Антропонимика мен лингвомәдениеттанудың сабақтастығы
І тарау.Антропонимика мен лингвомәдениеттанудың сабақтастығы
1.1. Антропонимдердің шығу, пайда болу тарихы.
1.2. Антропонимдердің сөз таптарынан жасалу жолдары.
1.1. Антропонимдердің шығу, пайда болу тарихы.
1.2. Антропонимдердің сөз таптарынан жасалу жолдары.
Тіл білімнің ерекше бір саласы ономастика. Жалқы есімдердің жинақтық атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылымы ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі «ономия» (грек тілінде «оnomа» есім, ат) onomastika - ат қою өнері яғни атауларды зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді. Ономастиканы (кісі аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің қажеттігін көрнекті ғалымдар: В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Т.Жанұзақов өздерінің еңбектерінде көрсетеді. Ономастика бірнеше салаға бөлінеді топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел, халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия (теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің anthropos «адам» және onoma «ат», «есім» деген сөзі) деп бір тілдегі яки бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары, әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы мұра. Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен т.б.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланыс бар. Балаға ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған. Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай деді: «Ырым мен әдет-ғұрып, салт-санаға тән». Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген сенім. Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің anthropos «адам» және onoma «ат», «есім» деген сөзі) деп бір тілдегі яки бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары, әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы мұра. Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен т.б.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланыс бар. Балаға ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған. Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай деді: «Ырым мен әдет-ғұрып, салт-санаға тән». Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген сенім. Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын. Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт.
Ітарау.Антропонимика мен лингвомәдениеттанудың сабақтастығы
Тіл білімнің ерекше бір саласы ономастика. Жалқы есімдердің жинақтық
атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылымы
ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз
заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі ономия
(грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері яғни атауларды
зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді. Ономастиканы (кісі
аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің қажеттігін көрнекті
ғалымдар: В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов,
Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев,
С.Аманжолов, Т.Жанұзақов өздерінің еңбектерінде көрсетеді. Ономастика
бірнеше салаға бөлінеді топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін
ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел,
халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің
anthropos адам және onoma ат, есім деген сөзі) деп бір тілдегі яки
бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары,
әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек
аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы
мұра. Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер
антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен
т.б.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік
құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете
алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-
әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік
малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Халықтың әдет-
ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланыс бар. Балаға
ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған.
Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай деді: Ырым мен әдет-ғұрып, салт-санаға
тән. Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған
немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген сенім.
Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын
туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің
ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын.
Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке
қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт. Сонымен қазақ
халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-
дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих, әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген
ұғымдар мәдиниетпен байланысты. Мәдениет дегеніміз адамдардың өмірі мен
іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ олардың материалдық және
рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму
дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым Э.С.Маркарян Мәдениет
дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани мұралардың жиынтығы
деген түсінік берген. Ал мәдениет дегенде біз оны тілден бөліп алып
қарамаймыз. Тіл - мәдениеттің бір көрінісі. Ол екуінің арақатынасы ерекше
де маңызды. Кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп
көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай
Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа
шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл.
XX ғасыр басында В.Вундт ілімінің пікірі ұлттық мәдениеттің,
дәстүрлердің дамуын, қалыптасуын түсіндіруде, ерекшеліктерін бағалауда
ескеріледі. Әсіресе, ұлттық рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта
жанданып жатқан қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс
бағалап, негізін түсіну үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан
туындайтын жалпы заңдылықтарды адам рухымен байланысты түсіне білудің
маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес,
ол халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық
жағдайына байланысты қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден
дәстүрдің тағы бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере
салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің
желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі ұрпақ
болғанмен, бірін-бірі түсініп бір ұлтқа жатады. Әрине, тілдің негізгі
қызмет ретінде оны қарым қатынас құрал деп бағалап, оның танымдық,
руханилық қызметіне дұрыс мән берілмеген кеңестік тіл білімінде
В.Гумбольдттің, Сепир, Уорф, Вундттың т.б. еңбектеріндегі баға беріледі.
Сөйтіп тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала лингвомәдениеттану
(лингвокультурология). Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) латынның
lingua-тіл, gultura-мәдениет, logos-ілім деген терминдерден тұрады.
В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми анықтама береді:
Лингвокультурология это комплексная научная дисциплина синтизирующего
типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционоровании и отражающая этот процес как целостную структуру еденицу в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
устоновления (система норм и общечеловеческих ценностей). Ғалым В.А.Маслов
бұл пәнді халық мәдениетін танутышы ғылым деп санап, былайша анықтайды:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и иследующая проявления культуры народа, которые отразились и
закрипились в языке.
Тіл ғылымда лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың, әрі
антропонимдерді ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен лингвомәдениеттану –
ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этникалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық қағидалармен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімнің
бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі
көрністін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу
объектісінің ауқымы ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі
көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану
ғылымы пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, ғалым
тілшілер Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева,
Қ.Рыспебергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
А.Сейсенова, Г.Қажығалиева лингвомәдениеттану ғылымның пән ретінде
қалыптасуын көрсетті.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнәнің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ).
А.Салқынбайдың пікірі бойынша тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде
зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық, мәдени,
өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады.
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік , этнткалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды.
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді Бір ұлттық көршілес ұлтпен туыстығын немесе дәстүр
ұқсасастығын салстыруды да мақсат етеді.
1.1. Антропонимдердің шығу, пайда болу тарихы.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Қазақ есімдерінің өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар.
Кісі есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы
рулық қоғамға барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі
атттарын шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады.
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. Осымен бірге, ертедегі рулар аттарының
хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы Ф.Энгельс:
Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған. Сенеке
тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан, бүркіт
деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулараю мен
бұғы атты рулардан тараған көрінеді. Бұл хайуандар аттары әрі сол ру
басыным есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру аттары адам
аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Күміс, Күмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Күнбек, т.б.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай, Таубай,
Көлбай, Көлтай. Кейінрек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б. Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов: Имена,
Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с
культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством поклонения и
почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
V-VIII ғасырларға тән жазба ескерткіштерде кездесетін күрделі тұлғалы
кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау болған компоненеттер қазіргі
түркі тілдерінде түгел сақталмаған. Өйткені оларды қолданған қоғамдық
қатнас, дәуір түбімен өзгерді. Дегенмен, ол антропонимдердің кейбіреуілері
біздің заманымызға жетіп отыр. Сол замандағы кісі аттарының жасалу үлгісі,
принципі мен лексикалық номинациясы тіпті кейбір компоненттері қазіргі
антропонимдер системасында сақталып қалған. V-VII ғасырлардағы түрік
мемлекеті туралы жазылған Л.Н.Гумилевтің Древние тюрки атты еңбегінде
берілген есімдер, титулдар мен лақап аттар ішінде қазіргі антропонимге
ұқсастары өте көп.
Көне түрік тілінде Қазіргі қазақ тілінде
Айдынлық Айдын+ғали
Алтун Алтын
Ачім Әшім
Багадур Батыр
Еркин Еркін
Дулухан Дулат
Сулу Сұлу
Орыз Ораз
Тәнгри-хан Тәңірберген
Бұл көрсетілген есімдер мен кейбір титул, лауазымды білдіретін сөздер
негізінен қазіргі тіліміздегі кісі аттары мен қарапайым лексикадан алшақ
емес екенін байқатады. Сонымен қазақ антропонимиясына тән бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл білімнің ерекше бір саласы ономастика. Жалқы есімдердің жинақтық
атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ғылымы
ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды және жансыз
заттарды не құбылыстардың есімін зерттейді. Ономастика грек сөзі ономия
(грек тілінде оnomа есім, ат) onomastika - ат қою өнері яғни атауларды
зерттейтін ғылыми сала, терминдермен белгіленеді. Ономастиканы (кісі
аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеудің қажеттігін көрнекті
ғалымдар: В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов,
Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Қ.Жұбанов, І.К.Кеңесбаев,
С.Аманжолов, Т.Жанұзақов өздерінің еңбектерінде көрсетеді. Ономастика
бірнеше салаға бөлінеді топонимика (жер, су, қала атауларын зерттейтін
ғылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ғылым), этнонимика (ру, ел,
халық аттарын зерттейтін ғылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия
(теңіз,өзен, су, көл атауларын зерттейді) т.б.
Қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп ғылыми негізі қаланған
ономастиканың күрделі бір саласы – антропонимика. Аптропонимика (гректің
anthropos адам және onoma ат, есім деген сөзі) деп бір тілдегі яки
бір облыстағы кісі аттарының жиынтығын айтады. Антропонимика кісі аттары,
әке аты patronim (очество), фамилиялар, лақап аттар (прозвища), бүркеншек
аттар (псевдонимы) зерттейтін ономастиканың бір саласы.
Антропонимика (кісі аттары) тіл тарихын зерттеуде құнды да бағалы
мұра. Қолданудан әлдеқашан шығып қалған тілімізге тән жалпы есім сөздер
антропонимияда сақталып отыр. Мәселен, Ардақ, Байсал, Ораз, Жора, Жекен
т.б.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық-әлеуметтік
құрылысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстардың да көрсете
алады. Олардың кейбір топтары қазақ ауылының ертедегі тіршілік, іс-
әрекетінен және шаруашылық күйінен мағұлұмат береді. Мәселен, төрт түлік
малға, шаруашылық, тұрмыстық сөздерге байланысты есімдер. Халықтың әдет-
ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланыс бар. Балаға
ат қоюда ерте кездің өзінен-ақ ырым мен әдет-ғұрыпты сақтаушылық болған.
Осы ырым жөнінде Ш.Уәлиханов былай деді: Ырым мен әдет-ғұрып, салт-санаға
тән. Мысалы: ұлы жоқ үйлерде қыз туатын болса, онда ол қызға Ұлтуған
немесе Ұлболсын деп ат қояды. Ондағысы кейінгі бала ұл болса деген сенім.
Қазақ халқының ұлттық әдеті бойынша жас келіндер күйеуінің жақын
туыстарының, ата-енесінің аттарын атамайтын. Сөйтіп жас келін күйеуіннің
ағасын, інісін я қарындасын тура атымен атай алмай, жанама ат қойып алатын.
Қайынсіңілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, әке қыз, еркем, ержеткен, ерке
қыз, ал ер адамдарды төрем, шырақ, мырза жігіт, молда жігіт. Сонымен қазақ
халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени өмірімен, әдет-ғұрыпы, салт-
дәстүрмен тығыз байланысты. Ал, ұлттық тарих, әдет-ғұрып, салт-дәстүр деген
ұғымдар мәдиниетпен байланысты. Мәдениет дегеніміз адамдардың өмірі мен
іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілінен, сондай-ақ олардың материалдық және
рухани байлықты жасауынан көрінетін қоғам мен адамның белгілі тарихи даму
дәрежесі. Осы мәселені арнайы зерттеуші ғалым Э.С.Маркарян Мәдениет
дегеніміз адамзат жасаған материалдық және рухани мұралардың жиынтығы
деген түсінік берген. Ал мәдениет дегенде біз оны тілден бөліп алып
қарамаймыз. Тіл - мәдениеттің бір көрінісі. Ол екуінің арақатынасы ерекше
де маңызды. Кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнелеп
көрінетіні, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтқандай
Ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа
шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл.
XX ғасыр басында В.Вундт ілімінің пікірі ұлттық мәдениеттің,
дәстүрлердің дамуын, қалыптасуын түсіндіруде, ерекшеліктерін бағалауда
ескеріледі. Әсіресе, ұлттық рухымыз жаңғырып, салт-дәстүрлеріміз қайта
жанданып жатқан қазіргі қазақ қоғамындағы рухани-әлеуметтік құбылысты дұрыс
бағалап, негізін түсіну үшін осындай тілдің дамуының ішкі формасынан
туындайтын жалпы заңдылықтарды адам рухымен байланысты түсіне білудің
маңызы зор. Себебі, дәстүр әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес,
ол халықтың әлеуметтік-психологиялық, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық
жағдайына байланысты қалыптасқан – жалпыхалықтық құбылыс. Екіншіден
дәстүрдің тағы бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол оңайлықпен өзгере
салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол арқылы ұлт өмірінің
желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі. Сол себепті әр түрлі ұрпақ
болғанмен, бірін-бірі түсініп бір ұлтқа жатады. Әрине, тілдің негізгі
қызмет ретінде оны қарым қатынас құрал деп бағалап, оның танымдық,
руханилық қызметіне дұрыс мән берілмеген кеңестік тіл білімінде
В.Гумбольдттің, Сепир, Уорф, Вундттың т.б. еңбектеріндегі баға беріледі.
Сөйтіп тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала лингвомәдениеттану
(лингвокультурология). Лингвомәдениеттану (лингвокультурология) латынның
lingua-тіл, gultura-мәдениет, logos-ілім деген терминдерден тұрады.
В.Воробьев лингвомәдениеттануға мынандай ғылыми анықтама береді:
Лингвокультурология это комплексная научная дисциплина синтизирующего
типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его
функционоровании и отражающая этот процес как целостную структуру еденицу в
единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи
системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные
устоновления (система норм и общечеловеческих ценностей). Ғалым В.А.Маслов
бұл пәнді халық мәдениетін танутышы ғылым деп санап, былайша анықтайды:
Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и
культурологии и иследующая проявления культуры народа, которые отразились и
закрипились в языке.
Тіл ғылымда лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың, әрі
антропонимдерді ортақтастыратын жаңа ғылым. Сонымен лингвомәдениеттану –
ұлттық сипаты бар деп танылатын әлеуметтік, танымдық, этникалық,
эстетикалық, саяси, адамгершілік, руханилық, тұрмыстық қағидалармен
заңдылықтарды тілдік құралдар арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімнің
бағыты. Лингвомәдениеттанудың ең негізгі мақсаты – ұлттық болмыстың тілдегі
көрністін, тіл фактілері мен халықтық танымдық, этника-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтау деп түйіндеуге болады. Лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу
объектісінің ауқымы ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі
көрінісі әдебиет, фольклорда т.б. Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану
ғылымы пәніне қатысты Ш.Уәлиханов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, ғалым
тілшілер Ә.Марғұлан, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева,
Қ.Рыспебергенова, Р.Шойбеков т.б. ғалымдар еңбектерінде көрсетіледі.
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың негізі екені соңғы
кездегі біраз зерттеулерде Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай,
А.Сейсенова, Г.Қажығалиева лингвомәдениеттану ғылымның пән ретінде
қалыптасуын көрсетті.
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнәнің ерекшелігін
былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану бұл тіл-ұлт-мәдениет дейтін үштік
(триада лингвомәдениеттану пәнің зерттеу нысаны болмақ).
А.Салқынбайдың пікірі бойынша тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде
зерттеу – ең әуелі тілдер арасындағы жалпыадами, гуманитарлық, мәдени,
өркенеттік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы әлемдегі
құбылыстар, қоғамдағы сана мен салт, әрі де тілде өз көрінісін
табатындықтан, атау мен оның жасалу сипаты лингвомәдени аспектіде
қарастырылады.
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
лингвистика ғылымымен ортақтығын лингвомәдениеттанудың ауқымы өте кең, ол
әрбір тілдік единицаның белгілі бір халықтың төл элементі, халық тілімен
бірге жасасып келе жатқан ұлттық бет-пішіні бар деп есептелген сөз ұлттық
әлеуметтік , этнткалық, адамгершілік, мәдени, тұрмыстық нормаларға сай деп
тұжырымдайды.
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер
ететінін, яғни фактор мен адам бойындағы тілдік факторлардың байланысын
қарастырады.
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен
де мәдени ақпарат береді Бір ұлттық көршілес ұлтпен туыстығын немесе дәстүр
ұқсасастығын салстыруды да мақсат етеді.
1.1. Антропонимдердің шығу, пайда болу тарихы.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік
құрлысын және материалдық әрі мәдени өмірдің құбылыстарын да көрсете алды.
Қазақ есімдерінің өзіне тән тарихы, шығу пайда болу жолы бар.
Кісі есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте көне замандарға, алғашқы
рулық қоғамға барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарының, содан кейін кісі
атттарын шыққаны күні бүгінде ғылымда белгілі болып отыр.
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың
есімдерінің койылу тарихын ғылыми түрде кенінен сипаттады.
Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана
алады, ендеше әрбір мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін
көрсетеді - дейді Ф.Энгельс. Осымен бірге, ертедегі рулар аттарының
хайуандар аттарымен байланысты болғанаң көреміз. Ол туралы Ф.Энгельс:
Кейбір рулардың аттары хайуандар аттарымен де аталатын болған. Сенеке
тайпасында қасқыр, аю, тасбақа, құндыз, бұғы, балықшы, көкқұтан, бүркіт
деген сегіз ру бар екен. Халық аузындағы аңыз бойынша, басқа рулараю мен
бұғы атты рулардан тараған көрінеді. Бұл хайуандар аттары әрі сол ру
басыным есімдері ретінде жұмсалған. Кейінгі этаптарда осы ру аттары адам
аттарына ауысып отырған.
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнай ат беріледі. Ол ат
бала туғаннан соң жеті күнненен кейін қойылатын. Бастапқы кездегі аттардың
ана тіліміздің төл сөздерінен қойылғандығы байқалады. Мысалы: Бөрібай,
Қойлыбай, Жетібай, Алтын, Күміс, Күмісбек, Бектай, Барыс, Құтжан, Темірбек,
Күнбек, т.б.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айхан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай, Таубай,
Көлбай, Көлтай. Кейінрек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын зерттеуші
З.Б. Мұхаммедова: древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена,
восхадяшие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и
животных деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э.Бегметов: Имена,
Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с
культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством поклонения и
почетания людьми этих небесных и наземных божеств,- дейді.
V-VIII ғасырларға тән жазба ескерткіштерде кездесетін күрделі тұлғалы
кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау болған компоненеттер қазіргі
түркі тілдерінде түгел сақталмаған. Өйткені оларды қолданған қоғамдық
қатнас, дәуір түбімен өзгерді. Дегенмен, ол антропонимдердің кейбіреуілері
біздің заманымызға жетіп отыр. Сол замандағы кісі аттарының жасалу үлгісі,
принципі мен лексикалық номинациясы тіпті кейбір компоненттері қазіргі
антропонимдер системасында сақталып қалған. V-VII ғасырлардағы түрік
мемлекеті туралы жазылған Л.Н.Гумилевтің Древние тюрки атты еңбегінде
берілген есімдер, титулдар мен лақап аттар ішінде қазіргі антропонимге
ұқсастары өте көп.
Көне түрік тілінде Қазіргі қазақ тілінде
Айдынлық Айдын+ғали
Алтун Алтын
Ачім Әшім
Багадур Батыр
Еркин Еркін
Дулухан Дулат
Сулу Сұлу
Орыз Ораз
Тәнгри-хан Тәңірберген
Бұл көрсетілген есімдер мен кейбір титул, лауазымды білдіретін сөздер
негізінен қазіргі тіліміздегі кісі аттары мен қарапайым лексикадан алшақ
емес екенін байқатады. Сонымен қазақ антропонимиясына тән бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz