Макроэкономикалық тұрақсыздық және жұмыссыздық
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Жұмыссыздық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері және
макроэкономикалық тұрақсыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
3 Жұмыссыздық пен халықты әлеуметтік қорғау мәселесі ... ... ... .. 16
4 Қазіргі қазақстандық жұмыссыздықтың нысандары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
5 Жоғары жұмыссыздықпен күресу стратегиясы ... ... ... ... ... ... .. 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
1 Жұмыссыздық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері және
макроэкономикалық тұрақсыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
3 Жұмыссыздық пен халықты әлеуметтік қорғау мәселесі ... ... ... .. 16
4 Қазіргі қазақстандық жұмыссыздықтың нысандары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
5 Жоғары жұмыссыздықпен күресу стратегиясы ... ... ... ... ... ... .. 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің (экономикалық белсеңді халықтың) бір бөлігі қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылмаған күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Әлеуметтік-экономикалық қоғамдық құбылыс ретіндегі жұмыссыздық еңбек нарығының бір субъектісінің, яғни адамның, жұмыссыздық халенен айқындалады. Жұмыссыздық күйі төрт негізгі белгімен сипатталады:
• қажеттілік (жұмысқа);
• қызмет ету (жұмысты іздестіру);
• қатынасы (жұмыс істеуге ықылас көрсету);
• мәртебе (жұмыстан тыс болу).
Тұжырымдамалар бойынша жұмыссыздар деп жұмысты белсеңді түрде іздестіріп жүрген және оған дер кезінде кірісіп кетуге дайын болатын, еңбекке қабілетті жастағы, еңбекке қабілетті азаматтарды айтады.
Шетел елдері көбінің заңдарынан айрықша, қазақстандық «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» заңында жұмыссыздар деп жұмыс қамтылудың мемлекеттік қызметінде жұмыссыздар ретінде ресми тіркелген жұмыспен қамтылмаған азаматтар ғана саналады («Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» заңы, 5-ші бап).
• қажеттілік (жұмысқа);
• қызмет ету (жұмысты іздестіру);
• қатынасы (жұмыс істеуге ықылас көрсету);
• мәртебе (жұмыстан тыс болу).
Тұжырымдамалар бойынша жұмыссыздар деп жұмысты белсеңді түрде іздестіріп жүрген және оған дер кезінде кірісіп кетуге дайын болатын, еңбекке қабілетті жастағы, еңбекке қабілетті азаматтарды айтады.
Шетел елдері көбінің заңдарынан айрықша, қазақстандық «Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» заңында жұмыссыздар деп жұмыс қамтылудың мемлекеттік қызметінде жұмыссыздар ретінде ресми тіркелген жұмыспен қамтылмаған азаматтар ғана саналады («Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы» заңы, 5-ші бап).
1. Берентаев К. Основные этапы и результаты реформирования экономики РК. Центральная Азия и Кавказ, №14, 1998 г.;
2. Заитова З. Пути преодоления бедности в Казахстане. Спектр развития, №2, 2001 – б.21-22;
3. Исингирин Н. Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции, Алматы, 2000 г.;
4. Камаев В.Д. Учебник по основам экономической теории. М.: ВЛАДОС, 1997 – 384 б.;
5. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: ИЭ МОН РК, 2001 – 484 б.;
6. Копбергенова Г. Этапы формирования самостоятельной экономики Казахстана. Транзитная экономика, №1, 2002 – б.19-29;
7. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель - А.: Қазақ энциклопедиясы, 1998 – 432 б.;
8. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. А.: Білім, 1997 – 176 б.;
9. Республика Казахстан. Отчет о человеческом развитии. ПРООН - А., 2000, б. 10-11;
10. Социально-экономическое положение Республики Казахстан за 2000 г. - А: 2001;
11. Хусаинов Б. Экономическое развитие РК в условиях глобализации. Центральная Азия и Кавказ, №4, 2001 г.
2. Заитова З. Пути преодоления бедности в Казахстане. Спектр развития, №2, 2001 – б.21-22;
3. Исингирин Н. Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции, Алматы, 2000 г.;
4. Камаев В.Д. Учебник по основам экономической теории. М.: ВЛАДОС, 1997 – 384 б.;
5. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. А.: ИЭ МОН РК, 2001 – 484 б.;
6. Копбергенова Г. Этапы формирования самостоятельной экономики Казахстана. Транзитная экономика, №1, 2002 – б.19-29;
7. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахстанская модель - А.: Қазақ энциклопедиясы, 1998 – 432 б.;
8. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. А.: Білім, 1997 – 176 б.;
9. Республика Казахстан. Отчет о человеческом развитии. ПРООН - А., 2000, б. 10-11;
10. Социально-экономическое положение Республики Казахстан за 2000 г. - А: 2001;
11. Хусаинов Б. Экономическое развитие РК в условиях глобализации. Центральная Азия и Кавказ, №4, 2001 г.
Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
___________________________________ _ кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні: Экономикалық теория
Тақырыбы: Макроэкономикалық тұрақсыздық және жұмыссыздық
Тексерген: __________________________
___________________________________ _
___________________________ 200 ж.
Орындаған: __________ тобының студенті
___________________________________ _
Алматы 200
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -
--------------- 3
1 Жұмыссыздық түрлері---------------------------- ----------------------
------- 4
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері және
макроэкономикалық тұрақсыздық------------------------ ---------------
--- 9
3 Жұмыссыздық пен халықты әлеуметтік қорғау мәселесі-------------- 16
4 Қазіргі қазақстандық жұмыссыздықтың нысандары мен
ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
-------------- 18
5 Жоғары жұмыссыздықпен күресу стратегиясы------------------------ --
21
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
----------- 23
Пайдаланған әдебиет тізімі----------------------------- ----------------
-------- 24
Кіріспе
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің (экономикалық белсеңді халықтың) бір
бөлігі қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылмаған күрделі әлеуметтік-
экономикалық құбылыс. Әлеуметтік-экономикалық қоғамдық құбылыс ретіндегі
жұмыссыздық еңбек нарығының бір субъектісінің, яғни адамның, жұмыссыздық
халенен айқындалады. Жұмыссыздық күйі төрт негізгі белгімен сипатталады:
• қажеттілік (жұмысқа);
• қызмет ету (жұмысты іздестіру);
• қатынасы (жұмыс істеуге ықылас көрсету);
• мәртебе (жұмыстан тыс болу).
Тұжырымдамалар бойынша жұмыссыздар деп жұмысты белсеңді түрде
іздестіріп жүрген және оған дер кезінде кірісіп кетуге дайын болатын,
еңбекке қабілетті жастағы, еңбекке қабілетті азаматтарды айтады.
Шетел елдері көбінің заңдарынан айрықша, қазақстандық Халықтың
жұмыспен қамтылуы туралы заңында жұмыссыздар деп жұмыс қамтылудың
мемлекеттік қызметінде жұмыссыздар ретінде ресми тіркелген жұмыспен
қамтылмаған азаматтар ғана саналады (Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы
заңы, 5-ші бап).
1 Жұмыссыздықтың түрлері
Еңбек нарығы жұмыссыздықтың ауқымдары мен динамикасында, жұмыс күші
қозғалысының сипаттамаларында халықтың жұмыспен қамтылу динамикасындағы
негізгі тенденцияларды көрсетеді. Жұмыспен қамтылу – бұл жұмыс күшіне
сұранысты қанағаттандырудың сипаттамасы. Сонымен қатар, бұл – еңбек
ұсынысының нақты жүзеге асуы.
1
2
Х а л ы қ
Сурет 1 – Еңбек нарығындағы адами ресурстардың ағындары
1- жұмыс күшінің құрамынан шығатындар
2- жұмыс күшінің құрамына кіретіндер
3- жұмыстың ізденісін жалғастырғысы келмейтіндер
4- бұрын жұмысты іздемегендер және оны іздестіре бастағаннан соң
сәтсәздікке ұшырағандар
5- жұмыстарын жоғалтып алғандар жәнеоны іздестіруге кіріскендер
6- жұмысты іздеп, оған қолдарын жеткізгендер
7- жұмыс істеуді жалғастырғысы келмейтіндер, және оны жоғалтып алғаннан
соң, оны қайтадан іздегісі келмейтіндер
8- бұрын жұмысты іздестірмегендер, оны іздестіре бастағаннан соң қолдарын
жеткізгендер
Шетелде жұмыспен қамтылғандарға келесі тұлғалар жатады:
• статистикалық сұрау кезінде ақы үшін немесе өз кәсіпорындарында
бір апта ішінде жұмыс істеп келе жатқан тұлғалар;
• жанұя мүшелерінің жеке меншігі болып табылатын кәсіпорындарда
15 сағаттан аз емес мерзімде ақысыз жұмыс істеп келген
тұлғалар;
• уақытша еңбекке қабілетсіз немесе демалыстарда жүргендер.
Жұмыспен қамтылу түсінігіне жұмыспен қамтылмау түсінігі қайшы
келеді. Бүкіл жұмыспен қамтылмаған еңбекке қабілетті халық төрт топқа
бөлінеді:
1. Жолдастарының, ата-анасының, туысқандардың қаражаттарымен
тіршілік ететін асыраудағы жандардың өз еркімен жұмыспен
қамтылмауы.
2. Кәсіпорындардан шығарылғандардың өз еркімен жұмыспен
қамтылмауы, немесе бұрын еңбекке қатыспағандар, қазіргі уақытта
да, сонымен қатар, болашақта да жұмыс істегісі келмейтіндер,
тіршілік етудің заңды көздері жоқ және ешқайда тіркелмегендер.
3. Өндірістен түрлі себеп-салдардан босатылған халықтың, бір жұмыс
орнынан өз еркімен немесе басқа себептермен босатылған, оқу
орындарын бітіргендер және жұмыс істеуді қалаған, жұмыс орнын
іздестіріп жүрген, бірақ еңбек биржасында тіркелуден әзірше бас
тартып жүрген немесе әлі үлгермеген халықтың басқа да
категорияларының мәжбүрленген жұмыспен қамтылмауы.
4. Жұмыссыздардың мәжбүрленген жұмыспен қамтылуы – жұмыс істегісі
келетіндер, бірақ нақты мамндық бойынша белгілі бір уақыт бойы
жұмыс табамай жүргендер, мемлекеттік еңбек биржасында
тіркелгендер, оларға сай жұмыс немесе кәсіби дайындық (қайта
дайындық) әлі ұсынылмаған.
Ұзақ уақыт бойы біздің елімізде жұмыспен қамтылу толық немесе Адам
басының жұмыспен қамтылуы деп түсінілді, бұл кезде жұмыспен қамтылмау,
оның себеп-салдарына байланыссыз, жауапкершілікке және зорлықпен жұмыс
істеуге Тарту үшін негіз болып қаралды. Адам құқықтарының Декларациясына,
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Халықтың еңбекпен қамтылу
туралы заңға сәйкес азаматтардың мәжбүр ету рұқсат етілмейтін, еңбекке
өздерінің қабілеттерін өз бетінше пайдалану құқығы бар (заңмен ерекше атап
өтілген жағдайлардан басқа). Азаматтардың жұмыспен қамтылмауы оларды
әкімшілік немесе басқа жауапкершілікке тартуға негіздеме болып табылмайды
(жоғарыда аталған заңның 1-ші бабы). Еңбек – еркін, және әрбір Адам өзінің
еңбекке қабілеттерін өз бетінше пайдалана алады, өзінің қызмет ету түрін
және мамандығын өзі таңдай алады. Мәжбүр ету арқылы еңбек еткізуге тыйым
салынады (Қазақстан Республикасының Конституциясының 37-ші бабы). Толығымен
жұмыспен қамтылу абсолютті мағынада мүмкін емес деуге болады, себебі
нарықтық экономикада жұмыссыздықтың белгілі бір шамасының бар болуы айқын.
Сондықтан толық және жартылай жұмыспен қамтылу қазіргі уақытта жеке
адамдарға және әлеуметтік-кәсіби топтарға қатысты қарастырылады.
Толық жұмыспен қамтылу ретінде жұмыс уақытының қалыпты шамасына тең
(немесе одан асатын) кезең барысындағы жұмыс саналады. Қазіргі таңда бұл
шама аптасына 40 сағатқа тең. Толық жұмыспен қамтылу түсінігі жартылай
жұмыспен қамтылу түсінігіне қайшы келеді.
Жартылай жұмыспен қамтылу жұмыскерлердің өздері қалаған уақыттарын
(аптадағы сағаттарды немесе күндерді) жұмыс істей алмаған кезде немесе
олардың потенциалды мүмкін еңбек тиімділігі төмен жұмыс орындарында жұмыс
істеуге тура келген жағдайда пайда болады.
Қазақстандағы жұмыспен қамтылудың жаңа нысаны –жұмыспен өз бетінше
қамтылу. Бұл еңбек қызметтерін өз бетінше іздестіруді және жеке
азаматтардың өз қаражаттары есебінен тұрақты немесе уақытша табысты табу
мақсатымен және өздерінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру және өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін жұмыс орындарын ашумен анықталады.
Берілген жағдайда жұмыспен қамтылмау жағдайынан жұмыспен қамтылу жағдайына
көшу үрдісі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың тікелей қатысуысыз жүзеге
асады, әйтсе де мемлекет және қоғам тарапынан қолдауды жоққа шығармайды,
егер де қызмет етудің таңдалған саласы материалдық мұқтаждықтардың
материалдық, сонымен қатар, моральдық түрлеріне зиянын көрсетпесе. Жұмыспен
өз бетінше қамтылу жұмыссыздықты азайтатын немесе болдыртпаудың негізгі
бағыттардың бірі болып табылады. Жұмыспен өз бетінше қамтылудың нысандары –
бұл жеке еңбек қызметі және шағын бизнес.
Жұмыспен өз бетінше қамтылу категориясымен жасырын жұмыспен қамтылу
деп аталып кеткен құбылыс байланысты. Егер жеке еңбек қызметінің табыстары
декларацияға салынбаса, жұмыспен өз бетінше қамтылу жасырын жұмыспен
қамтылуға алмасып кетуі мүмкін. Қазақстан Республикасындағы жасырын
жұмыспен қамтылу ауқымдары ресми жұмыссыздықтың деңгейінен 5 есе артық.
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері
және макроэкономикалық тұрақсыздық
Қазақстандағы макроэкономикалық жағдайды, тәуелсіздігін
жариялағаннан бастап Қазақстан экономикасының қалыптасуын кезеңдерге бөлуге
болады.
1 кезең (1991-1997 жж.) 1991 ж. ТМД-ның барлық елдері, Қазақстанды
қоса, экономикалық реформаларды бастады.Қазақстанның халықшаруашылықтық
жүйесі экономиканың терең дағдарысы мен өндірістің құлдырауы жағдайында
бірыңғай валютамен бірыңғай экономикалық кеңістікте қызмет етуін жалғастыра
берді.
Қазақстан өзінің дербес экономикалық саясатын және реформаларын тек
қана 1993 ж. қараша айында ұлттық валюта – теңгені енгізгеннен кейін және
жүйелі өзгертулер мен тұрақтандырушылық несиелер шеңберінде халықаралық
қаржы ұйымдарын жанжақты тартуды бастағаннан кейін жүргізе бастады. Бірақ
та дербес макроэкономикалық саясаттың қалыптасуы кезексіз және кешенсіз
түрде жүзеге асты. Республика басшыларының күштері мен назарлары нақты
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу, өндірісті тұрақтандыру және
дамыту, соның арқасында жаппай орын ала бастаған жұмыссыздықтың деңгейін
азайту, нарықтық қатынастарды динамикалық түрде дамыту және т.с.с. сияқты
мәселелерге бағытталған еді.
2 кезең (1995-1997 жж.) Бұл кезең аралығында мақсаты 1995 ж. аяғына
макроэкономикалық тұрақтандыруды қамтамасыз ету және жүйелі
институционалдық түрлендірулерді қамтамасыз ету болып табылатын кезекті
дағдарысқа қарсы бағдарлама қабылданған еді. Бұндай бағдарламаның
стратегиялық мақсаттары – макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткізу
(басқаша айтқанда, макроэкономикалық тұрақсыздықпен жанжақты күресу),
өндіріс пен сауда-саттықты қалыпты жүргізуге жағдайларды жасау,
инвестициялық қызметті жандандыру.
1996-1997 жж. Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық жағдайды
бірыңғай бағалай қиынға түседі. Бұл кезеңді экономикалық реформаның
бетбұрыс сатысы ретінде қарастыруға болады. Бұған негіз қылып жалпы түрде
экономика қызметінде макроэкономикалық көрсеткіштердің бірқатар жақсаруын
атап кетуге болады. Бірақ та макроэкономикалық тұрақтандыру саласындағы
оңтайлы ығысулар мен құнсыздануды ұстап тұру бұзылған қайта өндіру
үрдісінің қалпына келуіне, кейінгі экономикалық өсу мен экономиканың
құрылымдық қайта құрылуына жеткілікті жағдайлардың жасалуын кепілдік
етпейді.
3 кезең (1998-1999 жж.) Басталған 1998 ж. Қазақстан экономикасы үшін
макроэкономикалық тұрақтандыруға беталыстардың күшейюіінің негізінде
экономикалық өсудің параметрлеріне жетумен сипатталады. Жетілген
нәтижелерді бекітуге бағытталған бірқатар бағдарламалар жасап шығарылған
еді.
1999 ж. екінші жартысынан бастап қоғам экономикалық өсу сатысында
болды. Экономикалық өсудің алғы шарттары: макроэкономикалық тұрақтылық, ел
экономикасына инвестициялардың тұрақты өсуі; Қазақстанның ұлттық қорының
және Қазақстанның даму банкісінің құрылуы; өндеу өнеркәсібінің және
аграрлық сектордың дамуына мемлекет тарапынан қолдау жасау, халықтың
әлеуметтік әл-ауқатын түзету, оларды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету және
т.б.
4 кезең (2000-2001 жж.) Қазақстанда нарықтық экономиканың
институттары қызмет етеді; экономиканың жеке секторы құрылды және дамып
келе жатыр; салық, сауда және инвестициялық заңдылық тауарлар мен
капиталдың еркін қозғалысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Соңғы
жылдары экономикалық дамудың жақсы қарқыны байқалды. Қазақстандықтардың
нақты жалақысы 11%-ға өсті, ал орташа айлық табыс – ТМД-дағы ең жоғары
болып саналады. Өнеркәсіп салаларының дамуы, сонымен қатар елдегі шағын
және орта бизнестің қарқынды дамуы жұмыссыздық мәселесін шешуге айтарлықтай
үлес қосты. Тәуелсіздіктің барлық жылдарында құнсызданудың деңгейі ең төмен
болды – 6,4%.
5 кезең (2002 ж. бері). Республика үлкен табиғи және экономикалық
потенциалға ие, ал бұл болса оған үлкен бәсекелік артықшылықтарды береді
де, еңбектің халықаралық бөлінісінде лайықты орнын алуға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін болашаққа негізгі мәселе экономиканың тұрақты дамуы бойынша
жұмыс атқару болып табылады.
Қазақстанда жұмыссыздық нарықтық реформалардың басталуынан кейін
көпшілік сипатқа ие бола бастады. Қазақстандағы нарықтық түрлендірулер
жылдарында еңбекке қабілетті халықтың экономикалық белсеңділігі едәуір
қысқарды. 1995-ші жылдан 1996-шы жылға дейін экономиканың барлық
секторларындағы жұмыспен қамтылғандардың орташа жылдық саны 1,1 млн. адамға
қысқарды, ал 1996-шы жылдан 1997-ші жылға дейін – тағы да 0,7 млн. адамға
қысқарды.Жұмыспен қамтылғандардың қысқаруы көбінесе жеңіл, химиялық
өнеркәсіп салаларында, машина жасауда, геологияда, жобалық ұйымдарда және
т.с.с. айқын көрінді.
Жалпы республика бойынша жұмыссыздардың орташа жылдық саны 1996-2000
жж. 1992-1995 жж. салыстырғанда 211,5 мың адамға немесе 3 есе өсті. Бұл
кезең аралығында жұмыскерлерге қажеттілік 2,7 есе немесе 13,3 мың адамға
азайып кетті (көрсетілген кезеңдер аралығында).
1999 жылдан бастап Қазақстан экономикасында оң жаққа беталыс
байқалды. ЖІӨ (Жалпы Ішкі Өнім)-нің өсу қарқындары алдағы жылмен
салыстырғанда 2%-дан астам құрады, әйтсе де, бұл жағдай жұмыс күшіне
жалғасып жатқан тұрақты қысқаруға ықпалын тигізбеді. Ресми түрде тіркелегн
жұмыссыздықтың деңгейі экономикалық белсеңді халықтан 4,5% құрады. 2000
жылдың басына экономикалық белсеңді халықтың жалпы санынан жұмыссыздардың
үлес салмағы 13,5%-дан астам болды, ал жеке аймақтар бойынша (Маңғыстау
облысы) – халықтың 20 және одан да көп пайызға жетті. Республика бойынша
бір жұмыс орнына ресми түрде тіркелген жұмыссыздар келді. 2000 жылдың
желтоқсанына статистикалық деректер Қызылорда облысында (6%), Маңғыстау
облысында (5,8%), Павлодар облысында (6,3%) жұмыссыздықдың ең биік деңгейі
тіркелгені туралы білдіреді. Бұл аймақтарда бір жұмыс орнына келетіндер:
Қызылорда облысында – 622 адам, Маңғыстау облысында – 7,3 адам, Павлодар
облысында – 26 адам. Кездейсоқ емес шығар 2000 ж. қаңтар-желтоқсан
айларында жасалған қылмыстардың саны Қызылорда облысында – 3729, Маңғыстау
облысында – 3066, Павлодар облысында – 9866 деген сан көрсеткішіне жетті.
Еңбек потенциалының девальвациясына жасырын немесе латенттік
жұмыссыздық жәрдемдеседі. Жартылай жұмыспен қамтылу түрінде бұндай
жұмыссыздық ашық нарықтағы жұмыскерлердің бәсекесін жойып, жұмыс
орындарындағы жұмыс күшінің бағасын төмендетеді. Сұраныс пен ұсыныс
механизмін бұза отырып, ол жергілікті еңбек нарықтарының тарап кеткеніне
қатер туғызады, жұмыспен қамтылудың салалық құрылымын бұзады. Сонымен
қатар, еңбек және өндіріс нарығындағы шың жағдайды бұрмалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
___________________________________ _ кафедрасы
Курстық жұмыс
Пәні: Экономикалық теория
Тақырыбы: Макроэкономикалық тұрақсыздық және жұмыссыздық
Тексерген: __________________________
___________________________________ _
___________________________ 200 ж.
Орындаған: __________ тобының студенті
___________________________________ _
Алматы 200
Мазмұны:
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -
--------------- 3
1 Жұмыссыздық түрлері---------------------------- ----------------------
------- 4
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері және
макроэкономикалық тұрақсыздық------------------------ ---------------
--- 9
3 Жұмыссыздық пен халықты әлеуметтік қорғау мәселесі-------------- 16
4 Қазіргі қазақстандық жұмыссыздықтың нысандары мен
ерекшеліктері---------------------- -----------------------------
-------------- 18
5 Жоғары жұмыссыздықпен күресу стратегиясы------------------------ --
21
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
----------- 23
Пайдаланған әдебиет тізімі----------------------------- ----------------
-------- 24
Кіріспе
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің (экономикалық белсеңді халықтың) бір
бөлігі қоғамдық өндірісте жұмыспен қамтылмаған күрделі әлеуметтік-
экономикалық құбылыс. Әлеуметтік-экономикалық қоғамдық құбылыс ретіндегі
жұмыссыздық еңбек нарығының бір субъектісінің, яғни адамның, жұмыссыздық
халенен айқындалады. Жұмыссыздық күйі төрт негізгі белгімен сипатталады:
• қажеттілік (жұмысқа);
• қызмет ету (жұмысты іздестіру);
• қатынасы (жұмыс істеуге ықылас көрсету);
• мәртебе (жұмыстан тыс болу).
Тұжырымдамалар бойынша жұмыссыздар деп жұмысты белсеңді түрде
іздестіріп жүрген және оған дер кезінде кірісіп кетуге дайын болатын,
еңбекке қабілетті жастағы, еңбекке қабілетті азаматтарды айтады.
Шетел елдері көбінің заңдарынан айрықша, қазақстандық Халықтың
жұмыспен қамтылуы туралы заңында жұмыссыздар деп жұмыс қамтылудың
мемлекеттік қызметінде жұмыссыздар ретінде ресми тіркелген жұмыспен
қамтылмаған азаматтар ғана саналады (Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы
заңы, 5-ші бап).
1 Жұмыссыздықтың түрлері
Еңбек нарығы жұмыссыздықтың ауқымдары мен динамикасында, жұмыс күші
қозғалысының сипаттамаларында халықтың жұмыспен қамтылу динамикасындағы
негізгі тенденцияларды көрсетеді. Жұмыспен қамтылу – бұл жұмыс күшіне
сұранысты қанағаттандырудың сипаттамасы. Сонымен қатар, бұл – еңбек
ұсынысының нақты жүзеге асуы.
1
2
Х а л ы қ
Сурет 1 – Еңбек нарығындағы адами ресурстардың ағындары
1- жұмыс күшінің құрамынан шығатындар
2- жұмыс күшінің құрамына кіретіндер
3- жұмыстың ізденісін жалғастырғысы келмейтіндер
4- бұрын жұмысты іздемегендер және оны іздестіре бастағаннан соң
сәтсәздікке ұшырағандар
5- жұмыстарын жоғалтып алғандар жәнеоны іздестіруге кіріскендер
6- жұмысты іздеп, оған қолдарын жеткізгендер
7- жұмыс істеуді жалғастырғысы келмейтіндер, және оны жоғалтып алғаннан
соң, оны қайтадан іздегісі келмейтіндер
8- бұрын жұмысты іздестірмегендер, оны іздестіре бастағаннан соң қолдарын
жеткізгендер
Шетелде жұмыспен қамтылғандарға келесі тұлғалар жатады:
• статистикалық сұрау кезінде ақы үшін немесе өз кәсіпорындарында
бір апта ішінде жұмыс істеп келе жатқан тұлғалар;
• жанұя мүшелерінің жеке меншігі болып табылатын кәсіпорындарда
15 сағаттан аз емес мерзімде ақысыз жұмыс істеп келген
тұлғалар;
• уақытша еңбекке қабілетсіз немесе демалыстарда жүргендер.
Жұмыспен қамтылу түсінігіне жұмыспен қамтылмау түсінігі қайшы
келеді. Бүкіл жұмыспен қамтылмаған еңбекке қабілетті халық төрт топқа
бөлінеді:
1. Жолдастарының, ата-анасының, туысқандардың қаражаттарымен
тіршілік ететін асыраудағы жандардың өз еркімен жұмыспен
қамтылмауы.
2. Кәсіпорындардан шығарылғандардың өз еркімен жұмыспен
қамтылмауы, немесе бұрын еңбекке қатыспағандар, қазіргі уақытта
да, сонымен қатар, болашақта да жұмыс істегісі келмейтіндер,
тіршілік етудің заңды көздері жоқ және ешқайда тіркелмегендер.
3. Өндірістен түрлі себеп-салдардан босатылған халықтың, бір жұмыс
орнынан өз еркімен немесе басқа себептермен босатылған, оқу
орындарын бітіргендер және жұмыс істеуді қалаған, жұмыс орнын
іздестіріп жүрген, бірақ еңбек биржасында тіркелуден әзірше бас
тартып жүрген немесе әлі үлгермеген халықтың басқа да
категорияларының мәжбүрленген жұмыспен қамтылмауы.
4. Жұмыссыздардың мәжбүрленген жұмыспен қамтылуы – жұмыс істегісі
келетіндер, бірақ нақты мамндық бойынша белгілі бір уақыт бойы
жұмыс табамай жүргендер, мемлекеттік еңбек биржасында
тіркелгендер, оларға сай жұмыс немесе кәсіби дайындық (қайта
дайындық) әлі ұсынылмаған.
Ұзақ уақыт бойы біздің елімізде жұмыспен қамтылу толық немесе Адам
басының жұмыспен қамтылуы деп түсінілді, бұл кезде жұмыспен қамтылмау,
оның себеп-салдарына байланыссыз, жауапкершілікке және зорлықпен жұмыс
істеуге Тарту үшін негіз болып қаралды. Адам құқықтарының Декларациясына,
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Халықтың еңбекпен қамтылу
туралы заңға сәйкес азаматтардың мәжбүр ету рұқсат етілмейтін, еңбекке
өздерінің қабілеттерін өз бетінше пайдалану құқығы бар (заңмен ерекше атап
өтілген жағдайлардан басқа). Азаматтардың жұмыспен қамтылмауы оларды
әкімшілік немесе басқа жауапкершілікке тартуға негіздеме болып табылмайды
(жоғарыда аталған заңның 1-ші бабы). Еңбек – еркін, және әрбір Адам өзінің
еңбекке қабілеттерін өз бетінше пайдалана алады, өзінің қызмет ету түрін
және мамандығын өзі таңдай алады. Мәжбүр ету арқылы еңбек еткізуге тыйым
салынады (Қазақстан Республикасының Конституциясының 37-ші бабы). Толығымен
жұмыспен қамтылу абсолютті мағынада мүмкін емес деуге болады, себебі
нарықтық экономикада жұмыссыздықтың белгілі бір шамасының бар болуы айқын.
Сондықтан толық және жартылай жұмыспен қамтылу қазіргі уақытта жеке
адамдарға және әлеуметтік-кәсіби топтарға қатысты қарастырылады.
Толық жұмыспен қамтылу ретінде жұмыс уақытының қалыпты шамасына тең
(немесе одан асатын) кезең барысындағы жұмыс саналады. Қазіргі таңда бұл
шама аптасына 40 сағатқа тең. Толық жұмыспен қамтылу түсінігі жартылай
жұмыспен қамтылу түсінігіне қайшы келеді.
Жартылай жұмыспен қамтылу жұмыскерлердің өздері қалаған уақыттарын
(аптадағы сағаттарды немесе күндерді) жұмыс істей алмаған кезде немесе
олардың потенциалды мүмкін еңбек тиімділігі төмен жұмыс орындарында жұмыс
істеуге тура келген жағдайда пайда болады.
Қазақстандағы жұмыспен қамтылудың жаңа нысаны –жұмыспен өз бетінше
қамтылу. Бұл еңбек қызметтерін өз бетінше іздестіруді және жеке
азаматтардың өз қаражаттары есебінен тұрақты немесе уақытша табысты табу
мақсатымен және өздерінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру және өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін жұмыс орындарын ашумен анықталады.
Берілген жағдайда жұмыспен қамтылмау жағдайынан жұмыспен қамтылу жағдайына
көшу үрдісі мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың тікелей қатысуысыз жүзеге
асады, әйтсе де мемлекет және қоғам тарапынан қолдауды жоққа шығармайды,
егер де қызмет етудің таңдалған саласы материалдық мұқтаждықтардың
материалдық, сонымен қатар, моральдық түрлеріне зиянын көрсетпесе. Жұмыспен
өз бетінше қамтылу жұмыссыздықты азайтатын немесе болдыртпаудың негізгі
бағыттардың бірі болып табылады. Жұмыспен өз бетінше қамтылудың нысандары –
бұл жеке еңбек қызметі және шағын бизнес.
Жұмыспен өз бетінше қамтылу категориясымен жасырын жұмыспен қамтылу
деп аталып кеткен құбылыс байланысты. Егер жеке еңбек қызметінің табыстары
декларацияға салынбаса, жұмыспен өз бетінше қамтылу жасырын жұмыспен
қамтылуға алмасып кетуі мүмкін. Қазақстан Республикасындағы жасырын
жұмыспен қамтылу ауқымдары ресми жұмыссыздықтың деңгейінен 5 есе артық.
2 Қазақстандағы жұмыссыздықтың себептері
және макроэкономикалық тұрақсыздық
Қазақстандағы макроэкономикалық жағдайды, тәуелсіздігін
жариялағаннан бастап Қазақстан экономикасының қалыптасуын кезеңдерге бөлуге
болады.
1 кезең (1991-1997 жж.) 1991 ж. ТМД-ның барлық елдері, Қазақстанды
қоса, экономикалық реформаларды бастады.Қазақстанның халықшаруашылықтық
жүйесі экономиканың терең дағдарысы мен өндірістің құлдырауы жағдайында
бірыңғай валютамен бірыңғай экономикалық кеңістікте қызмет етуін жалғастыра
берді.
Қазақстан өзінің дербес экономикалық саясатын және реформаларын тек
қана 1993 ж. қараша айында ұлттық валюта – теңгені енгізгеннен кейін және
жүйелі өзгертулер мен тұрақтандырушылық несиелер шеңберінде халықаралық
қаржы ұйымдарын жанжақты тартуды бастағаннан кейін жүргізе бастады. Бірақ
та дербес макроэкономикалық саясаттың қалыптасуы кезексіз және кешенсіз
түрде жүзеге асты. Республика басшыларының күштері мен назарлары нақты
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу, өндірісті тұрақтандыру және
дамыту, соның арқасында жаппай орын ала бастаған жұмыссыздықтың деңгейін
азайту, нарықтық қатынастарды динамикалық түрде дамыту және т.с.с. сияқты
мәселелерге бағытталған еді.
2 кезең (1995-1997 жж.) Бұл кезең аралығында мақсаты 1995 ж. аяғына
макроэкономикалық тұрақтандыруды қамтамасыз ету және жүйелі
институционалдық түрлендірулерді қамтамасыз ету болып табылатын кезекті
дағдарысқа қарсы бағдарлама қабылданған еді. Бұндай бағдарламаның
стратегиялық мақсаттары – макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткізу
(басқаша айтқанда, макроэкономикалық тұрақсыздықпен жанжақты күресу),
өндіріс пен сауда-саттықты қалыпты жүргізуге жағдайларды жасау,
инвестициялық қызметті жандандыру.
1996-1997 жж. Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық жағдайды
бірыңғай бағалай қиынға түседі. Бұл кезеңді экономикалық реформаның
бетбұрыс сатысы ретінде қарастыруға болады. Бұған негіз қылып жалпы түрде
экономика қызметінде макроэкономикалық көрсеткіштердің бірқатар жақсаруын
атап кетуге болады. Бірақ та макроэкономикалық тұрақтандыру саласындағы
оңтайлы ығысулар мен құнсыздануды ұстап тұру бұзылған қайта өндіру
үрдісінің қалпына келуіне, кейінгі экономикалық өсу мен экономиканың
құрылымдық қайта құрылуына жеткілікті жағдайлардың жасалуын кепілдік
етпейді.
3 кезең (1998-1999 жж.) Басталған 1998 ж. Қазақстан экономикасы үшін
макроэкономикалық тұрақтандыруға беталыстардың күшейюіінің негізінде
экономикалық өсудің параметрлеріне жетумен сипатталады. Жетілген
нәтижелерді бекітуге бағытталған бірқатар бағдарламалар жасап шығарылған
еді.
1999 ж. екінші жартысынан бастап қоғам экономикалық өсу сатысында
болды. Экономикалық өсудің алғы шарттары: макроэкономикалық тұрақтылық, ел
экономикасына инвестициялардың тұрақты өсуі; Қазақстанның ұлттық қорының
және Қазақстанның даму банкісінің құрылуы; өндеу өнеркәсібінің және
аграрлық сектордың дамуына мемлекет тарапынан қолдау жасау, халықтың
әлеуметтік әл-ауқатын түзету, оларды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету және
т.б.
4 кезең (2000-2001 жж.) Қазақстанда нарықтық экономиканың
институттары қызмет етеді; экономиканың жеке секторы құрылды және дамып
келе жатыр; салық, сауда және инвестициялық заңдылық тауарлар мен
капиталдың еркін қозғалысын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Соңғы
жылдары экономикалық дамудың жақсы қарқыны байқалды. Қазақстандықтардың
нақты жалақысы 11%-ға өсті, ал орташа айлық табыс – ТМД-дағы ең жоғары
болып саналады. Өнеркәсіп салаларының дамуы, сонымен қатар елдегі шағын
және орта бизнестің қарқынды дамуы жұмыссыздық мәселесін шешуге айтарлықтай
үлес қосты. Тәуелсіздіктің барлық жылдарында құнсызданудың деңгейі ең төмен
болды – 6,4%.
5 кезең (2002 ж. бері). Республика үлкен табиғи және экономикалық
потенциалға ие, ал бұл болса оған үлкен бәсекелік артықшылықтарды береді
де, еңбектің халықаралық бөлінісінде лайықты орнын алуға мүмкіндік береді.
Қазақстан үшін болашаққа негізгі мәселе экономиканың тұрақты дамуы бойынша
жұмыс атқару болып табылады.
Қазақстанда жұмыссыздық нарықтық реформалардың басталуынан кейін
көпшілік сипатқа ие бола бастады. Қазақстандағы нарықтық түрлендірулер
жылдарында еңбекке қабілетті халықтың экономикалық белсеңділігі едәуір
қысқарды. 1995-ші жылдан 1996-шы жылға дейін экономиканың барлық
секторларындағы жұмыспен қамтылғандардың орташа жылдық саны 1,1 млн. адамға
қысқарды, ал 1996-шы жылдан 1997-ші жылға дейін – тағы да 0,7 млн. адамға
қысқарды.Жұмыспен қамтылғандардың қысқаруы көбінесе жеңіл, химиялық
өнеркәсіп салаларында, машина жасауда, геологияда, жобалық ұйымдарда және
т.с.с. айқын көрінді.
Жалпы республика бойынша жұмыссыздардың орташа жылдық саны 1996-2000
жж. 1992-1995 жж. салыстырғанда 211,5 мың адамға немесе 3 есе өсті. Бұл
кезең аралығында жұмыскерлерге қажеттілік 2,7 есе немесе 13,3 мың адамға
азайып кетті (көрсетілген кезеңдер аралығында).
1999 жылдан бастап Қазақстан экономикасында оң жаққа беталыс
байқалды. ЖІӨ (Жалпы Ішкі Өнім)-нің өсу қарқындары алдағы жылмен
салыстырғанда 2%-дан астам құрады, әйтсе де, бұл жағдай жұмыс күшіне
жалғасып жатқан тұрақты қысқаруға ықпалын тигізбеді. Ресми түрде тіркелегн
жұмыссыздықтың деңгейі экономикалық белсеңді халықтан 4,5% құрады. 2000
жылдың басына экономикалық белсеңді халықтың жалпы санынан жұмыссыздардың
үлес салмағы 13,5%-дан астам болды, ал жеке аймақтар бойынша (Маңғыстау
облысы) – халықтың 20 және одан да көп пайызға жетті. Республика бойынша
бір жұмыс орнына ресми түрде тіркелген жұмыссыздар келді. 2000 жылдың
желтоқсанына статистикалық деректер Қызылорда облысында (6%), Маңғыстау
облысында (5,8%), Павлодар облысында (6,3%) жұмыссыздықдың ең биік деңгейі
тіркелгені туралы білдіреді. Бұл аймақтарда бір жұмыс орнына келетіндер:
Қызылорда облысында – 622 адам, Маңғыстау облысында – 7,3 адам, Павлодар
облысында – 26 адам. Кездейсоқ емес шығар 2000 ж. қаңтар-желтоқсан
айларында жасалған қылмыстардың саны Қызылорда облысында – 3729, Маңғыстау
облысында – 3066, Павлодар облысында – 9866 деген сан көрсеткішіне жетті.
Еңбек потенциалының девальвациясына жасырын немесе латенттік
жұмыссыздық жәрдемдеседі. Жартылай жұмыспен қамтылу түрінде бұндай
жұмыссыздық ашық нарықтағы жұмыскерлердің бәсекесін жойып, жұмыс
орындарындағы жұмыс күшінің бағасын төмендетеді. Сұраныс пен ұсыныс
механизмін бұза отырып, ол жергілікті еңбек нарықтарының тарап кеткеніне
қатер туғызады, жұмыспен қамтылудың салалық құрылымын бұзады. Сонымен
қатар, еңбек және өндіріс нарығындағы шың жағдайды бұрмалай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz