицинада үш түрі
қолданылады: Asteraceae Dumort тұқымдасына жататын ең кең таралған
Echinaceae puppurea (L) Moench, E.palliada (L) (Nutt) және E.
Angustigolia.
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
Соңғы кезде әртүрлі саладағы фитохимиктер, фармокологтар мен
дәрігерлер эхинацея туысының өкілдерін зерттеуге және қолдануға үлкен
қызығушылық танытуда.
Бұл жағдай иммунно димирлеуші әрекеттегі жаңа фитопрепараттарды құру
мәселесімен соқтығысқан елдерге ТМД, Ресей, Украина және белорусия тән. 50
жыл бойы эхинацея препараттарын шығарып келе жатқан Германия елінің
тәжірибесі – эхинацеяның фитохимиясын терең зерттеу, жіңішке жапырағы
эхинацеядан препараттарды шығаруға негіз болды. Экологиялық және климаттық
аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі, олардың
түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны
1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік қасиетін
анықтады. Түкті эрва және анабазис шөптерінің дәрілік қасиеті адам
денсаулығына зор көмегін тигізді.
1938 жылы Қазақстанда дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсатымен арнаулы
экспедиция құрылды. Ол экспедицияны В.Е.Корнилова басқарды (1940).
Эхинацеяның дәрілік қасиеттері ХҮІІ ғасырдан бастап белгілі ХІҮ
ғасырдан эхинацеяға әкелінген, ал ХХ ғасырдан – ТМД елдеріне, тек ХХ
ғасырда ғана Қазақстанда өсіріле бастады. (14)
Эхинацеяның химиялық құрамы мен фармокинетикасы туралы алғашқы
мағлұматтар 1897 жылы ДЖ,Люйдпен жарияланған.
Шамамен жүз жыл уақыт зерттелген эхинацеяның биохимиясы туралы
мәліметтер Бауэр, Вигнер және Фостер еңбектерінде, сонымен қатар Хоббитин
анықтамаларында толық қарастырылған.
Украйна жағдайында онтогенез В.А.Мельмовамен зерттелген, ал академик
А.В.Фомин атындағы ботаникалық бақылауда үш түрін интродуцирледі: күлгін
эхинацеясы, ақшыл және жіңішке жапырақты эхинацеясы. (18)
Қазақстанда интродукциялық зерттеулер Қазақстан Республикасының МНиО
ботаникасы мен фитоинтродукция институтында У.Х.Суюнсалиева, Т.А.Коваленко,
Н.Т.Ташкулова мен жүргізілуде, Орти Урал жағдайында Е.С.
Васфилова мен жүргізілуде. (20)
Күлгін және жіңішке жапырақты эхинацеяның морфобиологиялық сипаттамасы
мен биологиялық гүлдену жолдары Ташкент жағдайында.
С.Худжаниязава мен әсіресе су режимі О.А.Ильинскимен
зерттелді. (22)
Қазіргі уақытта құрамында күлгін эхинацеясы бар 70-ке жуық
аллопатикалық және гамеопатикалық препараттар белгілі, ал жалпы дүние
жүзінде шығарылатын “иммунал”, “эхинацея”, “эхинор”, “эстифан”,
“күлгін эхинацея тұнбасы” “эхинацея майы”, “Богатырь”, “эхинацея” және тағы
басқа сияқты 300 жуық медициналық препараттардың құрамына
кіреді. (22,23,24)
Бұл заттар Қазақстанға өте қажет, өйткені елімізде 108 мың онкоаурулар
бар және жыл сайын олардың саны 28 мыңға өсіп жатыр. Республика бойынша
ауру – сырқауға шалдығатындардың орташа көрсеткіші – 81,2 де
яғни 100 мың халыққа шаққанда. (25)
Сонымен Оңтүстік Қазақстанда осы өсімдікті зерттеу дәрілік өсімдік
шикізатының шикізат базасын кеңейтуге үлкен мүмкіндік береді.
Күрделі гүлділер тұқымдасы. Эхинацея грек сөзінен тікенекті (күрделі
гүлді жапырақшалары ине тәрізді өткір тікенекті болып келеді) деген
мағынаны білдіреді.
Эхинацея туысына 5 түрлі шөптесін өсімдік кіреді, олар жабайы түрде
Солтүстік Американың атлантикалық аудандарында және Мексикада кездеседі.
Бұл көп жылдық, тамыр сабақты, 1-15 м биіктегі тік сабақты, әдемі күлгін
гүлді өсімдік. Оның спецефикалық дәмі мен иісі бар.
Себеттері көп гүлді жапырақшалары 2-4 қатарлы болып орналасқан, ланцты
болып келеді. Дәрі шөптердің кейбіреулері табиғатта өте аз мөлшерде
кездеседі, сондықтан олардан қор жинау рентабельді болмай қалады. Сол
себепті арнаулы түрде дәрілік шөп егетін “Дермене” және “Фрунзе” совхоз
шаруашылықтары құрылып, ол жерлерде дәрі шөптерге арнаулы алаңшылар
бөлініп, техника және білімді мамандар жұмыс істей бастаған. Осының
арқасында дәрі шөптерден үлкен өнім алына бастаған.
Гүл шоғыры конусты, онда біз тәрізді төбесі өткір, қалқанша тәрізді
күрделі гүлді, жапырақшалары орналасқан, әдетте қою түсті және түтікшелі
гүлдері бар, жетілмеген аналығы бар, ішкі түтікшелі гүлдері қос жынысты.
Тұқымдарының шеттері кішкене тісті болып келген, қалың төрт қырлы
пирамидалы. Шөптесін өсімдіктер қарапайым немесе әлсіз бұтақты сабақтан
және кезектесіп орналасқан (сирек супротивті) қарапайым тісті немесе
шеттері түгел жапырақты 3-5 көлденең жолақтардан тұрады.
Емдік қасиеті. Қазіргі кезде республикамыздағы дәрілік заттар
шығаратын өндірістік орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге деген
қажеттілігінің 2-3 пайызын ғана қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік
заттарға жалпы қажеттілік жылына 300 млн АҚШ долларын құрайды
және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42 пайызынан астамы алыс шет елдерден
тасымалданатын дәрілердің есебінен өлшенеді.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында
өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл
бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген
аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді
жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру,
биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай –
ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер
жүргізілуде. Өзіндік фармацевтикалық өндіріс құру өте көп қаржы және ұзақ
қажет етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал
дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту
жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.
Бүйрек және бауыр аурулары, асқазан, ішек жолдары нефрит пен циститті
емдеу үшін, несепте тас пайда болу аурулары, созылмалы простатит, аденома
буында тұз жиналған кезде қолданылады.
Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су
құйып, 2-3 сағат тұндырады, суытып сүзеді. 13 стаканнан тамақ алдында 20
минут бұрын қабылдайды. Емдеу курсы 5-6 апта. Дәрігердің белгілеуімен
қабылдаған абзал.
Коллекциялық алаққойды дайындау. Питомникті жасауға топырақ
қабаты жақсы, жер рельесі ыңғайлы алаққой таңдап алынады.
Өсімдікті егуден бұрын алаққойды жақсылап айдап, жырту қажет. Бұл
жұмыс, әсіресе арам шөптер өсіп кеткен жерлер үшін пайдалы жерді жырту
наурыз, сәуір айларында, жауын жаутын мезгілдерде жүргізіледі. Жырту
тереңдігі 20-22см. Айдалған жерді жақсылап тырмалайды, топырақты
майдалайды. Зябь айдауы күзде жүргізіледі, тереңдігі 20-22см, одан соң
тырмаланады. Көктемде қайтадан тырмалау қажет. Алаққойды бөліктерге бөліп
егудің алдында оның жобасы сызылады. Сол жоба бойынша тәжірибе алаңдары
жіптермен бөлінеді, белгіге қазықтар қазылады.
Жерсіндіру егу техникасы. Алаққойдағы өсімдіктердің қалай өскендігін
байқау мақсатымен салыстырмалы түрде бір алаққойдың шамасы алынады.
Жерсіндіру кезінде біз әр түрлі өсімдіктің тіршілігін алатын болсақ,
мақсатты тексеруге тек жан-жақты зерттеледі (вегетациялық өсу мерзімі,
түсімі т.б).
Көпжылдық дәрілік өсімдіктердің тұқымдары үш қатар болып егіледі.
Қатардың ұзындығы 10м болады. қатар аралығы 30-45см.
Бір жылдық дәрілік өсімдіктердің питомниктерінде де тұқымдары үш
қатарға егіледі. Қатар ұзындығы 10м, аралығы 15-30-45см. Үлгі ретінде бір
рет, бір қатарға тұқым себіледі. Үлкен өсімдіктер, пиязшықтарда дәл осы
әдіспен егіледі. Көпжылдық өсімдіктердің питомниктегі сынақ мерзімі 3-15
жыл, бір жылдық өсімдіктердікі 2-3 жыл болады. Сынақ мерзімнен кейін ең
пайдалысы табылған дәрілік өсімдік түрлері өндіріске беріледі, экологиялық
сынақтарға, селекциялық тексеруге беріледі.
Экологиялық сынақтың мақсаты – пайдалы дәрілік өсімдіктердің топырақ –
климаттық жағдайларына төзімділігін бақылау, бұл жерде де дәл
интродукциялық питомниктегі жерде де дәл сол сияқты болады.
Өндірістік сынақтан мақсаты – пайдалы дәрілік шөптердің өндіріс
жағдайына бейімдеу. Өндірістік сынақ дәрілік өсімдіктерде 3-5 га көлемінде
жүргізіледі, өсімдік түріне қарай жер көлемі әр түрлі болуы мүмкін
(1,2га, 0,5 га).
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері.
Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің кейбіреулерін үйде егіп өсіруге
болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа
жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы өсімдік байлығына аз болса да қосымша
қор болады. Екіншіден, дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып,
керек уақытында еш жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде
өсірілетін өсімдіктер қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей,
мелисса т.б. осы сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм
қарашірік, уақталған тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік
егілген ыдыстарды қоятын орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал
жаз айларында балкон, лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық
толық түсетін болуы керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды
тәулігіне 8-10 сағаттай жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді
отырғызар және дән себер алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал
оның бірдей мөлшерде құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып
толытырады. Осыдан кейін оларға себетін өсімдік дәнін бір проценттік
марганец қышқылды калий ерітіндісінде ұстап, содан кейін таза сумен жуып
ыдыстарға себу керек.
Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы
топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып
алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан
кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын
дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда
ыдыстағы топыраққа сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.
Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі.
Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары
толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып
келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі,
мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі
дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың
әрқайсысының биологиялық ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл
өсімдіктердің біразы тек вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан
немесе тамыр түйнектерінен өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі
табиғат жағдайының әртүрлі өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Мысалы,
алоэ өсімдігі бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті жолмен өсетін,
жылылықты жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы артық ылғал бұл өсімдіктің
өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы молырақ
топырақта өсіп-өенді. Тамыр кесінділері, болмаса бүршіктері арқылы да
өсіруге болады. жылылығы мол жерде жақсы өнім береді. Осы сияқты валерьян
да тұқымнан өседі. Бұл өсімдіктің жаңа өскен көзі 600С дейін салқындыққа
шыдайды. Жалпы, валерьян суыққа берік, ылғал сүйгіш өсімдік. Механикалық
құрамы жеңіл қаратопырақты жерге еккен дұрыс. Сол сияқты левзия өсімдігі де
тұқымнан өсіп - өнеді. Жылбыз өсімдігін вегетативті жолмен тамыр
кесінділерінен өсіруге болады. Құнарлы топыраққа дымқыл мол болғанда жақсы
өсетін, жарық сүйгіш өсімдік. Дәл осындай жағдайда бақажапырақ та жақсы
өседі. Бұл өсімдік тек дәннен көбейеді.олардың тұқымын екі рет, күзде және
жазғытұрым себу керек. түймедақ та осындай өсімдіктердің қатарына жатады.
Ол да жарық сүйгіш өсімдік, бірқалыпты ауа-райында жақсы өседі. Дән жылдам
көгеріп шығуы үшін себілген топырақ ылғалдылығы жеткілікті болғаны жөн.
Топырақ пен ауаның дымқылдылығы бірқалыпты жеткілкті болғанда рауғаш өте
жақсы өседі. Өсу мезгілінде ауа райының бірқалыпты болғаны оның жақсы
өсуіне септігін тигізеді. Жақсы өнім алу үшін бұл шөптің дәнін ерте
жазғұтырым еккен дұрыс.
Вегетативті жолмен өсетін өсімдіктердің бірі лаванда. Оны өсіру үшін
кесінділерін алдын ала парникте тамырланғанша ұстап, содан кейін отырғызу
керек. Жалпы лаванда жылу мен жарықты жақсы көреді.
Осы сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы егіп,
өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады. Қазірдің өзінде, тек шалфей өсімдігі 18-20мың
гектар жерде өсіріледі және оның өнімі де жоғары, гектарынан 100-150
центнер тамыр, бақажапырақтан 12-15 центнер, жылбыздікінен 8-10 центнер
кепкен жапырақ өнімдері алынады. Әрине мұндай өнім беру сол өсімдіктерді
өсіруге қолданылатын агротехникалық шаралардың дұрыс отырғызу ең басты
қызметінің бірі. Содан кейін плантациялардағы ылғал мөлшерін тиісті шамада
ұстау, органикалық және минералдық тыңайтқыштарды дер кезінде енгізу өнім
мөлшерін арттырудың негізгі кепілі. Осылармен қатар дәрілік өсімдіктердің
өнімін жоғарылатуға олардың жаңа шығарылған сорттары да үлкен әсерін
тигізеді. Мысалы қазірдің өзінде дәрілік жалбыз өсімдігінің алты сорты
өндіріске енгізіліп, олардың гектарынан 10-12 центнерден құрғақ жапырақ
жинауға мүмкіндік алынады. Соңғы жылдары жинауға мүмкіндік алынады. Соңғы
жылдары арнайы шаруашылықтардан басқа жеке адамдар саяжайлардағы, үй
айналасындағы бау-бақшаларында шырғанақ, итмұрын сияқты дәрілік
өсімдіктерді өсірумен шұғылдануда. Бұларды өсірудегі агротехникалық шаралар
көптеген анықтамаларда жарық көрген. Ал дәрілік қасиеті өте күшті женшень
өсімдігін егіп өсіру туралы біздің елде біраз жұмыс жүргізілуде. Міне, сол
женьшенді өсіру жайында біраз мағлұматтар бергенді жөн көріп отырмын.
Женьшень өсімдігі тұқымынан өсіріледі. Тұқымды жерге себер алдында оны
сегіз ай бойына өндіріп қою жасау керек. ол үшін женьшень тұқымын төрт ай
бойы ылғалы беркелкі, температурасы 18-20С болатын арнайы ыдыстағы құмда
ұстайды. тұқым мен құм мөлшері 1:4 болу керек. Құм дымқыл болуы үшін күнара
жылылығы бөлме температурасындай қайнаған сумен суарады. Үш айдан соң
тұқымының 80 процентке жуығы ашылғанда тұқым егілген ыдысты температурасы 1-
30С подвалға түсіру керек. Дән бұдан кейін көп ашыла бастаса, температураны
00С дейін төмендетуге тырысқан жөн. Жалпы айтқанда, стратификациялау
уақытында өне бастаған бойы бақылау жүргізіп отырған дұрыс. Жазғытұрым
дәндерді құмнан алып, ТМТД препаратымен өңдейді. Содан соң алдын ала
әзірленген жерге тазаланған, құнарлы топыраққа осы өңделген тұқым себіледі.
Дәнді еккенде олардың арасы 4х8 болмаса, 2х15 см, ал дән 4 см тереңдікке
егіледі. Дәл осындай жағдайда ол жақсы өседі. Бұл өсімдік тек дәннен
көбейеді.олардың тұқымын екі рет, күзде және жазғытұрым себу керек.
түймедақ та осындай өсімдіктердің қатарына жатады. Ол да жарық сүйгіш
өсімдік, бірқалыпты ауа-райында жақсы өседі. Дән жылдам көгеріп шығуы үшін
себілген топырақ ылғалдылығы жеткілікті болғаны жөн. Топырақ пен ауаның
дымқылдылығы бірқалыпты жеткілкті болғанда рауғаш өте жақсы өседі. Өсу
мезгілінде ауа райының бірқалыпты болғаны оның жақсы өсуіне септігін
тигізеді. Дәнді осындай тереңдікке еккеннен кейін үстіне бір сантиметр құм
салып, бетін топырақпен жайып, үстін жапырақ шіріндісін жабу керек. содан
кейін женьшень егілген жерге күн түсірмеу үшін көлеңке – қалқа жасау керек.
Егер осы айтылған әдістер дұрыс жүрзілсе дән егілген соң 20-30 күннен кейін
көгеріп шыққан өсімдікті көруге болады. Өсімдік өніп өсу кезінде суарып,
арамшөптерін отап, жалпы учаскенің тазалығына көңіл бөлген дұрыс. Осы
сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы егіп, өсіріп
дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді қамтамасыз етіп
отырады. Қазірдің өзінде, тек шалфей өсімдігі 18-20мың гектар жерде
өсіріледі жжәне оның өнімі де жоғары, гектарынан 100-150 центнер тамыр,
бақажапырақтан 12-15 центнер, жылбыздікінен 8-10 центнер кепкен жапырақ
өнімдері алынады.
Негізінде женшень Хаваровскі, Приморскі өлкелері мен Солтүстік – Шығыс
Корея жерлеріндегі күн көзі түспейтін қылқан және жалпақ жапырақты
тоғайлардың қалың жерлерінде өсіп өнеді. Өсімдікті өсіру, соның ішінде
Қазақстан өңіріне алыстан әкелінген осындай құнды дәрілік өсімдіктерді
өсіру оңай жұмыс емес. Дегенмен “Қалауын тапсаң қар жанады” дегендей
қажетті күтім жұмыстарын ұқыпты түрде ретімен жүргізсе, оларды республика
жерінде егіп өсіруге болады. Сонымен қатар эхинацеяны да айтып кететін
болсақ ол қазіргі уақытта медицинада қолданылатын күлгін эхинацея жіңішке
жапырақты эхинацея, ақшыл эхинацеядан басқа, аз зерттелген түрлері
парадоксальды стимулирлеуші теннессиялық және қошқыл қызыл түсті
эхинацеялар белгілі. “Эхинацея” атауы – “күлгін” деген сөзден шыққан.
Медицинада үш түрі қолданылады: Asteraceae Dumort тұқымдасына жататын ең
кең таралған Echinaceae puppurea (L) Moench, E.palliada (L) (Nutt) және
E. Angustigolia.
Эхинацеядан жасалған тұнбалардың, экстрактордың, консервирленген
шырындардың дәрілік шипалылығы басқа заттарға қарағанда жоғары.
Бұл препараттар жаңа және кептірілген эхинацеяның кез келген бөлігінен
алынады. Эхинацеялар бір-бірімен тек түйсіне қарай емес, сонымен қатар осы
жұмыста толық қарастырылатын биологиялық активті заттардың әртүрлі құрамына
қарай ерекшеленеді. Эхинацеяны құрайтын көптеген активті заттар өңдеу
кезінде бұзылады немесе зақымданады сондықтан оның шипалы қасиеттерін
сақтап қалу үшін – ең тиімді әдіс лиофилизациялау керек. Эхинацеяның
тамырында алкиламидтер анестезирлеуші қасиетке ие. Эхинацея экстракттары
жоғары дем алу жолдарының созылмалы инфекция ауруларын емдеуге кең
қолданылады. Екілік соқыр плацебо бақыланатын зерттеулерде 108 адам 8 апта
бойы сұйық эхинацеямен емделген. Зерттеулерге қарағанда эхиноцинді
қабылдаған адамдарда плацебо ауруының ұзақтығы қысқарды және симптондардың
қатерлігі едәуір төмендеді. Эхинацеямен емделген адамдардың 36 пайызында
инфекция қайталанбаған. Эхинацея полисахаридтері макрофагтордың фагацитозын
күшейтеді және макрофактармен өңделген иммундық жүйенің маңызы бірнеше
компоненттерін стимулирлейді. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы
молырақ топырақта өсіп-өенді. Тамыр кесінділері, болмаса бүршіктері арқылы
да өсіруге болады. жылылығы мол жерде жақсы өнім береді. Осы сияқты
валерьян да тұқымнан өседі. Бұл өсімдіктің жаңа өскен көзі 600С дейін
салқындыққа шыдайды. Жалпы, валерьян суыққа берік, ылғал сүйгіш өсімдік.
Механикалық құрамы жеңіл қаратопырақты жерге еккен дұрыс. Сол сияқты левзия
өсімдігі де тұқымнан өсіп - өнеді. Жылбыз өсімдігін вегетативті жолмен
тамыр кесінділерінен өсіруге болады. Құнарлы топыраққа дымқыл мол болғанда
жақсы өсетін, жарық сүйгіш өсімдік.
Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол жерлерде
жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды. Валерья
дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45 сантиметрден 1,5-20
см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр салып, кішкентай
жапырақтары пайда болады. Жапырақ өнімін көбейту үшін өсімдіктегі гүл шоғы
бүршіктерін жұлып тастау керек.
Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей дәннің
алдын ала әзірлеген жерге көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 см
тереңдікке егеді. Бірінші жылдың өзінде-ақ көп жапырақты өскіндер пайда
болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну процесі басталады. Қысқа
қарай өніп шыққан шалфейдің ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал жыл
сайын ерте көктемде қураған бұтақтардан отырғызған жөн.
Осылар сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы
егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады.
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші биологиялық активті заттар
Дәрілік өсімдіктер құрамында көптеген биологиялық әсерлі заттар
болады. Осы өсімдіктерді емдік мақсатта пайдаланған сол заттар адам
организміне еніп, әр түрлі физиологиялық өзгерістер туғызады. Өсімдіктердің
дәрілік қасиеті осы биологиялық әсерлі заттардың түрлері мен мөлшеріне
байланысты. Дәрілік өсімдіктер құрамындағы биологиялық әсерлі заттардың
сапониндер, игілік заттары, витаминдер, органикалық қышқылдар да тағы басқа
да көптеген заттар кіреді.
Алкалоидтар – табиғаттағы күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде
тұздар немесе олардың негізгі түрінде болады. бұл заттардың аты араб сөзі
“алкали” – сілті және грек сөзі “ейдос” – сияқты деген екі сөзден тұрады.
Бірінші рет алкалоид көкнәрден алынып, гректің ұйқы құдайы Морфейдің
құрметіне морфин деп аталған. Содан кейін әр түрлі өсімдіктерден стрехнин,
бруцин, никотин, атропин, хинин сияқты өте әсерлі алколоидтар алына
бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан түрлі және
әсерлі. Сондықтан болу керек, алколоидты препараттармен емдеу көбіне
нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
алколоид мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі алколоидтар мөлшері 2-3
проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін
фиологиялық әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану
қауіпі туады да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон),
азотсыз заттардан тұратын топтарға жатады. Сақтау кезінде гликозидтер
ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан жиналған
өсімдікті дереу кептіріп, ал сақталған уытта дымқылданбағаны жөн. Өйткені
ферменттер құрғақ өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір
тобы жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылады. Олар өте улы. Дегенмен жүрек
ауруларын емдеуге бұл гликозидтердің аз мөлшерінен жасалған препараттар өте
пайдалы. Гликозидтердің ащы түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын жақсартуға
қолданылады. Гликозидтердің бір түрі сипониндер. Олар өсімдіктердің 70-тен
астам тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула
тұқымдастарында сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге,
зәр, өт айдауға керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы
жылдары флавоноидты гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және
радиоактивті заттарды организммен шығаруға қолданып жүр.
Эфир майлары - өсімдіктердің гүлінде, жапырағы мен жемісінде
кездесетін күшті хош иісті жеңіл, ұшатын зат. Өсімдіктердің жоғарыда
аталған мүшелеріне ыссы су, болмаса бу арқылы айдалынып алынады. Эфир майы
өсімдіктердің 2000 астам түрінде кездеседі. Бұл өсімдіктердегі эфир майының
мөлшері сол өсімдіктердің биологиялық өсіп-өну кезеңіне және ауа райының
жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Эфир майы, әсіресе әр түрлі
микробтармен, вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан
тамыры жүйесінің қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық
түсіруге мүмкіндік туғызады.
Өсімдіктерден алынатын илік заттары –танидтер тобына жататын көп
атомды фенолдар.
Оларды илік заттар деп те атайды. Бұл илік заттары ішек, асқазан
ауруларын емдеуге бактерицидтік препарат ретінде жиі қолданылады. Танидтер
денедегі жараны, күйікті емдеуге де пайдалы. Сонымен бірге алкалоидтармен,
ауыр металл тұздарымен уланғанда қолданылады.
Химиялық құрамы жағынан эфир майына өте жақын, өсімдіктерде кездесетін
заттардың бірі смолалар. Қою, қолға жабысатын аромат иісті, әр түрлі
күрделі қосылыстардан тұратын зат. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін
бальзам деп атайды. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды.
Смоланың бактерицидтік қасиеті өте күшті. Олар өсімдіктердің 70-тен астам
тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула тұқымдастарында
сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге, зәр, өт айдауға
керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы жылдары флавоноидты
гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және радиоактивті заттарды
организммен шығаруға қолданып жүр. Эфир майы, әсіресе әр түрлі
микробтармен, вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан
тамыры жүйесінің қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық
түсіруге мүмкіндік туғызады. Фенаидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан
түрлі және әсерлі. Сондықтан болу керек, фенаидтарды препараттармен емдеу
көбіне нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
фенаидтар мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі фенаидтар мөлшері 1-2
проценттен болады. Әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін фиологиялық
әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану қауіпі туады да,
ал зат мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Витаминдер – организм тіршілігіне өте қажетті органикалық зат. Оның аз
ғана мөлшерінің өзі адам, жан-жануар тіршілігінің өсіп-жетілуіне мүмкіндік
туғызады. Организмдердегі зат алмасуда белок, углевод, май секілді
тағамдақы заттарды сіңіру процесін реттеуге өте үлкен қызмет атқарады.
Витамин жетіспеген уақытта организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, жалпы
мүшелер функцияларының жұмыс істеу қабілеттілігі нашарлайды. Қазіргі
уақытта табиғатта 30-дан астам витаминдер бар. Олардың көбң осы дәрілік
өсімдіктерде кездеседі. Бұлардан басқа өсімдік құрамында қызғылт сары түсті
каротин, фитонцидтер, кверцетин сияқты заттар бар. Жоғарыда аталған
заттардан басқа тіршіліктің негізгі эликсирі –ферменттер туралы айта кеткен
де жөн. Өйткені, ферменттер организмдегі биологиялық катализатор, оларсыз
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Организмдегі химиялық өзгерістерді реттеу,
бағыттау және шапшаңдату тек солардың қызметтерінің арқасында болып
отырады. Тағамдық заттардың адам организміне тез сіңірілуіне осы
ферменттердің әсері барекендігі ертеден белгілі болған. Мексиканың ежелгі
тұрғындары етті пісірудің немесе қуырар алдында, оны қауын ағашының
жемісімен үйкелеп, содан кейін сол ағашжапырағымен орайтын болған. Себебі,
осы әдіспен пісірілген ет өте жұмсақ және сіңімді болады. Соңынан бұл
жағдайды зерттеп қараса, жаңағы қауын ағашында папаин протеазасы мен
химопапаин ферменттерінің сіңімділігі артатыны анықталды. Қауын ағашының
осындай қасиеті жөнінде ел арасында аңыз бар. Қауын ағашын тағамға
пайдаланғаннан тез өседі әрі керемет күшті болады деп ойлаған бір жас жігіт
піскен күрішке қауын ағашының жапырағын қосып, сол ағаш түбінде отырып жей
береді. Келесі күні сол жігіттің жолдастары жігітіміз қандай болды екен деп
келсе, ағаш түбінде қалған бір топ сүйектерді көреді. Яғни қауын ағашының
жапырағындағы етті жұмсартатын фермент – жаңағы жігітті түгелдей ерітіп
жіберіп, тек сүйектерін қалдырған екен дейді.
Өсімдік организміндегі керекті заттар негізінен осы ферменттердің күші
арқылы пайда болады. Ал ферменттердің өздері тек қана белоктан тұрады.
олардың организм ішіндегі химиялық процестерді жүргізу жұмысы температураға
байланысты. Ферменттердің катализаторлық қасиеттері 470С ыстықта
төмендейді, ал 540С болғанда тоқтайды. Бұдан біз қорек етіп жүрген
заттарымыз шикі күйінде ондаған ферменттер түгелдей сақталады деген
қорытынды шығады.
Осыған байланысты жалпы өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат,
шырын т.б.) сол күйінде пайдаланғанда ондағы емдік қасиетті органикалық
заттар адам организміне бұзылмай көбірек мөлшерде сіңілетіні анық.
Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір тобы –
микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий, кальций,
магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының өзінде ғана
59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам организміне
өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі ауу\ру
процестерін тоқтатуға көмектеседі.
Мысалы, кәдімгі қияр шырынындағы калий қан қысымын реттеуге, ал бақбақ
шырынындағы магний сүйекті беріктендіруге әсерлі.
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспалар
Әр түрлі өсімдіктердің емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,
турап, әр түрлі қоспа жасап, оларды емдік мақсатта қолдану ел арасында
ертеден таралған. Қазіргі уақытта, фармацевтік фабрикаларда дәрілік
өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен қолда
бар өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен
қолда бар өсімдіктерден үй жағдайында керекті қоспаларды жасап, пайдалануға
болады. Олар төмендегідей топтарға бөлінеді:
Тыныс органдары ауырғанда пайдаланатын қоспалар:
1) жалбыздіктен тамырының екі бөлігі, өгейшөп жапырағының екі бөлігі,
жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас қасығына
екі такан қайнатып тұрған су құйып, шай демдегенде қайнатады. Сонан соң 20
минут тұндырып араға үш сағат салып стаканның ¼ бөлігін ішуге болады;
2) жалбызтікен тамырының екі бөлігінің, өгейшөп жапырағының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктердің тарихы
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші
биологиялық активті заттар
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды
дайындау және жасау тәсілдері
1.6 Патенттік ізденіс
2 Ғылыми-зерттеу бөлімі
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
2.2 Тәжірибе әдістемесі
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Адам денмсаулығын қорғау, ауруларға медециналық көмек көрсету
денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Өз уақытысында және
сапалы дәрілермен қамтамасыз ету ұйымы осы мәселенің басты құрамды бөлігі.
Медикаментозды көмек жұмысында дәрілік өсімдіктерді зерттеудің үлкен маңызы
бар, оларды нарықтық қатынас жағдайында біріншілік мәнді иеленетін
эффективті дәрілік препараттарды алу үшін зерттейді.
Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктердің саны өсуде. Олардың
ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына,
туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдік түрлеріне көп көңіл
аударылады.
Культурада жасалынатын дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану
формацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі
заманғы жағдайларда Қазақстанның форма индустриясының ең перспективті
бағыты салаларды дамыту болып табылады, ол бай шикізат базасында
базирленеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік
қорларының мәнісі аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдер мен халықтардың дәрілік заттарды қолдануының көп жылдық
тәжірибесі халықтың медицинаның дәрілік заттарының негізінде жатыр. Бірақ
та өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмперикалық болып қала
берді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи
қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану
процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік берді.
Дүние жүзілік Денсаулықты қорғау ұйымының болжауынша жақын он жылдықта
фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 6% -тін
құрайтын болады.
Аналитикалық шолу
1. Дәрілік өсімдіктердің тарихы
Адам баласы кейбір өсімдіктерді әр түрлі ауруларды емдеуге пайдалануға
болатындығын алғашқы қауымдық кезеңнен бастап-ақ білген. Одан бірнеше мың
жылдан кейін дәрілік өсімдіктерді емге пайдаланудың мән-жайы халық арасына
ауыздан ауызға таралып, кейіннен қағазға жазыла бастаған. Біздің ғасырға
жеткен осындай жазбаларда өсімдіктерді ауру-сырқауларды емдеуге пайдалану
туралы ілім біздің эрадан алты мың жыл бұрын Ирак жерінде өмір сүрген Шумер
мемлекетінен басталғаны айтылған. Онда шумерлік дәрігерлердің емдік қасиеті
бар өсімдіктердің жапырақтарынан, тамырларынан, сабақтары мен дәндерінен
ауру емдейтін ір түрлі ұнтақ, тұнба дайындайтындықтары жазылған. Осымен
қатар сол уақыттың өзінде-ақ дәрілік өсімдіктерді кептірген кезде күн
өзінен олардың дәрілік қасиеті жойылатыны анықталып, кептіру жұмысы күн
көзінен таса жерде жүргізілуі тиіс екені дәлелденген. Осы себептен
шумерліктер кейбір өсімдіктерді түнде жинау керек екендігін ұсынған.
Вавилондықтар мен ассириялықтар сол шумерліктер көрсеткен өсімдіктерден
дәрі-дәрмек жасау әдісін, емдеу жолдарын жалғастырып, кеңейте түскен.
Ассирия мемлекетінде дәрілік шөптер өсірілетін арнайы бақ та болған.
Египеттіктер олардан үйреніп, дәрілік өсімдіктердің емдік қасиетін кеңінен
анықтай отырып алоэ, анис, мендуана, жалбыз т.б. өсімдіктердің дәрілік
қасиетін ашқан. Египеттіктер даладағы дәрілік өсімдіктерді жинаумен қатар
ассириялықтар сияқты оларды қолдан егіп-өсірумен айналысқан. Олар дәрілік
өсімдіктерді көбейту мақсатында шет елдерге арнайы экспедициялар
ұйымдастырып отырған. Тұңғыш рет осы дәрілік қасиеттері бар өсімдіктерді
Египет мамандары классификация жасаған. Олар дәрілік өсімдіктердің
фармакологиялық түсуін жеңілдететін топтарға бөлген. Дәрілік өсімдіктердің
шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі.
Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан
келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма” іспеттес. Оңтүстік
қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000
–дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер
бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау
саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау
эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен,
дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа,
жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот,
тасшөп, т.б.
Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек
бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді
ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері
Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды
ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми
тұрғыдан түсінік берген. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің
“Дәрілік заттар” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің
қолданылу жолдарын жазған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік
өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте
пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге
деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын
тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне
болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда
250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда
дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде
медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Рим дәрігерлері бұл өсімдіктерді ауруларды емдеуге пайдалану жайындағы
деректерді осы Греция ғалымдарының мәліметтерінен алған. Дегенмен Рим
дәрігерлерінің емдік қасиеті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізетін
әсері де өте зор. Үлкен Плинийдің айтуы бойынша, римдіктер дәрілік
өсімдіктердің мыңнан астам түрлерін тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері білім негізінде құрылған.
Осының арқасында болу керек, тибеттіктерде ауру-сырқауды емдеуге
пайдаланатын дәрі-дәрмек түрлері өте көп.
Басқа елдерге қарағанда Қытайда бұл салада көзге көрінерлік жұмыстар
жүргізілген. Бұл елде дәрілік өсімдіктер туралы кітап жаңа эрадан екі жарым
мың жыл бұрын жазылған.
Фармаколог Ли Ши-Чжень он алтыншы ғасырда, өзінің жиырма жеті жылдық
зерттеу жұмысын жинақтап, елу екі томдық дәрігерлік еңбегін шығарған.
Бұл еңбекте дәрілік өсімдіктердің екі мыңға жуық түрі жазылған.
Сонымен қатар дәрілік өсімдіктерді жинау, кептіру, одан дәрі жасау әдісі,
қандай ауруға қалай пайдалануға болатыны туралы көптеген мәліметтер
берілген.
Осындай әр елде жүргізілген зерттеулер араб елінің дәрігерлеріне де
үлкен әсерін тигізген. Бұдан тоғыз жүз жыл бұрын араб фармакологы Бируни
“Китаб – ас - сайдана” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүзге жуық
түрін жазған.
Біздің елімізде де әр түрлі ауруларды емдеуге өсімдіктерді пайдалану
ерте уақыттан басталған. Иван Грозный тұсында дәрілік өсімдіктерді
пайдалану үшін тұңғыш дәріхана ашылып, осы бағытта мамандар дайындауға,
керекті оқулықтар жазып шығаруға көп көңіл бөлінген. Петр 1 кезінде
Петербург қаласында дәрілік бау-бақша ұйымдастырылған. Сол мезгілден бастап
дәрілік өсімдіктерді өсіру, жинау, кептіру жұмыстары қолға алынды. Арнайы
экспедициялар құрылып, табиғаттан дәрілік өсімдіктерді жинай бастаған. Осы
уақытта жергілікті жерде өсетін көптеген өсімдіктерді (кенеден, адыраспан
т.б) плантацияларда өсіру шаралары жасалған.
Совет үкіметі құрылғаннан кейін, 1921 жылы “О сборе и культуре
лекарственных растений” деген арнайы декрет жарияланып, дәрігерлік
мекемелерге дәрілік өсімдіктер өндіру жұмысын жақсарту міндеттелді. Бұл
жұмысты әрі қарай күшейту жұмысында 1925 жылы ССРО Мемлекеттік жоспарлау
комитеті дәрілік өсімдіктерді пайдалануға арналған Бүкілодақтың кеңес
өткізген. 1931 жылы дәрілік өсімдіктерді пайдалануға ғылыми негіз беру үшін
Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты ұйымдастырылған.
Осындай маңызды шаралардың іске асыфрылуы арқасында дәрілік өсімдіктердің
кең түрде денсаулық сақтау ісіне пайдаланылуы ғылыми тұрғыдан қаралып,
дұрыс жолға қойыла бастады.
Қазіргі кезде жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді жинаумен дәрі жасап
шығару өндірісін толық қамтамасыз ету мүмкін емес екендігін ескере отырып,
шаруашылықтарда дәрілік өсімдіктер егілетін плантациялар құрылды.
Украинада, Қазақстан мен Молдовада, Грузияда, Белорусияда, Латвия
республикасында осындай совхоздар ұйымдастырылды.
Бұл шаруашлықтар елімізге керекті шикізаттың алпыс процентін ғана
қамтамасыз етеді. Совхоздардағы плантацияларда дәрілік өсімдіктерді өсіру,
жинау өте көлемді және қызу науқанмен жүргізілетін жұмыс. Мысалы,
фармацевтік өндірістің бір жылына керекті сегіз жүз тонна жас гүл шоғын 2
апта ішінде жинап үлгеру керек. Өйткені, жинау мерзімі өтіп кетсе, ол
қурап, пайдасыз болып қалады. Міне, осыншама мөлшерде және тығыз уақыт
ішінде дәрілік өсімдіктерді жинап алу оңайға түспейді. Дегенмен, жұмыстың
ауырлығына қарамастан, халыққа керекті препараттарды дайындау үшін 1950
жылы он алты мың тонна, 1960 жылы отыз мың тонна, 1970 жылы отыз мың тонна,
1980 жылы елу мың тоннадан астам дәрілік өсімдіктер жиналады. Бұл
өсімдіктерден стрихнин, атропин, платифилин, резерпин, хинидин, аймалин,
тағы басқа көптеген препараттар алынады. Жалпы қолданылып жүрген
препараттардың 40 процентін осы дәрілік өсімдіктерден жасалған.
Дәрілік өсімдіктер. Өсімдіктердің бұл тобының емге керекті дәрі алумен
қатар, құрамында әр түрлі витаминдер, микроэлементтер, белок, углевод, май,
соның ішінде эфир майы болуына байланысты оларды соның тағамдыққа және
басқа да халық қажетіне пайдаланады. Бұлардың ішінен көбіне шөп түрлерін
тағамдыққа пайдалану жағы басым. Осы қасиетінің арқасында олар көптеген
елдерде жалпы тағамның бір түрі болып есептеледі. Франция тұрғындары
қайнаған ыссы суға қантты езіп, аюбалдырғанның уақталған жапырақ сабағының
үстіне құйып тәтті тағамдар жасайды. Ал солтүстік жақтың тұрғындары
аюбалдырғанның жас бұтақтарын уақтап салат жасайды немесе басқа тағамдарға
қоспа ретінде пайдаланады. Оның әсіресе дәні мен екі жылдық тамыры хош
иісті келеді. Сондықтан оларды ыстық тағамдарға дәмдеуіш ретінде, тағам
толық пісуге 3-5 минут қалғанда қосады. Жаңа жиналған тамырынан тосап,
цукат жасайды. Кептірілген тамыр ұнтағын жұпар иіс беру үшін нан илегенде
ұнға араластырады. Тамыр ұнтағын қуырған етке салуға, шай демдегенде
қосуға болады.
Витаминдерге өте бай өсімдіктердің бірі – қалақой. Бұл өсімдіктің жас
жапырағынан щи, салат жасайды. Кавказ елінің тұрғындары оның жас жапырағын
тұздап, шайға, етке қосып пісіреді. Ал Грузия жерінде қалақайдың жас
жапырақтарын уақтап кесіп, үстіне сірке қышқылын және май қосып, тұз, бұрыш
салып салат жасайды. Кептірілген жапырақтарын ұнтақтап нан илейтін ұнға
қосады. Бұл жағдайда, 400 грамм ұнға 100 грамм қалақай жапырағының ұнтағын
қосу керек.
Міне, өсімдіктердің осындай пайдасын, әсіресе қалалық жерлерде толық
кәдеге жарату жүйелі түрде жүргізілгені дұрыс. Өсімдіктердің қала
тұрғындарының денсаулығын сақтауға тигізетін пайдасы архитектуралық
жоспарлау кезінде ескеріліп, қалалық жерлерде парк, сквер, бульвар санының
көбеюіне болашақта да көңіл бөлінуі керек.
Өсімдіктер атмосферадағы зиянды газдарды сіңіруде де айтарлықтай роль
атқарады. Негізінде улы газдар завод, рудник тағы басқа өндіріс орындары
бар және көшелерімен үнемі автотранспорт жүретін қалаларда өте көп болады.
Адам денсаулығын сақтау жолындағы күрес, бүкіл елдің қасиетті парызы.
Оның негізгі тұтқасы - өзіміз тіршілік етіп отырған ауа. Ол әр түрлі зиянды
қосылыстардан таза болса ғана халықтың дені сау болатынын естен
шығармауымыз керек. осыған байланысты ауа кеңістігін таза ұстаудың нақты
жолдарының ең негізгісі- өсімдік дүниесі екенін білген орынды. Сондықтан
жасыл желектің көптеген отырғызылуы, оларды қорғау халық игілігіне керекті
бүкіл адамзат алдында тұрған аса маңызды міндеттердің бірі. Бұл әсіресе,
қазіргі өндірістің сала-сала болып дамыған шағында бүкіл ел болып, бірге
жүргізетін жұмысы.
Дәрілік өсімдіктер адам өмірі мен денсаулығының маңызды көзі болған
және болады да, сондықтан оған деген қажеттілік денсаулықты сақтау
мақсаттарына жыл сайын өсуде. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныстың өсуіне
байланысты, оларды табиғи әсерлерде дайандау өсті, бірақ оның өзі қазіргі
уақытта өсіп келе жатқан сұранысты қамтамасыз етуге қабілетсіз. Көптеген
дәрілік өсімдіктер регенерациялық қабілеттілігінің төменділігімен
сипатталады, олардың жер астының бөлімі орташа есеппен 3-8 жылда қалпына
келеді. (5)
Ыстық жаздың жағдайлары және егудің, өңдеудің агротехникалық шарттарын
құру Оңтүстік Қазақстанда тропикалық және субтропикалық өсімдіктерді
өсіруге мүмкіндік жасайды, сондықтан дәрілік өсімдіктерді культурада
интродукциялау мен өсіру олардың қолданылу аумағының кеңеюіне жол алады.
Культурада егілген дәрілік өсімдіктерді қолданудың жабайы өсетін
шикізат жинақтарына қарағанда бірқатар артықшылықтары бар, өйткені табиғи
ресурстардың әлсіздеу қауіптілігі төмендейді және өңделуге жоғары сапалы
шикізатының едәуір бірқалыпты партия өсіру қадағалауымен қамтылған.
Оңтүстік Қазақстан ТОО “Химфармға”, сонымен қатар түгелдей
республикадағы болып табылады. (6)
Оңтүстік Қазақстан Республикамыздың төрттен жоғары ауданын алып
жатады, ол жерлік – климаттық жағдайларының әртүрлілігімен сипатталады.
Ауданның Оңтүстігі мен Шығысы Тянь-Шань тайлы жүйесімен көмкерілген.
Таулардағы климат түзілудің маңызды факторы биіктіктерге қатысты өзгеретін
рельф болып табылады. сондықтан, әсіресе Оңтүстік Қазақстаның климаттық
контрастылары үлкен, ондағы қуатты таулы бөктер (Джунгар, Займискалық,
Қырғыздық, Таластық және Теріскей алатау т.б.) ауа бағытын өзгертеді.
Осының барлығы формирлену үшін әртүрлі экономикалық шарттар мен
экожүйелерді құрады.
Әсіресе Қаратаудағыны атап өтуге болады, онда көптеген эндемикалық
және ирек кездесетін өсімдіктер өседі. Мұнда дәрілік препараттардың көзі
ретінде перспективті болып табылатын көптеген өсімдіктер бар, сонымен қатар
қыстың суығына тұрақты және құрғақшылыққа төзімді культуралды өсімдіктердің
сорттарын селекциялауда үлкен қызығушылық тудыратын өсімдіктер кездеседі.
Тек Оңтүстік Қазақстанда ғана бағалы, пайдалы өсімдіктердің өндірістік мәні
бар тоғайлар кездеседі, мысалы, Северцев унгериясы, костянковая проролеясы
және т.б. мұнда негізгі өндірістік егістер, ең атақты дәрілік өсімдік –
қырықбуын эфедрасы орналасқан.
Төтенше әртүрлі физико-географиялық жағдайлары осы аймақтың байлығын,
өзіндік нұсқалылығын, тіпті флора мен өсімдік ресурстарының уникалдығын
анықтауды, жергілікті (Artemisia cina Berg, Helichrusium maracandicium
M.Pop) және бөтен аймақтық өсімдіктерді (Solanium avicula forst, Cassia
acutigolia Del., Catharanthus roseus т.б.) культивирлеуге мүмкіндік берді.
Дерменені культураға енгізудің алғашқы тәжірибелері ВИЛАР – дың
қызметкері С.А.Суетинмен Оңтүстік Қазақстанда жүргізілді және зерттеулері
оңды нәтижелер берді. (8)
Т.Н.Джанабаев Шымкент облысы шарттарында үшкір жапырақты кассийдің
биологиялық ерекшеліктерін оқып білу мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізді
және эффективті әдістерін өңдеді, кейін “Дармин” совхозына енгізуді көздеуі
Оңтүстік Қазақстандағы қызмет катарантустың биологиялық ерекшеліктері мен
өнімділігін А.М.Маралбаев зерттеді. (11)
Бұл шаруашылықтарда осы культуралардың айтарлықтай жоғары өнімді және
шикізатты дайындауды жүргізуге мүмкіндік туғызды. Осының негізінде зауыт
формацияға саласодин, антросенин, глауцин, мукалтин және т.б. сияқты бағалы
жартылай фабрикаттарды шығарды.
Қазақстанның оңтүстік – шығыс, оңтүстіктің аридтік шарттарында
самарқанд өлмес гүлді өсімдігінің биологиялық және морфологиялық
ерекшеліктері, жасау әдістері зерттелді. Самарқанд өлмес гүлді өсімдігінің
культурасы өндірістік плантацияларда өндірістік зерттеулерден өтті. (12)
Сонымен, Оңтүстік Қазақстанда әртүрлі флоралық аймақтардың дәрілік
өсімдіктерін культивирлеуге болады. Осыған байланысты күлгін эхинацеясы
үлкен қызығушылықты туғызады.
Эхинацея тұқымының 5 түрі бар, оның екеуі Мексикада, үшеуі Солтүстік
Америкада өседі. (13)
Түр алғаш рет К.Линнеймен 1753 жылы Рудбекия күлгіні – Rudbekia
puppurea L. Деген атпен жазылған. 1794 жылы К Moench күлгін және қызғылт
гүлдердің, қатты тікенектілігіне, гүл күлтесі жапырақшаларының өткір бізді
ерекше белгілерін пайдалану арқылы эхинацеяны жеке бір түрге бөліп алды.
“Эхинацея” атауы – “күлгін” деген сөзден шыққан. Медицинада үш түрі
қолданылады: Asteraceae Dumort тұқымдасына жататын ең кең таралған
Echinaceae puppurea (L) Moench, E.palliada (L) (Nutt) және E.
Angustigolia.
1.2 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы сипаттама
Соңғы кезде әртүрлі саладағы фитохимиктер, фармокологтар мен
дәрігерлер эхинацея туысының өкілдерін зерттеуге және қолдануға үлкен
қызығушылық танытуда.
Бұл жағдай иммунно димирлеуші әрекеттегі жаңа фитопрепараттарды құру
мәселесімен соқтығысқан елдерге ТМД, Ресей, Украина және белорусия тән. 50
жыл бойы эхинацея препараттарын шығарып келе жатқан Германия елінің
тәжірибесі – эхинацеяның фитохимиясын терең зерттеу, жіңішке жапырағы
эхинацеядан препараттарды шығаруға негіз болды. Экологиялық және климаттық
аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі, олардың
түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны
1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік қасиетін
анықтады. Түкті эрва және анабазис шөптерінің дәрілік қасиеті адам
денсаулығына зор көмегін тигізді.
1938 жылы Қазақстанда дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсатымен арнаулы
экспедиция құрылды. Ол экспедицияны В.Е.Корнилова басқарды (1940).
Эхинацеяның дәрілік қасиеттері ХҮІІ ғасырдан бастап белгілі ХІҮ
ғасырдан эхинацеяға әкелінген, ал ХХ ғасырдан – ТМД елдеріне, тек ХХ
ғасырда ғана Қазақстанда өсіріле бастады. (14)
Эхинацеяның химиялық құрамы мен фармокинетикасы туралы алғашқы
мағлұматтар 1897 жылы ДЖ,Люйдпен жарияланған.
Шамамен жүз жыл уақыт зерттелген эхинацеяның биохимиясы туралы
мәліметтер Бауэр, Вигнер және Фостер еңбектерінде, сонымен қатар Хоббитин
анықтамаларында толық қарастырылған.
Украйна жағдайында онтогенез В.А.Мельмовамен зерттелген, ал академик
А.В.Фомин атындағы ботаникалық бақылауда үш түрін интродуцирледі: күлгін
эхинацеясы, ақшыл және жіңішке жапырақты эхинацеясы. (18)
Қазақстанда интродукциялық зерттеулер Қазақстан Республикасының МНиО
ботаникасы мен фитоинтродукция институтында У.Х.Суюнсалиева, Т.А.Коваленко,
Н.Т.Ташкулова мен жүргізілуде, Орти Урал жағдайында Е.С.
Васфилова мен жүргізілуде. (20)
Күлгін және жіңішке жапырақты эхинацеяның морфобиологиялық сипаттамасы
мен биологиялық гүлдену жолдары Ташкент жағдайында.
С.Худжаниязава мен әсіресе су режимі О.А.Ильинскимен
зерттелді. (22)
Қазіргі уақытта құрамында күлгін эхинацеясы бар 70-ке жуық
аллопатикалық және гамеопатикалық препараттар белгілі, ал жалпы дүние
жүзінде шығарылатын “иммунал”, “эхинацея”, “эхинор”, “эстифан”,
“күлгін эхинацея тұнбасы” “эхинацея майы”, “Богатырь”, “эхинацея” және тағы
басқа сияқты 300 жуық медициналық препараттардың құрамына
кіреді. (22,23,24)
Бұл заттар Қазақстанға өте қажет, өйткені елімізде 108 мың онкоаурулар
бар және жыл сайын олардың саны 28 мыңға өсіп жатыр. Республика бойынша
ауру – сырқауға шалдығатындардың орташа көрсеткіші – 81,2 де
яғни 100 мың халыққа шаққанда. (25)
Сонымен Оңтүстік Қазақстанда осы өсімдікті зерттеу дәрілік өсімдік
шикізатының шикізат базасын кеңейтуге үлкен мүмкіндік береді.
Күрделі гүлділер тұқымдасы. Эхинацея грек сөзінен тікенекті (күрделі
гүлді жапырақшалары ине тәрізді өткір тікенекті болып келеді) деген
мағынаны білдіреді.
Эхинацея туысына 5 түрлі шөптесін өсімдік кіреді, олар жабайы түрде
Солтүстік Американың атлантикалық аудандарында және Мексикада кездеседі.
Бұл көп жылдық, тамыр сабақты, 1-15 м биіктегі тік сабақты, әдемі күлгін
гүлді өсімдік. Оның спецефикалық дәмі мен иісі бар.
Себеттері көп гүлді жапырақшалары 2-4 қатарлы болып орналасқан, ланцты
болып келеді. Дәрі шөптердің кейбіреулері табиғатта өте аз мөлшерде
кездеседі, сондықтан олардан қор жинау рентабельді болмай қалады. Сол
себепті арнаулы түрде дәрілік шөп егетін “Дермене” және “Фрунзе” совхоз
шаруашылықтары құрылып, ол жерлерде дәрі шөптерге арнаулы алаңшылар
бөлініп, техника және білімді мамандар жұмыс істей бастаған. Осының
арқасында дәрі шөптерден үлкен өнім алына бастаған.
Гүл шоғыры конусты, онда біз тәрізді төбесі өткір, қалқанша тәрізді
күрделі гүлді, жапырақшалары орналасқан, әдетте қою түсті және түтікшелі
гүлдері бар, жетілмеген аналығы бар, ішкі түтікшелі гүлдері қос жынысты.
Тұқымдарының шеттері кішкене тісті болып келген, қалың төрт қырлы
пирамидалы. Шөптесін өсімдіктер қарапайым немесе әлсіз бұтақты сабақтан
және кезектесіп орналасқан (сирек супротивті) қарапайым тісті немесе
шеттері түгел жапырақты 3-5 көлденең жолақтардан тұрады.
Емдік қасиеті. Қазіргі кезде республикамыздағы дәрілік заттар
шығаратын өндірістік орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге деген
қажеттілігінің 2-3 пайызын ғана қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік
заттарға жалпы қажеттілік жылына 300 млн АҚШ долларын құрайды
және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42 пайызынан астамы алыс шет елдерден
тасымалданатын дәрілердің есебінен өлшенеді.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында
өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл
бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген
аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді
жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру,
биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай –
ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер
жүргізілуде. Өзіндік фармацевтикалық өндіріс құру өте көп қаржы және ұзақ
қажет етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал
дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту
жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.
Бүйрек және бауыр аурулары, асқазан, ішек жолдары нефрит пен циститті
емдеу үшін, несепте тас пайда болу аурулары, созылмалы простатит, аденома
буында тұз жиналған кезде қолданылады.
Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су
құйып, 2-3 сағат тұндырады, суытып сүзеді. 13 стаканнан тамақ алдында 20
минут бұрын қабылдайды. Емдеу курсы 5-6 апта. Дәрігердің белгілеуімен
қабылдаған абзал.
Коллекциялық алаққойды дайындау. Питомникті жасауға топырақ
қабаты жақсы, жер рельесі ыңғайлы алаққой таңдап алынады.
Өсімдікті егуден бұрын алаққойды жақсылап айдап, жырту қажет. Бұл
жұмыс, әсіресе арам шөптер өсіп кеткен жерлер үшін пайдалы жерді жырту
наурыз, сәуір айларында, жауын жаутын мезгілдерде жүргізіледі. Жырту
тереңдігі 20-22см. Айдалған жерді жақсылап тырмалайды, топырақты
майдалайды. Зябь айдауы күзде жүргізіледі, тереңдігі 20-22см, одан соң
тырмаланады. Көктемде қайтадан тырмалау қажет. Алаққойды бөліктерге бөліп
егудің алдында оның жобасы сызылады. Сол жоба бойынша тәжірибе алаңдары
жіптермен бөлінеді, белгіге қазықтар қазылады.
Жерсіндіру егу техникасы. Алаққойдағы өсімдіктердің қалай өскендігін
байқау мақсатымен салыстырмалы түрде бір алаққойдың шамасы алынады.
Жерсіндіру кезінде біз әр түрлі өсімдіктің тіршілігін алатын болсақ,
мақсатты тексеруге тек жан-жақты зерттеледі (вегетациялық өсу мерзімі,
түсімі т.б).
Көпжылдық дәрілік өсімдіктердің тұқымдары үш қатар болып егіледі.
Қатардың ұзындығы 10м болады. қатар аралығы 30-45см.
Бір жылдық дәрілік өсімдіктердің питомниктерінде де тұқымдары үш
қатарға егіледі. Қатар ұзындығы 10м, аралығы 15-30-45см. Үлгі ретінде бір
рет, бір қатарға тұқым себіледі. Үлкен өсімдіктер, пиязшықтарда дәл осы
әдіспен егіледі. Көпжылдық өсімдіктердің питомниктегі сынақ мерзімі 3-15
жыл, бір жылдық өсімдіктердікі 2-3 жыл болады. Сынақ мерзімнен кейін ең
пайдалысы табылған дәрілік өсімдік түрлері өндіріске беріледі, экологиялық
сынақтарға, селекциялық тексеруге беріледі.
Экологиялық сынақтың мақсаты – пайдалы дәрілік өсімдіктердің топырақ –
климаттық жағдайларына төзімділігін бақылау, бұл жерде де дәл
интродукциялық питомниктегі жерде де дәл сол сияқты болады.
Өндірістік сынақтан мақсаты – пайдалы дәрілік шөптердің өндіріс
жағдайына бейімдеу. Өндірістік сынақ дәрілік өсімдіктерде 3-5 га көлемінде
жүргізіледі, өсімдік түріне қарай жер көлемі әр түрлі болуы мүмкін
(1,2га, 0,5 га).
1.3 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері.
Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің кейбіреулерін үйде егіп өсіруге
болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа
жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы өсімдік байлығына аз болса да қосымша
қор болады. Екіншіден, дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып,
керек уақытында еш жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде
өсірілетін өсімдіктер қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей,
мелисса т.б. осы сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм
қарашірік, уақталған тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік
егілген ыдыстарды қоятын орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал
жаз айларында балкон, лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық
толық түсетін болуы керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды
тәулігіне 8-10 сағаттай жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді
отырғызар және дән себер алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал
оның бірдей мөлшерде құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып
толытырады. Осыдан кейін оларға себетін өсімдік дәнін бір проценттік
марганец қышқылды калий ерітіндісінде ұстап, содан кейін таза сумен жуып
ыдыстарға себу керек.
Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы
топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып
алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан
кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын
дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда
ыдыстағы топыраққа сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.
Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі.
Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары
толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып
келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі,
мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі
дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың
әрқайсысының биологиялық ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл
өсімдіктердің біразы тек вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан
немесе тамыр түйнектерінен өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі
табиғат жағдайының әртүрлі өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Мысалы,
алоэ өсімдігі бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті жолмен өсетін,
жылылықты жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы артық ылғал бұл өсімдіктің
өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы молырақ
топырақта өсіп-өенді. Тамыр кесінділері, болмаса бүршіктері арқылы да
өсіруге болады. жылылығы мол жерде жақсы өнім береді. Осы сияқты валерьян
да тұқымнан өседі. Бұл өсімдіктің жаңа өскен көзі 600С дейін салқындыққа
шыдайды. Жалпы, валерьян суыққа берік, ылғал сүйгіш өсімдік. Механикалық
құрамы жеңіл қаратопырақты жерге еккен дұрыс. Сол сияқты левзия өсімдігі де
тұқымнан өсіп - өнеді. Жылбыз өсімдігін вегетативті жолмен тамыр
кесінділерінен өсіруге болады. Құнарлы топыраққа дымқыл мол болғанда жақсы
өсетін, жарық сүйгіш өсімдік. Дәл осындай жағдайда бақажапырақ та жақсы
өседі. Бұл өсімдік тек дәннен көбейеді.олардың тұқымын екі рет, күзде және
жазғытұрым себу керек. түймедақ та осындай өсімдіктердің қатарына жатады.
Ол да жарық сүйгіш өсімдік, бірқалыпты ауа-райында жақсы өседі. Дән жылдам
көгеріп шығуы үшін себілген топырақ ылғалдылығы жеткілікті болғаны жөн.
Топырақ пен ауаның дымқылдылығы бірқалыпты жеткілкті болғанда рауғаш өте
жақсы өседі. Өсу мезгілінде ауа райының бірқалыпты болғаны оның жақсы
өсуіне септігін тигізеді. Жақсы өнім алу үшін бұл шөптің дәнін ерте
жазғұтырым еккен дұрыс.
Вегетативті жолмен өсетін өсімдіктердің бірі лаванда. Оны өсіру үшін
кесінділерін алдын ала парникте тамырланғанша ұстап, содан кейін отырғызу
керек. Жалпы лаванда жылу мен жарықты жақсы көреді.
Осы сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы егіп,
өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады. Қазірдің өзінде, тек шалфей өсімдігі 18-20мың
гектар жерде өсіріледі және оның өнімі де жоғары, гектарынан 100-150
центнер тамыр, бақажапырақтан 12-15 центнер, жылбыздікінен 8-10 центнер
кепкен жапырақ өнімдері алынады. Әрине мұндай өнім беру сол өсімдіктерді
өсіруге қолданылатын агротехникалық шаралардың дұрыс отырғызу ең басты
қызметінің бірі. Содан кейін плантациялардағы ылғал мөлшерін тиісті шамада
ұстау, органикалық және минералдық тыңайтқыштарды дер кезінде енгізу өнім
мөлшерін арттырудың негізгі кепілі. Осылармен қатар дәрілік өсімдіктердің
өнімін жоғарылатуға олардың жаңа шығарылған сорттары да үлкен әсерін
тигізеді. Мысалы қазірдің өзінде дәрілік жалбыз өсімдігінің алты сорты
өндіріске енгізіліп, олардың гектарынан 10-12 центнерден құрғақ жапырақ
жинауға мүмкіндік алынады. Соңғы жылдары жинауға мүмкіндік алынады. Соңғы
жылдары арнайы шаруашылықтардан басқа жеке адамдар саяжайлардағы, үй
айналасындағы бау-бақшаларында шырғанақ, итмұрын сияқты дәрілік
өсімдіктерді өсірумен шұғылдануда. Бұларды өсірудегі агротехникалық шаралар
көптеген анықтамаларда жарық көрген. Ал дәрілік қасиеті өте күшті женшень
өсімдігін егіп өсіру туралы біздің елде біраз жұмыс жүргізілуде. Міне, сол
женьшенді өсіру жайында біраз мағлұматтар бергенді жөн көріп отырмын.
Женьшень өсімдігі тұқымынан өсіріледі. Тұқымды жерге себер алдында оны
сегіз ай бойына өндіріп қою жасау керек. ол үшін женьшень тұқымын төрт ай
бойы ылғалы беркелкі, температурасы 18-20С болатын арнайы ыдыстағы құмда
ұстайды. тұқым мен құм мөлшері 1:4 болу керек. Құм дымқыл болуы үшін күнара
жылылығы бөлме температурасындай қайнаған сумен суарады. Үш айдан соң
тұқымының 80 процентке жуығы ашылғанда тұқым егілген ыдысты температурасы 1-
30С подвалға түсіру керек. Дән бұдан кейін көп ашыла бастаса, температураны
00С дейін төмендетуге тырысқан жөн. Жалпы айтқанда, стратификациялау
уақытында өне бастаған бойы бақылау жүргізіп отырған дұрыс. Жазғытұрым
дәндерді құмнан алып, ТМТД препаратымен өңдейді. Содан соң алдын ала
әзірленген жерге тазаланған, құнарлы топыраққа осы өңделген тұқым себіледі.
Дәнді еккенде олардың арасы 4х8 болмаса, 2х15 см, ал дән 4 см тереңдікке
егіледі. Дәл осындай жағдайда ол жақсы өседі. Бұл өсімдік тек дәннен
көбейеді.олардың тұқымын екі рет, күзде және жазғытұрым себу керек.
түймедақ та осындай өсімдіктердің қатарына жатады. Ол да жарық сүйгіш
өсімдік, бірқалыпты ауа-райында жақсы өседі. Дән жылдам көгеріп шығуы үшін
себілген топырақ ылғалдылығы жеткілікті болғаны жөн. Топырақ пен ауаның
дымқылдылығы бірқалыпты жеткілкті болғанда рауғаш өте жақсы өседі. Өсу
мезгілінде ауа райының бірқалыпты болғаны оның жақсы өсуіне септігін
тигізеді. Дәнді осындай тереңдікке еккеннен кейін үстіне бір сантиметр құм
салып, бетін топырақпен жайып, үстін жапырақ шіріндісін жабу керек. содан
кейін женьшень егілген жерге күн түсірмеу үшін көлеңке – қалқа жасау керек.
Егер осы айтылған әдістер дұрыс жүрзілсе дән егілген соң 20-30 күннен кейін
көгеріп шыққан өсімдікті көруге болады. Өсімдік өніп өсу кезінде суарып,
арамшөптерін отап, жалпы учаскенің тазалығына көңіл бөлген дұрыс. Осы
сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы егіп, өсіріп
дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді қамтамасыз етіп
отырады. Қазірдің өзінде, тек шалфей өсімдігі 18-20мың гектар жерде
өсіріледі жжәне оның өнімі де жоғары, гектарынан 100-150 центнер тамыр,
бақажапырақтан 12-15 центнер, жылбыздікінен 8-10 центнер кепкен жапырақ
өнімдері алынады.
Негізінде женшень Хаваровскі, Приморскі өлкелері мен Солтүстік – Шығыс
Корея жерлеріндегі күн көзі түспейтін қылқан және жалпақ жапырақты
тоғайлардың қалың жерлерінде өсіп өнеді. Өсімдікті өсіру, соның ішінде
Қазақстан өңіріне алыстан әкелінген осындай құнды дәрілік өсімдіктерді
өсіру оңай жұмыс емес. Дегенмен “Қалауын тапсаң қар жанады” дегендей
қажетті күтім жұмыстарын ұқыпты түрде ретімен жүргізсе, оларды республика
жерінде егіп өсіруге болады. Сонымен қатар эхинацеяны да айтып кететін
болсақ ол қазіргі уақытта медицинада қолданылатын күлгін эхинацея жіңішке
жапырақты эхинацея, ақшыл эхинацеядан басқа, аз зерттелген түрлері
парадоксальды стимулирлеуші теннессиялық және қошқыл қызыл түсті
эхинацеялар белгілі. “Эхинацея” атауы – “күлгін” деген сөзден шыққан.
Медицинада үш түрі қолданылады: Asteraceae Dumort тұқымдасына жататын ең
кең таралған Echinaceae puppurea (L) Moench, E.palliada (L) (Nutt) және
E. Angustigolia.
Эхинацеядан жасалған тұнбалардың, экстрактордың, консервирленген
шырындардың дәрілік шипалылығы басқа заттарға қарағанда жоғары.
Бұл препараттар жаңа және кептірілген эхинацеяның кез келген бөлігінен
алынады. Эхинацеялар бір-бірімен тек түйсіне қарай емес, сонымен қатар осы
жұмыста толық қарастырылатын биологиялық активті заттардың әртүрлі құрамына
қарай ерекшеленеді. Эхинацеяны құрайтын көптеген активті заттар өңдеу
кезінде бұзылады немесе зақымданады сондықтан оның шипалы қасиеттерін
сақтап қалу үшін – ең тиімді әдіс лиофилизациялау керек. Эхинацеяның
тамырында алкиламидтер анестезирлеуші қасиетке ие. Эхинацея экстракттары
жоғары дем алу жолдарының созылмалы инфекция ауруларын емдеуге кең
қолданылады. Екілік соқыр плацебо бақыланатын зерттеулерде 108 адам 8 апта
бойы сұйық эхинацеямен емделген. Зерттеулерге қарағанда эхиноцинді
қабылдаған адамдарда плацебо ауруының ұзақтығы қысқарды және симптондардың
қатерлігі едәуір төмендеді. Эхинацеямен емделген адамдардың 36 пайызында
инфекция қайталанбаған. Эхинацея полисахаридтері макрофагтордың фагацитозын
күшейтеді және макрофактармен өңделген иммундық жүйенің маңызы бірнеше
компоненттерін стимулирлейді. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен, дымқылы
молырақ топырақта өсіп-өенді. Тамыр кесінділері, болмаса бүршіктері арқылы
да өсіруге болады. жылылығы мол жерде жақсы өнім береді. Осы сияқты
валерьян да тұқымнан өседі. Бұл өсімдіктің жаңа өскен көзі 600С дейін
салқындыққа шыдайды. Жалпы, валерьян суыққа берік, ылғал сүйгіш өсімдік.
Механикалық құрамы жеңіл қаратопырақты жерге еккен дұрыс. Сол сияқты левзия
өсімдігі де тұқымнан өсіп - өнеді. Жылбыз өсімдігін вегетативті жолмен
тамыр кесінділерінен өсіруге болады. Құнарлы топыраққа дымқыл мол болғанда
жақсы өсетін, жарық сүйгіш өсімдік.
Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол жерлерде
жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды. Валерья
дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45 сантиметрден 1,5-20
см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр салып, кішкентай
жапырақтары пайда болады. Жапырақ өнімін көбейту үшін өсімдіктегі гүл шоғы
бүршіктерін жұлып тастау керек.
Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей дәннің
алдын ала әзірлеген жерге көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 см
тереңдікке егеді. Бірінші жылдың өзінде-ақ көп жапырақты өскіндер пайда
болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну процесі басталады. Қысқа
қарай өніп шыққан шалфейдің ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал жыл
сайын ерте көктемде қураған бұтақтардан отырғызған жөн.
Осылар сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы
егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады.
1.4 Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсер етуші биологиялық активті заттар
Дәрілік өсімдіктер құрамында көптеген биологиялық әсерлі заттар
болады. Осы өсімдіктерді емдік мақсатта пайдаланған сол заттар адам
организміне еніп, әр түрлі физиологиялық өзгерістер туғызады. Өсімдіктердің
дәрілік қасиеті осы биологиялық әсерлі заттардың түрлері мен мөлшеріне
байланысты. Дәрілік өсімдіктер құрамындағы биологиялық әсерлі заттардың
сапониндер, игілік заттары, витаминдер, органикалық қышқылдар да тағы басқа
да көптеген заттар кіреді.
Алкалоидтар – табиғаттағы күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде
тұздар немесе олардың негізгі түрінде болады. бұл заттардың аты араб сөзі
“алкали” – сілті және грек сөзі “ейдос” – сияқты деген екі сөзден тұрады.
Бірінші рет алкалоид көкнәрден алынып, гректің ұйқы құдайы Морфейдің
құрметіне морфин деп аталған. Содан кейін әр түрлі өсімдіктерден стрехнин,
бруцин, никотин, атропин, хинин сияқты өте әсерлі алколоидтар алына
бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан түрлі және
әсерлі. Сондықтан болу керек, алколоидты препараттармен емдеу көбіне
нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
алколоид мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі алколоидтар мөлшері 2-3
проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін
фиологиялық әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану
қауіпі туады да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон),
азотсыз заттардан тұратын топтарға жатады. Сақтау кезінде гликозидтер
ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан жиналған
өсімдікті дереу кептіріп, ал сақталған уытта дымқылданбағаны жөн. Өйткені
ферменттер құрғақ өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір
тобы жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылады. Олар өте улы. Дегенмен жүрек
ауруларын емдеуге бұл гликозидтердің аз мөлшерінен жасалған препараттар өте
пайдалы. Гликозидтердің ащы түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын жақсартуға
қолданылады. Гликозидтердің бір түрі сипониндер. Олар өсімдіктердің 70-тен
астам тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула
тұқымдастарында сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге,
зәр, өт айдауға керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы
жылдары флавоноидты гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және
радиоактивті заттарды организммен шығаруға қолданып жүр.
Эфир майлары - өсімдіктердің гүлінде, жапырағы мен жемісінде
кездесетін күшті хош иісті жеңіл, ұшатын зат. Өсімдіктердің жоғарыда
аталған мүшелеріне ыссы су, болмаса бу арқылы айдалынып алынады. Эфир майы
өсімдіктердің 2000 астам түрінде кездеседі. Бұл өсімдіктердегі эфир майының
мөлшері сол өсімдіктердің биологиялық өсіп-өну кезеңіне және ауа райының
жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Эфир майы, әсіресе әр түрлі
микробтармен, вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан
тамыры жүйесінің қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық
түсіруге мүмкіндік туғызады.
Өсімдіктерден алынатын илік заттары –танидтер тобына жататын көп
атомды фенолдар.
Оларды илік заттар деп те атайды. Бұл илік заттары ішек, асқазан
ауруларын емдеуге бактерицидтік препарат ретінде жиі қолданылады. Танидтер
денедегі жараны, күйікті емдеуге де пайдалы. Сонымен бірге алкалоидтармен,
ауыр металл тұздарымен уланғанда қолданылады.
Химиялық құрамы жағынан эфир майына өте жақын, өсімдіктерде кездесетін
заттардың бірі смолалар. Қою, қолға жабысатын аромат иісті, әр түрлі
күрделі қосылыстардан тұратын зат. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін
бальзам деп атайды. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды.
Смоланың бактерицидтік қасиеті өте күшті. Олар өсімдіктердің 70-тен астам
тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула тұқымдастарында
сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге, зәр, өт айдауға
керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы жылдары флавоноидты
гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және радиоактивті заттарды
организммен шығаруға қолданып жүр. Эфир майы, әсіресе әр түрлі
микробтармен, вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан
тамыры жүйесінің қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық
түсіруге мүмкіндік туғызады. Фенаидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан
түрлі және әсерлі. Сондықтан болу керек, фенаидтарды препараттармен емдеу
көбіне нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
фенаидтар мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі фенаидтар мөлшері 1-2
проценттен болады. Әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін фиологиялық
әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану қауіпі туады да,
ал зат мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Витаминдер – организм тіршілігіне өте қажетті органикалық зат. Оның аз
ғана мөлшерінің өзі адам, жан-жануар тіршілігінің өсіп-жетілуіне мүмкіндік
туғызады. Организмдердегі зат алмасуда белок, углевод, май секілді
тағамдақы заттарды сіңіру процесін реттеуге өте үлкен қызмет атқарады.
Витамин жетіспеген уақытта организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, жалпы
мүшелер функцияларының жұмыс істеу қабілеттілігі нашарлайды. Қазіргі
уақытта табиғатта 30-дан астам витаминдер бар. Олардың көбң осы дәрілік
өсімдіктерде кездеседі. Бұлардан басқа өсімдік құрамында қызғылт сары түсті
каротин, фитонцидтер, кверцетин сияқты заттар бар. Жоғарыда аталған
заттардан басқа тіршіліктің негізгі эликсирі –ферменттер туралы айта кеткен
де жөн. Өйткені, ферменттер организмдегі биологиялық катализатор, оларсыз
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Организмдегі химиялық өзгерістерді реттеу,
бағыттау және шапшаңдату тек солардың қызметтерінің арқасында болып
отырады. Тағамдық заттардың адам организміне тез сіңірілуіне осы
ферменттердің әсері барекендігі ертеден белгілі болған. Мексиканың ежелгі
тұрғындары етті пісірудің немесе қуырар алдында, оны қауын ағашының
жемісімен үйкелеп, содан кейін сол ағашжапырағымен орайтын болған. Себебі,
осы әдіспен пісірілген ет өте жұмсақ және сіңімді болады. Соңынан бұл
жағдайды зерттеп қараса, жаңағы қауын ағашында папаин протеазасы мен
химопапаин ферменттерінің сіңімділігі артатыны анықталды. Қауын ағашының
осындай қасиеті жөнінде ел арасында аңыз бар. Қауын ағашын тағамға
пайдаланғаннан тез өседі әрі керемет күшті болады деп ойлаған бір жас жігіт
піскен күрішке қауын ағашының жапырағын қосып, сол ағаш түбінде отырып жей
береді. Келесі күні сол жігіттің жолдастары жігітіміз қандай болды екен деп
келсе, ағаш түбінде қалған бір топ сүйектерді көреді. Яғни қауын ағашының
жапырағындағы етті жұмсартатын фермент – жаңағы жігітті түгелдей ерітіп
жіберіп, тек сүйектерін қалдырған екен дейді.
Өсімдік организміндегі керекті заттар негізінен осы ферменттердің күші
арқылы пайда болады. Ал ферменттердің өздері тек қана белоктан тұрады.
олардың организм ішіндегі химиялық процестерді жүргізу жұмысы температураға
байланысты. Ферменттердің катализаторлық қасиеттері 470С ыстықта
төмендейді, ал 540С болғанда тоқтайды. Бұдан біз қорек етіп жүрген
заттарымыз шикі күйінде ондаған ферменттер түгелдей сақталады деген
қорытынды шығады.
Осыған байланысты жалпы өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат,
шырын т.б.) сол күйінде пайдаланғанда ондағы емдік қасиетті органикалық
заттар адам организміне бұзылмай көбірек мөлшерде сіңілетіні анық.
Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір тобы –
микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий, кальций,
магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының өзінде ғана
59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам организміне
өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі ауу\ру
процестерін тоқтатуға көмектеседі.
Мысалы, кәдімгі қияр шырынындағы калий қан қысымын реттеуге, ал бақбақ
шырынындағы магний сүйекті беріктендіруге әсерлі.
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспалар
Әр түрлі өсімдіктердің емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,
турап, әр түрлі қоспа жасап, оларды емдік мақсатта қолдану ел арасында
ертеден таралған. Қазіргі уақытта, фармацевтік фабрикаларда дәрілік
өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен қолда
бар өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен
қолда бар өсімдіктерден үй жағдайында керекті қоспаларды жасап, пайдалануға
болады. Олар төмендегідей топтарға бөлінеді:
Тыныс органдары ауырғанда пайдаланатын қоспалар:
1) жалбыздіктен тамырының екі бөлігі, өгейшөп жапырағының екі бөлігі,
жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас қасығына
екі такан қайнатып тұрған су құйып, шай демдегенде қайнатады. Сонан соң 20
минут тұндырып араға үш сағат салып стаканның ¼ бөлігін ішуге болады;
2) жалбызтікен тамырының екі бөлігінің, өгейшөп жапырағының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz