Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕНМОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
2.1 Әдістерді негіздеу және зерттеу процедуралары
2.2 Эмпирикалық зерттеу нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
ТІРКЕМЕ Ә
КІРІСПЕ 3
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕНМОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭМПИРИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
2.1 Әдістерді негіздеу және зерттеу процедуралары
2.2 Эмпирикалық зерттеу нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
ТІРКЕМЕ Ә
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет: балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін, анықтау және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс. Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі – қарым-қатынас мәселесі. Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Сондықтан да дарындылардың қарым-қатынасқа қажеттіліктерінің деңгейлерін, серіктес іздеуге деген, өзара түсінушілікке деген қажеттіліктерінің деңгейін анықтау мәселесі өзекті болып отыр.
Демек, психологиялық теория мен практикада қарым-қатынас жайлы, аффилиациялық мотивация туралы аз зерттелінбеген. Алайда, қазіргі дарындылардың қарым-қатынас мотивациясы, аффилиациялық мотивация мәселесі аз қарастырылған.
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана жетуге болады. Дарынды балалардың мотивациялы шеңберін анықтау оларды тәрбиелеу мен оқытуда маңызды фактор болып табылады. Әсіресе, дарынды жасөспірімдердің қарым-қатынас мәселесі маңызды орын алып отыр. Қазіргі таңда дарынды оқушылардың қабілеттері, оқу дағдылары, үлгерімдері, қызығушылықтары, танымдық процестері зерттеліп келе жатыр.
Сондықтан, зерттеу тақырыбы: «Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшелігі» - деп алынды.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің мотивациясы.
Зерттеу пәні: дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Аффилиациялық мотивация және қарым-қатынасқа қажеттіліктің теориялық негізін анықтау.
2. Жеке тұлға дарындылық ерекшеліктеріне сипатамма беру.
3. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын зерттеу әдістемелері мен процедурасын айқындау.
4. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын эксперименталды зерттеу.
Зерттеу болжамы: Дарынды оқушылардың дара қабілеттеріне, шығармашылықтарына байланысты орта мектеп оқушыларына қарағанда аффилиацияға деген мотивациясының өзіндік ерекшеліктері бар, қарым-қатынасқа қажеттіліктері жоғары.
Сараптама базасы: Жамбыл атындағы дарынды балаларға арналған лицей-интернат, Өскемен қаласы, Амурский көшесі - 12/1 және № 45 қазақ орта мектебі, Өскемен қаласы, Тоқымашылар даңғылы -3. Экспериментке 50 адам қатысты.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту» сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет: балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін, анықтау және оны дамыту, соның негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс. Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі – қарым-қатынас мәселесі. Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет ететін көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Сондықтан да дарындылардың қарым-қатынасқа қажеттіліктерінің деңгейлерін, серіктес іздеуге деген, өзара түсінушілікке деген қажеттіліктерінің деңгейін анықтау мәселесі өзекті болып отыр.
Демек, психологиялық теория мен практикада қарым-қатынас жайлы, аффилиациялық мотивация туралы аз зерттелінбеген. Алайда, қазіргі дарындылардың қарым-қатынас мотивациясы, аффилиациялық мотивация мәселесі аз қарастырылған.
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана жетуге болады. Дарынды балалардың мотивациялы шеңберін анықтау оларды тәрбиелеу мен оқытуда маңызды фактор болып табылады. Әсіресе, дарынды жасөспірімдердің қарым-қатынас мәселесі маңызды орын алып отыр. Қазіргі таңда дарынды оқушылардың қабілеттері, оқу дағдылары, үлгерімдері, қызығушылықтары, танымдық процестері зерттеліп келе жатыр.
Сондықтан, зерттеу тақырыбы: «Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшелігі» - деп алынды.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің мотивациясы.
Зерттеу пәні: дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Аффилиациялық мотивация және қарым-қатынасқа қажеттіліктің теориялық негізін анықтау.
2. Жеке тұлға дарындылық ерекшеліктеріне сипатамма беру.
3. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын зерттеу әдістемелері мен процедурасын айқындау.
4. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын эксперименталды зерттеу.
Зерттеу болжамы: Дарынды оқушылардың дара қабілеттеріне, шығармашылықтарына байланысты орта мектеп оқушыларына қарағанда аффилиацияға деген мотивациясының өзіндік ерекшеліктері бар, қарым-қатынасқа қажеттіліктері жоғары.
Сараптама базасы: Жамбыл атындағы дарынды балаларға арналған лицей-интернат, Өскемен қаласы, Амурский көшесі - 12/1 және № 45 қазақ орта мектебі, Өскемен қаласы, Тоқымашылар даңғылы -3. Экспериментке 50 адам қатысты.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Анастази А. Психологическая тестирование. Кн. 1 и 2.-М.: Педагогика,1982.- 178 б.
2 Асеев В.Г. Проблема мотивации и личность / теоретические проблемы психологии личности. М., 1974.- 133 б.
3 Әбілмәжінова Н. Дарынды оқушымен жұмыс // Қазақстан мектебі 2002, №2 – 54-56 б.
4 Берн Э. Игры, в которые играют люди. Психология человеческих взаимоотношении. Люди, которые играют в игры. Психология человеческой судьбы. СПб., 1992.- 54-68 б.
5 Бодалев А.А., СтолинВ:В: Практикум по психодиагностики. М., 1988.- 144 б.
6 Бодалев А.А. Личность и общение: Избранные труды. М: Педагогика, 1983.- 331 б.
7 Божович Л.И. Проблема развития мотивационной сферы ребенка // Изучение мотивации поведения детей и подростков. М., 1972.- 226 б.
8 Брудный А:А: Понимание и общение. М., 1989.- 365 б.
9 Возрастная и педогогическая психология / Под ред. М.В. Гамезо, М.В. Матюхиной, Т.С. Михальчик. М., 1984.- 165 б.
10 Гильбух Ю.З. Внимание: одоренные дети. – м.: знание, 1991.- 178 б.
11Готтсданкер Р. Основы психологического эксперимента. М., 1982.- 22-25 б.
12 Грищина Н.В. Я и другие: общение в туродовом коллективе. Л, 1990.-525 б.
13 Досымбекова «Дарынды бала» ұғымы. //Қазақстан мектебі №12, 2006.- 35-38 б.
14 Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: «Рауан», 1996.- 148 б.
15 Жексенбаева Ү. Жеке тұлға дарындылығы.//Қазақстан мектебі, №1, 2005.- 41-44 б.
16Жексенбаева У.Б. Диагностика одаренности детей. – Изд-во РАД, Астана, 2005.-278 б.
17Зимняя И.А., Малахова В.А., Путиловская Т.С., Хараева Л.А. Педагогическое общение как процесс решения коммуникативных задач // Психолого-педагогические проблемы взаимодействия учителя и учащихся / Под ред. А.А. Бодалева В.А. Лейцдис., 1980.- 153 б.
18 Зимняя И.А. Педагогикалық психология./ Орыс тілінен аударған М.А. Құсаинова.- М.: Логос; алматы, 2005.- 368 б.
19 Злоцкий Г. Диагностические методы работы с одаренными // Советская педагогика. 1991, №6.- 465 б.
20 Илин П.И. Мотивация и мотивы. СПб: Издательство «Питер», 2000,- 512 с.: ил. – (Серия «Мастера психологии»)
21 Кон и.С. Психология ранней юности / Возрастная и педогогическая психология / Под ред. А.В. Петровского. М., 1979.- 627 б.
22 Кон И.С. Психология ранней юности / и.С. Кон.- М., 1989. – 205 б.
23 Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения. М. – Воронеж, 1997.- 915 б.
24 Концепция выявления, подержки и развития одоренных детей в Республике Казахстан. Дарын. Информационно-методический сборник №3, 1999.- 22-35 б.
25 Леонтьев А.А. Психология общения. Тарту, 1974.- 289 б.
26 Лейтес Н.С. Об умственной одоренности. – М., 1960.- 242 б.
27 Лейтес Н.С. Одаренные дети // Психология индивидуальных различий. Тексты.-М.,1982.-140-147 б.
28 Лисина М.И. Общения и речь: развития речи у детей в общении со взрослыми. М., 1985.- 480 б.
29 Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. / А.Г. Рузская. – М., 1997. – 23 б.
30 Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии // методологические проблемы социальной психологии. М., 1975.- 205 б.
31 Маркова А.К. Формирования мотивации учения в школьном возрасте. М, 1983.-445 б.
32 Матюшкин А.М. Загадки одаренности. – М., 1993. 525 б.
33 Намазбаева Ж.Ы., Сангильбаев О.С. Орысша-қазақша психологиялық сөздік. – Алматы, 2005.- 250 б.
34Нарикбаева Л.М. Сущностная характеристика одоренности детей.// Вестник, №2, 2003.- 44-48 б.
35 Новые иссследования в психологии. Москва, Педагогика, 1976.-572 б
36Н. Тоқсанбаева. Педагогикалық психологиядағы қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы. // Ұлт тағлымы. 2005, №3; 254-258 б.
37 Общая психодиагностика / Под ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. – М.: Изд. МГУ, 1987. 627 б.
38 Пайнц, Эйала, Маслач, Кристина Практикум по социальной психологий / СПб. Питер: 2000.- 865 б.
39 Прикладная социальная психология: Учеб. Пособ./ Под ред. А.Н. Сухова, А.А. Дергача, М, 1998.- 367 б.
40 Психология одоренности детей и подростков / Под ред. Н.С. Лейтеса – М.: Издат. Центр «Академия», 1996.- 85 б.
41 Психология одаренности: от теории к практике / Под ред. Д.В. Ушакова. – М.:ПЕР СЭ, 2000.- 502 б.
Психологические тесты. Ахмеджанова Э.Р. Москва, 1995. – 320 б.
42 Сосновский Б.А. Лабораторный практикум по общей психологии / Под ред. В.М. Гамезо. М.., Просвещение. 1979. – 126б.
43 Столяренко Л.Д. Основы психологии: Ростов н/Д: Феникс, 1999.- 325 б.
44 Судновский В.Э., Одаренность. – М.: Знание, 1998.- 289 б.
45 Телепнева Н.Н. О многообразии средств развития детской одаренности. // Менеджмент в образовании, №2, 2004.- 38-47 б.
46 Теплов Б.Е. Способности и одаренность // Психология индивидуальных различий. Тексты.- М.: 1982.-129-139 б.
47Хайнц Хекхаузен Мотивация и деятельность. Под. ред. Б.М. Величковского. Москва, Педагогика, 1986 г.- 735 б.
48 Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. М., 1969.- 193 б.
49 Якобсон П.М. Общение людей как социально-психологическая проблема. М., 1973.- 355 б
1 Анастази А. Психологическая тестирование. Кн. 1 и 2.-М.: Педагогика,1982.- 178 б.
2 Асеев В.Г. Проблема мотивации и личность / теоретические проблемы психологии личности. М., 1974.- 133 б.
3 Әбілмәжінова Н. Дарынды оқушымен жұмыс // Қазақстан мектебі 2002, №2 – 54-56 б.
4 Берн Э. Игры, в которые играют люди. Психология человеческих взаимоотношении. Люди, которые играют в игры. Психология человеческой судьбы. СПб., 1992.- 54-68 б.
5 Бодалев А.А., СтолинВ:В: Практикум по психодиагностики. М., 1988.- 144 б.
6 Бодалев А.А. Личность и общение: Избранные труды. М: Педагогика, 1983.- 331 б.
7 Божович Л.И. Проблема развития мотивационной сферы ребенка // Изучение мотивации поведения детей и подростков. М., 1972.- 226 б.
8 Брудный А:А: Понимание и общение. М., 1989.- 365 б.
9 Возрастная и педогогическая психология / Под ред. М.В. Гамезо, М.В. Матюхиной, Т.С. Михальчик. М., 1984.- 165 б.
10 Гильбух Ю.З. Внимание: одоренные дети. – м.: знание, 1991.- 178 б.
11Готтсданкер Р. Основы психологического эксперимента. М., 1982.- 22-25 б.
12 Грищина Н.В. Я и другие: общение в туродовом коллективе. Л, 1990.-525 б.
13 Досымбекова «Дарынды бала» ұғымы. //Қазақстан мектебі №12, 2006.- 35-38 б.
14 Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: «Рауан», 1996.- 148 б.
15 Жексенбаева Ү. Жеке тұлға дарындылығы.//Қазақстан мектебі, №1, 2005.- 41-44 б.
16Жексенбаева У.Б. Диагностика одаренности детей. – Изд-во РАД, Астана, 2005.-278 б.
17Зимняя И.А., Малахова В.А., Путиловская Т.С., Хараева Л.А. Педагогическое общение как процесс решения коммуникативных задач // Психолого-педагогические проблемы взаимодействия учителя и учащихся / Под ред. А.А. Бодалева В.А. Лейцдис., 1980.- 153 б.
18 Зимняя И.А. Педагогикалық психология./ Орыс тілінен аударған М.А. Құсаинова.- М.: Логос; алматы, 2005.- 368 б.
19 Злоцкий Г. Диагностические методы работы с одаренными // Советская педагогика. 1991, №6.- 465 б.
20 Илин П.И. Мотивация и мотивы. СПб: Издательство «Питер», 2000,- 512 с.: ил. – (Серия «Мастера психологии»)
21 Кон и.С. Психология ранней юности / Возрастная и педогогическая психология / Под ред. А.В. Петровского. М., 1979.- 627 б.
22 Кон И.С. Психология ранней юности / и.С. Кон.- М., 1989. – 205 б.
23 Кондратьев М.Ю. Подросток в замкнутом круге общения. М. – Воронеж, 1997.- 915 б.
24 Концепция выявления, подержки и развития одоренных детей в Республике Казахстан. Дарын. Информационно-методический сборник №3, 1999.- 22-35 б.
25 Леонтьев А.А. Психология общения. Тарту, 1974.- 289 б.
26 Лейтес Н.С. Об умственной одоренности. – М., 1960.- 242 б.
27 Лейтес Н.С. Одаренные дети // Психология индивидуальных различий. Тексты.-М.,1982.-140-147 б.
28 Лисина М.И. Общения и речь: развития речи у детей в общении со взрослыми. М., 1985.- 480 б.
29 Лисина М.И. Общение, личность и психика ребенка. / А.Г. Рузская. – М., 1997. – 23 б.
30 Ломов Б.Ф. Общение как проблема общей психологии // методологические проблемы социальной психологии. М., 1975.- 205 б.
31 Маркова А.К. Формирования мотивации учения в школьном возрасте. М, 1983.-445 б.
32 Матюшкин А.М. Загадки одаренности. – М., 1993. 525 б.
33 Намазбаева Ж.Ы., Сангильбаев О.С. Орысша-қазақша психологиялық сөздік. – Алматы, 2005.- 250 б.
34Нарикбаева Л.М. Сущностная характеристика одоренности детей.// Вестник, №2, 2003.- 44-48 б.
35 Новые иссследования в психологии. Москва, Педагогика, 1976.-572 б
36Н. Тоқсанбаева. Педагогикалық психологиядағы қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы. // Ұлт тағлымы. 2005, №3; 254-258 б.
37 Общая психодиагностика / Под ред. А.А. Бодалева, В.В. Столина. – М.: Изд. МГУ, 1987. 627 б.
38 Пайнц, Эйала, Маслач, Кристина Практикум по социальной психологий / СПб. Питер: 2000.- 865 б.
39 Прикладная социальная психология: Учеб. Пособ./ Под ред. А.Н. Сухова, А.А. Дергача, М, 1998.- 367 б.
40 Психология одоренности детей и подростков / Под ред. Н.С. Лейтеса – М.: Издат. Центр «Академия», 1996.- 85 б.
41 Психология одаренности: от теории к практике / Под ред. Д.В. Ушакова. – М.:ПЕР СЭ, 2000.- 502 б.
Психологические тесты. Ахмеджанова Э.Р. Москва, 1995. – 320 б.
42 Сосновский Б.А. Лабораторный практикум по общей психологии / Под ред. В.М. Гамезо. М.., Просвещение. 1979. – 126б.
43 Столяренко Л.Д. Основы психологии: Ростов н/Д: Феникс, 1999.- 325 б.
44 Судновский В.Э., Одаренность. – М.: Знание, 1998.- 289 б.
45 Телепнева Н.Н. О многообразии средств развития детской одаренности. // Менеджмент в образовании, №2, 2004.- 38-47 б.
46 Теплов Б.Е. Способности и одаренность // Психология индивидуальных различий. Тексты.- М.: 1982.-129-139 б.
47Хайнц Хекхаузен Мотивация и деятельность. Под. ред. Б.М. Величковского. Москва, Педагогика, 1986 г.- 735 б.
48 Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека. М., 1969.- 193 б.
49 Якобсон П.М. Общение людей как социально-психологическая проблема. М., 1973.- 355 б
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ МЕКЕМЕ
ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯЛЫҚ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ӨЗІНДІК
ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕНМОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
2.1 Әдістерді негіздеу және зерттеу процедуралары
2.2 Эмпирикалық зерттеу нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
ТІРКЕМЕ Ә
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және
арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана
жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет:
балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін, анықтау және оны дамыту,
соның негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің
өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны
қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты
тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз
нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп,
өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке
қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы
күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі – қарым-қатынас
мәселесі. Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке
адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін
емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Сондықтан
да дарындылардың қарым-қатынасқа қажеттіліктерінің деңгейлерін, серіктес
іздеуге деген, өзара түсінушілікке деген қажеттіліктерінің деңгейін анықтау
мәселесі өзекті болып отыр.
Демек, психологиялық теория мен практикада қарым-қатынас жайлы,
аффилиациялық мотивация туралы аз зерттелінбеген. Алайда, қазіргі
дарындылардың қарым-қатынас мотивациясы, аффилиациялық мотивация мәселесі
аз қарастырылған.
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби
жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-
қатынас арқылы ғана жетуге болады. Дарынды балалардың мотивациялы шеңберін
анықтау оларды тәрбиелеу мен оқытуда маңызды фактор болып табылады.
Әсіресе, дарынды жасөспірімдердің қарым-қатынас мәселесі маңызды орын алып
отыр. Қазіргі таңда дарынды оқушылардың қабілеттері, оқу дағдылары,
үлгерімдері, қызығушылықтары, танымдық процестері зерттеліп келе жатыр.
Сондықтан, зерттеу тақырыбы: Дарынды оқушылардың аффилиациялық
мотивациясының өзіндік ерекшелігі - деп алынды.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің мотивациясы.
Зерттеу пәні: дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік
ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының
өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Аффилиациялық мотивация және қарым-қатынасқа қажеттіліктің теориялық
негізін анықтау.
2. Жеке тұлға дарындылық ерекшеліктеріне сипатамма беру.
3. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын зерттеу әдістемелері
мен процедурасын айқындау.
4. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын эксперименталды
зерттеу.
Зерттеу болжамы: Дарынды оқушылардың дара қабілеттеріне,
шығармашылықтарына байланысты орта мектеп оқушыларына қарағанда
аффилиацияға деген мотивациясының өзіндік ерекшеліктері бар, қарым-
қатынасқа қажеттіліктері жоғары.
Сараптама базасы: Жамбыл атындағы дарынды балаларға арналған лицей-
интернат, Өскемен қаласы, Амурский көшесі - 121 және № 45 қазақ орта
мектебі, Өскемен қаласы, Тоқымашылар даңғылы -3. Экспериментке 50 адам
қатысты.
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты
тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз
нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп,
өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Дарындылықтың түп негізгі теорияларын кеңес психологтары құрастырған.
А.С. Выготский, Б.Т. Ананьевтің, В.А. Крутецскийдің, Н.С. Лейтестің, В.М.
Тепловтың және тағы басқалардың психологиялық концепциялары дарындылыққа
интегралды тұлғалық білім ретіндегі жүйелі көзқарастың түбірін салып,
адамның қабілеттерінің тұлғалық компоненттерін анықтады. [25,б.140-147]
Дарындылық мәселесіне шетел ғалымдары К. Абромс, Ф. Гальтон, В. Штерн
өз еңбектерін жазған. Олар дарынды балаларды зерттеуге эксперименттік және
қолданбалық үлес қосқан, тесттер ұйқастырып, құрастырған.
Дарындылар мәселесі бойынша әдебиеттің көптігіне қарамастан, ғалымдар
әлі оның мәні бойынша бір тұжырымға келген жоқ.
Баланың дарындылығы деп, оның құрдастарына қарағанда, барлық тең
жағдайға қарамастан, оқуды жоғары қабылдауын және шығармашылық
қасиеттерінің көбірек көрінуі түсініледі. Дарындылық түсінігі дар деген
сөзден шығады және дамудың ішкі ерекше жағымды алғы шарттарын білдіреді.
Педагогикалық энциклопедияда бұл дифиницияға келесі анықтама беріледі:
Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет облысында оған ерекше табыстарға
жетуіне мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жоғарғы деңгейі.
Іс- әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен – еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай өнімге қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық деңгейінде
болуы керек.
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын. Дарындылық пен
қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог Б.Тепловтың
еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-
әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз,
сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-
әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше
сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант,
данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағында қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшілігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақылсана, оқу,
шығармашылық, көркемөнер, тұлғааралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік,
жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар,
сонымен бірге, мақсатқа жетуге ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі анағұрлым
жоғары. [11, б.35-38]
Дарындылықтың өзіндік ерекшілігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. осыдан, біреу математикаға құмар, екінші – тарихқа және
біреулер – қоғамдық жұмыстарға араласуда өз дарындылығын іске қосып. Оны
нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі.
Әрине, білімді адам - өзінің қоғамдағы орнын, өзінің неліктен осы
орында отырғанын біліп түсінетін, оны өзі тиімді өмір сүру үшін пайдалана
алатын адам. Ал ғалым – қоршаған орта, дүниетаным туралы өз көзқарасы
қалыптасқан адам. Ол өз көзқарасы ауқымында ғана іс-әрекет жасайды.
Дарынды бала – оқушы бойында бұл қасиеттердің бірде-бірі, әсіресе,
дүниетанымдық көзқарасы қалыптасып үлгермейді. Сондықтан оқушының
дарындылық қасиеті барынша орнықсыз қасиет. Оның басқа түрге енуі немесе
сөніп қалуы көзқарастың өзгеруіне байланысты кез келген сәтте орын алуы
мүмкін. [13, б.41-47]
Көбіне Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсеткенін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз
емес екендігін айқындаған.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Э. Мейман дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда
жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі.
Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты
бірлікте қарауға тырысты. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық
аспектілерін: оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық,
қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды.
В. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының
бірлігі деуге болады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық
қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандылық
ұғымдарына да тоқталып кетейін.
Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім
алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлғаның бойындағы қабілеттіліктің, білім мен
біліктіліктің, мотивтің болуы.
Талант – қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі. Ол суретшінің,
өнертапқыштың, ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап
ететін өзге де мамандық иелерінің өзгешелігімен, түпнұсқалығымен
ерекшеленетін еңбектерінің болуымен сипатталады.
Данышпандық – қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғарғы деңгейі. Данышпан адам өз ісінің
аумағында жаңа ғасыр тудырады.
Әрине, бұл ұғымдар, жеке адамдық қасиеттер өзара бір-бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады.
Дарындылықтың белгілері – бұл дарынды баланың, оның іс-әрекетінен
көрінетін және оның әрекетінің сипатын бақылау жолымен ғана бақыланатын
ерекшеліктері. Ғылыми мәліметтерге сүйенсек, дарынды балалар әртүрлі
параметрлермен сипатталады. Ресейдің ғалым психологтары дарындылық
белгілерін сипаттап көрсетуде 2 аспектіні бөліп көрсетуді ұсынады:
инструменталды және мотивациялы. Біріншісі іс-әрекет түрін сипаттаса,
екіншісі – баланың өз іс-әрекеті мен шынайылықтың екі жағына қатынасын
сипаттайды.
Шығармашылықта психикалық процестері (ойлау, ес, қиял, эмоция және
т.б.) және психикалық күйі (құмарлық, жалығу, яғни бастан кешірулердің
бірлігі мен мінез-құлқы) және де индивидтің тұлғалық қасиеттері көрінеді.
Мұндай ықпал ғалымдардың айтуынша, дарындылық типологиясының
әлеуметтік критерилерінен (іс-әрекеттің әлеуметтік түрлері және табысқа
жету деңгейі бойынша) басқа дарындылықтың даму деңгейін психикалық күй
ретінде сипаттау үшін өзіндік психологиялық критериді енгізуге мүмкіндік
береді. Бұл шығармашылық акт мүмкін мынандай түрде көрінуі мүмкін:
- нақты индивид үшін, әлі оның тұлғалық дамуы туралы болып табылмайтын,
сондықтан анда-санда жағдайдан жағдай арасында эпизод сияқты көрінетін
психикалық процесс күйінде;
- нақты индивид үшін, әзірге оның бір ғана өмірінің мәні болып
табылмайтын, бірақ тұлғаның нақтылауы мен бастан кешіруі үшін жағдай
құрап, іздеу үшін жиі көрінетін психикалық күй ретінде;
- нақты индивид үшін, бір ғана өмірінің мәні болып табылатын және үнемі
кез келген іс-әрекет түрінде көрінетін, әсіресе тұлға өзі қызығушылық
танытқан ерекше іс-әрекетте көрінетін тұғалық сипаттама түрінде.
Дарындылықтың сыртқы көрінісі көп түрлі. Олардың көбі ерте балалық
шақтан көрінеді. Оны ата-аналары көбі қабылдап, байқамайды, керісінше
мәселе сияқты қабылдайды.ең бірінші мәселемен ата-ана дарынды бала дүниеге
келгеннен кейін кездеседі. оның жоғарғы белсенділігі ата-анаға оның
ұйықтамауымен байланысты (мұндай балалар әдетте қарапайым балаға қарағанда
аз ұйықтайды). Сонымен қатар тамақпен байланысты болады, ата-анаға дарынды
баламен өте ауыр келеді. Одан кейін дарынды баланың таным процесінің
белсенділігімен байланысты қиындықтар болады. Мұндай белсенділіктің салдары
көбінде жағымсыз болады; сынған телефондар мен электрлі заттар,
бөлшектенген сағат пен киім тігетін машина, яғни дарынды баланың қолына не
түссе, соны білуге ұмтылып, ақтарғысы келіп тұрады. Бұл қасиет ата-ананың
көңілі толмай, алаңдауына әкеледі. [38, б.85]
Дарынды балалардың ата-анасын мазалайтын басқа тәсілдердің ішіндегі –
бірінші дарынды балалардың алғашқы мектепте оқу кезінде пайда болатын
қиыншылықтар, сонымен қатар осы балалар қоятын шексіз бітпейтін сұрақтар.
Дарынды балада әдетте оның ерекше қызығушылық аймағы ерте қалыптасады. Осы
аймақтың сыртында қалатын мектеп пәндеріне дарынды балада уақыт та, ниет те
болмайды.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке
қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы
күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Дарындылық ұғымын қарастырып алдық, оның түрлерін, белгілерін,
көріністерін анықтап алдық. Толығырақ келесі бөлімде, олардың қарым-
қатынас мотивацияларының ерекшеліктерін сипаттап көрсетеміз.
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі
мәселелердің бірі болып табылады. Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме
үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін,
мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты. адамды іс-әрекетте не
итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін жүзеге асырады деген
сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі болып табылады.
адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаған кезде, ең алдымен, оларды
осындай байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де олар алдына азды
көпті мөлшерде саналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ туындайды. Ең
жалпы түрде түрткі – бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-әрекетке енген
қандай да бір әрекетке итермелеуші, ынталандырушы, анықтаушы.
Отандық психологияда мотивация адамның өмірлік іс-әрекетінің, оның
мінез-құлқының күрделі, көп деңгейлі реттеушісі ретінде қарастырылады. Осы
реттеудің жоғарғы деңгейі саналы-еріктік деңгей болып табылады. В.Г. Асеев
көрсеткендей, адамның мотивациялық жүйесі берілген мотивациялық
тұрақтылардың қарапайым қатарына қарағанда неғұрлым күрделі құрылымға ие.
Ол тек кең аямен сипатталады, оған автоматты түрде жүзеге асырылатын
ұстанымдар да, идеалды аясы да жатады.[2,б.133] Соңғысы дәл қазір өзекті
болғанымен де, бірақ оның түрткілерінің ары қарай дамуының мәндік болашағын
беретін адам үшін маңызды функцияны атқарады. Мұның барлығы, бір жағынан,
мотивацияны қажеттіліктердің күрделі, бір келкі емес көп деңгейлі жүйесі
және қажеттіліктерді, түрткілерді, қызығушылықтарды, мұраттарды,
ұмтылыстарды, ұстанымдарды, эмоцияларды, нормаларды, құндылықтарды және
тағы басқа қамтитын жүйе ретінде анықтауға, ал келесі жағынан, адамның іс-
әрекетінің, мінез-құлқының көп мотивтендірілуі жайлы және олардың
құрылымындағы үстемдеуші түрткі жайлы айтуға мүмкіндік береді.
Мотивацияны зерттеуде (В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович, А.
Маслоу, Е.К. Савонько) оны белгілі бір иерархияланған құрылымдар енетін
күрделі жүйе ретінде түсіну дұрыс. Бұл жерде, құрылым элементтердің,
олардың қатынастары мен объектінің тұтастығының салыстырмалы тұрақты
бірлігі ретінде, жүйе инвариантты ретінде түсіндіріледі.
Тұлғалық мотивацияны зерттеулердің алғашқыларының бірі Х. Мюррейдің
(1938) жұмысы екені белгілі. Ол көптеген мінез-құлықты тудырушылардың
ішінен төрт негізгі қажеттіліктерді: жетістікке, үстемдікке, дербестікке,
аффилиацияға бөлген. Кең контексте қарастырылған осы қажеттіліктерді М.
Аргайл мотивацияның жалпы құрылымына енгізген: 1) әлеуметтік өзара
әрекеттесуді тудыратын әлеуметтік емес қажеттіліктер (суға, тамаққа, ақшаға
деген биологиялық қажеттіліктер); 2) көмекті, қорғанысты, басқаруды
қабылдау сияқты тәуелділікке деген қажеттілік, әсіресе беделді және билігі
бар адамдардан; 3) аффилиацияға деген қажеттілік, яғни басқа адамдардың
ортасында болуға, достық үндесуге, топпен, құрбыластармен қабылдануға
ұмтылу; 4) үстемдікке қажеттілік, яғни басқалардың немесе топтың өзін
ұзағырақ сөйлесуіне, шешім қабылдауына болатын лидер ретінде қабылдауы; 5)
сексуалдық қажеттілік – денелік жақындық, бір жыныс өкілінің келесі
тартымды жыныс өкілімен достық және интимдік-әлеуметтік өзара әрекеті; 6)
агрессияға деген қажеттілік, яғни денелік немесе вербалды зиян келтіру; 7)
өзінің абыройына, өзіндік сәйкес болуға деген қажеттілік, яғни өзін маңызды
деп қабылдау. Тәуелділікке, өзін бекітуге және бір мезгілде агрессияға
деген қажеттілік елеулі мөлшерде оқу іс-әрекеті мен оқушылардың мінез-
құлқын талдау үшін қызығушылық тудыруы айқын. [18,б.512]
Адамды әрекетке бағалайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі
болады. Бұл түрткіні психологияда мотив деп айтады. Қандай болмасын
объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де, мақсатқа жету
үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Мотивтің өзгеруі іс-әрекеттің
бағыт-бағдарына нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі
іс-әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен
байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған
материалдық қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т.б.)
болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек
құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттіліктері біртіндеп
дами келе, қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркемөнер
т.б.) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажетіліктерінің
қанағаттандыруына байланысты. адам қажеттіліктерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әртүрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге
талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп
өтегенін отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты
өзгертуге даиін барады. Қажеттерді өтелу, өтелмеуі адам психологиясына,
оның, көңіл-күйіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай адамда
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ляззаттану, не азап шегу сезімдерін
туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздесітірп солардың
күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге
мүмкіндік алады. өйткені қажет – адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз
қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса,
адамдардың қажеттіліктері іс-әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның
психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажеттілік –
(әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің, қарым-қатынас
жасаудың арқауы. Егер, табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті
жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі
үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің
өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана сезімінің
өсуіне кедергі келтіреді. [18,б.512]
Егер де біз күнделікті өмірімізде кездесіп отыратын қатардағы
тілектерді тереңінен талдасақ, біз олардың ең болмаған да бір ерекшелігі
бар екенін анықтаймыз: олар, әдетте, мақсаттардан гөрі, мақсаттарға жету
құралын анықтайды.
Организмнің кез келген күйі қандай болмасын мотивациялық күйді
анықтайды. Қазіргі замандағы тұжырымдамалар, мотивациялық күй организмдегі
басқа жағдайлардан түбегейлі ерекшеленетін айрықша әдеттен тыс күй деген
болжамды әлі де ұстанатын сияқты. Саналы мотивация теориясы, керісінше,
мотивация үздіксіз, ол таусылмайды, ол күрделі әрі тұрақсыз және
организмнің кез келген күйінің әмбебап сипаттамасы болып табылады дегенді
ұстануы керек.
Адам өзін шеттетілгендей сезінеді деп айтқанда нендей ойды
жеткізетімізді ойланып көріңіз. Статикалық психология осы ойдың ақырына
нүкте қойып, соны қанағат тұтады. Алайда сол ой динамикалық психология үшін
жанама түрде көптеген заттарды анықтау болып табылады әрі оның ауқымды
эмпирикалық дәлеледері де бар. Мұндай сезім әрі соматикалық, әрі психикалық
тұрғыда бүкіл организмге ықпал етеді. Сонымен бірге мұндай жағдай міндетті
түрде басқа адамның өзіне деген ыңғайын қайтару тілегінің, әр текті
қорғануға деген ұмтылыстарының, өшпенділіктің ұлғаюының және сол сияқты
көптеген басқа оқиғаларының тууына себепші болады. Енді Бұл адам өзін
шеттетілгендей сезінеді деген пікірмен сипатталған адамның өзінің
шеттетілгенін сезінуіне қатысты тағы да көптеген ойларды қосу арқылы сол
күйді түсіндіре алатымыз түсінікті. Басқаша айтқанда, шеттетілгенді сезіну
мотивациялық күйді білдіреді.
Адам, мұқтаждықты кешкен жануар іспеттес, тек қысқа мерзімге ғана
болмаса, толық қанағаттану күйіне жете бермейді. Бір тілек қанағаттанса
болды, оның орнын басқасы басады. Ол да қанағаттанғанда, алдыңғы жоспарға
үшіншісі және тағы басқалар келеді. Адамның үздіксіз бір нәрсені тілеуі
оның өмір бойғы ерекше бітісі болып табылады. Осы тұста біз мотивтер
арасындағы өзара байланыстарды зерттеу қажеттілігмен бетпе-бет кездесеміз.
Сонымен бірге егер біз шынымен осы феноменді ауқымырақ түсінігіміз келсе,
мотивациялық бірліктерді жеке-жеке қарастырудан бас тартуымыз қажет.
Әрекетті тудыратын әуестік немесе тілектің пайда болуы және мақсатқа
жеткеннен кейін туатын қанағаттану да – барлығы, мотивациялық блокты
анықтайтын біртұтас кешеннен бөлек, тек жасанды шеттетілген оқшау мысалды
ғана бере алады. Қажеттіліктің пайда болуының өзі әрқашан да біртұтас
организмдегі барлық мотивациялардың қанағаттану немесе қанағаттанбау
күйіне, яғни қайсы бір жеткілікті түрде қарқынды тілектердің салыстырмалы
түрде қанағаттану күйіне жетуіне байланысты болады. Небір қажеттіліктің
болуы басқа қажеттіліктердің қанағаттанғанын дәлелдейді. Егер уақытымыздың
көп мөлшерінде асқазанымыз бос болса, болмаса шөлден өлімші қалыпқа жетсек,
не болмаса апаттың жақындау қаупі төнсе, немесе барлығы бізді жек көрсе,
ешқашан ән жазу немесе математикалық жүйелерді құрау немесе бүкіл пәтерді
безендірумен айналасуға, сәнді киінуге, немесе қарым-қатынас жасауға
тілегіміз пайда болмайды. Осылайша, біз маңызды екі жағдайды көреміз:
1) адам салыстырмалы не ішінара ғана болмаса, ешқашан қанағаттанған
жағдайда болмайды;
2) қажеттіліктер иерархия немесе үстемдік дәрежесі бойынша ұйымдасқан
болу керек.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының
дамуы қоғамның дамуымен байланысты. қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін
емес.
Кез-келген адам дүниеге келісім екінші бір адаммен қарым-қатынасқа
түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестінің анасымен тілдесу қажетін
қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейірімсіз болып өсуіне,
кішкентайынан айналасына деген сезімінің азаюына әкеліп соқтыратыны
байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға
болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса,
айналадағы адамдармен араласып, дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай
қажет. өзгелермен қарым-қатынас жасау – бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат
алмасу жеген сөз. Адам қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы
мәлімет алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап
шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен
ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұғым.
Қарым-қатынас - өте кең және көлемді ұғым. Бұл ұғынылған және
ұғынылмаған вербалды байланыс, кез келген жерде орын алатын ақпарат алмасу.
Адам қарым-қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге асырып және бұл
кезде ол дұрыс тыңдалған, түсінікті болуды қалайды. [23, б.289]
Сөз, сөйлеу, сөйлеушінің тыңдаушыға әсері, шешендік өнері
мәселелерінің жиырма ғасыр созылған ұзақ тарихы бар. Бұның көптеген
сұрақтарын Цицерон көтерген. Сөйлеушінің коммуникациялық міндеттері: не
айту керек, қайда айту керек, қалай айту керек екенін де Цицерон анықтаған
болатын.
Қарым-қатынас, сонымен қатар қазіргі уақыт мәселесі. Егер көне Рим
мен ежелгі Грецияда ораторлық өнер риторика, эвристика және диалектика
шеңберінде қарастырылса, бүгінгі күні сөдік қарым-қатынас философия,
социология, социолингвитика, психолингвистика, әлеуметтік психология, жалпы
психология, педагогика және педагогикалық психология сияқты бір қатар
ғылымдарының зерттеу пәні болып отыр, олардың әрқайсысы осы кешенді
мәселесінің өздеріне қажетті жақтарын қарастырады.
Қарым-қатынас – қоғам дамуының құралы және терең негізі болып
табылады және мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғадық тарих дамуының
нәтижесі. Қарым-қатынас процесінде қолданылатын бір адам топтарының әрекет
бірлігі қамтамасыз етіледі, мінез-құлықтың келісушілігі және өзара
түсінушілігі болады, сенім тудыратындықтан еңбек пен таным субъектісі
ретінде адамның қасиеттері қалыптасады, адам мінез-құлқын реттеуді және
адамның бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. [47, б.355]
Біздің қай-қайсымыз болсын, тіршілікте кейбір адамдардың үйірсек
келетінін байқап жүрміз. Бұл басқалармен тез тіл табысын кететін жандар. Ал
өзара пікірлесіп, адамды өзіне тартпақ түгіл оның қитығына тиетіндер де
кездеседі. Мәселен, табиғатынан тұйық адамдар әңгімені өзіне аударғысы
келмейді, артық сөзге бармайды, тек әңгімелесушінің сөзін жай, ықылассыз
тыңдап отырады.
Сендер ара-тұра мен басқалармен қарым-қатынаста қандаймын? - деген
тақырыпта шығарма жазып және осы мәселе төңірегінде әңгіме-дүкен құруды,
бір-біріне мінездеме беріп, оны ұжым талқысына салып, өздеріңдегі
үйірсектік қасиеттерді дамыту үшін арнайы жаттағулар жасауды әдетке
айналдырсаңдар, осы әрекетті ұйымдастыруға көңіл бөлсеңдер құба-құп.
Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынаста өздеріңді қолайсыз сезініп,
тумыстан ұялшақ, тұйық болсандар жолдастарыңмен көбірек кеңес құрып, құрбы-
құрдастарымен жиі араласып, мұндай әрекетке бөгет болатын кедергілерді
жеңуге тырысулардың қажет.
Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән табиғи қасиет. Және ол
адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын мен оқу және еңбек
адам әрекетінің негізгі түрлері осы
қарым-қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп
өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы
сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауда аса қажетті шарттардың бірі
– сөйлеушілердің өз ой-пікірлерін өзгелерге, трыңдаушыларға қалайда
жеткізіп, оларға әсер етуді кездесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас
орнатудағы сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра
білу мәдениеттілігіне байланысты. бұл жәйттен біз қарым-қатынас жасаудың
үнемі екі жақты процесс екендігін көреміз.
Тілдесу арқылы адамдар өзара қарым-қатынас жасап біріне-бірі
білдірмек болған ойын жеткізіп пікір алысады. Қатынас орнатудың нәтижесінде
өзара ықпал етіп, адамдардың өмір тәжірибесі, іс-әрекетті, теориялық ой
пайымдары дамиды. әр алуан іс-әрекеттерін жүзеге асырып, хабар алысады.
Сөйтіп олардың арасында тұрақты қарым-қатынас орнайды. өзара тілдесу арқылы
бірігіп тірлік етеді, еңбектеніп әрбір іс-әрекеті орындау нәтижесінде
кәсіби іскерлігін арттырады. Адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы арқылы
бірін-бірі түсініп, мінез-құлқындағы ұнамды қасиеттерін де қалыптастыруға
ықпал етеді. Бір сөзбен айтқанда, ол өзара тілдесіп тіршілік еткен ортасын
әлеуметтік жағдайды түсінетін деңгейге көтеріледі.
Адамның өзгелермен тілдесіп қарым-қатынас жасай білуі жалпы адами
қасиеттердің аса қажет түрінің бірі. Күнделікті өмірде кездескен адаммен
ашық жарқын сөйлесіп, пікір алысатын болсақ көңілін ашылып, жан дүниең
сергиді.
Тілдесу арқылы адам бірін-бірі түсінісіп сыр шертеді. Дегенмен,
қатынас орнату кез келген ересек адаммен үйлесе қоймайды. Кейбіреулер ә
дегеннен түсінісіп жалпы тіл табысатын болса, ал қайсы біреулер тек
бұрыннан сырлас адамдарымен ғана сөйлесуді ұнатады. Адамның өзіндік
ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр алуан белсенді
әрекеттер жасайтын психологиялық күйі, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге
болады. Ол осы әрекеті арқылы әр қилы факторлер мен оқиғаларды ақыл-ой
иелегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-
тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне
орай мақсатты ісін орындап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас
орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін
біліп, жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне
сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес, өзгелердің де
әлеуметтік орнын, мінез-құлқын, көзқарасы мен пікірлерімен санасу
қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды.
Осы тұрғыдан келгенде бір адамның өзге серіктестерін сырттай қабылдап
оны тани білуіндегі көзқарасы оның өз бойында бұрыннан ірге тепкен барлық
ерекшелігіне, ішкі дүниесінің сырына, өзімшілдігіне тәуелді болып
келетіндігін аңғартады. Ондай адамдар өз басы жайында ұнамды ойда болып,
өзгелерді жеке танып білмесе де олар жайында теріс пікірде болуы мүмкін.
Адам мінезіндегі осындай сипатта оның өзге адамдармен тез арада тіл табысып
кетуіне кедергі жасайды және олардың бір-бірінің сақтықпен қарап, кейде
өзгелерге сенімсіздік көзқарасын да тудыруы ықтимал.
Серіктестердің пікір алысып, тілдесуінде тыңдаушысы сөйлеушінің
айтпақшы болған ойына түсіп, оның мұң-мұқтажына дәл сол адамның басына
кешіргесін оқиғасын психологияда біз эмпатия деп айтамыз. Эмпатия
сөйлеушінің жан дүниесінің тебіреністерін тыңдаушысы өз басынан кешіргендей
күй кешіп, оған жанашырлық білдіріп, ондай ауыр күйден шығудың жолын
айтады, не шиленісті мәселенің шешу жолын бірлесе отырап қарастыратын
болады.
Қатынасқа түскен әріптестер, не пікір алысушы әріптестердің өзара
түсіністігі сөз арқылы да бет құбылысынан, қимыл-қозғалысы мен дауыс
ырғағынан айқын көрініс табады. Тілдесіп пікр алысу негізінен дауыстап
сөйлесу арқылы жүзеге асқанымен адамдардың өзара қарым-қатынасының мазмұн
мәні әр алуан ым-ишаралар жасау арқылы да айқвндала түсіп, әріптестер бірін-
бірі жете түсінісетін болады. Сөйтіп олар өздеренің межелеген іс-әрекеті
мен мақсат-мүддесін бірлесе отырып атқаратын болады.
Қарым-қатынас адамзат тіршілігінің маңызды шарты болып табылады. Адам
қарым-қатынасты қолдану арқылы өзінің қажеттеліктерін қанағаттандырған
болған. Осыдан барып қарым-қатынас мотивация мәселесіне қатынасыбар, яғни
тілектерді, құштарлықты, қажеттіліктерді қанағаттандыру әдісі ретінде
жоспарланып және таңдалған тәсілі болып табылады.
Қарым-қатынас психологиясы төмендегі құбылыстарды зерттейді. Олар
адамдардың бір-бірін қабылдауы және түсінуі, еліктеу, илану және иландыру.
Біріккен іс-әрекет және тұлғааралық қарым-қатынас, ұйымшылдық және қатынас.
Қарым-қатынас кезінде жүзеге асыратын процестер:
- басқа адамдармен қарым-қатынас жасай отырып, біз ол адамды бағалаймыз,
қабылдаймыз.
- әртүрлі себептерді қызыға отырып қабылдаймыз.
- өзіміздің бастан кешірулерімізді таныс және бөтен адамдармен
бөлісеміз.
- басқа адамдардың өзімізге әсерін сезінеміз, өз мінез-құлқымызды
өзгертеміз, оған еліктейміз.
- шешім қабылдаған кезде көп жағдайда айналадағы адамдардың ойын есепке
аламыз.
- жаңа көрген адамды қандай да бір типке жатқызамыз.
- өз қалауларымыз бен талғамдарымызды моданың әсерімен өзгертеміз.
- үнемі ақпарат құралдарының әсерінде боламыз.
- бір адамдармен жеңіл және өнімді жұмыс істейміз, басқа адамдармен ауыз
бірлік болмайды.
Қарым-қатынастың бастауы туралы сұрақтар әлі де пікір таласты болып
табылады.
Біріншіден, қарым-қатынасқа қажеттілік өзгеше қажеттілік болып табыла
ма, басқа әлеуметтік немесе рухани қажеттіліктерден мықтырақ па, немесе оны
соңылардың ерекшеліктеріне қабылдай ма деген сұрақтар пікір таласқа түседі.
Екіншіден, егер қарым-қатынасқа деген қажеттілік болатын болса, онда
ол тума және жүре пайда болады, яғни баланың әлеуметтену үрдісінде
онтогенезде қалыптасады. Бұл сұрақтарды М.И. Лисинаның моногрофиясында
құрастырылғанын көруге болады. Бұл кітап бойынша, төменгідей қарым-
қатынасқа қажеттілік сұрақтарына жауаптар көрсетілген.
Бірінші сұрақ бойынша, көптеген авторлар (А.Ф.Добрынин,1969;
А.Г.Ковалев,1963; А.В.Петровский,1970; К.Обуховский, 1972) қарым-қатынасқа
қажеттілік өз бетінше өзгеше адамдық қажеттілік болып табылады деп санауға
бейім. Сондықтан Л.И.Марисованың (1978) қисынды ұстаным көрсетеді, қарым-
қатынастың негізіндегі мотивациялық қажеттілікке қызмет ететін
коммуникативті қажеттіліктің иерархиялық құрылымы туралы айтады. Осыған
байланысты ол коммуникативті қажеттіліктің 9 тобын бөледі:
1) басқа адамға және онымен өзара қарым-қатынасында;
2) әлеуметтік қауымына, құрал-сайманына;
3) уайымдауға және жанашырлыққа;
4) қамқорлыққа, басқалар жағынан көмекке және тірекке;
5) басқаларға көмек, қамқорлық көрсетуге және тірек болуға;
6) іскер байланысты орнату үшін, бірлескен әрекетті орындауға,
қоғамдасуға;
7) әр дайын тәжірибемен, біліммен алмасуға;
8) айналадағылардың сыйласуға, беделді бағалауға;
9) басқа адамдармен ортақ шынайы дүниенің және онда болып жатқан барлығын
ұғыну және түсінуді өндіруге қажетіліктер.
Келесі екінші сұраққа қатысты, қарым-қатынасқа қажеттіліктің пайда
болуы туралы екі шеткі көзқарас бар. Бірнеше ғалымдар қатары (А.В.Веденев,
Кемпбелл [D. Catpell, 1965] адамда қарым-қатына сүрдісінің өзінде тума
қажеттілік бар деп санайды. [26, б.480]
Бірақ та қарым-қатынас қажеттілігі тума біткен деп барлық ғалымдар
санамайды (С.Л. Рубинштейн, 1946; Ф.Т. Михайлов, 1976; А.В. Запорожец,
1978; А.Н. Леонтьев, 1983). М.И. Лисина да қажеттіліктің баланың
ересектермен байлныс нәтижесінде өмір бойында қалыптасады деп есептейді.
Қарым-қатынас мақсаты функционалды немесе объектілі болуы мүмкін.
Функционалды қарым-қатынас мақсаты болып:
- басқа адамдарға көмек көрсету;
- көмек алу;
- әңгімелесу үшін бірге ойнау, әрекет жасау үшін және тағы басқаларға,
серіктес іздеу (яғни өзара әрекеттесу серіктесі);
- түсінушілдік, ортақ бөлісуді, эмоционалды қарауды алуға болатын адамды
іздеу;
- өзін көрсету (күш, ақыл, қабілеттер, икемдерін көрсетуі мүмкінболатын
және солармен қарым-қатынас жасау);
- қарым-қатынас арқылы басқаларды өзіндікіне немесе ортақ адамдардың
- басқа адамдардың мінез-құлқын, көзқарасын, ойын өзгерту.
Кең таралған әрдайын қарым-қатынас серіктесін таңдау себебі, көбінде
балалар болып табылады; көптеген авторлардың мәліметтері бойынша басқа
адамдардың тұлға ретінде адамгершілігі, іскер немесе физикалық сапасы сол
адамға мейірімділігі, махаббатының көрінуі, яғни эмоционалды қарым-қатынас
тартымды болып табылады.Н.Г. Полехина (1971) көрсеткендей оқушылардың
мұғаліммен қарым-қатынасына қажеттілігі сабақтан тыс уақытта келесі сапалар
туады: адамгершілік, жақсы мінез, қалжың сезімі, әдептілік туады. Мұғалім
ой саналы, ұштасу қабілеті, жақсы әріптес, оқушыларды түсіну керек.
Сондықтан да шетел психологиясында мұндай жинақ ұғымды аффилиациялық
мотиві деген мазмұны біркелкі емес. Бұл адамдармен жанасуға топ мүшесі
болу, айналадағылармен өзара әрекеттесуге, көмектесу және көмек алуға деген
қажеттіліктер жатады.
Сонымен, адамдардың сұрақтарының нақтылығы өзінің қарым-қатынас
қажеттілігі басқа әлеуметтік және рухани қажеттіліктермен салыстырғанда
өзгеше ашық болып қалады. Қажетіліктерге байланысты зерттеуде қолданылған
сәбиге жасалынған бақылау тура нақты объектіге дәлел бола алмайды, біркелкі
параметрлерді объектіге қызығушылық тудыру, ересек рөлі түседі және қарым-
қатынас операциясы ретінде бағалауға болады. Сенімді критерия ретінде қарым-
қатынас объектісінің көрінуі және жоғалып кетуіне жауабына эмоционалды
реакциясын зерттеу, соның нәтижесінде баланың басқа адамдармен жанасуға
қажеттілік жағдайын көрсетуге көмектесті, яғни оны таза қарым-қатынас
қажеттілігі деп алуға болады. М.И. Лисина көзқарасы бойынша қарым-қатынасқа
қажеттілік деген басқа адамдармен қарым-қатынас арқылы әртүрлі
қажеттіліктердің қанағаттандыру құралы және тәсілі онтогенезде білімді
жинауға болады.
Қарым-қатынас қажеттілігі әр адамда экстра және интроверттер туралы
айтсақ біркелкі емес көрсетілген. Бірақ та Л.С. Сапожниковтың (1973)
мәліметі бойынша экстра және интроверттің арасында қарым-қатынасқа
ұмтылудың арасында байланысын көрсеткен жоқ..
Л.С. Сапожникованың мәліметі бойынша жеткіншектерді қарым-қатынасқа
ұмтылысы тартымдылық деңгейімен байланысты деген бір адамның қарым-
қатынасқа ұмтылуы адекватты деңгейдегі тартылуы бір қалыпты, ал басқа
адекватты емес деңгейдегі не жоғары, не төмен. Қыздарда ұлдарға қарағанда
тартылыс деңгейіне қарамай қарым-қатынасқа ұмтылуы айқын көрінген.
Адамның эмоционалды – сенімділік қарым-қатынас қажеттілігін қарай
отырып, И.В. Кузнецова (1999) екі тенденцияны бөледі – аффилиацияға
үміттену (мейірімділік қатынасын күту, қарым-қатынас кезінде өзара
түсінушілік) және теріс қарау сезімінен қорқу (қарым-қатынас формалды түрде
болады деп қорқу). Осы тенденциялардың үйлесімі қарым-қатынас
мотивациясының 4 типін көрсетеді:
- жоғары аффилиацияға үміттену, теріс қарауға сезімталдығы төмен; бұл
жағдайда адам сөзшең;
- аффилиацияға қажеттілігі төмен, теріс қарауға сезімталдығы жоғары; бұл
жағдайда сүйенішке, түсінушілікке қажеттілігі қанағаттанбаған және
өзінің уайымдауына кетеді;
- аффилиацияға үміті және теріс қарау сезімталдығы төмен; бұл жағдайда
адам жалғыздықты қалайды;
- аффилиацияға үміті және теріс қарау сезімталдығы жоғары; адамда ішкі
қақтығысы күшейе түседі; ол қарым-қатынасқа ұмтылады және сол уақытта
одан қашады.
И.В. Кузнецова әлсіз аффилиацияға қажеттілік күшті, мықты жетістікке
жету мотивациясымен үйлесімінде партнердің іскерлік сапасын көрсетеді, ал
сол уақытта күшті аффилиацияға қажеттілік төмен, жетістікке жету
мотивациясымен үйлесімі достық қатынасты ұйғарады, топтық жұмыстың
нәтижесінде көбінде аффилиацияға жоғары қажеттілікпен және жоғары
жетістікке жету мотивімен болады.
О.А. Тырнованың (1996) негізгі қарым-қатынас мотиві: қыздарда әртүрлі
ойларымен, уайымдарымен және де қызығушылықпен бөлісу болса, ұлдарда
қызығушылық және істің жалпыламасы.
Н.П. Ерастов (1979) қажеттіліктер түрлері негізделген қарым-қатынас
мотивтерінің классификациясын көрсетті: мотив-қажеттілік, мотив-
қызығушылық, мотив-әдет, мотив-кежірлік, мотив-борыш.
Н.П. Ерастов коммуникатор мен адресаттың қарым-қатынас мотивтерін
сәйкестендіре отырып, олардың бір-біріне сәйкес келуінің 3 түрін көрсетеді:
өзара әрекеттесуі, қарсы әрекеттесуші, және тәуелсіз жүруші. [18,б.512]
Қарым-қатынас мотиві іскерлік және іскерлік емес болуы мүмкін. Соңғысы
танысуға, достыққа, жақындыққа, махаббатқа қатысты. өз кезігінде мотивтерді
қарым-қатынастың екі түріне сәйкес бөлуге болады: қалаушы және қаламаушы.
Мұның негізінде әртүрлі мотивтер жатыр (белгілі адаммен сөйлесу және
сөйлеспеу тілегі).
Г. Мюррей (1938) келесі психогенді қажеттіліктерді: агрессияға,
аффилиацияға, жетістікке жетуге, қорғанысқа, ойынға, зияннан қашуға,
тануға, көмекке, қамқорлыққа, түсінушілікке, тәртіпке, өзіне назар
аудартуға, мойындауға, қарсы әрекетке, оқуға, жыныстық қатынасқа, сақтыққа,
сыйластыққа, кемітуге деген қажеттіліктерін бөледі.
Э. Фромм (1998) адамда келесі әлеуметтік қажеттіліктерді көрсетеді:
адамдық байланыстарға (топқа өзін жатқызу, біз сезімі, жалғыздықтан
қашу); өзіндік пайымдауға (толымсыздық сезімінен қашу үшін өзінің
маңыздылығына куәландыру мүмкіндігі); өзіндік саналауға (өзін ерекше
қайталанбас даналыққа саналау); ориентация жүйесіне және объектіге табынуға
(мәдениетке және идеологияға қатыстылық, идеалды заттарға әуестенген).
Сонымен қатар психологтар дефицитке, дамуға және сақтауға
қажеттіліктер туралы; басқалардан күшті, ерекше, жеке, тәуелсіз болу
қажеттіліктері туралы (яғни өзіндік Мен құрылымына байланысты
қажеттіліктер туралы); қашу қажеттілігі туралы; жаңа әсерлерге қажеттілігі
туралы айтады.
Тағы да невротикалық қажеттіліктер тобын бөледі. Қанағаттанбау
нәтижесінен туатын мынандай невротикалық бұзылуларға әкелуі мүмкін:
жанашарлыққа, қолдауға, даңқа және беделге, мәртебеге, иегеруге және
тәуелділікке, ақпаратқа, атаққа деген қажеттіліктер.
Б.Ф. Ломов адам қажеттілігін затқа, энергияға және ақпаратқа бөледі,
Г. Олпорт (1953) және А. Мослоу (1998) мұқтаждыққа қажеттілікті және өсу
қажеттілігін бөледі, Э. Фром (1998) – адамдармен байланысқа, тануға
қажеттілігі және сонымен қатар биологиялық қажеттіліктер тамаққа, жыныстық
қажеттіліктер және соған сәйкес қарым-қатынасқа қажеттілік, өзіндік
мақсаттарға әрекеттенген қажеттілік, мысалы ойынға, шынайы ақпаратқа
қажеттіліктерді бөледі. [28, б.205]
А. Мослоу ғана қажеттіліктер жүйесінде қатаң классификацияны
көрсетті, оларды топтарға бөледі: физиологиялық қажеттіліктер,
қауіпсіздікке қажеттілік, әлеуметтік байланыстарға, өзіндік сыйласуға, өзін-
өзі өзектендіруге қажеттіліктер. Қажеттіліктердің төменгі деңгейі деп ол
мұқтажды санайды, ал жоғары деп, өсу қажеттілігін көрсетеді. Осы
иерархиялық қажеттіліктер топтары алғашқысынан соңына дейін байланысты,
яғни әр жоғарғы қажеттіліктер барлық төменгілер қанағаттанғаннан кейін ғана
,әр жоғарғы қажеттіліктерқанағаттанады.
Жетістікке әкелетін әрекет нәтижелері қолайлыққа ие болады. Оған
екінші детерминант ретінде индивидуалды айырмашылықтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ МЕКЕМЕ
ПСИХОЛОГИЯ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯЛЫҚ МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ӨЗІНДІК
ЕРЕКШЕЛІГІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
2 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕНМОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЭМПИРИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
2.1 Әдістерді негіздеу және зерттеу процедуралары
2.2 Эмпирикалық зерттеу нәтижелерін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТІРКЕМЕ А
ТІРКЕМЕ Ә
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби жетістікке жалпы және
арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-қатынас арқылы ғана
жетуге болады. Сондықтан ата-аналардың, мұғалімдердің алдында жаңа міндет:
балалардың жеке қабілеттілігін, бейімділігін, анықтау және оны дамыту,
соның негізінде олардың болашағына бағыт беру тұр. Осы аталған мәселенің
өзектілігі соншалық, жеке тұлғаның дарындылығын дер кезінде анықтап, оны
қолдап отыру қажеттілігі дәлелдеуді қажет етпейді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты
тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз
нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп,
өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке
қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы
күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың бірі – қарым-қатынас
мәселесі. Қарым-қатынас - өте маңызды, әрі күрделі де ұзақ мерзімді қажет
ететін көкейкесті мәселелердің бірі. Қарым-қатынасқа түспей тұрып жеке
адамды толық түсіну, оның адами қасиеттерін, дамып жетілуін талдау мүмкін
емес. Сондықтан тұлғаның дамуында қарым-қатынастың орны ерекше. Сондықтан
да дарындылардың қарым-қатынасқа қажеттіліктерінің деңгейлерін, серіктес
іздеуге деген, өзара түсінушілікке деген қажеттіліктерінің деңгейін анықтау
мәселесі өзекті болып отыр.
Демек, психологиялық теория мен практикада қарым-қатынас жайлы,
аффилиациялық мотивация туралы аз зерттелінбеген. Алайда, қазіргі
дарындылардың қарым-қатынас мотивациясы, аффилиациялық мотивация мәселесі
аз қарастырылған.
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайда кәсіби
жетістікке жалпы және арнайы қабілеттілік, білімділік, шығармашылық , қарым-
қатынас арқылы ғана жетуге болады. Дарынды балалардың мотивациялы шеңберін
анықтау оларды тәрбиелеу мен оқытуда маңызды фактор болып табылады.
Әсіресе, дарынды жасөспірімдердің қарым-қатынас мәселесі маңызды орын алып
отыр. Қазіргі таңда дарынды оқушылардың қабілеттері, оқу дағдылары,
үлгерімдері, қызығушылықтары, танымдық процестері зерттеліп келе жатыр.
Сондықтан, зерттеу тақырыбы: Дарынды оқушылардың аффилиациялық
мотивациясының өзіндік ерекшелігі - деп алынды.
Зерттеу объектісі: Жасөспірімдердің мотивациясы.
Зерттеу пәні: дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының өзіндік
ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясының
өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Аффилиациялық мотивация және қарым-қатынасқа қажеттіліктің теориялық
негізін анықтау.
2. Жеке тұлға дарындылық ерекшеліктеріне сипатамма беру.
3. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын зерттеу әдістемелері
мен процедурасын айқындау.
4. Дарынды оқушылардың аффилиациялық мотивациясын эксперименталды
зерттеу.
Зерттеу болжамы: Дарынды оқушылардың дара қабілеттеріне,
шығармашылықтарына байланысты орта мектеп оқушыларына қарағанда
аффилиацияға деген мотивациясының өзіндік ерекшеліктері бар, қарым-
қатынасқа қажеттіліктері жоғары.
Сараптама базасы: Жамбыл атындағы дарынды балаларға арналған лицей-
интернат, Өскемен қаласы, Амурский көшесі - 121 және № 45 қазақ орта
мектебі, Өскемен қаласы, Тоқымашылар даңғылы -3. Экспериментке 50 адам
қатысты.
1 ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АФФИЛИАЦИЯҒА ДЕГЕН МОТИВАЦИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ҚАРАСТЫРУ
1.1 Дарынды балалардың психологиялық сипаты
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені даусыз. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отырғаны
белгілі.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Жас өркеннің бойындағы табиғат берер ерекше қабілетті, дарындылықты
тани білу, оның ары қарай дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс.
Алайда әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз
нарызы. Ұстаз болу жауапты да қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп,
өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің басты талабы.
Дарындылықтың түп негізгі теорияларын кеңес психологтары құрастырған.
А.С. Выготский, Б.Т. Ананьевтің, В.А. Крутецскийдің, Н.С. Лейтестің, В.М.
Тепловтың және тағы басқалардың психологиялық концепциялары дарындылыққа
интегралды тұлғалық білім ретіндегі жүйелі көзқарастың түбірін салып,
адамның қабілеттерінің тұлғалық компоненттерін анықтады. [25,б.140-147]
Дарындылық мәселесіне шетел ғалымдары К. Абромс, Ф. Гальтон, В. Штерн
өз еңбектерін жазған. Олар дарынды балаларды зерттеуге эксперименттік және
қолданбалық үлес қосқан, тесттер ұйқастырып, құрастырған.
Дарындылар мәселесі бойынша әдебиеттің көптігіне қарамастан, ғалымдар
әлі оның мәні бойынша бір тұжырымға келген жоқ.
Баланың дарындылығы деп, оның құрдастарына қарағанда, барлық тең
жағдайға қарамастан, оқуды жоғары қабылдауын және шығармашылық
қасиеттерінің көбірек көрінуі түсініледі. Дарындылық түсінігі дар деген
сөзден шығады және дамудың ішкі ерекше жағымды алғы шарттарын білдіреді.
Педагогикалық энциклопедияда бұл дифиницияға келесі анықтама беріледі:
Дарындылық - белгілі бір іс-әрекет облысында оған ерекше табыстарға
жетуіне мүмкіндік беретін адам қабілеттерінің жоғарғы деңгейі.
Іс- әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен – еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтарлықтай өнімге қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық деңгейінде
болуы керек.
Дарындылық ұғымы қабілеттілік ұғымына өте жақын. Дарындылық пен
қабілеттілік ұғымдары өткен ғасырдың 40-50 жылдарында психолог Б.Тепловтың
еңбектерінде толығырақ зерттелді. Оның дәлелдеуінше, белгілі бір күрделі іс-
әрекетті жүзеге асыруда қабілеттіліктің бір ғана түрі жеткіліксіз,
сондықтан бірнеше түрлерінің жиынтығы қажет болады. Белгілі бір іс-
әрекеттің ұтымды орындалуына тікелей әсер етуші қабілеттіліктің ерекше
сапалық жиынтығын дарындылық дейді ғалым.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант,
данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағында қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшілігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақылсана, оқу,
шығармашылық, көркемөнер, тұлғааралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік,
жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар,
сонымен бірге, мақсатқа жетуге ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі анағұрлым
жоғары. [11, б.35-38]
Дарындылықтың өзіндік ерекшілігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. осыдан, біреу математикаға құмар, екінші – тарихқа және
біреулер – қоғамдық жұмыстарға араласуда өз дарындылығын іске қосып. Оны
нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі.
Әрине, білімді адам - өзінің қоғамдағы орнын, өзінің неліктен осы
орында отырғанын біліп түсінетін, оны өзі тиімді өмір сүру үшін пайдалана
алатын адам. Ал ғалым – қоршаған орта, дүниетаным туралы өз көзқарасы
қалыптасқан адам. Ол өз көзқарасы ауқымында ғана іс-әрекет жасайды.
Дарынды бала – оқушы бойында бұл қасиеттердің бірде-бірі, әсіресе,
дүниетанымдық көзқарасы қалыптасып үлгермейді. Сондықтан оқушының
дарындылық қасиеті барынша орнықсыз қасиет. Оның басқа түрге енуі немесе
сөніп қалуы көзқарастың өзгеруіне байланысты кез келген сәтте орын алуы
мүмкін. [13, б.41-47]
Көбіне Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсініспеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсеткенін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да аз
емес екендігін айқындаған.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Э. Мейман дарындылық мәселесін зерттеуді теориялық тұрғыда
жалғастырып, соның негізінде дарындылық белгілерінің типтерін белгіледі.
Сонымен қатар туа біткен дарындылық пен кейіннен игерілген дарындылықты
бірлікте қарауға тырысты. Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық
аспектілерін: оқу мен тәрбиенің дарындылықтың дамуына әсерін, дарындылық,
қабілеттілік, жетістікке жетушілік арасалмағын қарастырды.
В. Крутецкий өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген
еңбегінде Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп
түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілеттерінің жиынтығының
бірлігі деуге болады деп тұжырымдайды. Сонымен қатар дарындылық
қабілеттіліктің жоғарғы деңгейін белгілейді.
Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандылық
ұғымдарына да тоқталып кетейін.
Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім
алуға мүмкіндік жасайтын жеке тұлғаның бойындағы қабілеттіліктің, білім мен
біліктіліктің, мотивтің болуы.
Талант – қабілеттіліктің жоғарғы деңгейі. Ол суретшінің,
өнертапқыштың, ғалымның және кез келген істі шығармашылықпен шешуді талап
ететін өзге де мамандық иелерінің өзгешелігімен, түпнұсқалығымен
ерекшеленетін еңбектерінің болуымен сипатталады.
Данышпандық – қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен
сипатталатын дарындылықтың жоғарғы деңгейі. Данышпан адам өз ісінің
аумағында жаңа ғасыр тудырады.
Әрине, бұл ұғымдар, жеке адамдық қасиеттер өзара бір-бірімен тығыз
байланыста пайдаланылады.
Дарындылықтың белгілері – бұл дарынды баланың, оның іс-әрекетінен
көрінетін және оның әрекетінің сипатын бақылау жолымен ғана бақыланатын
ерекшеліктері. Ғылыми мәліметтерге сүйенсек, дарынды балалар әртүрлі
параметрлермен сипатталады. Ресейдің ғалым психологтары дарындылық
белгілерін сипаттап көрсетуде 2 аспектіні бөліп көрсетуді ұсынады:
инструменталды және мотивациялы. Біріншісі іс-әрекет түрін сипаттаса,
екіншісі – баланың өз іс-әрекеті мен шынайылықтың екі жағына қатынасын
сипаттайды.
Шығармашылықта психикалық процестері (ойлау, ес, қиял, эмоция және
т.б.) және психикалық күйі (құмарлық, жалығу, яғни бастан кешірулердің
бірлігі мен мінез-құлқы) және де индивидтің тұлғалық қасиеттері көрінеді.
Мұндай ықпал ғалымдардың айтуынша, дарындылық типологиясының
әлеуметтік критерилерінен (іс-әрекеттің әлеуметтік түрлері және табысқа
жету деңгейі бойынша) басқа дарындылықтың даму деңгейін психикалық күй
ретінде сипаттау үшін өзіндік психологиялық критериді енгізуге мүмкіндік
береді. Бұл шығармашылық акт мүмкін мынандай түрде көрінуі мүмкін:
- нақты индивид үшін, әлі оның тұлғалық дамуы туралы болып табылмайтын,
сондықтан анда-санда жағдайдан жағдай арасында эпизод сияқты көрінетін
психикалық процесс күйінде;
- нақты индивид үшін, әзірге оның бір ғана өмірінің мәні болып
табылмайтын, бірақ тұлғаның нақтылауы мен бастан кешіруі үшін жағдай
құрап, іздеу үшін жиі көрінетін психикалық күй ретінде;
- нақты индивид үшін, бір ғана өмірінің мәні болып табылатын және үнемі
кез келген іс-әрекет түрінде көрінетін, әсіресе тұлға өзі қызығушылық
танытқан ерекше іс-әрекетте көрінетін тұғалық сипаттама түрінде.
Дарындылықтың сыртқы көрінісі көп түрлі. Олардың көбі ерте балалық
шақтан көрінеді. Оны ата-аналары көбі қабылдап, байқамайды, керісінше
мәселе сияқты қабылдайды.ең бірінші мәселемен ата-ана дарынды бала дүниеге
келгеннен кейін кездеседі. оның жоғарғы белсенділігі ата-анаға оның
ұйықтамауымен байланысты (мұндай балалар әдетте қарапайым балаға қарағанда
аз ұйықтайды). Сонымен қатар тамақпен байланысты болады, ата-анаға дарынды
баламен өте ауыр келеді. Одан кейін дарынды баланың таным процесінің
белсенділігімен байланысты қиындықтар болады. Мұндай белсенділіктің салдары
көбінде жағымсыз болады; сынған телефондар мен электрлі заттар,
бөлшектенген сағат пен киім тігетін машина, яғни дарынды баланың қолына не
түссе, соны білуге ұмтылып, ақтарғысы келіп тұрады. Бұл қасиет ата-ананың
көңілі толмай, алаңдауына әкеледі. [38, б.85]
Дарынды балалардың ата-анасын мазалайтын басқа тәсілдердің ішіндегі –
бірінші дарынды балалардың алғашқы мектепте оқу кезінде пайда болатын
қиыншылықтар, сонымен қатар осы балалар қоятын шексіз бітпейтін сұрақтар.
Дарынды балада әдетте оның ерекше қызығушылық аймағы ерте қалыптасады. Осы
аймақтың сыртында қалатын мектеп пәндеріне дарынды балада уақыт та, ниет те
болмайды.
Жас жеткіншектерді заман талабына сай тәрбиелеуде олардың жеке
қабілеті мен бейімділіктерін, олардың дарындылығын ескеру маңыздылығы
күннен күнге арта түсуде. Бұл мәселеге байланысты жүргізіліп жатқан ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар өз жалғасын табуда.
Дарындылық ұғымын қарастырып алдық, оның түрлерін, белгілерін,
көріністерін анықтап алдық. Толығырақ келесі бөлімде, олардың қарым-
қатынас мотивацияларының ерекшеліктерін сипаттап көрсетеміз.
1.2 Аффилиацияға деген мотивацияны сипаттап көрсету
Мотивация отандық және шет елдік психологиясындағы іргелі
мәселелердің бірі болып табылады. Қазіргі күнгі психологиядағы зерттеме
үшін оның маңыздылығы адамның белсенділігінің көзін, оның іс-әрекетін,
мінез-құлқын қозғаушы күшін талдаумен байланысты. адамды іс-әрекетте не
итермелейді, оның түрткісі қандай, ол оны не үшін жүзеге асырады деген
сұрақтарға жауап оның сәйкес түсіндірмесінің негізі болып табылады.
адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасаған кезде, ең алдымен, оларды
осындай байланысқа итермелеген, түрткілер жайлы және де олар алдына азды
көпті мөлшерде саналы түрде қойған мақсаттары жайлы сұрақ туындайды. Ең
жалпы түрде түрткі – бұл адамды осы түрткімен анықталатын іс-әрекетке енген
қандай да бір әрекетке итермелеуші, ынталандырушы, анықтаушы.
Отандық психологияда мотивация адамның өмірлік іс-әрекетінің, оның
мінез-құлқының күрделі, көп деңгейлі реттеушісі ретінде қарастырылады. Осы
реттеудің жоғарғы деңгейі саналы-еріктік деңгей болып табылады. В.Г. Асеев
көрсеткендей, адамның мотивациялық жүйесі берілген мотивациялық
тұрақтылардың қарапайым қатарына қарағанда неғұрлым күрделі құрылымға ие.
Ол тек кең аямен сипатталады, оған автоматты түрде жүзеге асырылатын
ұстанымдар да, идеалды аясы да жатады.[2,б.133] Соңғысы дәл қазір өзекті
болғанымен де, бірақ оның түрткілерінің ары қарай дамуының мәндік болашағын
беретін адам үшін маңызды функцияны атқарады. Мұның барлығы, бір жағынан,
мотивацияны қажеттіліктердің күрделі, бір келкі емес көп деңгейлі жүйесі
және қажеттіліктерді, түрткілерді, қызығушылықтарды, мұраттарды,
ұмтылыстарды, ұстанымдарды, эмоцияларды, нормаларды, құндылықтарды және
тағы басқа қамтитын жүйе ретінде анықтауға, ал келесі жағынан, адамның іс-
әрекетінің, мінез-құлқының көп мотивтендірілуі жайлы және олардың
құрылымындағы үстемдеуші түрткі жайлы айтуға мүмкіндік береді.
Мотивацияны зерттеуде (В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович, А.
Маслоу, Е.К. Савонько) оны белгілі бір иерархияланған құрылымдар енетін
күрделі жүйе ретінде түсіну дұрыс. Бұл жерде, құрылым элементтердің,
олардың қатынастары мен объектінің тұтастығының салыстырмалы тұрақты
бірлігі ретінде, жүйе инвариантты ретінде түсіндіріледі.
Тұлғалық мотивацияны зерттеулердің алғашқыларының бірі Х. Мюррейдің
(1938) жұмысы екені белгілі. Ол көптеген мінез-құлықты тудырушылардың
ішінен төрт негізгі қажеттіліктерді: жетістікке, үстемдікке, дербестікке,
аффилиацияға бөлген. Кең контексте қарастырылған осы қажеттіліктерді М.
Аргайл мотивацияның жалпы құрылымына енгізген: 1) әлеуметтік өзара
әрекеттесуді тудыратын әлеуметтік емес қажеттіліктер (суға, тамаққа, ақшаға
деген биологиялық қажеттіліктер); 2) көмекті, қорғанысты, басқаруды
қабылдау сияқты тәуелділікке деген қажеттілік, әсіресе беделді және билігі
бар адамдардан; 3) аффилиацияға деген қажеттілік, яғни басқа адамдардың
ортасында болуға, достық үндесуге, топпен, құрбыластармен қабылдануға
ұмтылу; 4) үстемдікке қажеттілік, яғни басқалардың немесе топтың өзін
ұзағырақ сөйлесуіне, шешім қабылдауына болатын лидер ретінде қабылдауы; 5)
сексуалдық қажеттілік – денелік жақындық, бір жыныс өкілінің келесі
тартымды жыныс өкілімен достық және интимдік-әлеуметтік өзара әрекеті; 6)
агрессияға деген қажеттілік, яғни денелік немесе вербалды зиян келтіру; 7)
өзінің абыройына, өзіндік сәйкес болуға деген қажеттілік, яғни өзін маңызды
деп қабылдау. Тәуелділікке, өзін бекітуге және бір мезгілде агрессияға
деген қажеттілік елеулі мөлшерде оқу іс-әрекеті мен оқушылардың мінез-
құлқын талдау үшін қызығушылық тудыруы айқын. [18,б.512]
Адамды әрекетке бағалайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі
болады. Бұл түрткіні психологияда мотив деп айтады. Қандай болмасын
объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір мақсатқа жетем деген ойын
қалайша тоқтата алатынын және оның мінез-құлқының мән-жайын толық түсіну
қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де, мақсатқа жету
үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Мотивтің өзгеруі іс-әрекеттің
бағыт-бағдарына нәтижесіне әсер етеді. Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі
іс-әрекет нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек процесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен
байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған
материалдық қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т.б.)
болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек
құралдарымен пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттіліктері біртіндеп
дами келе, қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді (білім, көркемөнер
т.б.) туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажетіліктерінің
қанағаттандыруына байланысты. адам қажеттіліктерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әртүрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер. Адам өзінің қажеттерін өтеу үшін бар
мүмкіндігін пайдаланады. Бұл оны белсенді түрде іс-әрекет істеуге
талпындырады. Оның қажеттері саналы әрекетінің нәтижесінде біртіндеп
өтегенін отырады. Адам өз қажетін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты
өзгертуге даиін барады. Қажеттерді өтелу, өтелмеуі адам психологиясына,
оның, көңіл-күйіне әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай адамда
мазасыздану, не тынышталу, рахат, ляззаттану, не азап шегу сезімдерін
туғызады. Қажеттерді өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздесітірп солардың
күшімен, түрлі теориялық, практикалық сипаттағы мәселелерді шешуге
мүмкіндік алады. өйткені қажет – адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі болып табылады, білдіріп қана қоймай, ол заттарды өз
қажетіне байланысты өзгертуге, қайтадан жасауға әрекет етеді. Олай болса,
адамдардың қажеттіліктері іс-әрекетінің негізгі мотивтері, яғни оның
психологиясының қайнар көзі, бастамасы болып табылады. Қажеттілік –
(әсіресе, табиғи қажеттер) өмір сүрудің, тіршілік етудің, қарым-қатынас
жасаудың арқауы. Егер, табиғи қажет өтелмесе, өмір сүру үшін тиісті
жағдайлар болмаса, адам да, жануарлар да тіршілік ете алмайды. Адам өмірі
үшін рухани қажеттерді өтеп отырудың да маңызы зор. Осындай қажеттердің
өтелмеуінен адам көп қиыншылық көреді, өйткені бұл оның сана сезімінің
өсуіне кедергі келтіреді. [18,б.512]
Егер де біз күнделікті өмірімізде кездесіп отыратын қатардағы
тілектерді тереңінен талдасақ, біз олардың ең болмаған да бір ерекшелігі
бар екенін анықтаймыз: олар, әдетте, мақсаттардан гөрі, мақсаттарға жету
құралын анықтайды.
Организмнің кез келген күйі қандай болмасын мотивациялық күйді
анықтайды. Қазіргі замандағы тұжырымдамалар, мотивациялық күй организмдегі
басқа жағдайлардан түбегейлі ерекшеленетін айрықша әдеттен тыс күй деген
болжамды әлі де ұстанатын сияқты. Саналы мотивация теориясы, керісінше,
мотивация үздіксіз, ол таусылмайды, ол күрделі әрі тұрақсыз және
организмнің кез келген күйінің әмбебап сипаттамасы болып табылады дегенді
ұстануы керек.
Адам өзін шеттетілгендей сезінеді деп айтқанда нендей ойды
жеткізетімізді ойланып көріңіз. Статикалық психология осы ойдың ақырына
нүкте қойып, соны қанағат тұтады. Алайда сол ой динамикалық психология үшін
жанама түрде көптеген заттарды анықтау болып табылады әрі оның ауқымды
эмпирикалық дәлеледері де бар. Мұндай сезім әрі соматикалық, әрі психикалық
тұрғыда бүкіл организмге ықпал етеді. Сонымен бірге мұндай жағдай міндетті
түрде басқа адамның өзіне деген ыңғайын қайтару тілегінің, әр текті
қорғануға деген ұмтылыстарының, өшпенділіктің ұлғаюының және сол сияқты
көптеген басқа оқиғаларының тууына себепші болады. Енді Бұл адам өзін
шеттетілгендей сезінеді деген пікірмен сипатталған адамның өзінің
шеттетілгенін сезінуіне қатысты тағы да көптеген ойларды қосу арқылы сол
күйді түсіндіре алатымыз түсінікті. Басқаша айтқанда, шеттетілгенді сезіну
мотивациялық күйді білдіреді.
Адам, мұқтаждықты кешкен жануар іспеттес, тек қысқа мерзімге ғана
болмаса, толық қанағаттану күйіне жете бермейді. Бір тілек қанағаттанса
болды, оның орнын басқасы басады. Ол да қанағаттанғанда, алдыңғы жоспарға
үшіншісі және тағы басқалар келеді. Адамның үздіксіз бір нәрсені тілеуі
оның өмір бойғы ерекше бітісі болып табылады. Осы тұста біз мотивтер
арасындағы өзара байланыстарды зерттеу қажеттілігмен бетпе-бет кездесеміз.
Сонымен бірге егер біз шынымен осы феноменді ауқымырақ түсінігіміз келсе,
мотивациялық бірліктерді жеке-жеке қарастырудан бас тартуымыз қажет.
Әрекетті тудыратын әуестік немесе тілектің пайда болуы және мақсатқа
жеткеннен кейін туатын қанағаттану да – барлығы, мотивациялық блокты
анықтайтын біртұтас кешеннен бөлек, тек жасанды шеттетілген оқшау мысалды
ғана бере алады. Қажеттіліктің пайда болуының өзі әрқашан да біртұтас
организмдегі барлық мотивациялардың қанағаттану немесе қанағаттанбау
күйіне, яғни қайсы бір жеткілікті түрде қарқынды тілектердің салыстырмалы
түрде қанағаттану күйіне жетуіне байланысты болады. Небір қажеттіліктің
болуы басқа қажеттіліктердің қанағаттанғанын дәлелдейді. Егер уақытымыздың
көп мөлшерінде асқазанымыз бос болса, болмаса шөлден өлімші қалыпқа жетсек,
не болмаса апаттың жақындау қаупі төнсе, немесе барлығы бізді жек көрсе,
ешқашан ән жазу немесе математикалық жүйелерді құрау немесе бүкіл пәтерді
безендірумен айналасуға, сәнді киінуге, немесе қарым-қатынас жасауға
тілегіміз пайда болмайды. Осылайша, біз маңызды екі жағдайды көреміз:
1) адам салыстырмалы не ішінара ғана болмаса, ешқашан қанағаттанған
жағдайда болмайды;
2) қажеттіліктер иерархия немесе үстемдік дәрежесі бойынша ұйымдасқан
болу керек.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының
дамуы қоғамның дамуымен байланысты. қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін
емес.
Кез-келген адам дүниеге келісім екінші бір адаммен қарым-қатынасқа
түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестінің анасымен тілдесу қажетін
қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейірімсіз болып өсуіне,
кішкентайынан айналасына деген сезімінің азаюына әкеліп соқтыратыны
байқалып жүр. Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға
болмасын, оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса,
айналадағы адамдармен араласып, дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай
қажет. өзгелермен қарым-қатынас жасау – бұл тіршілікке аса маңызды ақпарат
алмасу жеген сөз. Адам қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы
мәлімет алады, еңбек пен тұрмыс дағдыларына машықтанады, адамзат жасап
шығарған түрлі құндылықтарды меңгереді. әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен
ғана шектелмейді, оның шеңбері аса кең, бұл көп қырлы ұғым.
Қарым-қатынас - өте кең және көлемді ұғым. Бұл ұғынылған және
ұғынылмаған вербалды байланыс, кез келген жерде орын алатын ақпарат алмасу.
Адам қарым-қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге асырып және бұл
кезде ол дұрыс тыңдалған, түсінікті болуды қалайды. [23, б.289]
Сөз, сөйлеу, сөйлеушінің тыңдаушыға әсері, шешендік өнері
мәселелерінің жиырма ғасыр созылған ұзақ тарихы бар. Бұның көптеген
сұрақтарын Цицерон көтерген. Сөйлеушінің коммуникациялық міндеттері: не
айту керек, қайда айту керек, қалай айту керек екенін де Цицерон анықтаған
болатын.
Қарым-қатынас, сонымен қатар қазіргі уақыт мәселесі. Егер көне Рим
мен ежелгі Грецияда ораторлық өнер риторика, эвристика және диалектика
шеңберінде қарастырылса, бүгінгі күні сөдік қарым-қатынас философия,
социология, социолингвитика, психолингвистика, әлеуметтік психология, жалпы
психология, педагогика және педагогикалық психология сияқты бір қатар
ғылымдарының зерттеу пәні болып отыр, олардың әрқайсысы осы кешенді
мәселесінің өздеріне қажетті жақтарын қарастырады.
Қарым-қатынас – қоғам дамуының құралы және терең негізі болып
табылады және мәдениет деңгейін бейнелейтін қоғадық тарих дамуының
нәтижесі. Қарым-қатынас процесінде қолданылатын бір адам топтарының әрекет
бірлігі қамтамасыз етіледі, мінез-құлықтың келісушілігі және өзара
түсінушілігі болады, сенім тудыратындықтан еңбек пен таным субъектісі
ретінде адамның қасиеттері қалыптасады, адам мінез-құлқын реттеуді және
адамның бір-бірімен қарым-қатынасын қамтамасыз етеді. [47, б.355]
Біздің қай-қайсымыз болсын, тіршілікте кейбір адамдардың үйірсек
келетінін байқап жүрміз. Бұл басқалармен тез тіл табысын кететін жандар. Ал
өзара пікірлесіп, адамды өзіне тартпақ түгіл оның қитығына тиетіндер де
кездеседі. Мәселен, табиғатынан тұйық адамдар әңгімені өзіне аударғысы
келмейді, артық сөзге бармайды, тек әңгімелесушінің сөзін жай, ықылассыз
тыңдап отырады.
Сендер ара-тұра мен басқалармен қарым-қатынаста қандаймын? - деген
тақырыпта шығарма жазып және осы мәселе төңірегінде әңгіме-дүкен құруды,
бір-біріне мінездеме беріп, оны ұжым талқысына салып, өздеріңдегі
үйірсектік қасиеттерді дамыту үшін арнайы жаттағулар жасауды әдетке
айналдырсаңдар, осы әрекетті ұйымдастыруға көңіл бөлсеңдер құба-құп.
Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынаста өздеріңді қолайсыз сезініп,
тумыстан ұялшақ, тұйық болсандар жолдастарыңмен көбірек кеңес құрып, құрбы-
құрдастарымен жиі араласып, мұндай әрекетке бөгет болатын кедергілерді
жеңуге тырысулардың қажет.
Қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән табиғи қасиет. Және ол
адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында күнделікті
қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын мен оқу және еңбек
адам әрекетінің негізгі түрлері осы
қарым-қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп
өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы
сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас жасауда аса қажетті шарттардың бірі
– сөйлеушілердің өз ой-пікірлерін өзгелерге, трыңдаушыларға қалайда
жеткізіп, оларға әсер етуді кездесе, ал тыңдаушылардың қарым-қатынас
орнатудағы сөйлеуші жақтың ой-пікірін дұрыс ұғынып, оны іс жүзіне асыра
білу мәдениеттілігіне байланысты. бұл жәйттен біз қарым-қатынас жасаудың
үнемі екі жақты процесс екендігін көреміз.
Тілдесу арқылы адамдар өзара қарым-қатынас жасап біріне-бірі
білдірмек болған ойын жеткізіп пікір алысады. Қатынас орнатудың нәтижесінде
өзара ықпал етіп, адамдардың өмір тәжірибесі, іс-әрекетті, теориялық ой
пайымдары дамиды. әр алуан іс-әрекеттерін жүзеге асырып, хабар алысады.
Сөйтіп олардың арасында тұрақты қарым-қатынас орнайды. өзара тілдесу арқылы
бірігіп тірлік етеді, еңбектеніп әрбір іс-әрекеті орындау нәтижесінде
кәсіби іскерлігін арттырады. Адамдардың өзара қарым-қатынас жасауы арқылы
бірін-бірі түсініп, мінез-құлқындағы ұнамды қасиеттерін де қалыптастыруға
ықпал етеді. Бір сөзбен айтқанда, ол өзара тілдесіп тіршілік еткен ортасын
әлеуметтік жағдайды түсінетін деңгейге көтеріледі.
Адамның өзгелермен тілдесіп қарым-қатынас жасай білуі жалпы адами
қасиеттердің аса қажет түрінің бірі. Күнделікті өмірде кездескен адаммен
ашық жарқын сөйлесіп, пікір алысатын болсақ көңілін ашылып, жан дүниең
сергиді.
Тілдесу арқылы адам бірін-бірі түсінісіп сыр шертеді. Дегенмен,
қатынас орнату кез келген ересек адаммен үйлесе қоймайды. Кейбіреулер ә
дегеннен түсінісіп жалпы тіл табысатын болса, ал қайсы біреулер тек
бұрыннан сырлас адамдарымен ғана сөйлесуді ұнатады. Адамның өзіндік
ұстанымы белгілі іс-әрекетті жүзеге асыру бағытында әр алуан белсенді
әрекеттер жасайтын психологиялық күйі, саналы түрде орындайтын жұмысы деуге
болады. Ол осы әрекеті арқылы әр қилы факторлер мен оқиғаларды ақыл-ой
иелегінен өткізіп талдайды, жоспарлаған жұмысын іске асырудың амал-
тәсілдерін іздестіреді. Қалайда болмасын әрбір адамның даралық қасиеттеріне
орай мақсатты ісін орындап шығуға ұмтылып, өзге адамдармен қарым-қатынас
орнатудың тиімді жолдарын іздестіреді, ұжым ішіндегі адамдардың ой пікірін
біліп, жоспарлаған жұмысын жүзеге асыру мүмкіншіліктері бар екендігіне
сенеді. Осы тұрғыдан келгенде тек дара адамның өзі ғана емес, өзгелердің де
әлеуметтік орнын, мінез-құлқын, көзқарасы мен пікірлерімен санасу
қажеттілігін ескеріп, әрбір нәрсенің мән-жайына барлау жасайды.
Осы тұрғыдан келгенде бір адамның өзге серіктестерін сырттай қабылдап
оны тани білуіндегі көзқарасы оның өз бойында бұрыннан ірге тепкен барлық
ерекшелігіне, ішкі дүниесінің сырына, өзімшілдігіне тәуелді болып
келетіндігін аңғартады. Ондай адамдар өз басы жайында ұнамды ойда болып,
өзгелерді жеке танып білмесе де олар жайында теріс пікірде болуы мүмкін.
Адам мінезіндегі осындай сипатта оның өзге адамдармен тез арада тіл табысып
кетуіне кедергі жасайды және олардың бір-бірінің сақтықпен қарап, кейде
өзгелерге сенімсіздік көзқарасын да тудыруы ықтимал.
Серіктестердің пікір алысып, тілдесуінде тыңдаушысы сөйлеушінің
айтпақшы болған ойына түсіп, оның мұң-мұқтажына дәл сол адамның басына
кешіргесін оқиғасын психологияда біз эмпатия деп айтамыз. Эмпатия
сөйлеушінің жан дүниесінің тебіреністерін тыңдаушысы өз басынан кешіргендей
күй кешіп, оған жанашырлық білдіріп, ондай ауыр күйден шығудың жолын
айтады, не шиленісті мәселенің шешу жолын бірлесе отырап қарастыратын
болады.
Қатынасқа түскен әріптестер, не пікір алысушы әріптестердің өзара
түсіністігі сөз арқылы да бет құбылысынан, қимыл-қозғалысы мен дауыс
ырғағынан айқын көрініс табады. Тілдесіп пікр алысу негізінен дауыстап
сөйлесу арқылы жүзеге асқанымен адамдардың өзара қарым-қатынасының мазмұн
мәні әр алуан ым-ишаралар жасау арқылы да айқвндала түсіп, әріптестер бірін-
бірі жете түсінісетін болады. Сөйтіп олар өздеренің межелеген іс-әрекеті
мен мақсат-мүддесін бірлесе отырып атқаратын болады.
Қарым-қатынас адамзат тіршілігінің маңызды шарты болып табылады. Адам
қарым-қатынасты қолдану арқылы өзінің қажеттеліктерін қанағаттандырған
болған. Осыдан барып қарым-қатынас мотивация мәселесіне қатынасыбар, яғни
тілектерді, құштарлықты, қажеттіліктерді қанағаттандыру әдісі ретінде
жоспарланып және таңдалған тәсілі болып табылады.
Қарым-қатынас психологиясы төмендегі құбылыстарды зерттейді. Олар
адамдардың бір-бірін қабылдауы және түсінуі, еліктеу, илану және иландыру.
Біріккен іс-әрекет және тұлғааралық қарым-қатынас, ұйымшылдық және қатынас.
Қарым-қатынас кезінде жүзеге асыратын процестер:
- басқа адамдармен қарым-қатынас жасай отырып, біз ол адамды бағалаймыз,
қабылдаймыз.
- әртүрлі себептерді қызыға отырып қабылдаймыз.
- өзіміздің бастан кешірулерімізді таныс және бөтен адамдармен
бөлісеміз.
- басқа адамдардың өзімізге әсерін сезінеміз, өз мінез-құлқымызды
өзгертеміз, оған еліктейміз.
- шешім қабылдаған кезде көп жағдайда айналадағы адамдардың ойын есепке
аламыз.
- жаңа көрген адамды қандай да бір типке жатқызамыз.
- өз қалауларымыз бен талғамдарымызды моданың әсерімен өзгертеміз.
- үнемі ақпарат құралдарының әсерінде боламыз.
- бір адамдармен жеңіл және өнімді жұмыс істейміз, басқа адамдармен ауыз
бірлік болмайды.
Қарым-қатынастың бастауы туралы сұрақтар әлі де пікір таласты болып
табылады.
Біріншіден, қарым-қатынасқа қажеттілік өзгеше қажеттілік болып табыла
ма, басқа әлеуметтік немесе рухани қажеттіліктерден мықтырақ па, немесе оны
соңылардың ерекшеліктеріне қабылдай ма деген сұрақтар пікір таласқа түседі.
Екіншіден, егер қарым-қатынасқа деген қажеттілік болатын болса, онда
ол тума және жүре пайда болады, яғни баланың әлеуметтену үрдісінде
онтогенезде қалыптасады. Бұл сұрақтарды М.И. Лисинаның моногрофиясында
құрастырылғанын көруге болады. Бұл кітап бойынша, төменгідей қарым-
қатынасқа қажеттілік сұрақтарына жауаптар көрсетілген.
Бірінші сұрақ бойынша, көптеген авторлар (А.Ф.Добрынин,1969;
А.Г.Ковалев,1963; А.В.Петровский,1970; К.Обуховский, 1972) қарым-қатынасқа
қажеттілік өз бетінше өзгеше адамдық қажеттілік болып табылады деп санауға
бейім. Сондықтан Л.И.Марисованың (1978) қисынды ұстаным көрсетеді, қарым-
қатынастың негізіндегі мотивациялық қажеттілікке қызмет ететін
коммуникативті қажеттіліктің иерархиялық құрылымы туралы айтады. Осыған
байланысты ол коммуникативті қажеттіліктің 9 тобын бөледі:
1) басқа адамға және онымен өзара қарым-қатынасында;
2) әлеуметтік қауымына, құрал-сайманына;
3) уайымдауға және жанашырлыққа;
4) қамқорлыққа, басқалар жағынан көмекке және тірекке;
5) басқаларға көмек, қамқорлық көрсетуге және тірек болуға;
6) іскер байланысты орнату үшін, бірлескен әрекетті орындауға,
қоғамдасуға;
7) әр дайын тәжірибемен, біліммен алмасуға;
8) айналадағылардың сыйласуға, беделді бағалауға;
9) басқа адамдармен ортақ шынайы дүниенің және онда болып жатқан барлығын
ұғыну және түсінуді өндіруге қажетіліктер.
Келесі екінші сұраққа қатысты, қарым-қатынасқа қажеттіліктің пайда
болуы туралы екі шеткі көзқарас бар. Бірнеше ғалымдар қатары (А.В.Веденев,
Кемпбелл [D. Catpell, 1965] адамда қарым-қатына сүрдісінің өзінде тума
қажеттілік бар деп санайды. [26, б.480]
Бірақ та қарым-қатынас қажеттілігі тума біткен деп барлық ғалымдар
санамайды (С.Л. Рубинштейн, 1946; Ф.Т. Михайлов, 1976; А.В. Запорожец,
1978; А.Н. Леонтьев, 1983). М.И. Лисина да қажеттіліктің баланың
ересектермен байлныс нәтижесінде өмір бойында қалыптасады деп есептейді.
Қарым-қатынас мақсаты функционалды немесе объектілі болуы мүмкін.
Функционалды қарым-қатынас мақсаты болып:
- басқа адамдарға көмек көрсету;
- көмек алу;
- әңгімелесу үшін бірге ойнау, әрекет жасау үшін және тағы басқаларға,
серіктес іздеу (яғни өзара әрекеттесу серіктесі);
- түсінушілдік, ортақ бөлісуді, эмоционалды қарауды алуға болатын адамды
іздеу;
- өзін көрсету (күш, ақыл, қабілеттер, икемдерін көрсетуі мүмкінболатын
және солармен қарым-қатынас жасау);
- қарым-қатынас арқылы басқаларды өзіндікіне немесе ортақ адамдардың
- басқа адамдардың мінез-құлқын, көзқарасын, ойын өзгерту.
Кең таралған әрдайын қарым-қатынас серіктесін таңдау себебі, көбінде
балалар болып табылады; көптеген авторлардың мәліметтері бойынша басқа
адамдардың тұлға ретінде адамгершілігі, іскер немесе физикалық сапасы сол
адамға мейірімділігі, махаббатының көрінуі, яғни эмоционалды қарым-қатынас
тартымды болып табылады.Н.Г. Полехина (1971) көрсеткендей оқушылардың
мұғаліммен қарым-қатынасына қажеттілігі сабақтан тыс уақытта келесі сапалар
туады: адамгершілік, жақсы мінез, қалжың сезімі, әдептілік туады. Мұғалім
ой саналы, ұштасу қабілеті, жақсы әріптес, оқушыларды түсіну керек.
Сондықтан да шетел психологиясында мұндай жинақ ұғымды аффилиациялық
мотиві деген мазмұны біркелкі емес. Бұл адамдармен жанасуға топ мүшесі
болу, айналадағылармен өзара әрекеттесуге, көмектесу және көмек алуға деген
қажеттіліктер жатады.
Сонымен, адамдардың сұрақтарының нақтылығы өзінің қарым-қатынас
қажеттілігі басқа әлеуметтік және рухани қажеттіліктермен салыстырғанда
өзгеше ашық болып қалады. Қажетіліктерге байланысты зерттеуде қолданылған
сәбиге жасалынған бақылау тура нақты объектіге дәлел бола алмайды, біркелкі
параметрлерді объектіге қызығушылық тудыру, ересек рөлі түседі және қарым-
қатынас операциясы ретінде бағалауға болады. Сенімді критерия ретінде қарым-
қатынас объектісінің көрінуі және жоғалып кетуіне жауабына эмоционалды
реакциясын зерттеу, соның нәтижесінде баланың басқа адамдармен жанасуға
қажеттілік жағдайын көрсетуге көмектесті, яғни оны таза қарым-қатынас
қажеттілігі деп алуға болады. М.И. Лисина көзқарасы бойынша қарым-қатынасқа
қажеттілік деген басқа адамдармен қарым-қатынас арқылы әртүрлі
қажеттіліктердің қанағаттандыру құралы және тәсілі онтогенезде білімді
жинауға болады.
Қарым-қатынас қажеттілігі әр адамда экстра және интроверттер туралы
айтсақ біркелкі емес көрсетілген. Бірақ та Л.С. Сапожниковтың (1973)
мәліметі бойынша экстра және интроверттің арасында қарым-қатынасқа
ұмтылудың арасында байланысын көрсеткен жоқ..
Л.С. Сапожникованың мәліметі бойынша жеткіншектерді қарым-қатынасқа
ұмтылысы тартымдылық деңгейімен байланысты деген бір адамның қарым-
қатынасқа ұмтылуы адекватты деңгейдегі тартылуы бір қалыпты, ал басқа
адекватты емес деңгейдегі не жоғары, не төмен. Қыздарда ұлдарға қарағанда
тартылыс деңгейіне қарамай қарым-қатынасқа ұмтылуы айқын көрінген.
Адамның эмоционалды – сенімділік қарым-қатынас қажеттілігін қарай
отырып, И.В. Кузнецова (1999) екі тенденцияны бөледі – аффилиацияға
үміттену (мейірімділік қатынасын күту, қарым-қатынас кезінде өзара
түсінушілік) және теріс қарау сезімінен қорқу (қарым-қатынас формалды түрде
болады деп қорқу). Осы тенденциялардың үйлесімі қарым-қатынас
мотивациясының 4 типін көрсетеді:
- жоғары аффилиацияға үміттену, теріс қарауға сезімталдығы төмен; бұл
жағдайда адам сөзшең;
- аффилиацияға қажеттілігі төмен, теріс қарауға сезімталдығы жоғары; бұл
жағдайда сүйенішке, түсінушілікке қажеттілігі қанағаттанбаған және
өзінің уайымдауына кетеді;
- аффилиацияға үміті және теріс қарау сезімталдығы төмен; бұл жағдайда
адам жалғыздықты қалайды;
- аффилиацияға үміті және теріс қарау сезімталдығы жоғары; адамда ішкі
қақтығысы күшейе түседі; ол қарым-қатынасқа ұмтылады және сол уақытта
одан қашады.
И.В. Кузнецова әлсіз аффилиацияға қажеттілік күшті, мықты жетістікке
жету мотивациясымен үйлесімінде партнердің іскерлік сапасын көрсетеді, ал
сол уақытта күшті аффилиацияға қажеттілік төмен, жетістікке жету
мотивациясымен үйлесімі достық қатынасты ұйғарады, топтық жұмыстың
нәтижесінде көбінде аффилиацияға жоғары қажеттілікпен және жоғары
жетістікке жету мотивімен болады.
О.А. Тырнованың (1996) негізгі қарым-қатынас мотиві: қыздарда әртүрлі
ойларымен, уайымдарымен және де қызығушылықпен бөлісу болса, ұлдарда
қызығушылық және істің жалпыламасы.
Н.П. Ерастов (1979) қажеттіліктер түрлері негізделген қарым-қатынас
мотивтерінің классификациясын көрсетті: мотив-қажеттілік, мотив-
қызығушылық, мотив-әдет, мотив-кежірлік, мотив-борыш.
Н.П. Ерастов коммуникатор мен адресаттың қарым-қатынас мотивтерін
сәйкестендіре отырып, олардың бір-біріне сәйкес келуінің 3 түрін көрсетеді:
өзара әрекеттесуі, қарсы әрекеттесуші, және тәуелсіз жүруші. [18,б.512]
Қарым-қатынас мотиві іскерлік және іскерлік емес болуы мүмкін. Соңғысы
танысуға, достыққа, жақындыққа, махаббатқа қатысты. өз кезігінде мотивтерді
қарым-қатынастың екі түріне сәйкес бөлуге болады: қалаушы және қаламаушы.
Мұның негізінде әртүрлі мотивтер жатыр (белгілі адаммен сөйлесу және
сөйлеспеу тілегі).
Г. Мюррей (1938) келесі психогенді қажеттіліктерді: агрессияға,
аффилиацияға, жетістікке жетуге, қорғанысқа, ойынға, зияннан қашуға,
тануға, көмекке, қамқорлыққа, түсінушілікке, тәртіпке, өзіне назар
аудартуға, мойындауға, қарсы әрекетке, оқуға, жыныстық қатынасқа, сақтыққа,
сыйластыққа, кемітуге деген қажеттіліктерін бөледі.
Э. Фромм (1998) адамда келесі әлеуметтік қажеттіліктерді көрсетеді:
адамдық байланыстарға (топқа өзін жатқызу, біз сезімі, жалғыздықтан
қашу); өзіндік пайымдауға (толымсыздық сезімінен қашу үшін өзінің
маңыздылығына куәландыру мүмкіндігі); өзіндік саналауға (өзін ерекше
қайталанбас даналыққа саналау); ориентация жүйесіне және объектіге табынуға
(мәдениетке және идеологияға қатыстылық, идеалды заттарға әуестенген).
Сонымен қатар психологтар дефицитке, дамуға және сақтауға
қажеттіліктер туралы; басқалардан күшті, ерекше, жеке, тәуелсіз болу
қажеттіліктері туралы (яғни өзіндік Мен құрылымына байланысты
қажеттіліктер туралы); қашу қажеттілігі туралы; жаңа әсерлерге қажеттілігі
туралы айтады.
Тағы да невротикалық қажеттіліктер тобын бөледі. Қанағаттанбау
нәтижесінен туатын мынандай невротикалық бұзылуларға әкелуі мүмкін:
жанашарлыққа, қолдауға, даңқа және беделге, мәртебеге, иегеруге және
тәуелділікке, ақпаратқа, атаққа деген қажеттіліктер.
Б.Ф. Ломов адам қажеттілігін затқа, энергияға және ақпаратқа бөледі,
Г. Олпорт (1953) және А. Мослоу (1998) мұқтаждыққа қажеттілікті және өсу
қажеттілігін бөледі, Э. Фром (1998) – адамдармен байланысқа, тануға
қажеттілігі және сонымен қатар биологиялық қажеттіліктер тамаққа, жыныстық
қажеттіліктер және соған сәйкес қарым-қатынасқа қажеттілік, өзіндік
мақсаттарға әрекеттенген қажеттілік, мысалы ойынға, шынайы ақпаратқа
қажеттіліктерді бөледі. [28, б.205]
А. Мослоу ғана қажеттіліктер жүйесінде қатаң классификацияны
көрсетті, оларды топтарға бөледі: физиологиялық қажеттіліктер,
қауіпсіздікке қажеттілік, әлеуметтік байланыстарға, өзіндік сыйласуға, өзін-
өзі өзектендіруге қажеттіліктер. Қажеттіліктердің төменгі деңгейі деп ол
мұқтажды санайды, ал жоғары деп, өсу қажеттілігін көрсетеді. Осы
иерархиялық қажеттіліктер топтары алғашқысынан соңына дейін байланысты,
яғни әр жоғарғы қажеттіліктер барлық төменгілер қанағаттанғаннан кейін ғана
,әр жоғарғы қажеттіліктерқанағаттанады.
Жетістікке әкелетін әрекет нәтижелері қолайлыққа ие болады. Оған
екінші детерминант ретінде индивидуалды айырмашылықтарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz