ҚР-ның салық жүйесі туралы
КІРІСПЕ
I. БӨЛІМ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Салық жүйесі туралы түсінігі
1.2 Салық жүйесін ұйымдастыру қағидалары
1.3 Салық жүйесінің объектілері мен субъектілері
ІІ БӨЛІМ. ҚР.СЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы қазіргі салық жүйесі
2.2. Салықтың түрлері
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау . экономикалық қызметіне талдау
ІІІ Бөлім. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР.сы салық жүйесінің кемшіліктері және оны шешу жолдары
3.2 Қазақстанның салық жүйесінің болашақта жетілдіру мақсаттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
I. БӨЛІМ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Салық жүйесі туралы түсінігі
1.2 Салық жүйесін ұйымдастыру қағидалары
1.3 Салық жүйесінің объектілері мен субъектілері
ІІ БӨЛІМ. ҚР.СЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЖАҒДАЙЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы қазіргі салық жүйесі
2.2. Салықтың түрлері
2.3 Салық қызметі органдарының бақылау . экономикалық қызметіне талдау
ІІІ Бөлім. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 ҚР.сы салық жүйесінің кемшіліктері және оны шешу жолдары
3.2 Қазақстанның салық жүйесінің болашақта жетілдіру мақсаттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап өзектілігі мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселерге жол табу: жергілік және мемлекеттік даму бағдарламасының қаржымен қамтамасыз етуді молайтудағы әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық бақылаушының қызметін тиімді ұйымдастырудың теориялық мәселелерін енгізу және салықтық түсім жоспарының жоғарылауының жетілдірілуі, салықтық бақылау жүргізудің әдістемелігін жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі құзыретін жоғарылату, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде бақылау жүргізуді орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре түсу және оны басқару саясатына арнайы ғылыми негіздеме жасау арқылы пәндік статус әперу.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан Республикасында қазірше жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру, талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе білу қажеттілігі туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан Республикасында қазірше жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова, Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский, Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов, М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит, А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник, Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин, О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар. Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет етеді.
1. ҚР Президенті Қазақстан халқына 2010 жылғы жолдауы.
2. 3акон Республики Казахстан "О налоговой системе в Республике Казахстан" от 25 декабря 2006 года.
3. Закон Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" от 24 апреля 2007 года.
4. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының кодексі 12.06.2007 жыл.
5. Постановление Правительства Республики Казахстан "О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора " от 17 июня 2007 года.
6. Постановление Правительства Республики Казахстан "О нормах провоза физическими лицами через таможенную границу Республики Казахстан подакцизных товаров " от 31 января 2006 года.
7. Постановление Правительства Республики Казахстан " О введении обязательной маркпровки подакцизных товаров марками акцизного сбора нового образца " от 16 июля 2007 года.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан "О ставках акцизов на подакцизные товары , произведенные в Республике Казахстан и ввозимые на таможенную территорию Республики Казахстан и игорный бизнес, включая лотереи " от 28.02.2006 года.
9. Инструкция № 36 МГД РК "О порядке исчисления и уплаты акцизов'' от 27 июня 2006 года ( с учетом изменеий и дополнений).
10. Инструкция Министерство финансов и Мснистерство государственных доходов Республики Казахстан "О применении налога на добавленную стоимость и акцизов в отношении товаров, ввозимых на территорию Республики Казахстан " от 26 апреля 2006 года.
11. Антология экономической классики . В 2-х т. – М. Экономика , 2006-2007. Т1,-775с . Т2,-486с.
12. Ильясов К.К , Зейнальгабдин А.Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы .РИК,2006.
13. Карагусова Г.Д. Налоги : сущность и пракика использования . Алматы : Қаржы қаражат , 2006г , 64с.
14. Маханов Н. Анализ поступления налогов и платежей в бюджет . Вестник МГД РК - 2001. - № 12. - С. 4-7.
15. Налоговая система зарубежных стран под . ред Д.Г.Черника,- М: Финансы и статистика , 2006г , 184с.
І6. Налоги в развитых странах .Под ед И.Г .Русаковой.- М: Финансы и статистика, 2007г,-224с.
17. Налоги :үчебное пособие Под ред . Д.Г. Черника.-М : Финансы и статистика,2007 ,- 400с.
18. Налоговая системы зарубежных стран.Под ред.В.Г Князева Д. Г.Черника. - М : Закон и право , 2007г ,191с.
19. 0мирбаев С.М . Налоги и налогооблажение Учебно методическое пособие по дистанционному обучению . Караганда Изд-во КарГУ,199Б г, -141с.
20. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан . - Алматы ; Познание, 2007г,220с 21. Порохов Е. Финансовое-право понятие налога . Вестник Министерство юстиции , 2008г №11, с.37.
22. Прохоров ЕА. Основы налогового право -М: Инвест фонд , 2007г,198с
23. Рахметов Н. О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2008 год. Вестник МГД РК .-2001.№ 3 - С.5 -14
24. Статистичиский ежегодник Под ред . Ж.А.Кулелесова.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2008.- 208с.
25. Тулегенов Н. Качество налогового аудита. Вестник МГД РК , - 2008 г. -№12.-С.28-29.
26. “Вестник налоговой службы РК ”, № 2, 3, 9, 2005.
27. “Налоги : элементы, понятие, установление, виды” Худяков А.И., Наурызбаев Н. Е., ТОО “Баспа”, Алматы, 2007.
28. Юткина Т. Ф. “ Налоги и налогообложение ”, “ Инфра ”, Москва, 2005.
29. Идрисова Э. К. “ Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса ”, Алматы, 2006.
30. Аньшин В. М. “ Налогообложение в системе экономического управления ” , М : ВНИТЦ , 2006 С. 28.
31.“ Финансы ” Мельников В., Ильясов Қ., учебник, Алматы 2007.
32. Құлпыбаев С . “ Қаржы ” оқу құралы, Алматы, 2007ж-668бет.
33. Ермекбаева.Б.Ж, Шет мемлекеттер салықтары»Алматы 2007
34. Керімбек.Ғ.Е. «Салық және салық салу»,әдістемелік оқу құралы.
Алматы: Экономика, 2006.-864бет.
35. Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Алматы: ЮРИСТ, 2007жыл.
36. Е.Смайлов. “Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру” //Егемен Қазақстан // 2008 ж., 7 маусым 3-бет.
37. З.Кәкімжанов. “Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер еліміздің
экономикасына оң әсер ететін болады” // Егемен Қазақстан // 2008 ж., 2 бет.
2. 3акон Республики Казахстан "О налоговой системе в Республике Казахстан" от 25 декабря 2006 года.
3. Закон Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" от 24 апреля 2007 года.
4. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының кодексі 12.06.2007 жыл.
5. Постановление Правительства Республики Казахстан "О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора " от 17 июня 2007 года.
6. Постановление Правительства Республики Казахстан "О нормах провоза физическими лицами через таможенную границу Республики Казахстан подакцизных товаров " от 31 января 2006 года.
7. Постановление Правительства Республики Казахстан " О введении обязательной маркпровки подакцизных товаров марками акцизного сбора нового образца " от 16 июля 2007 года.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан "О ставках акцизов на подакцизные товары , произведенные в Республике Казахстан и ввозимые на таможенную территорию Республики Казахстан и игорный бизнес, включая лотереи " от 28.02.2006 года.
9. Инструкция № 36 МГД РК "О порядке исчисления и уплаты акцизов'' от 27 июня 2006 года ( с учетом изменеий и дополнений).
10. Инструкция Министерство финансов и Мснистерство государственных доходов Республики Казахстан "О применении налога на добавленную стоимость и акцизов в отношении товаров, ввозимых на территорию Республики Казахстан " от 26 апреля 2006 года.
11. Антология экономической классики . В 2-х т. – М. Экономика , 2006-2007. Т1,-775с . Т2,-486с.
12. Ильясов К.К , Зейнальгабдин А.Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы .РИК,2006.
13. Карагусова Г.Д. Налоги : сущность и пракика использования . Алматы : Қаржы қаражат , 2006г , 64с.
14. Маханов Н. Анализ поступления налогов и платежей в бюджет . Вестник МГД РК - 2001. - № 12. - С. 4-7.
15. Налоговая система зарубежных стран под . ред Д.Г.Черника,- М: Финансы и статистика , 2006г , 184с.
І6. Налоги в развитых странах .Под ед И.Г .Русаковой.- М: Финансы и статистика, 2007г,-224с.
17. Налоги :үчебное пособие Под ред . Д.Г. Черника.-М : Финансы и статистика,2007 ,- 400с.
18. Налоговая системы зарубежных стран.Под ред.В.Г Князева Д. Г.Черника. - М : Закон и право , 2007г ,191с.
19. 0мирбаев С.М . Налоги и налогооблажение Учебно методическое пособие по дистанционному обучению . Караганда Изд-во КарГУ,199Б г, -141с.
20. Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан . - Алматы ; Познание, 2007г,220с 21. Порохов Е. Финансовое-право понятие налога . Вестник Министерство юстиции , 2008г №11, с.37.
22. Прохоров ЕА. Основы налогового право -М: Инвест фонд , 2007г,198с
23. Рахметов Н. О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2008 год. Вестник МГД РК .-2001.№ 3 - С.5 -14
24. Статистичиский ежегодник Под ред . Ж.А.Кулелесова.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2008.- 208с.
25. Тулегенов Н. Качество налогового аудита. Вестник МГД РК , - 2008 г. -№12.-С.28-29.
26. “Вестник налоговой службы РК ”, № 2, 3, 9, 2005.
27. “Налоги : элементы, понятие, установление, виды” Худяков А.И., Наурызбаев Н. Е., ТОО “Баспа”, Алматы, 2007.
28. Юткина Т. Ф. “ Налоги и налогообложение ”, “ Инфра ”, Москва, 2005.
29. Идрисова Э. К. “ Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса ”, Алматы, 2006.
30. Аньшин В. М. “ Налогообложение в системе экономического управления ” , М : ВНИТЦ , 2006 С. 28.
31.“ Финансы ” Мельников В., Ильясов Қ., учебник, Алматы 2007.
32. Құлпыбаев С . “ Қаржы ” оқу құралы, Алматы, 2007ж-668бет.
33. Ермекбаева.Б.Ж, Шет мемлекеттер салықтары»Алматы 2007
34. Керімбек.Ғ.Е. «Салық және салық салу»,әдістемелік оқу құралы.
Алматы: Экономика, 2006.-864бет.
35. Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Алматы: ЮРИСТ, 2007жыл.
36. Е.Смайлов. “Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру” //Егемен Қазақстан // 2008 ж., 7 маусым 3-бет.
37. З.Кәкімжанов. “Салық кодексіндегі соңғы өзгерістер еліміздің
экономикасына оң әсер ететін болады” // Егемен Қазақстан // 2008 ж., 2 бет.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап
өзектілігі мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселерге жол
табу: жергілік және мемлекеттік даму бағдарламасының қаржымен қамтамасыз
етуді молайтудағы әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік
туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері
мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті
бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті
жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол
бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық бақылаушының қызметін тиімді
ұйымдастырудың теориялық мәселелерін енгізу және салықтық түсім жоспарының
жоғарылауының жетілдірілуі, салықтық бақылау жүргізудің әдістемелігін
жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі құзыретін жоғарылату,
салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде бақылау жүргізуді
орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре түсу және оны басқару
саясатына арнайы ғылыми негіздеме жасау арқылы пәндік статус әперу.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен
сыбайластық жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму
заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру,
талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе
білу қажеттілігі туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн
өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани
шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы
күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі
даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-
тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен
практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен
салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау
функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай
салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен
маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан Республикасында қазірше
жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова,
Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский,
Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов,
М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит,
А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник,
Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин,
О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар.
Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының
көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет
етеді.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың
таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып
отыр.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
салықтық жүйені ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
салықтық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және
мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен
деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын
беру, салықтық жүйесін болашақта жетілдіруге, тиімділігін арттырудың
жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
- салықтық жүйені ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті бюджет
көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
- салықтық жүйенің заңдық және нормативтік базаларының негіздерін
қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің талаптандыру
жолдарын ұсыну;
- салықтың жүйе қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың жүйелес
бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
принциптерін жетілдіру;
- салықтық жүйені ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне
талдау жасау;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып салық жүйесінің
ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
- салықтық жүйенің салық комитеттеріндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу арқылы даму
жолын нақтылау;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық жүйені жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал
жасауға жол бермеудегі салықтық жүйені бақылауды күшейту арқылы есепке алу.
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасындағы салықтық қатынастар
мен салықтық жүйенің заңдық негіздеріне сүйене отырып, оның ұйымдастырылу
тәртібін жетілдіру мен бақылау құқықтық қызметін көтеру.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы және Оңтүстік Қазақстан
облысы бойынша салықтық жүйені ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың
құқықтық базасы н зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні – қаржы бақылау қызметінің салалас бөлігі салықтық
бақылау бағытын дамыту мазмұны.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен
нормативтік құқықтық актілер (оларға түсіндірмелер) мен әлемдік экономика
ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен
маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр
түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Салық комитетінің
нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау, салыстыру,
монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер
пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы
экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық салықтық бақылау қызметі мәселесі және оның
тиімділігін арттыру бойынша зерттелген жұмыстардың алғашқыларының бірі.
Жұмыста салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-
жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеушіліктері
айқындалған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бірқатар теориялық шешімдерді практикалық
талдауларды негізге ала отырып салықтық бақылауды экономикалық категория
ретінде оның әрі қарай құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасайтындығында болып отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде
мұнадай нәтижелер алынды:
- салық бақылауының тиімділігін арттыру мақсатында, салық
заңдарының сақталуын қадағалау, салық комитетінің жұмысын ұйымдастыруда
жаңа технология мен әдістер мүмкіндіктері және бағыттары көрсетілген оның
ішінде бақылау жоспары мен орындалуы негізінде салықтық бақылау
коэффициенті көрсеткіштерін енгізу;
- салық қызметкерлері мен төлеушілер арасындағы қоян-қолтық
қарым-қатынаста жұмыс істеуді ұйымдастыру бағыттарында: кеңінен ақпарат
тарату, үйрету, кеңестер беру мәселелері ғылыми негізделген;
- салық органдары мен басқа мекемелер, және де басқа салық
комитеттерімен жүйеаралық өзара ақпарат алмасудың бірыңғай ақпараттық
кеңістік шеңберінде, салық салудың ақпараттық жүйесін басқару
бағыттарындағы салық органдары бақылау құзыретінің құқықтық қатынастарын
күшейту;
- салық төлеушілердің өздігінен және өзгелік есептеу жүйесі
жағдайындағы салық органының жұмысының тиімділігіне кешендік баға беру үшін
салық органдарының жұмысының бақылаудағы бағалы көрсеткіштерін қолдану
мүмкіндіктеріне сипаттама беру арқылы оның базасын жасау;
- салықтық бақылау қатынастарын басқару жүйесіндегі салық
механизмінің функционалды элементі ретінде қарастыру.
Дипломдық жұмысты қорғауға шығарылатын тұжырымдары:
- зерттеліп отырған мәселенің салықтық теориялық базасын жасау;
- салықтық бақылауды жүргізудегі оның жай-күйін талдау
әдістемелігін енгізуді пайдалану арқылы сараптауды күшейту;
- салықтық бақылау көрсеткіштерін енгізу: бақылау аралығы
бақылау коэффициенті, ондағы берешек және алашақ қарыздарды басқару;
- салық комитеттерінің бақылау қызметтерін жүргізу құзыретті
құқықтығын күшейту;
- салықтық қатынастарды дамытып, жетілдірудегі салықтық
бақылаудың есебін енгізу және есеп берудің стандарттық нысанын енгізу.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың негізгі
ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге
алынған объектілерде енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша Салық
саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп
танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарының ең
негізгі тармақтары жергілікті бюджеттің қаржы ресурстарын жеткілікті
өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар
жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар
кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
I. БӨЛІМ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Салық жүйесі туралы түсінігі
Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің
шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің
болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар
көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория
ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің
барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының
маңызды факторы болып табылады. Мемлекеттегі қолданылып жүрген салықтардың
жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнама
мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды. Салықтардың және бүтіндей салықтық
жүйенің тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен
өркендеуінің сенімді арқауы болады.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының
әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты 2008 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында былай деп атап көрсетті: Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы салық кодексінің әлеуеті іс жүзінде таусылды. Үкімет жаңа
салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға
және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай жасауға тиіс.
Қазіргі кезде Елбасының тапсырмасымен жаға салық кодексі жасақталуда.
Жаңа кодекс экономикадағы шешімін таппай келе жатқан талай мәселелердің оң
шешілуіне жағдай жасайды деп күтілуде. Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі
де осында жатыр.Қазіргі уақытта, тәуелсіздігін алып, егемендігін
жариялаған, экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдаған Қазақстан
Республикасы үшін өзіндік салықтық жүйесін болуы аса маңызды. Кез келген
мемлекеттің егемендігі оның экономикалық дамуының көрсеткіштерімен және
қаржылық негіздерімен айқындалады. Ал, қарапайым салық төлеушілерден, яғни
азаматтардан және шаруашылық субъектілерінен жиналатын салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер мемлекеттің қаржылық қуатының басты тірегі болып
табылады. Елбасымыз да биылғы жолдауында салық жүйесіне тың өзгерістер
керек екенін атап көрсетті. Мұның барлығы курстық жұмыста қарастырылатын
мәселелердің маңыздылығын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі
болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен салық
төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде
салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы
әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін
қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар
атқарылады.
Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да
міндеті төлемдер туралы кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады.
Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің
жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу
механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы
салық төлеуден жалтаруға әкелді.Нарық жағдайында салықтарды төлеу
шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды
зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды
айқындап, мақсатын және қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.Жұмыстың
зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы
қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.Ақпараттық, базасына Қазақстан
Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық
кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс министірлігі мен Қаржы
министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық және шетелдік
ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары
қолданылды.Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.Жас
тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік қазынаның
қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау
органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға көшуге байланысты, ол заңды және жеке тұлғалардың салықтық және
салықтық емес төлемдерінен тұрады. Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын
қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені
бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім
көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ,
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға
болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте
маңызды орын алады. Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты
мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да
мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің
негізгі материалдық тірегі болып табылған.Алғашқы кездерде мемлекетті
ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай
күйінде алынған болса, кейінінен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай
алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға айналған. Салықтардың, салықтық
құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнін
ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол кездерден бастап мемлекеттерде
әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық принциптері көрініс
берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі, олардың өндіріс құралдары мен
жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің экономикалық жүйесімен шартталған
болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар
мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге
қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың
функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни қызметтеріне талдау жасау
арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ
атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады. Салықтардың
қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне байланысты, мемлекет
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге септігін тигізуге, қажетті
экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады. Салықтардың қалыптасқан
түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар: фискалдық, қайта бөлу және
реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық теория және басқа тиісті
оқулықтарда осы негізгі үш қызмет көрсетілмегенімен, кейбір белгілі
экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше қызметтер
аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толығымен және уақытылы (мерзімінде) түсіп отыруын
қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада
айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызмет, яғни
мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
-мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет
пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім
көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және
қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға
қосылғанын көрсетеді. Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші
қызмет-салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және
негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды
нарыққа бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ
мүдделерін қамтамасьгз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына
байланысты ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен
реттеу деген де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың
мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу
тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-
техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласыңдағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен
ұштастыру да осы қызметтер арқылы жүргізіледі. Енді осы қызметтер жөнінде
қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да
авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж.
айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері мына төмендегідей болып келеді:
1.фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2.қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі
саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3.ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4.шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5.бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды. Салық категориясының нақты формалары болып құқық
органдарымен тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық
дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін,
заң жүзінде бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы
мен әдістерінің жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасында болатын
делдал, яғни тауар сатушысы болып табылады. Тікелей салықтар өз кезегінде
нақты мүлік түрлерінің әрқайсына төленетін, жеке және заңды тұлғалардың
кіріс көздерінен немесе декларация бойынша алынатын салықтар болып
бөлінеді. Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды тұлғалар, келесісін тек-
жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнға
салынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым Олардың алымдық әсері
өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен колданылу әдістері
әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке
салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына
мүмкіндік береді. Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық
саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық
жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық
механизмін іске асыру.[1]
1.2 Салық жүйесін ұйымдастыру қағидалары
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін
білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталары белгілі. Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық
жүйесі бізге эталон бола алмайды. Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің
тенденциясын және жалпы сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру
біздің міндетіміз. Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді
колданады. Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып
табылатынын ұмытпауымыз қажет. Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш
қарлығаштары, саяси экономикалық, теорияның ең ірі классиктері Адам Смит,
Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет;
Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
- Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін
" қосуға міндетті;
- Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
- Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
- Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік
шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөнінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принциптерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
- Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
- Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық
сақтау, мәдениет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды
салық ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
- Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
- Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы
қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жетекшілілік; қарапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолында көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық құқықтың экономика және құқық айларынан өзіне тиесіле орнын алуының
басты себебіне айналып отыр. Мемлекеттік материалдық мүддесі мен қоғам
өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе
объективтігі қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық
салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының
ауқымы ретінде көрініс табады. Салықтық құқық қоғамдық-мемлекеттік маңызы
бар айрықша объективті-субъективтік экономикалық аяны толығымен қамти
отырып, осы салық салу саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастырушы және
материалдық сипаттағы салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және
фискальдық саясаттың ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің
әкімшілік және экономикалық әлеуметінің салықтық құзырындағы заңы және
экономикалық мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық
құрылым болып табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында
мүмкіндігінше мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық
мүдделерінің қарама-қайшылығы ескеріледі.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениеті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай-
ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі
және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланылады Салықтарға тән барлық
функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай қаражаттарын негізінен
корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің табыстары есебінен
қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет пен салық
төлеушілер арасында туындауы мен дамуы барысында іске асырылады өндіріс пен
салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру арасындағы
тәуелдік ұтымды салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтық заң
актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін құрайды. Сонымен
салық объективті-субъективті қаржылық – экономикалық және құқықтық
құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін кіріс
базасын калыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетелді.
Қазақстан Республикасының Конституцияда айқындалып, салық кодексінің
ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры тиісті
мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері қамтитын ая
болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін білдіреді. Салықтық құқық
негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі салық жүйесінің
тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты әлеуметік-
экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының принциптерінн,
салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру
процесін қамтиды. Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық
әкімшілігі макроэкономикалық өсу тұрысынан және халықаралық салық салу
стандарттарының өркениеті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ
корпоративтік шаруашылық ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын
көздейді және соны қамтамасыз етуге ат салысады. Салықтық құқық
нормаларында мемлекеттің ішкі және сыртқы салық саясатының ұстанымдарында
көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни салықтық қатынастардың аса
ұтымды теориялық-практикалық модельдері бекітіледі, сондай-ақ салықтық
құқықтық нормаларда белгіленген субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер
негізінде нақтылы салықтық қатынастар салықтық құқықтық қатынастар түрінде
қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпорациялық шаруашылық аялары мен саларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке, мемлекеттік қызметкерлердің,
құқық қорғау органдарындағы және басқа саладағы заңгерлердін,
экономистердің және аудитолардың қызығушылықтары мен ықылас-ынталары күн
санап өсуде.
Соңғы уақытта құқықтың жалпы және арнайы теориялық проблемаларын,
салықтық заңдардың елеулі мәселерін ғылыми зерттеу ісі де кең көлемде
жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Осының нәтижесінде, жаңаша қалыптасып келе
жатқан Қазақстан Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің
экономикалық-әлеуметтік түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына
және салық жүйесінің күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Міне, осындай мән-жайдаларын бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы
мен мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға
айтарлақтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге салық салу мен
салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және тиімді жұмыс
істеуіне жағдай жасап отыр. Осы орайда, салықтық құқық пен салықтық
заңдарды зерделеу міндеттілігінің жоғары заң оқу орындарының студенттеріне,
салық қызметі және қаржы полициясы агеттігі органдарының қызметкерлеріне,
прокуратура мен сот органдарының қызметкерлеріне, кедендік бақылау
комитетінің қызметкерлеріне, экономистерге, бухгалтерлер мен аудиторалға
жүктелуі күн тәртібінде өткір тұрған көкейтесті мәселе екенін көрсетеді.
Салықтық құқықтың жалпы бөлімде, салықтардың табиғаты,
әлеуметтік-экономикалық мағынасы, объективті-субъективтік экономикалық-
қаржылық және құқықтық қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері; салық салу
процесінің мемлекеттің салық жүйесінде айқындалатын механизмдері,
мемлекеттің салық жүйесінің әлеуметтік-экономикалық басымдылықтары,
тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуеті; мемлекеттінсалықтық қызметті
негізіндегі салық әкімшілігін жүргізу тәсілдері, салық жүйесінің фискальдық
және реттеуші функцияларын іске асыру принциптер, салықтық құқықтың
мемлекет билігінің әкімшілік және экономикалық мазмұнды құқықтық
нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым ретіндегі көрінісі;
қазіргі заманғы салықтық құқықтық нормалардың салықтық міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін және инвестициялық процестерді салықтық
ынталындыратын сипаты; салықтық құқықтық қатынастардың материалдық және заң
мағынасы, объектілері және субъектілері; салықтық міндетіменің жаңа
құқықтық конструкциясының салықтық құқықтық қатынастарда қатаң көрініс
табуы; шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арналған арнаулы салық режимін
қолдану жолдары; салық салу аясандағы салықтық реттеудің салықтық
ынталандыруға және мемлекеттік мәжбірлеуге қатысты мән-жайлары; мемлекеттің
салықтық құрылысының фискальдық, трансфертік және индиактивтік қасиеттері,
нормативтік-құқықтық және экономикалық негізін қалыптастыру ерекшеліктері;
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның Христостың тууы туралы өзінің баяндауының сол
күндері патша Авгут жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар мен
алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы
болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш
өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүргізілген болады. Ресей мемлекетінің салық жүйесі 9 ғасырдың соңына
таман қалыптаса бастады. Ең бірнші алыңған салық дань деа аталынатын. Сол
кездерде алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына
түрлері алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқынышылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные,
деген салықтар городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатны. одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовой сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи съестного,
подушная подать. Кейінгі патшалардың басқарулары аясында питейный налог,
гильдейская подать, квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор
с проезда по шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества,
переходящего по наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные
сборы, акцизы на табак, сахар, соль, спички, пресованные дрожжи,
осветительные масла, промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің
қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізі міндетті төлемдер осылар болған.
Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры
патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны,
сондай-ақ бола беретін сөзсіз. Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық
жүйесі болғаны ешбір күмән тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жибек
жолы мен өркендеп, дамыған қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке,
Исиджаб, Құлан, Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы. Кезінде Қазақстан тарихына, онымен
бірге салық салу мәселелерін шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір
құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық құруы кезінде, оның тікелей
қатысуымен қабылданған Жеті жарғы болып табылады. Қазақстанның Ресей боданы
болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің заңдарында көзделген
салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын болған. Тек Қазақстанның
өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы, кибиточный сьбор, ясочная
оподать, паспортный стол, ямская повинность және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элеменнтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариат араб сөзі аш-шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жанжақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады. Белгілі өзбек ғалымы,
мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер мазхабының мектебінің, ағым
–бағытының деуге болады факиғы- факих-діни құқық танушысы Бурхан-дин әл
Маргинанидің Әл-хидоя деген еңбегіне көптеген ғасырлар бойына жасалынған
түсіндірмелер хидоя, Мұсылман құқығының түсіндірмелері жинағына жазған
баяндамасында: мұсылман құқығын айырықша ерекшелегі – оның біртұтастағы
және пәрменділігі; шариат нормаларында батыс континентальдық,
англосаксондық құқық жүйелерінде байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын
реттейтін нормаларды құқықтық, әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын
алмаған. Шариат-ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практакалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен. езінде салықтарды
жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі жөнінде Әмір Темір көреген
өзінің Халықтан кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым,
салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және
аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың
кедейленуі мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал
мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және
басқа күштердің ылдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты
әскердің және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік өкімет билігін,
мемлекетті әлсіретеді деген болады.
1.3 Салық жүйесінің объектілері мен субъектілері
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-
інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11
болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі. Салықтардың, оларды төлеушілердің,
салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының
болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар
бойынша жіктеледі.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын
жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Салықтар негізгі мынадай қызметтері
(функциялары) бар ол төмендегі 1-ші суретте көрсетілген.
Салық қызметі 1-сурет
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес
салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген
салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін
анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы
экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған. Салықтардың
әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциалрда толық
ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу
сияқты негізгі үш функцияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы
категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық
шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл
кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 2007 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7 пайыз
болса, 2006жылы ол 16,6 пайызға, 2007 жылы-22,6 пайыз,2008 жылы - 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай
салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты – салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Зерттелімге қойылған талап
өзектілігі мен тақырыпта анықтаудың өзі қоғамымыздағы келесі мәселерге жол
табу: жергілік және мемлекеттік даму бағдарламасының қаржымен қамтамасыз
етуді молайтудағы әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік
туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері
мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті
бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті
жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол
бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық бақылаушының қызметін тиімді
ұйымдастырудың теориялық мәселелерін енгізу және салықтық түсім жоспарының
жоғарылауының жетілдірілуі, салықтық бақылау жүргізудің әдістемелігін
жетілдірудегі салық қызметкерлерінің қызметіндегі құзыретін жоғарылату,
салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде бақылау жүргізуді
орындау, салықтық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіре түсу және оны басқару
саясатына арнайы ғылыми негіздеме жасау арқылы пәндік статус әперу.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен
сыбайластық жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму
заңдылықтарын орындау. Ол үшін әрқашанда бақылау жүйесіндегі тексеру,
талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде жүргізе
білу қажеттілігі туындап отыр.
Экономиканың дамуындағы жалпы ішкі өнім үлесіндегі қосымша құн
өскен сайын бюджет көздері толықтанып, халықтық әлеуметтік және рухани
шығындарын қанағаттандыра түсіру үшін нарықтық қатынастардың құқықтығы
күшейе түсуіндегі барлық бағыттарды бақылау жүргізу әділеттіліктің негізгі
даму бағыты. Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-
тәжірибелік маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың
еңбектерінде салық тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі,
экономикадағы алатын орыны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Ғалымдар мен
практиктердің жұмыстарында қаржылық бақылау тақырыбы кеңінен қамтылғанымен
салықтық бақылау туралы өте аз зерттелген. Тіптен салықтың бақылау
функциясы деген түсініктің өзі кейіннен шыққан түсінік. Өкінішке орай
салықтық бақылау мәселелері, оның еліміздің салық жүйесіндегі орны мен
маңызы, тәжірибе жүзінде қолданылуы Қазақстан Республикасында қазірше
жеткілікті қамтылмаған. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Герун, А.И.Худяков, А.К.Арыстанова, Б.Б.Шермухаметова,
Б.Ж.Ермекбаева, В.Г.Фурсов, В.Д.Мельников, Г.К.Жакупова, Г.М.Бродский,
Е.Калюжанова, Е.Х.Сигаев, З.Атығаева, К.А.Сержантов, М.Т.Оспанов,
М.Х.Тусеева, С.С.Сатубалдин, А.А.Нурумов, А.Б.Зейнельгабдин, А.Смит,
А.Соколов, А.Тривус, В.Д.Ли, Г.А.Лесбеков, Г.Карагусова, Д.Г.Черник,
Е.В.Порохов, К.А.Аттапханов, К.Ә. Сағадиев, К.К.Ильясов, М.Б.Кенжегузин,
О.Тимофеева, С.Г. Пепеляев, С.М.Мусин, Ф.С.Сейдахметова және тағы басқалар.
Бірақ, салық жүйесінің бақылау қызметі мен мемлекеттік қаржылық бақылауының
көпжақтылығы және мәселелерінің күрделілігі оның әрі қарай зерттеуді қажет
етеді.
Осы жоғары келтірілген мәселелер зерттелетін тақырыптың
таңдалуына, мақсатына және қарастырылатын мәселелер шеңберіне негіз болып
отыр.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
салықтық жүйені ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
салықтық бақылаудың экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және
мүдделі міндеттерін ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен
деректерді, заңнамаларды елеу негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын
беру, салықтық жүйесін болашақта жетілдіруге, тиімділігін арттырудың
жолдарына әдістемелік және іс тәжірибелік ұсыныстарын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер
қойылды:
- салық салу және салық төлемдерін бақылаудың ғылыми-әдістемелік
негіздерін зерттеу;
- салықтық жүйені ұйымдастырудың экономикалық маңызы мен
объективті қажеттілігін ашу жолымен республикалық және жергілікті бюджет
көздерін молайту арқылы бюджет тапшылығын азайту;
- салықтық жүйенің заңдық және нормативтік базаларының негіздерін
қолдана отырып талдау жасау арқылы бақылауды күшейтудің талаптандыру
жолдарын ұсыну;
- салықтың жүйе қызметінің мазмұнын, қаржылық бақылаудың жүйелес
бөлігі ретіндегі ерекшелігін, сонымен бірге мәні мен ұйымдастыру
принциптерін жетілдіру;
- салықтық жүйені ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін әсеріне
талдау жасау;
- салық органының жұмысын негізге ала отырып салық жүйесінің
ұйымдастырылу ісін және әдісін жетілдіру бағыттарын қарастыруды көздеу;
- салықтық жүйенің салық комитеттеріндегі ұйымдастырылуы мен
ақпараттық даму деңгейіне баға беру және болашағын зерттеу арқылы даму
жолын нақтылау;
- ҚР салық қызметіндегі салықтық жүйені жетілдіру мен тиімділігін
арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал
жасауға жол бермеудегі салықтық жүйені бақылауды күшейту арқылы есепке алу.
Зерттеудің объектісі. Қазақстан Республикасындағы салықтық қатынастар
мен салықтық жүйенің заңдық негіздеріне сүйене отырып, оның ұйымдастырылу
тәртібін жетілдіру мен бақылау құқықтық қызметін көтеру.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы және Оңтүстік Қазақстан
облысы бойынша салықтық жүйені ұйымдастыру және оны жүзеге асырудың
құқықтық базасы н зерттеудің объектісіне алынған.
Зерттеу пәні – қаржы бақылау қызметінің салалас бөлігі салықтық
бақылау бағытын дамыту мазмұны.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Салық Кодексі, Азаматтық Кодекс тағы басқа заңдар мен
нормативтік құқықтық актілер (оларға түсіндірмелер) мен әлемдік экономика
ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен
маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр
түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Салық комитетінің
нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
Зерттеу барысында жүйелік талдау, жинақтау, топтау, салыстыру,
монографиялық және тағы басқа экономика-математикалық әдістер
пайдаланылған.
Алға қойылған мақсаттарға жету барысында жылдық, тоқсандық
есептіліктері және жедел ақпараттары, сонымен бірге осы қарастырылып
отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы
экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
Дипломдық салықтық бақылау қызметі мәселесі және оның
тиімділігін арттыру бойынша зерттелген жұмыстардың алғашқыларының бірі.
Жұмыста салықтық бақылауды ұйымдастырудың қазіргі іс жүзіндегі барысы жан-
жақты ғылыми жолмен зерттелініп, оның ерекшеліктерімен жетіспеушіліктері
айқындалған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бірқатар теориялық шешімдерді практикалық
талдауларды негізге ала отырып салықтық бақылауды экономикалық категория
ретінде оның әрі қарай құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасайтындығында болып отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде
мұнадай нәтижелер алынды:
- салық бақылауының тиімділігін арттыру мақсатында, салық
заңдарының сақталуын қадағалау, салық комитетінің жұмысын ұйымдастыруда
жаңа технология мен әдістер мүмкіндіктері және бағыттары көрсетілген оның
ішінде бақылау жоспары мен орындалуы негізінде салықтық бақылау
коэффициенті көрсеткіштерін енгізу;
- салық қызметкерлері мен төлеушілер арасындағы қоян-қолтық
қарым-қатынаста жұмыс істеуді ұйымдастыру бағыттарында: кеңінен ақпарат
тарату, үйрету, кеңестер беру мәселелері ғылыми негізделген;
- салық органдары мен басқа мекемелер, және де басқа салық
комитеттерімен жүйеаралық өзара ақпарат алмасудың бірыңғай ақпараттық
кеңістік шеңберінде, салық салудың ақпараттық жүйесін басқару
бағыттарындағы салық органдары бақылау құзыретінің құқықтық қатынастарын
күшейту;
- салық төлеушілердің өздігінен және өзгелік есептеу жүйесі
жағдайындағы салық органының жұмысының тиімділігіне кешендік баға беру үшін
салық органдарының жұмысының бақылаудағы бағалы көрсеткіштерін қолдану
мүмкіндіктеріне сипаттама беру арқылы оның базасын жасау;
- салықтық бақылау қатынастарын басқару жүйесіндегі салық
механизмінің функционалды элементі ретінде қарастыру.
Дипломдық жұмысты қорғауға шығарылатын тұжырымдары:
- зерттеліп отырған мәселенің салықтық теориялық базасын жасау;
- салықтық бақылауды жүргізудегі оның жай-күйін талдау
әдістемелігін енгізуді пайдалану арқылы сараптауды күшейту;
- салықтық бақылау көрсеткіштерін енгізу: бақылау аралығы
бақылау коэффициенті, ондағы берешек және алашақ қарыздарды басқару;
- салық комитеттерінің бақылау қызметтерін жүргізу құзыретті
құқықтығын күшейту;
- салықтық қатынастарды дамытып, жетілдірудегі салықтық
бақылаудың есебін енгізу және есеп берудің стандарттық нысанын енгізу.
Зерттеудің ғылыми-тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың негізгі
ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге
алынған объектілерде енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша Салық
саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп
танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарының ең
негізгі тармақтары жергілікті бюджеттің қаржы ресурстарын жеткілікті
өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар
жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар
кестелерде, суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
I. БӨЛІМ. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ
1.1 Салық жүйесі туралы түсінігі
Нарықтық экономиканың даму жолын таңдаған кез келген мемлекеттің
шынайы тәуелсіздігі мен егемендігі үшін мықты әрі тұрақты қаржылық негіздің
болуы міндетті. Ал, салықтар мемлекет бюджетінің кіріс бөлігінің қайнар
көзі болып қана қоймай, материалдық, экономикалық және құқықтық категория
ретінде қарама-қайшылығы мол, күрделі құбылыс, әрі тауар өндірісінің
барысына тікелей ықпал ететін және мемлекеттің экономикалық дамуының
маңызды факторы болып табылады. Мемлекеттегі қолданылып жүрген салықтардың
жиынтығы, салықтық қызмет органдарының жүйесі және салықтық заңнама
мемлекеттің салықтық жүйесін құрайды. Салықтардың және бүтіндей салықтық
жүйенің тиімділігіне қол жеткізу мемлекеттің экономикалық дамуы мен
өркендеуінің сенімді арқауы болады.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының
әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты 2008 жылғы
Қазақстан халқына жолдауында былай деп атап көрсетті: Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет.
Қолданыстағы салық кодексінің әлеуеті іс жүзінде таусылды. Үкімет жаңа
салық кодексін әзірлеуі қажет. Ол экономиканы жаңғыртуға, әртараптандыруға
және бизнестің көлеңкеден шығуына жағдай жасауға тиіс.
Қазіргі кезде Елбасының тапсырмасымен жаға салық кодексі жасақталуда.
Жаңа кодекс экономикадағы шешімін таппай келе жатқан талай мәселелердің оң
шешілуіне жағдай жасайды деп күтілуде. Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі
де осында жатыр.Қазіргі уақытта, тәуелсіздігін алып, егемендігін
жариялаған, экономикалық дамудың нарықтық жолын таңдаған Қазақстан
Республикасы үшін өзіндік салықтық жүйесін болуы аса маңызды. Кез келген
мемлекеттің егемендігі оның экономикалық дамуының көрсеткіштерімен және
қаржылық негіздерімен айқындалады. Ал, қарапайым салық төлеушілерден, яғни
азаматтардан және шаруашылық субъектілерінен жиналатын салықтар мен басқа
да міндетті төлемдер мемлекеттің қаржылық қуатының басты тірегі болып
табылады. Елбасымыз да биылғы жолдауында салық жүйесіне тың өзгерістер
керек екенін атап көрсетті. Мұның барлығы курстық жұмыста қарастырылатын
мәселелердің маңыздылығын көрсетеді.
Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік
реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі
болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт: мемлекет пен салық
төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру басты негізде
салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он жылдан астам уақыт бойы
әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын
жалғастырып келеді. Еліміздің жеке салық қызметінің ұйымдасқан күніне
бастағандығы он жыл ішінде біздің тәуелсіз мемлекетіміздің салық жүйесін
қалыптастырып және оның, әрі қарай дамуына сәйкес біршама жұмыстар
атқарылады.
Қазақстан Республикасының Бюджетке төленетін салықтар және басқа да
міндеті төлемдер туралы кодексі 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне
енді. Салықтық қатынастарды реттеу деңгейі тағы бір сатыға жоғарылады.
Салықтың түрлері мен санының кемуі және оларды бюджетке төлеу механизмнің
жеңілдетілуі жұмыс жағдайына жағымды әсер етті. Бірақта салық салу
механизмінің анық болмауы, көптеген жұмыскерлер қызметтерінің нақты болмауы
салық төлеуден жалтаруға әкелді.Нарық жағдайында салықтарды төлеу
шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды
зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың тақырыбын таңдауды
айқындап, мақсатын және қарастырылатын сұрақтардың аясын анықтады.Жұмыстың
зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы
қаржылық, қатынастар жүйесі табылды.Ақпараттық, базасына Қазақстан
Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық
кодексі, Қазақстан Республикасы Табыс министірлігі мен Қаржы
министірлігінің салық жөніндегі инструкциялары, қазақстандық және шетелдік
ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары
қолданылды.Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қазақстан Республикасы Табыс
министірлігінің жоспарлық және есеп беру мәліметтері қолданылды.Жас
тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік қазынаның
қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау
органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен
студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке
байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын
ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол
сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық
экономикаға көшуге байланысты, ол заңды және жеке тұлғалардың салықтық және
салықтық емес төлемдерінен тұрады. Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын
қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені
бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім
көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ,
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға
болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте
маңызды орын алады. Салықтар мемлекеттің басқа да атрибуттары сияқты
мемлекеттер құрыла бастаған кезде пайда болған және олар әрқашан да
мемлекеттің мемлекет болып қалыптасуының, сондай-ақ оның өсіп-өркендеуінің
негізгі материалдық тірегі болып табылған.Алғашқы кездерде мемлекетті
ұстауға қажетті қаражаттар сол мемлекет тұрғындарынан заттай немесе ақшалай
күйінде алынған болса, кейінінен олар тұрақты, жүйелі түрде ақшалай
алынатын міндетті төлемдерге - салықтарға айналған. Салықтардың, салықтық
құқықтың мемлекеттермен қатар пайда болуы олардың құқықтық табиғатын, мәнін
ашып көрсететін сияқты. Өйткені сол кездерден бастап мемлекеттерде
әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық принциптері көрініс
берген. Әртүрлі меншік нысандарының теңдігі, олардың өндіріс құралдары мен
жабдықтарына негізделуі де мемлекеттің экономикалық жүйесімен шартталған
болатын.
Сонымен салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық
қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне
жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салықтар
мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі
қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге
қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамытып, тұрақтандыру
барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың
функционалдық, сипаттамасын нақтыландыру, яғни қызметтеріне талдау жасау
арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ
атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады. Салықтардың
қызметтері белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне байланысты, мемлекет
алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге септігін тигізуге, қажетті
экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады. Салықтардың қалыптасқан
түрдегі негізгі үш қызмет бар. Олар: фискалдық, қайта бөлу және
реттеуші қызметтер. Негізінде экономикалық теория және басқа тиісті
оқулықтарда осы негізгі үш қызмет көрсетілмегенімен, кейбір белгілі
экономист-ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше қызметтер
аталады.
Бірінші, фискалдық қызмет-салықтардың және басқа да міндетті
төлемдердің бюджетке толығымен және уақытылы (мерзімінде) түсіп отыруын
қамтамасыз етеді. Фиск - латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада
айтылған. Сондықтан, фискалдық қызмет-салықтық-бюджеттік қызмет, яғни
мемлекеттік қазына-бюджетті түсім көздері - салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету жөнінде қызмет болып
табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі.
Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл қызмет
-мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі. Ал қайта
бөлу қызметі, әртүрлі субьектілерінің табыстарының белгілі бөлігін мемлекет
пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім
көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты бөлу және
қайта бөлу арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға
қосылғанын көрсетеді. Үшінші қызметі - салықтық реттеу, яғни реттеуші
қызмет-салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және
негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғаларды
нарыққа бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ
мүдделерін қамтамасьгз ету. Бұл қызмет өзінің осындай сипаттамасына
байланысты ынталандыру қызметі деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен
реттеу деген де болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың
мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу
тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл қызметті ғылыми-
техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.
Мемлекет үстінде аталған салықтардың қызметін қолдана отырып салық
салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық
жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу
саласыңдағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен
ұштастыру да осы қызметтер арқылы жүргізіледі. Енді осы қызметтер жөнінде
қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да
авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж.
айтуынша салықтардың атқаратын қызметтері мына төмендегідей болып келеді:
1.фискалдық немесе жұмылдыру қызметі арқылы мемлекет тиісті шығындарын
қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;
2.қайта бөлу қызметі арқылы мемлекет экономика аясының әртүрлі
саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық
арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысты өте төмен топтарға
жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі ставкалы табыс салығын көрсеткен;
3.ынталандыру қызметі - экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және
т.б, әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;
4.шектеу кызметі, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз)
өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру больтп табылады;
5.бақылау-есептеу қызметі, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын,
өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп,
бақылаудан тұрады.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана
отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету
жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық
саясатын анықтайды. Салық категориясының нақты формалары болып құқық
органдарымен тағайындалған салық төлемдерінің түрлері жатады. Салық
дегеніміз - жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік шығындарын жабу үшін,
заң жүзінде бекітілген төлемі. Мемлекеттің алатын салықтарының формасы
мен әдістерінің жиынтығын салық жүйесі дейміз.
Салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың ара қатынасынан тұрады.
Біріншісі - салық төлеушілердің табысы мен мүлкінен алынатын мемлекет
түсімі, екіншісі - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн
ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді. Тікелей салық салуда ақша
қатынастары мемлекет пен қазынаға енгізетін төлеушінің өзімен тура болады.
Жанама салықтың субьектісі, мемлекет пен төлеуші арасында болатын
делдал, яғни тауар сатушысы болып табылады. Тікелей салықтар өз кезегінде
нақты мүлік түрлерінің әрқайсына төленетін, жеке және заңды тұлғалардың
кіріс көздерінен немесе декларация бойынша алынатын салықтар болып
бөлінеді. Тікелей салықтардың біреулерін тек заңды тұлғалар, келесісін тек-
жеке тұлғалар, ал үшіншісін - заңды да жеке тұлғада төлейді.
Жанама салықтар құрамы да әр түрлі - акциздер және қосылған құнға
салынатын салықтар. Олардың алынуыда өте қарапайым Олардың алымдық әсері
өндіріс құлдырауында да қолданылады. Алыну обьектісі мен колданылу әдістері
әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке
салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына
мүмкіндік береді. Нарықтық экономикалық қалыптасу кезеңінде салық
саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық
жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық
механизмін іске асыру.[1]
1.2 Салық жүйесін ұйымдастыру қағидалары
Салық жүйесінің құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты
анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды ұйымдастыру, салық салудың
негізгі принциптері және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық
жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер
ықпалы өте зор.
Сонымен салық жүйесінің өте маңызды және күрделі құрылым екенін
білдік. Салық жүйесінің мемлекеттің нақты тарихи ұлттық даму кезеңдерімен
шартталары белгілі. Сондықтан, қандай да болмасын дамыған елдің салық
жүйесі бізге эталон бола алмайды. Бірақ дамыған елдерінің салық жүйесінің
тенденциясын және жалпы сипаттамасын қарастыру және талдау жасап отыру
біздің міндетіміз. Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір принциптерді
колданады. Салық салу принциптері салық теориясының басты элементі болып
табылатынын ұмытпауымыз қажет. Салықтар жөніндегі ілімнің тұңғыш
қарлығаштары, саяси экономикалық, теорияның ең ірі классиктері Адам Смит,
Вильям Питти және т.б. болатын.
Кезінде салық жүйесін құрудың төрт қағидасын Адам Смит ұсынған
болатын. Олар күні бүгінге дейін (әрине дамыған елдерде) салық салуды
ұйымдастыру принциптері ретінде қолданылады.
Бірінші қағида - салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес
алынуға тиісті;
Екінші қағида - салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күні
бұрын және дәл белгіленуі қажет;
Үшінші қағида - ыңғайлылық қағидасы, яғни әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және осы салық төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;
Төртінші қағида - үнемділік қағидасы, яғни салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.
Салық салу кезінде, аталмыш принциптерді басшылыққа алу барысында
мемлекет тарапынан белгілі қағидаларды қолдану тәртібі туындаған болатын.
Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу
жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Қарағұсова Г.Ж.
өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап
көрсеткен:
- Салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына " әділ үлесін
" қосуға міндетті;
- Салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
- Салық салудың теңділігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-
экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді
азайту;
- Салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік
шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет.
Қазіргі кезеңде, мемлекет алдында тұрған бірден-бір күрделі мәселе
-салық салмағын (айырмашылығын) халық арсында ойдағыдай етіп бөлу. Әзірше
осы мәселе жөнінде екі принцип барын білуіміз қажет.
Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген яғни мемлекет
тарапынан көрсетілетін қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар
ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы
әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің
көрінісі ретінде, қоғамымызда байлар мен кедейлердің пайда болғаны баршаға
мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек
табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.
Екіншісі, төлеу қабілеттілігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық
айырмашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне
байланысты болады
Мельников В.Д. өз еңбегіңде дүние жүзілік мәні бар салық салу
принциптерінің ұтымды түрлерін (Я.Корнай және т.б. ұсынған) атап көрсеткен.
Бұл принциптер нарық қатынастары жағдайындағы салық жүйесінің ойдағыдай
тиімді болуына бағытталған.
Дүние жүзілік тәжірибеден өткен ол принциптер мыналар:
- Салық салу формаларын белгілеу барысында қарапайым формаларды
қолданған жөн. Сонда төлеушілер салық төлеуден жалтара алмайды.
- Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Былайша айтқанда,
мемлекет салық төлеушілерді салық жүйесі арқылы ынталандыруға (жеңілдік
беру арқылы) немесе жазалауға жол бермеуі керек. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін салық салуда немесе кейбір әлеуметтік саясат, денсаулық
сақтау, мәдениет салаларын мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыларды
салық ставкаларын өзгерту (жоғарлату жолымен алуға болмайды).
- Прогресивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымырақ пайдалану.
- Салық жүйесі экономикалық қызметтердің жақсаруына және күрделі
жұмсалымдардың өсуіне кедергі келтірмеуіне тиіс. Көп өнімді жұмыс істегенде
прогресивті салықты қолданбай, салықтардың өнімділікке, өндіріске және
күрделі жұмсалымдарға тигізер ықпалының нәтижесі қандай болатынын ескерту
қажет.
Сонымен салық жүйесі мемлекеттің экономикалық саясатымен анықталатын,
үстінде аталған принциптерді еске ала отырып, біздің пікірімізше, салық
салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы
қажет; заңдылық және негізділік; жалпыға бірдей және нақтылық; теңділік
және әділеттілік; ыңғайлылық және жетекшілілік; қарапайымдылық және
бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтік; тиімділік және үнемділік;
жеңілділік және бірдүркінділік.
Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы
нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолында көшуі, мемлекет және қоғам
мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы,
сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын
салық құқықтың экономика және құқық айларынан өзіне тиесіле орнын алуының
басты себебіне айналып отыр. Мемлекеттік материалдық мүддесі мен қоғам
өмірінің айрықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе
объективтігі қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық
салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының
ауқымы ретінде көрініс табады. Салықтық құқық қоғамдық-мемлекеттік маңызы
бар айрықша объективті-субъективтік экономикалық аяны толығымен қамти
отырып, осы салық салу саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастырушы және
материалдық сипаттағы салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және
фискальдық саясаттың ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің
әкімшілік және экономикалық әлеуметінің салықтық құзырындағы заңы және
экономикалық мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық
құрылым болып табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында
мүмкіндігінше мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық
мүдделерінің қарама-қайшылығы ескеріледі.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениеті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін, сондай-
ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын әлеуметтік-
экономикалық жанама ықпал етудің елеулі құралы салықтар, салық салу жүйесі
және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланылады Салықтарға тән барлық
функциялар мемлекеттік бюджеттің ақшалай қаражаттарын негізінен
корпоративтік шаруашылық аясы субъектілерінің табыстары есебінен
қалыптастыруға нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет пен салық
төлеушілер арасында туындауы мен дамуы барысында іске асырылады өндіріс пен
салық салу және мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру арасындағы
тәуелдік ұтымды салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтық заң
актілерін қабылдаудың теориялық және практикалық негізін құрайды. Сонымен
салық объективті-субъективті қаржылық – экономикалық және құқықтық
құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің салықтық кірісін кіріс
базасын калыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетелді.
Қазақстан Республикасының Конституцияда айқындалып, салық кодексінің
ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры тиісті
мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері қамтитын ая
болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі мемлекеттің салық
салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін білдіреді. Салықтық құқық
негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі салық жүйесінің
тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты әлеуметік-
экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының принциптерінн,
салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру
процесін қамтиды. Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық
әкімшілігі макроэкономикалық өсу тұрысынан және халықаралық салық салу
стандарттарының өркениеті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ
корпоративтік шаруашылық ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік
қызмет субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын
көздейді және соны қамтамасыз етуге ат салысады. Салықтық құқық
нормаларында мемлекеттің ішкі және сыртқы салық саясатының ұстанымдарында
көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни салықтық қатынастардың аса
ұтымды теориялық-практикалық модельдері бекітіледі, сондай-ақ салықтық
құқықтық нормаларда белгіленген субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер
негізінде нақтылы салықтық қатынастар салықтық құқықтық қатынастар түрінде
қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпорациялық шаруашылық аялары мен саларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке, мемлекеттік қызметкерлердің,
құқық қорғау органдарындағы және басқа саладағы заңгерлердін,
экономистердің және аудитолардың қызығушылықтары мен ықылас-ынталары күн
санап өсуде.
Соңғы уақытта құқықтың жалпы және арнайы теориялық проблемаларын,
салықтық заңдардың елеулі мәселерін ғылыми зерттеу ісі де кең көлемде
жүзеге асырылып жатқаны мәлім. Осының нәтижесінде, жаңаша қалыптасып келе
жатқан Қазақстан Республикасының салықтық құқығы да мемлекетіміздің
экономикалық-әлеуметтік түрлендірілуіне, өндіріс аясының тұрақтандырылуына
және салық жүйесінің күшейтілуіне өз үлесін қосуда.
Міне, осындай мән-жайдаларын бәрі салықтық құқықтың жаңаша құрылымы
мен мазмұнына, маңызына және реттелінетін салықтық қоғамдық қатынастарға
айтарлақтай ықпалын тигізіп қана қоймай, сонымен бірге салық салу мен
салықтық құқықтың теориялық және практикалық мәселелерін бір бірінен бөлмей
қарастыру арқылы салық жүйесінің тұрақтыландырылуына және тиімді жұмыс
істеуіне жағдай жасап отыр. Осы орайда, салықтық құқық пен салықтық
заңдарды зерделеу міндеттілігінің жоғары заң оқу орындарының студенттеріне,
салық қызметі және қаржы полициясы агеттігі органдарының қызметкерлеріне,
прокуратура мен сот органдарының қызметкерлеріне, кедендік бақылау
комитетінің қызметкерлеріне, экономистерге, бухгалтерлер мен аудиторалға
жүктелуі күн тәртібінде өткір тұрған көкейтесті мәселе екенін көрсетеді.
Салықтық құқықтың жалпы бөлімде, салықтардың табиғаты,
әлеуметтік-экономикалық мағынасы, объективті-субъективтік экономикалық-
қаржылық және құқықтық қоғамдық құбылыс ретіндегі ерекшеліктері; салық салу
процесінің мемлекеттің салық жүйесінде айқындалатын механизмдері,
мемлекеттің салық жүйесінің әлеуметтік-экономикалық басымдылықтары,
тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуеті; мемлекеттінсалықтық қызметті
негізіндегі салық әкімшілігін жүргізу тәсілдері, салық жүйесінің фискальдық
және реттеуші функцияларын іске асыру принциптер, салықтық құқықтың
мемлекет билігінің әкімшілік және экономикалық мазмұнды құқықтық
нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық құрылым ретіндегі көрінісі;
қазіргі заманғы салықтық құқықтық нормалардың салықтық міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ететін және инвестициялық процестерді салықтық
ынталындыратын сипаты; салықтық құқықтық қатынастардың материалдық және заң
мағынасы, объектілері және субъектілері; салықтық міндетіменің жаңа
құқықтық конструкциясының салықтық құқықтық қатынастарда қатаң көрініс
табуы; шағын кәсіпкерлік субъектілеріне арналған арнаулы салық режимін
қолдану жолдары; салық салу аясандағы салықтық реттеудің салықтық
ынталандыруға және мемлекеттік мәжбірлеуге қатысты мән-жайлары; мемлекеттің
салықтық құрылысының фискальдық, трансфертік және индиактивтік қасиеттері,
нормативтік-құқықтық және экономикалық негізін қалыптастыру ерекшеліктері;
Салықтар қоғамдық қатынастары біртіндеп дамып келе жатқан адамзат
өркениетінің бастапқы кезеңдерінде пайда болған кезінде Інжілдегі Ізгі
хабарын жазғанда Лука Исаның Христостың тууы туралы өзінің баяндауының сол
күндері патша Авгут жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін тізімге
тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді. Осы оқиға салықтар мен
алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу ісінің бастамасы
болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу жөніндегі аталмыш
өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде, астарлы мағынада
жүргізілген болады. Ресей мемлекетінің салық жүйесі 9 ғасырдың соңына
таман қалыптаса бастады. Ең бірнші алыңған салық дань деа аталынатын. Сол
кездерде алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына
түрлері алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқынышылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иванның кезінде данные, ямские, пищальные,
деген салықтар городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған.
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатны. одан басқа
қаржылар мәселесімен айналысатын камер-коллегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная коллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовой сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи съестного,
подушная подать. Кейінгі патшалардың басқарулары аясында питейный налог,
гильдейская подать, квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор
с проезда по шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества,
переходящего по наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные
сборы, акцизы на табак, сахар, соль, спички, пресованные дрожжи,
осветительные масла, промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің
қалыптасып, дамуы кезінде алынған негізі міндетті төлемдер осылар болған.
Әрине, әрбір елдің салық жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры
патшалар мен билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны,
сондай-ақ бола беретін сөзсіз. Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық
жүйесі болғаны ешбір күмән тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жибек
жолы мен өркендеп, дамыған қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке,
Исиджаб, Құлан, Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы. Кезінде Қазақстан тарихына, онымен
бірге салық салу мәселелерін шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір
құқықтық дерек көзі Тәуке ханның хандық құруы кезінде, оның тікелей
қатысуымен қабылданған Жеті жарғы болып табылады. Қазақстанның Ресей боданы
болуына байланысты оның аумағында да Ресейдің заңдарында көзделген
салықтар мен өзге де міндетті төлемдер алынатын болған. Тек Қазақстанның
өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған. Мысалы, кибиточный сьбор, ясочная
оподать, паспортный стол, ямская повинность және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элеменнтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді.
Шариат араб сөзі аш-шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жанжақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады. Белгілі өзбек ғалымы,
мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдағы ханифиттер мазхабының мектебінің, ағым
–бағытының деуге болады факиғы- факих-діни құқық танушысы Бурхан-дин әл
Маргинанидің Әл-хидоя деген еңбегіне көптеген ғасырлар бойына жасалынған
түсіндірмелер хидоя, Мұсылман құқығының түсіндірмелері жинағына жазған
баяндамасында: мұсылман құқығын айырықша ерекшелегі – оның біртұтастағы
және пәрменділігі; шариат нормаларында батыс континентальдық,
англосаксондық құқық жүйелерінде байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын
реттейтін нормаларды құқықтық, әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын
алмаған. Шариат-ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практакалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен. езінде салықтарды
жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі жөнінде Әмір Темір көреген
өзінің Халықтан кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым,
салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және
аумақтардағы елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың
кедейленуі мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал
мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және
басқа күштердің ылдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты
әскердің және басқа да күштердің болмауы мемлекеттік өкімет билігін,
мемлекетті әлсіретеді деген болады.
1.3 Салық жүйесінің объектілері мен субъектілері
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы1995 жылғы сәуірдің 24-
інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді
бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11
болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізіледі. Салықтардың, оларды төлеушілердің,
салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының
болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар
бойынша жіктеледі.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын
жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет салықтарды
экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік
ретінде пайдаланылады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Салықтар негізгі мынадай қызметтері
(функциялары) бар ол төмендегі 1-ші суретте көрсетілген.
Салық қызметі 1-сурет
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес
салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін
орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген
салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін
анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы
экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің бұрышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған. Салықтардың
әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциалрда толық
ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу
сияқты негізгі үш функцияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы
категориясының ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің
экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық
шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл
кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 2007 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7 пайыз
болса, 2006жылы ол 16,6 пайызға, 2007 жылы-22,6 пайыз,2008 жылы - 22,2
пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз).
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай
салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Мемлекеттік салық салу саясаты – салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік – экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай: қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz