Қазақстан Республикасындағы соттарды мамандандырудың басты кезеңдері мен мақсаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СОТ ӘДІЛДІГІ СОТ БИЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Сот билігінің түсінігі және оның нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТТАРДЫ МАМАНДАНДЫРУДЫҢ БАСТЫ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Қазақстан Республикасында мамандандырылған соттардың қалыптасуы мен даму кезеңдері және әлемдік тәжірибемен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Мамандандырылған экономикалық, әкімшілік соттардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Соттарды мамандандырудың қарқыны: кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттардың келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАРДЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫҢ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1 Сот әділдігінің сапалы көрсеткіші мамандандырылған соттардың қызметі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Сот билігінің беделін көтеру әрі күшейтудегі мамандандырылған соттардың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..61
1 СОТ ӘДІЛДІГІ СОТ БИЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Сот билігінің түсінігі және оның нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге асырылуы ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТТАРДЫ МАМАНДАНДЫРУДЫҢ БАСТЫ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Қазақстан Республикасында мамандандырылған соттардың қалыптасуы мен даму кезеңдері және әлемдік тәжірибемен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Мамандандырылған экономикалық, әкімшілік соттардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Соттарды мамандандырудың қарқыны: кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттардың келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАРДЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫҢ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.1 Сот әділдігінің сапалы көрсеткіші мамандандырылған соттардың қызметі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.2 Сот билігінің беделін көтеру әрі күшейтудегі мамандандырылған соттардың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ..61
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстандағы мамандандырылған соттар жүйесін құрудың мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік дамуындағы рөлін сот билігінің мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы орны мен соттардың тәуелсіздігі принципі тұрғысынан сараптау. Мамандандырылған соттарға қатысты жетістіктер мен болашақта атқарылар шараларды шет мемлекеттердің тәжірибесін саралай отырып талдау.
Мамандандырылған соттар жүйесінің тұтастай мемлекеттік міндеттерді жүзеге асырудағы қызметі ерекше. Себебі, соттарды мамандандыру кез келген сала бойынша даму кепілі. Демек, мамандыру ісін сапа, сот әділдігі, заңдылық қағидаттарына бағыттау арқылы заң үстемдігі мен азаматтар құқығының бұлжымастығын қамтамасыз етумен қатар құқықтық, демократиялық, өркениетті мемлекет құруға бір қадам алға жылжитынымыз анық.
Қазақстанның әлемдік қауымдастық алдында дербес мемлекет ретінде танылғанына көп уақыт бола қойған жоқ. Сүйіндіретіні сол, Қазақстан дүниежүзілік қауымдастық алдында танылып қана қойған жоқ, даму бағдарының негізгі бағыттарын өркениеттілік өлшем шеңберінде айқындап, осы жолмен нық адымдап келеді. әрине болашақты қағаз жүзінде болжау бөлек те, оны тиімді жүзеге асырып, айқын жетістіктер мен нәтижеге жету мүлде басқа әңгіме. Тап осы тұрғыдан келгенде қазақстандық өркендеу көрсеткіші кезіндегі кеңестің шекпенінен шыққан мемлекеттер ішінде оқ бойы озық тұр, әрі демократиялық өрлеу барысында толымды тәжірибе жинақтаған мемлекеттердің жоғары бағасына ие болды.
Айтып отырған ілгерілеулер қоғамдық өмірдің саласына қатысты. Ерекше атап өтетіні, жер бетіндегі мемлекеттердің өзара қарым-қатынас пен серіктестік бағытын салмақты, бейбіт арнаға бұруы уақыт өткен сайын күрделеніп, тіпті ғаламдық деңгейдегі бас ауруға айналып отырған аласапыран заманда Қазақстан халықаралық қарым-қатынаста өзге елдермен бейбіт, ынтымақтастық, өзара тиімді байланыс орнату стратегиясын ұстанып отыр.
Шынтуайтына келгенде, басқа жұртпен байланыста қандай да бір мүдделестер тобына ілеспей, тұғырлы ұстанымнан танбаудың елдегі тұрақты дамуға бере шапағаты мол. Соның бір дәлелі, биліктің бір тармағы ретінде белгіленген сот саласында алыс-жақын шет мемлекеттермен байланыс берік орнықты. Әлемдік кеңістіктегі құқықтық мемлекеттер қауымдастығына кіру қазақстандық сот жүйесінің, тұтастай алғанда қазақстандық құқықтың дамуына негіз салған алғы шарттардың бірі болды.
Сот-құқықтық реформаның жетістіктері Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі мен ЮСАИД-тың Заңнаманың дамуын бағалау бағдарламасы бойынша сарапшылары тарапынан жоғары бағаланды. Қазақстандағы сот реформасының ең үлкен жеңісі сотттардың тәуелсіздігі принципін орнықтыруы десек қателеспейміз.
Мамандандырылған соттар жүйесінің тұтастай мемлекеттік міндеттерді жүзеге асырудағы қызметі ерекше. Себебі, соттарды мамандандыру кез келген сала бойынша даму кепілі. Демек, мамандыру ісін сапа, сот әділдігі, заңдылық қағидаттарына бағыттау арқылы заң үстемдігі мен азаматтар құқығының бұлжымастығын қамтамасыз етумен қатар құқықтық, демократиялық, өркениетті мемлекет құруға бір қадам алға жылжитынымыз анық.
Қазақстанның әлемдік қауымдастық алдында дербес мемлекет ретінде танылғанына көп уақыт бола қойған жоқ. Сүйіндіретіні сол, Қазақстан дүниежүзілік қауымдастық алдында танылып қана қойған жоқ, даму бағдарының негізгі бағыттарын өркениеттілік өлшем шеңберінде айқындап, осы жолмен нық адымдап келеді. әрине болашақты қағаз жүзінде болжау бөлек те, оны тиімді жүзеге асырып, айқын жетістіктер мен нәтижеге жету мүлде басқа әңгіме. Тап осы тұрғыдан келгенде қазақстандық өркендеу көрсеткіші кезіндегі кеңестің шекпенінен шыққан мемлекеттер ішінде оқ бойы озық тұр, әрі демократиялық өрлеу барысында толымды тәжірибе жинақтаған мемлекеттердің жоғары бағасына ие болды.
Айтып отырған ілгерілеулер қоғамдық өмірдің саласына қатысты. Ерекше атап өтетіні, жер бетіндегі мемлекеттердің өзара қарым-қатынас пен серіктестік бағытын салмақты, бейбіт арнаға бұруы уақыт өткен сайын күрделеніп, тіпті ғаламдық деңгейдегі бас ауруға айналып отырған аласапыран заманда Қазақстан халықаралық қарым-қатынаста өзге елдермен бейбіт, ынтымақтастық, өзара тиімді байланыс орнату стратегиясын ұстанып отыр.
Шынтуайтына келгенде, басқа жұртпен байланыста қандай да бір мүдделестер тобына ілеспей, тұғырлы ұстанымнан танбаудың елдегі тұрақты дамуға бере шапағаты мол. Соның бір дәлелі, биліктің бір тармағы ретінде белгіленген сот саласында алыс-жақын шет мемлекеттермен байланыс берік орнықты. Әлемдік кеңістіктегі құқықтық мемлекеттер қауымдастығына кіру қазақстандық сот жүйесінің, тұтастай алғанда қазақстандық құқықтың дамуына негіз салған алғы шарттардың бірі болды.
Сот-құқықтық реформаның жетістіктері Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі мен ЮСАИД-тың Заңнаманың дамуын бағалау бағдарламасы бойынша сарапшылары тарапынан жоғары бағаланды. Қазақстандағы сот реформасының ең үлкен жеңісі сотттардың тәуелсіздігі принципін орнықтыруы десек қателеспейміз.
1. Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты мен Германияның сот қызметкерлерінің ұйымдастыруымен өткен «Қазақстанда әкімшілік соттарды құрудың қажеттігі және оны заңдармен қамтамасыз ету проблемалары» атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. «Заң газеті», № 64. - 5 қараша - 2003.
2. Мелани Пайсер. Судьялар съезі: пайым мен парыз / Заң газеті. - №46-47. - 2005.
3. С.З. Зиманов. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия. Международная научно-практическая конференция. 9-10 октября 2003г. - Москва, Россия.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» / Заң газеті. - №15-16.
5. Б. Тұрғараев. «Әлеуметтік теңдік пен тұрақтылық кепілі» / Заң газеті. 23 ақпан. - №15-16.
6. Қ. Мәми. «Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері». - Астана, 2003.
7. Фридмэн Л. «Введение в американское право» // Государство и право. - №3. – 2001.
8. Н.А. Бекбергенов, «Правоохранительная система в Республике Казахстан». (Учебное пособие). Астана, - Фолиант. - 2000.
9. Становление судебной власти в обновляющийся России / Под ред. Топорнина Б.Н. - Москва, 1997.
10. Сулейменова Г.Ж. «Суд и судебная власть в Республике Казахстан». - Алматы, 1994г.
11. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». - Астана, 2003.
12. Қ. Мәми. «Сот билігінің тәуелсіздігі» // Заң. - №6. - 2003.
13. Қ. Мами. «Форум достиг своей цели» // Заңгер. - №4. - 2004.
14. Инго Риш. «Распределение дел в суде и независимость судьи» // Заңгер. - №4. - 2004.
15. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995. - 30 тамыз.
16. «Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама» / Егемен Қазақстан. - 1994.
17. Н. Колоколова. «Судебная власть и государственное управление» // Законность. - № 7. - 1999.
18. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы, 2004.
19. Ш. Шарипов. «Судьяның тәуелсіздігі» / Оқу қүралы. Алматы - Дәнекер. - 2003 ж.
20. «Сотқа сенім - мемлекетке сенім» / Егемен Қазақстан. - 4 маусым 2005.
21. «Сот жүйесін реформалау» / Заңгер. - №5. - 2001.
22. К.Х. Халиков. «Особый характер, исключителъностъ и полнота судебной власти» // Заңгер. - 2003.
23. Х.Ю. Ибрагимов. «Правоохаранительные органы» / Учебное пособие. - Алматы. - 2000.
24. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы. - Жеті Жарғы. - 1999.
25. А.Ф. Закәмлистов. «Судебная этика». Санкт-Петербург / Юридический центр. - Пресс. - 2002г.
26. Н.Ә. Назарбаев. «Соттар қызметінің заңдық қана емес, саяси да мәні бар» / Егемен Қазақстан. - 8 маусым. - 2001.
27. Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы» / Егемен Қазақстан. - 2000.
28. К. Мами. «Развитие судебной системы и утверждение судебной власти в Республике Казахстан» // Заңгер. - №10. - 2003.
29. М.Т. Алимбеков. «Сот жүйесін мамандандыру туралы» // Заңгер. - №4. - 2004.
30. М.М. Алиев. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». – Алматы. - 2004.
31. Д.Н. Козак. «Суд в современном мире: прблемы и перспективы» // Заңгер. - №2. - 2001.
32. М.Т. Әлімбеков. «О спецализаций в судебной системе. Состяние и перспективы развития судебно-прававой реформе в Республика Казахстан и Российской Федерации» // Материалы международной научно-практической конференции. Москва. - 2003.
33. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылгы 9 ақпандағы «Мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттарды құру туралы Жарлығы». – 2002.
34. М.Г. Кәмиршинов. «Экономическим судам один год» // Заңгер. - №2. - 2003.
35. Г. Мырзаке. «Эксперимент удался» // Заңгер. - №8. - 2004.
36. К. Қыдырбаев. «Экономикалық дауларға тықыр таянды» // Заңгер. - №4. - 2002.
37. К. Мами. «Становление судебной власти - объективное требование времени» // Заңгер. - №3. - 2001.
38. В.С. Стефанюк. «Осуществление судебно-правовых реформ на постсоветскәм пространстве; состояние, перспективы» // Заңгер. - 2003.
39. А.А. Таранов. "Подведомственностъ и подсудность расмотрения дел об админстративных правонарушениях" // Заңгер. - №9. - 2002.
40. Алматы қалалық мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2004 жылдың 12 айына арналған статистикалық мәліметі.
41. Б. Ельчибаев. "Быть ли суду элитным?" // Заңгер. - №1. - 2004.
42. М.С.Бақтығүлов. Заңгер. - №2. - 2005.
43. Қазақстан Республикасының Әкімшілік қүқык бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, 2005.
44. "Ювенальная юстиция" / Юридическая газета. – №52.- 2004.
45. М. Утанов. "Суд по делам несовершеннолетних альтернатива общим судам" // Фемида. - №6. - 2003.
46. К.А. Бегалиев. "Меры борьбы с безнадзорностью и преступностью среди несовершеннолетних" // Предупреждение преступности. - №1. - 2002.
47. Б. Мельникова. "Ювеналъная юстиция" / Учебное пособие для студентов юридических вузов. – Москва. - 1999.
48. Ювенальная юстиция. (интернет).
49. А. Баекова. "Ювеналдық юстиция - болашаққа сенімді қадам" // Заңгер. - №4. - 2004.
50. Доктор Lawensyein. "Кәмелетке толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеу". www.rambler.ru
51. Г. Мергенова. "Время создавать ювенальные суды" / Юридическая газета. - 24 декабря 2004. - №172-173.
52. К.Ш. Утешова. "Административная законадательство требует совершенствование" // Заңгер. - №4. - 2003.
53. Н.А. Назарбаев. "Идейная консолидация общества - как условия прогресса". - Алматы, 200.
54. А.С. Макаренко. Соч., Т. 4.
55. М.М. Алиев. "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". - Алматы, 2004.
56. Алимкулов Е.Т. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2008.
57. Н.Ә.Назарбаев. "Сотқа құрмет — мемлекеттік билікке құрмет" / Заң. - №46-47.
2. Мелани Пайсер. Судьялар съезі: пайым мен парыз / Заң газеті. - №46-47. - 2005.
3. С.З. Зиманов. Независимость судьи - фундаментальный принцип правосудия. Международная научно-практическая конференция. 9-10 октября 2003г. - Москва, Россия.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» / Заң газеті. - №15-16.
5. Б. Тұрғараев. «Әлеуметтік теңдік пен тұрақтылық кепілі» / Заң газеті. 23 ақпан. - №15-16.
6. Қ. Мәми. «Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері». - Астана, 2003.
7. Фридмэн Л. «Введение в американское право» // Государство и право. - №3. – 2001.
8. Н.А. Бекбергенов, «Правоохранительная система в Республике Казахстан». (Учебное пособие). Астана, - Фолиант. - 2000.
9. Становление судебной власти в обновляющийся России / Под ред. Топорнина Б.Н. - Москва, 1997.
10. Сулейменова Г.Ж. «Суд и судебная власть в Республике Казахстан». - Алматы, 1994г.
11. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». - Астана, 2003.
12. Қ. Мәми. «Сот билігінің тәуелсіздігі» // Заң. - №6. - 2003.
13. Қ. Мами. «Форум достиг своей цели» // Заңгер. - №4. - 2004.
14. Инго Риш. «Распределение дел в суде и независимость судьи» // Заңгер. - №4. - 2004.
15. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995. - 30 тамыз.
16. «Құқықтық реформа туралы мемлекеттік бағдарлама» / Егемен Қазақстан. - 1994.
17. Н. Колоколова. «Судебная власть и государственное управление» // Законность. - № 7. - 1999.
18. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судяларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. – Алматы, 2004.
19. Ш. Шарипов. «Судьяның тәуелсіздігі» / Оқу қүралы. Алматы - Дәнекер. - 2003 ж.
20. «Сотқа сенім - мемлекетке сенім» / Егемен Қазақстан. - 4 маусым 2005.
21. «Сот жүйесін реформалау» / Заңгер. - №5. - 2001.
22. К.Х. Халиков. «Особый характер, исключителъностъ и полнота судебной власти» // Заңгер. - 2003.
23. Х.Ю. Ибрагимов. «Правоохаранительные органы» / Учебное пособие. - Алматы. - 2000.
24. Қазақстан Республикасының Конституциясына түсініктеме. Алматы. - Жеті Жарғы. - 1999.
25. А.Ф. Закәмлистов. «Судебная этика». Санкт-Петербург / Юридический центр. - Пресс. - 2002г.
26. Н.Ә. Назарбаев. «Соттар қызметінің заңдық қана емес, саяси да мәні бар» / Егемен Қазақстан. - 8 маусым. - 2001.
27. Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылғы 1 қыркүйектегі «Сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту бойынша шаралар туралы Жарлығы» / Егемен Қазақстан. - 2000.
28. К. Мами. «Развитие судебной системы и утверждение судебной власти в Республике Казахстан» // Заңгер. - №10. - 2003.
29. М.Т. Алимбеков. «Сот жүйесін мамандандыру туралы» // Заңгер. - №4. - 2004.
30. М.М. Алиев. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары». – Алматы. - 2004.
31. Д.Н. Козак. «Суд в современном мире: прблемы и перспективы» // Заңгер. - №2. - 2001.
32. М.Т. Әлімбеков. «О спецализаций в судебной системе. Состяние и перспективы развития судебно-прававой реформе в Республика Казахстан и Российской Федерации» // Материалы международной научно-практической конференции. Москва. - 2003.
33. Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылгы 9 ақпандағы «Мамандандырылған ауданаралық экономикалық және әкімшілік соттарды құру туралы Жарлығы». – 2002.
34. М.Г. Кәмиршинов. «Экономическим судам один год» // Заңгер. - №2. - 2003.
35. Г. Мырзаке. «Эксперимент удался» // Заңгер. - №8. - 2004.
36. К. Қыдырбаев. «Экономикалық дауларға тықыр таянды» // Заңгер. - №4. - 2002.
37. К. Мами. «Становление судебной власти - объективное требование времени» // Заңгер. - №3. - 2001.
38. В.С. Стефанюк. «Осуществление судебно-правовых реформ на постсоветскәм пространстве; состояние, перспективы» // Заңгер. - 2003.
39. А.А. Таранов. "Подведомственностъ и подсудность расмотрения дел об админстративных правонарушениях" // Заңгер. - №9. - 2002.
40. Алматы қалалық мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2004 жылдың 12 айына арналған статистикалық мәліметі.
41. Б. Ельчибаев. "Быть ли суду элитным?" // Заңгер. - №1. - 2004.
42. М.С.Бақтығүлов. Заңгер. - №2. - 2005.
43. Қазақстан Республикасының Әкімшілік қүқык бұзушылық туралы кодексі. - Алматы, 2005.
44. "Ювенальная юстиция" / Юридическая газета. – №52.- 2004.
45. М. Утанов. "Суд по делам несовершеннолетних альтернатива общим судам" // Фемида. - №6. - 2003.
46. К.А. Бегалиев. "Меры борьбы с безнадзорностью и преступностью среди несовершеннолетних" // Предупреждение преступности. - №1. - 2002.
47. Б. Мельникова. "Ювеналъная юстиция" / Учебное пособие для студентов юридических вузов. – Москва. - 1999.
48. Ювенальная юстиция. (интернет).
49. А. Баекова. "Ювеналдық юстиция - болашаққа сенімді қадам" // Заңгер. - №4. - 2004.
50. Доктор Lawensyein. "Кәмелетке толмаған қылмыскерлерді қайта тәрбиелеу". www.rambler.ru
51. Г. Мергенова. "Время создавать ювенальные суды" / Юридическая газета. - 24 декабря 2004. - №172-173.
52. К.Ш. Утешова. "Административная законадательство требует совершенствование" // Заңгер. - №4. - 2003.
53. Н.А. Назарбаев. "Идейная консолидация общества - как условия прогресса". - Алматы, 200.
54. А.С. Макаренко. Соч., Т. 4.
55. М.М. Алиев. "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және құқық қорғау органдары". - Алматы, 2004.
56. Алимкулов Е.Т. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. – Алматы, 2008.
57. Н.Ә.Назарбаев. "Сотқа құрмет — мемлекеттік билікке құрмет" / Заң. - №46-47.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 СОТ ӘДІЛДІГІ СОТ БИЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Сот билігінің түсінігі және оның
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .7
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТТАРДЫ МАМАНДАНДЫРУДЫҢ БАСТЫ КЕЗЕҢДЕРІ
МЕН
МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Қазақстан Республикасында мамандандырылған соттардың қалыптасуы
мен даму кезеңдері және әлемдік тәжірибемен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Мамандандырылған экономикалық, әкімшілік соттардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
2.3 Соттарды мамандандырудың қарқыны: кәмелетке толмағандардың істері
бойынша мамандандырылған соттардың
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАРДЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫҢ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ
МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Сот әділдігінің сапалы көрсеткіші мамандандырылған соттардың
қызметі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Сот билігінің беделін көтеру әрі күшейтудегі мамандандырылған
соттардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстандағы мамандандырылған соттар
жүйесін құрудың мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік дамуындағы рөлін сот
билігінің мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы орны мен соттардың
тәуелсіздігі принципі тұрғысынан сараптау. Мамандандырылған соттарға
қатысты жетістіктер мен болашақта атқарылар шараларды шет мемлекеттердің
тәжірибесін саралай отырып талдау.
Мамандандырылған соттар жүйесінің тұтастай мемлекеттік міндеттерді
жүзеге асырудағы қызметі ерекше. Себебі, соттарды мамандандыру кез келген
сала бойынша даму кепілі. Демек, мамандыру ісін сапа, сот әділдігі,
заңдылық қағидаттарына бағыттау арқылы заң үстемдігі мен азаматтар
құқығының бұлжымастығын қамтамасыз етумен қатар құқықтық, демократиялық,
өркениетті мемлекет құруға бір қадам алға жылжитынымыз анық.
Қазақстанның әлемдік қауымдастық алдында дербес мемлекет ретінде
танылғанына көп уақыт бола қойған жоқ. Сүйіндіретіні сол, Қазақстан
дүниежүзілік қауымдастық алдында танылып қана қойған жоқ, даму бағдарының
негізгі бағыттарын өркениеттілік өлшем шеңберінде айқындап, осы жолмен нық
адымдап келеді. әрине болашақты қағаз жүзінде болжау бөлек те, оны тиімді
жүзеге асырып, айқын жетістіктер мен нәтижеге жету мүлде басқа әңгіме. Тап
осы тұрғыдан келгенде қазақстандық өркендеу көрсеткіші кезіндегі кеңестің
шекпенінен шыққан мемлекеттер ішінде оқ бойы озық тұр, әрі демократиялық
өрлеу барысында толымды тәжірибе жинақтаған мемлекеттердің жоғары бағасына
ие болды.
Айтып отырған ілгерілеулер қоғамдық өмірдің саласына қатысты. Ерекше
атап өтетіні, жер бетіндегі мемлекеттердің өзара қарым-қатынас пен
серіктестік бағытын салмақты, бейбіт арнаға бұруы уақыт өткен сайын
күрделеніп, тіпті ғаламдық деңгейдегі бас ауруға айналып отырған аласапыран
заманда Қазақстан халықаралық қарым-қатынаста өзге елдермен бейбіт,
ынтымақтастық, өзара тиімді байланыс орнату стратегиясын ұстанып отыр.
Шынтуайтына келгенде, басқа жұртпен байланыста қандай да бір
мүдделестер тобына ілеспей, тұғырлы ұстанымнан танбаудың елдегі тұрақты
дамуға бере шапағаты мол. Соның бір дәлелі, биліктің бір тармағы ретінде
белгіленген сот саласында алыс-жақын шет мемлекеттермен байланыс берік
орнықты. Әлемдік кеңістіктегі құқықтық мемлекеттер қауымдастығына кіру
қазақстандық сот жүйесінің, тұтастай алғанда қазақстандық құқықтың дамуына
негіз салған алғы шарттардың бірі болды.
Сот-құқықтық реформаның жетістіктері Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі мен ЮСАИД-тың Заңнаманың
дамуын бағалау бағдарламасы бойынша сарапшылары тарапынан жоғары бағаланды.
Қазақстандағы сот реформасының ең үлкен жеңісі сотттардың тәуелсіздігі
принципін орнықтыруы десек қателеспейміз. Германия аймақтық сотының
төрағасы, Орталық Азиядағы құқықтық реформалар GTZ жобасының жетекшісі
Инго Риш Қазақстан қай жағынан алсаңыз да Орталық Азиялық кеңістікте
жетекші, көшбастаушы: оның экономикалық мүмкіндіктері орасан, сот-құқықтық
жүйесі мен әділет деңгейі өте жоғары деңгейде дамыған дейді [1].
Ал Орталық Азиядағы сот жүйесін дамытуға ықпалдасу USAIDIRIS
жобасының директоры Мелани Пайсер Мен Қазақстандағы судьялар
қауымдастығының кәсібилік және әділеттілік деңгейінің арта түскеніне куә
болғаныма қуаныштымын. Соңғы бірнеше жылдың көлемінде сот реформасы мен сот
тәуелсіздігін нығайту бойынша ауқымды шаралар қабылданды. Айта кететіні,
қазақстандық судьялар қызметі сот әділдігін жүзеге асыру, олардың барлық іс-
қимылы Қазақстан Республикасының Конституция мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз етуге бағытталған. Ал Қазақстанның сот жүйесі өкілеттіктеріне
тән қасиеттер: істің мән-жайын көре білу, озық жаңалықтарды өз дәрежесінде
қабылдай алу және кәсібилік. Мұның барлығы тәуелсіз және әділетті сот
төрелігін атқарудың алғышарты болып табылады деген пікірде [2].
Сот реформасының бағыты әу бастан-ақ өз алдына дербес сот билігін
құруға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау аясын
кеңейтуге және жұртшылықтың сот төрелігіне қолы жететіндей болуына
арналған. Егер қол жеткізілген жетістіктерге осы тұрғыдан қарайтын болсақ,
көзге көрінерліктей оңды нәтижелерді анық байқаймыз. Тәуелсіздік жылдары
ішінде Қазақстан үшін оңтайлы да ұғынықты сот жүйесі түзілді. Мұны
азаматтардың өз мүдделерін қорғап, соттарға жүгінуінің анағұрлым арта
түскенінен байқауға болады.
Реформа барысында сот төрелігі үшін маңызы зор бірқатар заңдар
қабылданды. Бұл заңдар соттардың өз бетімен жұмыс істеудің кепілдігін және
сот жүйесінің бірлігін сіке асыруды қамтамасыз етіп отыр. Жұмсалған күш-
жігердің нәтижесінде концептуалды идеяларды қайта қарау әрекеттерінен аман
алып қалудың, судьялардың тәуелсіздігін және сотттардың қызметіне жағдай
жасауды қамтамасыз ететін принципті ұстанымдарды уыстан шығармай сақтап
қалудың сәті түсті.
Сонымен бірге, бірқатар позиция тұрғысынан алып қарағанда реформаның
барлық межеленген мақсатына әлі де толық қол жеткізілген жоқ. Мұқның өзі
оларды іске асыру жөнінде қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазіргі
кезде ел Президентінің өкімімен құрылған Сот жүйесін одан әрі жетілдіру
жөніндегі комиссия өз жұмысын жалғастыруда. Осы комиссия Елбасының алға
қойған міндеттерін жүзеге асыру бойынша кешенді ұсыныстар әзірледі. Олардың
арасында соттардың тәуелсіздігін одан әрі нығайту, сот рәсімдерінің
ашықтығы мен анықтығын қамтамасыз ету құқықтарымен бостандықтарының қорғалу
кепілдерін және адвокаттардың сот процессіндегі рөлін күшейту, сондай-ақ
судьялардың жауапкершілігін арттыру жөніндегі шаралар бар.
Жер бетіндегі адам құқықтарының мызғымастығын ең биік межеге қойып,
өмір салты мен тіршілік ережелерін осы қастерлі борыштың айналасына ұтымды
үйлестіре білген демократиялық мемлекеттер азаматтар құқығының кепілі
ретінде сот билігінің тәуелсіздігін бекітті. Мұның мағынасы қарапайым өмір
шындығында жатыр.
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп шарқ ұрған адам
әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген үмітін
сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділбилік ханға
да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура кесім айту
үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын, сырт күшке
мойын бұрмайтын дербестік, яғни тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот билігінің
тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі бекіте түсу
деген сөз.
Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң ғылымдарының докторы Салық
Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты, әрі шынайы баға береді.
Оның айтуынша Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа формаларынан тәуелсіз
болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен айрықшаланады. Оның ерекше
мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді дейді [3]. Дүние жүзіндегі
құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі принципіне ерекше мән
беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік рухымен қаруландыру арқылы
азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен қатар, тұтастай мемлекеттегі
саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік алып отыр.
Сот билігінің құқықтық реформадан бастау алатын шараларды нәтижелі
жүзеге асыруында, сондай-ақ оның өзге билік тармақтарынан дербестігін
бекітуде Мемлекет басшысы ұстанымының маңызды рөл ойнайтыны анық.
Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
әрдайым озық пікірде екендігінің айғағын сот жүйесіндегі жетістіктерден
көруге болады. Елбасы жыл сайынғы халыққа арналған дәстүрлі Жолдауларында
сот саласының мәселелеріне ерекше назар аударып келеді. Қазақстан
Республикасының Президенті 2005 жылдың ақпан айындағы Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңғырту жолында атты Жолдауында
қоғам өмірінің түрлі саласында атқарылған сүбелі шараларға тоқтала келе,
сот жүйесі мен азаматтарды құқықтық қорғау реформасына қатысты өзекті
мәселелерді көтеріп, салмақты ой айтты. Біз демократиялық қоғамдастықтағы
жалпыға ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі
реформасының қарсаңында тұрмыз. Сот жүйесін жетілдіру және осы заманғы
қоғамның қажеттіліктеріне сай келетін тиімді сот төрелігін жүргізу
жөніндегі ұсыныстар әзірлеу үшін Комиссия құрылып отыр.
Біз алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
1) сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот
актілерінің тұрақтылығы мен уақытылы орындалуын қамтамасыз ету;
2) сот жүргізу шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде
азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
3) сот корпусының тәуелсіздігін қамтамасыз ету заң шеңберіндегі
әділетті шешіміне айналуға тиіс; судьялардың біліктілігін арттыру – мұның
өзі Қазақстанның сот жүйесін ХХI ғасырдағы шаруашылық, инвестициялық және
сауда проблемаларына сәйкес келтіруге мүмкіндік береді;
4) қылмыстық сот жүргізу мен сот шешімдері шеңберінде адвокаттардың
рөлін арттыруды қамтамасыз ету;
5) қылмыстық сот жүргізу тәжірибесіне алқабилер соты институтын енгізу
қажет. Осы мақсатта 2005 жылы Алқа билер туралы заң қабылданып, Сот
жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңға және
алқабилер сотын енгізу мәселелері жөнінде басқа да заңнамалық актілерге
өзгертулер мен толықтырулар енгізілу тиіс;
6) сот рәсімдерінің ашықтығы мен анықтығын барынша қамтамасыз ету
мәселелерімен шұғылдануымыз қажет [4].
Елбасының бұл тұжырымы туралы заңгер Бекет Тұрғараев былай дейді:
Президент биылға Жолдауында біз демократиялық қоғамдастықтағы жалпыға
ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі реформасының
қарсаңында тұрмыз дейді және сот жүйесі мен азаматтарды құқықтық қорғау
реформасына байланысты атқарылуға тиіс нақты шараларды атап көрсетті.
Жолдаудағы тұжырым еліміздің судъялар корпусына үлкен міндеттер
жүктеді [5].
1 Сот әділдігі сот билігінің негізгі нысаны ретінде
1. Сот билігінің түсінігі және оның нысандары
Қазақстан Республикасының Конституциясы сот билігіне ерекше көңіл
бөліп, сот пен судьяның қоғамдағы ролі мен орнын айқындай түсті.
1995 жылғы тамызда референдум арқылы Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды, онда тек адамның, азаматтың, мемлекеттік және
қоғамдық құрылыстың мәртебесі ғана емес, сонымен бірге стратегиялық
құқықтық идеялар да айқындалған. Бұл жаңа қабылданған Конституцияда билік
бөлу территориясы нақтылы түрде көрсетілді. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 3-бабының 4 бөлігінде: “Республикада мемлекеттік билік
біртұтас, ол конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады”
- делінген. Бұл билік бөлу территориясы барлық демократиялық мемлекеттердің
конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір тармақтары өз қызметіне
байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады. Демек, бұл биліктің әрбір
тармақтары өз компетенциясына байланысты бір-біріне тәуелсіз және бұл
тармақтар тек өз қызметіне тиесілі ісін атқарған жағдайда демократиялық
қоғам деп айтуға болады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік біреу,
оған заң шығару билігін, атқарушы өкіметті, сот билігін қарсы қоюға
болмайды, себебі бұлар мемлекет билігінің үш бұтағы, бірақ шексіз биліктің
тек бір қолда ғана болуы қоғамға өте қауіпті. Сондықтан да бұл үшеуі әр
қайсысы жеке өз өкілеттігі шеңберінде, басқаларын бақылай отырып, олармен
араласа, жұмыс істейді.
Сот билігі мемелекет билігінен туындайтын ұғым.
“Сот билігі - мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдану мақсатында сот құзіретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз” - деп тұжырымдайды заң
ғылымдарының докторы, профессор К.Х. Халиқов.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-82-баптары аралығындағы
“Соттар және сот төрелігі” деген тараударында соттар мен сот төрелігіне
арналды. Яғни, елімізде әділеттілікті орнықтырудың, сот қызметін
жетілдірудің стратегиялық бағыты айқындалды. Біздің Республикамыздағы
соттар – беделі асқақ, мерейі үстем мемлекеттік ірі ұғым.
Сот билігінің мемлекет атынан әрекет ету құқығы, оған берілген
өкілеттік шегінде жүзеге асырылады. Адамдардың жеке азаматтық танылған және
кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қатысты сот
билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар мен
бостандықтардың конституциялық құрылысын, қоғамдық тәртіпті адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектеуі мүмкін екенін
көздейді.
Конституцияда көзделген құқықтар мен бостандықтарды шектеуге қатысты
түсіндірмеде азаматтардың кейбір конституциялық құқықтарын шектеуге жол
беретін шешімдер, қаулылар, үкімдер шығару, атқарушы қызмет бабына
қарамастан лауазым иелерінің заңсыз әркеттерін, жасалған шағымдарды қарау,
мемлекеттік билік немесе басқару органдарының заңсыз актілерін тоқтату
құқығы тек сотқа ғана берілген. Қазақстан Республикасы Конституциясы
соттардың құқықтық мәртебесін айқындай отырып, сонымен қатар алдағы уақытта
олардың өкілеттігін одан әрі кеңейтуге іс жүзінде қолайлы негіз болғанында
атап көрсету керек. Бұл “жалпы алғанда заңдылықтың құқықтық кепілдіктерін
жекелей алғанда азаматтар құқықтарының кепілдіктерін кеңейту”,- деген сөз.
Теорияда құқықтық мемлекеттің ең басты белгісі – жеке тұлғаның шынайы
бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
кепілдігі. Осыдан келіп, құқықтық мемлекеттегі соттың айрықша ролі көрініс
табады. Азаматардың құқығының қорғалуы сот процесінде іске асырылатын
болғандықтан құқықтық мемлекетте, әрине, сот тәуелсіздігі шынайы болуы
қажет.
Зерттеушілер билікті бөлісу теориясының негізін салушы, озық ойшыл,
мемлекеттік-құқықтық құрылым мәселесін зерттеуші Ш. Монтескье деп
есептейді. Ш. Монтескье ілімінің негізгі мақсаты азаматтардың игілігі үшін
мемлекеттік билік органдарының толыққанды қалыптасып, өзара іс-қимылды
үйлесімді жүргізуі. Кейбір мемлекеттерде биліктің үш тармағы: заң шығару,
атқару және сот биліктерінің жұмыс істейтінін және бұл жіктелудің
мемлекеттік құрылымының ең тиімді үлгісі екендігін негіздеп көрсеткен де
сол. Ш. Монтескье аталмыш билік тармақтарының әрқайсысының функциялық
сипаты мен міндетін де айқындап берді.
Айталық, ол заң шығару билігінің нақты қолдану мерзімі бар заңдарды
қабылдайтынын немесе оларды бұзатынын айтты. Ал, екінші билік, яғни атқару
билігінің міндеті - бейбіт келісім жасау болмаса соғыс ашу және елшілерді
жіберу мен қабылдау ретінде сипатталады. Үшінші, сот билігінің кызметіне
қылмыс жасағандарды жазалау немесе азаматтық дауларды шешу кіреді.
Азаматтардың саяси бостандығының маңызын ашып көрсеткен ойшыл заң шығару
билігі атқарушы билікпен бірге бір адамның қолына немесе магистраттың бір
аппаратына біріктірілетін болса, онда мұндай ортада еркіндіктің болуы
мүмкін еместігі туралы байлам жасайды [6, 76 б.].
Ойшылдың осы тұжырымын заң ғылымдарының докторы Қ. Мәми былай
тарқатады: Сот билігін заң шығару және атқарушы биліктен бөлмейінше
еркіндік жоқ. Оның пікірінше, егер судья (би, қазы) бір мезгілде заң
шығарушы болып табылса, онда озбырлыққа жол ашық. Сот билігі атқару
билігімен біріктірілген жағдайда, судья езушінің сойылын соғуы мүмкін. Және
ең ақыры бір адамның, бір шонжардың қолына үш биліктің үшеуін де бір
мезгілде қатар біріктіру (заңдарды әзірлеу мен қабылдау, қоғамдық
шешімдерді орындау, сондай-ақ азаматтық істерді қарау және қылмыскерлерді
соттау) арқылы бәрінен де айрылып қалуға болады.
Сонымен бірге, Ш. Монтескьенің конституциялық жобасында биліктің тепе-
теңдік идеясы жеткілікті түрде айқындалмады. Мысалы, заң шығару билігінің
атқарушы билігіне қатысты басым (үстем) рөлін белгілеген ол сот билігін
солармен қатар қойды, оның ойынша қай биліктің кімнің мүддесін қозғайтыны
маңызды. Ойшылдың пікіріне жүгінсек, сот билігін арнайы органға емес,
белгілі бір уақытқа сот төрелігін іске асыруға халықтың арасынан сайланған
адамдарға сеніп тапсыруға болады. Ол: адамдар үшін соншалықты қорқынышты
сот билігі, белгілі кәсіппен де, белгілі ережемен де (жағдаймен де)
байланысты болмайды; сот билігі көрінбейтін нәрсеге айналады деп қателесті
[6, 8 б.].
Сот билігі мен әділ сот егіз ұғымдар, бірақ олар ұқсас емес. Сот
төрелігі сот билігінің ең маңызды белгілерінің бірі болып саналады. Бірақ
сот билігінің мазмұны мұнымен ғана шектелмейді. Аталған ұғымдарының
арақатынасын дәл анықтау заң ғылымының алдында тұрған маңызды мәселелердің
бірі болып табылады.
Сот билігі ретінде мемлекеттік биліктің өзіндік тармағы ұғынылады. Ол
билік соттар арқылы жария, жарыс сөз, қағида бойынша, сот мәжілістерінде
құқық туралы азаматтық, қылмыстық және сот өндірісінің заң белігілеген
басқа да нысандары арқылы алқалы түрде қарау және шешу жолымен жүзеге
асырылады. Мұнда сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігі атап
көрсетіледі, биліктің субъектісі, оны жүзеге асыру қағидаттары мен
нысандары нұсқалады.
Жалпы, билік бөлісу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік құрылымдық
тәжірибесіне сенімді түрде берік орнықты. Ол заңмен айқындалған адам
құқықтары мен еркіндіктерінің негізгі кепілдіктерінің бірі болып саналады.
Себебі, билік бөлісу теориясы іс жүзіне асқан елдерде демократиялық
үрдістердің қарқынды жаңғыру үстінде екендігін байқаймыз.
Бұл қағидаттың артықшылығы сонда, мемлекеттің ішкі саяси тұрақтылығы
мызғымастық сипатқа ие болады. Мұның себебі, билік бөлісу мемлекеттің
Конституциясына арқа сүйей отырып, орын алған қандай да бір ішкі әлеуметтік
шиеленіс немесе қиындықтардан ұтымды жол тауып шығуға мүмкіндік береді.
Билік бөлісу теориясының тиімді жүзеге асырылу үлгісін АҚШ тарихынан
көруге болады. 1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясы бойынша заң шығару
өкілеттіктері екі палатадан тұратын Конгреске берілді. Ал атқару билігі
Президенттің, сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы соты мен Конгресс арқылы
бекітілген төменгі соттардың қарауына тапсырылды. Осылайша адамзат ойының
озық жетістігі - билік бөлісу теориясы АҚШ-та барынша толық әрі
дәйектілікпен жүзеге асырылды.
Айта кететіні, АҚШ ғалымдары ғылыми еңбектерінде биліктің үш тармағын
талдауды көп жағдайда сот билігінен бастайды. Бұл кездейсоқ емес. Нақ сол
өркениетті елдерде сот билігі іс жүзінде мемлекеттік билікке айналды [6, 10
б.]. Соттар биліктің басқа тармақтарына бақылау жүргізуге және олардың
шешімдеріне шағымдар бойынша түпкілікті шешімдер шығаруға өкілеттік алды
[7, 16-20 б.].
Сот билігі түсінігі терең талдауды қажет ететін ұғым. Мәселе оның
мемлекеттік басқару жүйесінің бір тармағы ретіндегі рөлінде ғана емес, оның
өзге билік буындарынан бөліп қарастыратын күрделі әрі байыппен бағалауға
жататын категория болуында. Сот билігінің ауқымды зерттеу нысаны ретінде
қазақстандық ғылыми еңбектерде бір жүйеге түспегендігі, аталмыш тақырыпқа
тиісті көңіл бөлінбегендігі байқалады.
Мұның негізгі себебі кеңестік заман тұсындағы Қазақстанда нағыз сот
билігінің нышандары болған жоқ [8]. Яғни, социалистік елдердің
Конституциялары мен заңдарында сот билігіне оң көзқарас байқалғанмен,
ақиқат жағдай -бұл ережелермен мүлдем қабыспайтын. Сот жүйесі өзге
мемлекеттік құрылымдар секілді алдымен партияның нұсқауын басшылыққа алатын
бағыныштылық жағдайда қызмет етті. Бұл жерде қандай да бір тәуелсіздік,
дербестік туралы әңгіме өрбітудің өзі артық. Соның нәтижесінде сот
тәуелсіздігін жариялаған Конституциялық ережелердің бірде-біреуі іс жүзінде
орындалған жоқ. Конституция нормалары алғашқы күннен бастап партиялық
аппараттың табанының астында қалып, сот билігі сөз жүзінде жүзеге асырылды
[9, 3-6]. Кеңес дәуірінде біртұтас мемлекеттік биліктің жұмыс істегенін
ескерсек, сот билігінің дербес билік тармағы ретінде белгіленбеуінің
себебін осыдан іздеуге болады.
Сот төрелігіне арналған ғылыми еңбектерде сот құқық қорғау органының
бір саласы ретінде қарасытырылды [10, 8-6]. Демек, республикадағы
демократиялық талаптарға жауап беретін, шынайы мағынасындағы сот билігі
үлгісінің қалыптасуын Қазақстанның тәуелсіздік алған кезеңімен
байланыстыруға болады.
Сот билігі мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде алғаш рет 1990
жылғы 25 қазандағы Қазақ ССР-ның Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Декларацияда айтылады. Жалпы егемен Қазақстан өміріндегі сот билігінің
жаңғыру кезеңі 1991 жылдан бастау алады. Осы жылдың 16 желтоқсанында
қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңда мемлекеттік биліктің заң
шығару, атқару, сот билігіне бөліну арқылы жүзеге асырылатыны бекітілген
болатын.
Ал 1993 жылғы Конституцияда сот органдарының заң шығарушы және
атқарушы биліктен тәуелсіздігі белгіленді. Мұны тәуелсіз Қазақстанның
конституциялық құрылымы тарихындағы сындарлы кезең деуге негіз бар. Себебі
өркениетті мемлекеттілік және билікті бөлісу принципінің белгісі осы
Конституцияда орын алды. Оның Конституциялық құрылымның негіздері атты
кіріспесінің алтыншы ережесінде былай көрсетіледі: Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік заң шығару, атқару және сот биліктеріне
бөлу принципіне негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өздерінің
өкілеттіктері ауқымында (аясында) дербестікке ие, тежемелік және тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасайды [11].
Заң ғылымдарының докторы Қайрат Мәми атқару органының сот қызметтеріне
араласуы салдарынан тәуелсіздік қағидаты бұзылатыны даусыз деп есептейді.
Ол дербестік пен тәуелсіздік егіз ұғым емес деген тұжырым жасайды.
Өйткені, дербестік - ол тәуелсіздік емес, ол тек маңызды шарт (жағдай) пен
сот билігінің алғышарты ғана. Дербестік, биліктің сот тармағы билікті
бөлісу ұштағанында дербес болып жарияланған кезде, тежемелік пен тепе-
теңдікті ескеру арқылы құрылған қоғамды мемлекеттік басқару механизмінде
өзінің рөлі мен орны болғанда билікті бөлісу қағидатымен тығыз байланысады.
Осы биліктің дербестігінің маңызды кепілі, судьялардың заң шығару және
атқару биліктерінен тәуелсіздігі болып табылатыны шүбәсіз [12].
Сот билігінің мақсаты: азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
заңды мүдделерін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, Қазақстан Республикасының Конституциясымен, өзге
нормативтік құқықтық актілерінің мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету болып
табылады. Демек, сот билігіне, біріншіден құқыққа, әсіресе, оның бұзылуына,
сақталмауына байланысты дауларды шешу міндеті жүктелсе, екіншіден ол
мемлекетте заңның сақталуын, орындалуын қамтамасыз етуші билік тармағы
болып табылады. Сот билігінің белгілері мыналар:
Сот билігін тек сот қана жүзеге асырады;
1) Сот төрелігі процессуалдық заңдарда бегіленген тәртіптер шеңберінде
сот мәжілісі нысанында тараптардың қатысуымен іске асырылады;
2) Республика соттары біркелкі заңдарды бірыңғай қолдануға тиіс;
3) Соттардың заңды күшіне енген қаулылары мен шешімдері орындалуға
міндетті;
4) Сот билігі тәуелсіз, дербес және жеке дара болады;
5) Сот тек Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының заңдарында бекітілген қағидаларға бағынады және оның
шешімдерін басқа ешкімнің бекітуінің қажеттілігі жоқ;
6) Сот жүйесінің өз алдына жеке дара құрамына тек сот органдары
кіреді;
7) Сот билігінің функциясын тек қана сот органдары жүзеге асырады. Сот
билігінің басты орі ерекше нысаны, бұл сот әділдігі. Сот әділдігін жүзеге
асыру түрлері немесе нысандары соттардың қарауына жататын, яғни оларға
келіп түсетін істердің түрлерімен тығыз байланысты. Сот билігі азаматтық,
қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы
жүзеге асырылады.
Келешекте Қазақстанда демократия мен құқықтық мемлекеттің дамуына
байланысты билікті бөлісу теориясын әлдеқайда анағұрлым толық іске
асатынына сенім мол. Осы мәселенің жаңа қоғамдық жағдайдағы жаңа
болмыстарды қолдануға жарамды бұрынғы әдістерін қайта қарау – мемлекеттік
басшылық жүйесіндегі сот билігінің рөлі мен орнын айқын белгілеу
қажеттілігін негіздейді. Биліктің осы тармағына деген қатынастарды өркениет
талаптарына жақындату қажеттігі айқын сезіліп отыр. Себебі, билік
жүргізудің конституциялық жүйесін құру адам мүдделерін, құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету осыны талап етеді.
Сот билігін Конституция белгілеген бірыңғай мемлекеттік биліктің
тәуелсіз тармағы ретінде ретінде қарастыруға болады. Осы билікті соттар
арнайы құрылған мемлекеттік орган ретінде мемлекет атынан жүзеге асырады.
Сот органдары Конституцияда көрсетілген тәртіп бойынша құрылады. Оларға
құқықтық даулар мен істерді шешу жөніндегі және азаматтардың, мемлекет пен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мақсаттарында заң арқылы құзірет беріледі, олар ерекше іс жүргізу
нысандарында әрекет етеді және мемлекеттің барлық аумағында орындалуға
міндетті шешімдер шығару құқығына ие. Бұл шешімдер мемлекеттің күшімен
мәжбүрлеп орындалады.
1993 жылғы Конституцияда судьялардың тәуелсіздігін айқындауға талпыныс
жасалды. Мәселен, Конституцияның 101-бабында былай делінеді: Судьялар
тәуелсіз және олар Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарына ғана
бағынады. Айта кететіні, бұл егеменді елдің сот құрылысын демократиялық,
құқықтық қоғам талаптарына сәйкестіндіруге қадам болғанмен, мәселенің
мәнісін түбегейлі шеше алмады. Сондықтан, 1995 жылы жаңа Конституцияны
қабылдау сот реформасының қажеттілігіне де байланысты болды. Өйткені 1993
жылғы Конституцияда шынайы мағынасындағы тәуелсіз сот билігін
қалыптастырудың алғышарттары тиісті деңгейде жасалмады. Бұл Конституцияда
судьялардың өкілеттік мерзімі 10 жыл ретінде анықталды. Ал дүниежүзілік
тәжірибеге сүйенсек, судьялар өмір бойына тағайындалады немесе сайланады.
Демократиялық өлшемдер бойынша судьялық мерзімді шектеу олардың
тәуелсіздігіне қол сұғу ретінде бағаланатынын ескерсек, 1993 жылғы
Конституция соттардың тәуелсіздігіне қажетті кепілдікті қамтасыз ете
алмады. Заң ғылымдарының докторы Қайрат Мәми өзінің Қазақстандағы сот
реформасының даму кезеңдері атты еңбегінде былай дейді: Сонымен тәуелсіз
Қазақстанның 1993 жылғы бірінші Конституциясы өзінің реңі бойынша ымыраласу
Конституциясы болып табылады, яғни түрлі ұстанымдар ымыраласу тұрғысында
әзірленді, сөйтіп билікті бөлісу теориясы амалсыз бұлыңғыр көрсетілді [6].
Билікті бөлісу қағидаты құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды негізі
ретінде тек ақыл-парасатты ғана еншілемейді, сонымен бірге ол біздің
мемлекетімізде өзіне жол ашуда. Бұл сот билігін тереңірек тани түсуден,
соттарға деген сенімнің артуынан, соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
және олардың тек заңға ғана бағынуларына бағытталған іс-шаралардан және
тәуелсіздікке қол сұққаны үшін жауапкершілік белгілеуден көрініс табады.
Заң шығару және атқару тармақтарынан тәуелсіз әрекет жасайтын сот билігі
дербестігінің аса маңызды кепілі, сондай-ақ судьялар тәуелсіздігінің
қағидаты болып табылады. Осы қағидат Конституция жүзінде жарияланған
елдерде, соттардың дербестігін жоятын немесе кемітетін нормативтік құқықтық
актілердің шығуына рұқсат етілмейді.
Орталық Еуропа мен бұрынғы КСРО-ның конституциялық саясаты үшін
еуропалық құқықтық дәстүрлердің жолын қуушылық тән. Шын мәнінде ТМД
елдерінің барлығының, соның ішінде Қазақстанның да Конституциясы
конституциялық әділеттің еуропалық үлгісін алған. Соған сәйкес, азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік әділ сот органдары тәуелсіз іс-әрекет жүргізеді.
Және олар әділ соттың ерекше нысанындағы конституциялық соттардан
бөлектенген (Қазақстан Республикасында Конституциялық Кеңес). Осындай шек
қоюлар кезіндегі сот органдарының дербестігі конституциялық соттардың
ерекше рөліне қайшы келмейді. Тек Орталық Еуропа және Шығыс Еуропа
елдерінің кейбір Конституциялары ғана прокуратураға тәуелсіз мәртебе
береді. Әйтсе де батыс-еуропалық дәстүрге сәйкес прокуратура сот билігінің
тармағына жатады.
Тәуелсіздік жылдары еліміздің сот жүйесінде терең және сапалы
өзгерістер жүргізілді. Олар лайықты деңгейде әділсотты жүзеге асыруға
қабілетті тәуелсіз сот билігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Соттардың заңға қалай бағынатынына қарамастан, оны ешкім бақыламайды.
Соттардың қаулыларының заңдылығын жоғары тұрған соттар тексереді.
Судьялардың тәртіптік алқасы да бар.
Сот билігінің конституциялық-құқықтық принциптері қылмыстық істерді
және азаматтық істерді жүргізу заңдарының нормаларынан көрініс тапты.
Аталған принциптер қатарына әдетте мыналарды жатқызады:
1) заңдылық;
2) сот әділдігін тек сот арқылы ғана жүзеге асыру;
3) судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы;
4) сот әділдігін азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі негізінде
жүзеге асыру;
5) азаматтарды сотта қорғау құқықтарымен қамтамасыз ету; -
6) тараптардың бәсекелестігі мен тең кұқықтылығы;
7) кінәсіздік презумпциясы;
8) сот істерінің жариялылығы немесе ашық қаралуы;
9) сотта істі қараудың туралығы мен ауызшылығы;
10) сот ісін жүргізу тілі;
11) сот әділдігін іске асыруға алқабилердің қатысуы;
12) соттың бейтараптылығы;
13) сот әділдігін жүзеге асыру кезінде адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
14) сот процесінде тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
Жоғарыда көрсетілген принциптердің барлығы дерлік Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарында бекітілген. Сот төрелігін
жүзеге асыруда соттар осыларды басшылыққа алады.
Сот тәуелсіздігі туралы айтқанда оның сыртқы және ішкі тәуелсіздік
сияқты маңызды санаттарының маңыздылығын атап көрсетпеске болмайды. Ішкі
тәуелсіздік дегенде біз судьяның ішкі пайымын, оның ықпал ету мен әсер
етулерден психологиялық еркіндігін түсінеміз. Ал судьяның сот жүйесінің
ішіндегі тәуелсіздігіне келсек, біз мұны да маңызды деп есетейміз және
қазір сот төрағаларын әкімшілік жұмыстардан босату бағытында тиісті шаралар
қабылдау үстіндеміз [13].
Қазақстан Республикасында сот жүйесін ары қарай реформалау келешегі
төңірегінде сөз қозғасақ, сот әділдігін атқаруға байланысты перспективалық
міндеттер дамыған елдердің кемелденген сот тәжірибесінің озық үлгілері мен
қазақстандық сот тарихы жинақтаған тәжірибенің тиімді тұстарын саралау
арқылы екшелуі тиіс. Оның үстіне құқықтық мемлекетте соттың беделді, билік
жүргізуші, дербес, тәуелсіз болуы тиіс және соттан адамдар бюрократиялық
мекемені еме, ал олардың құқықтарының нақты кепілін, азаматтар мүдделерінің
сенімді қорғаушысын көрулері керек.
Германия жер сотының төрағасы Инго Риш судьяның істің мәні бойынша
шешудегі тәуелсіздігі – Конституциямен бекітілген принцип деген ойда. Бұл
лауазымы бойынша жоғары тұрған ешкім принципті түрде ол қабылдаған шешімнің
мазмұнына әсер ете алмайды деген сөз. Тіпті, сот шешімдері мазмұны жағынан
дұрыс болмаған күннің өзінде, бұл судьяға қарсы тәртіптік шара қолдануға
негіз бола алмайды. Судьяны жоғары тұрған адамның нұсқауына тәуелді болатын
мемлекеттік қызметкерден ерекшелейтін принциптің айырмашылығы осында [14].
Осы уақыттан бастап республикадағы судьялар тұрақты мерзімге
тағайындала бастады. Бұл олардың тәуелсіздігін қамтамасыз етудегі
тегеурінді тетік болғаны рас. Тәуелсіздік судьялардың артықшылығы емес,
оның қоғам мен азамат алдындағы жауапкершілігі дейді заң ғылымдарының
докторы Қайрат Моми [12]. Тәуелсіздіктің осындай ұғымы 1995 жылы БҰҰ-ның
жетінші конгресінде қабылданған Судьялар тәуелсіздігінің негізгі
қағидаттарында тұжырымдалған. Бұл құжатта сот органдарының тәуелсіздігі
кепілденетіні және Конституцияда немесе елдің басқа заңдарында
белгіленетіні атап көрсетілген.
Ең бастысы, осы қағидаттардың Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясында жарияланған әрі Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактіде бекітілген барлық азаматтардың әділсотқа құқықтарын
қамтамасыз ету үшін қабылданатынына назар аударылады. Қайрат Мәми: Демек,
судьялардың тәуелсіздігі үшін күрес — азаматтардың құқықтары үшін,
конституциялық құрылымды қорғау үшін күрес, ол судьялардың артықшылықтары
үшін күрес емес деген тұжырым жасайды [12].
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша билік
өкілеттіктерін қайта бөлу іске асырылды. Көптеген елдердің тәжірибесі
демократияның басты белгісі билікті бөлісу тұжырымдамасы екендігін дәлелдеп
берді. Осы түрғыдан алғанда 1995 жылғы Конституция бойынша сот билігі заң
шығару және атқарушылык биліктен бөлінген әрі мемлекеттік биліктің тәуелсіз
тармағын білдіреді. Бұл Констиуция сот билігінің қоғамдағы орнын
айқындаумен бірге, соттардың тәуелсіздігі принципінің кепілдіктерін
нақтылады [15].
Өзін құқықтық деп жариялаған кез келген елдің Конституциясы
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Өйткені, оның мәні биліктің кез келген тармағы тарапынан билікті теріс
пайдалану қиянатынан қорғауға жеке адамды заңдық құралдармен қамтамасыз ету
үшін арналған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік
құрылым мен режимді қорғаудың кепілі әлемнің барлық өркениетті елдерінде
сот, сондай-ақ тәуелсіз және қуатты материалдық-техникалық базамен
қамтамасыз етілетін сот жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі шын мәніндегі тәуелсіздікке ие
болды. Бұл мемлекет дамуының басты жетістігі болып табылады. Бүгінгі таңда
сот жүйесінде мемлекеттік билік тармағына қажетті барлық атрибуттар бар.
Мұның өзі оны азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың,
әлеуметтік шиеленістерден сақтайтын тұрақты күшке айналдырды.
Қазақстан Республикасының егемендігі жылдары сот билігін мемлекеттік
биліктің дербес, тәуелсіз және мықты тармағы ретінде орнықтыру жөнінде
кешенді іс-шаралар жүзеге асырылды. Сот билігі өз өкілеттіктерін
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, конституциялық құрылым,
елдің бірыңғай экномикалық және құқықтық кеңістігі мүдделері үшін іске
асырады. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңы, Сот приставтары туралы, Атқару өндірісі
туралы заңдар сияқты негіз қалаушы заңдар актілері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару,
Азаматтық, Азаматтық іс жүргізу кодекстері, Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодекс, Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы, Салық және
бюджеттік төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңдар және т.б.
қабылданды.
Судьялар тәуелсіздігінің негізгі мәселелері шешілді. Соттардың
дербестігін кепілдейтін жүйе қамтамасыз етілді, судьялар қоғамдастығының
органдары қалыптастырылды. Жоғарғы сот жанынан Сот әкімшілігі жөніндегі
кәмитет құрылды, судья мамандығының беделі айтарлықтай өсті.
Осы көрсетілген іс-шаралар сот билігінің органы ретіндегі сот
беделінің артуына септігін тигізді. Адамдар өз құқықтарын қорғауға және іс
жүзінде барлық дауларды сотта шешуге мүмкіндік алды. Олар залалды өндіріп
алу, соның ішінде моральдық зиянның өтемі туралы талап-арыздарымен сотқа
анағұрлым жиі жүгіне бастады. Сондай-ақ, жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының, қоғамдық бірлестіктер мен лауазым иелерінің заңсыз шешімдері
мен іс-әрекеттеріне деген шағымдар саны да ұлғая түсті. Соттар арқылы
осындай талап-тілектерін шешу сот билігінің мемлекеттік басқару саласындағы
сот бақылауы сияқты маңызды қызметтерін іс жүзінде жүзеге асыру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Жоғарғы соты мен Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Конституциялық заңына сәйкес құрылатын жергілікті соттар құрайды.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңында судьялар тәуелсіздігінің негізгі
кепілдіктері белгіленген. Заңның 26-бабы бойынша судьялар тәуелсіздігі
мыналармен қамтамасыз етіледі:
1) заңда көзделген әділсотты жүзеге асыру рәсімімен;
2) сот төрелігін атқару бойынша судьяның қызметіне араласқаны үшін,
сондай-ак сот пен судьяны сыйламағаны үшін заң арқылы жауапкершілік
белгілеу;
3) судьяға ешкімнің тиіспеушілігі;
4) Конституциямен және осы Конституциялық заңмен белгіленген сайлану,
қызметке тағайындау, судья өкілеттіктерін тоқтату мен тоқтата тұру
тәртібімен, судьяның отставкаға шығу құқығымен;
5) судьялардың мәртебесіне сәйкес мемлекет есебінен материалдық
қаражат беру және оларды әлеуметтік қамсыздандыру, сондай-ақ осылардың
нашарлауына тиым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының Соттар және сот төрелігі деп
аталатын ҮІІ-бөлімінің 79-бабы 1-тармақшасында былай делінеді: Соттар
тұрақты судьялардан тұрады, олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен
қорғалады. Судьяның өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана
тоқтатылуы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін [15].
Сапалық жағынан жаңа сот жүйесін қалыптастыруға жол ашып, сот
билігінің алдында тұрған негізгі басым бағыттарды айқындап берген тарихи
құжат Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы
қаулысы болды [16]. Бұл құжаттың ерекшелігі, онда жас республиканың
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайына жауап беретін, әрі
болашақтағы даму бағдарына жол ашатын негіздер көрсетілген еді. Қазақстан
Республикасындағы ауқымды сот жүйесі реформасы 1995 жылғы Конституциядан
және Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық заң күші бар Жарлығынан бастау алады [17, 51 б.]. 0сылар
арқылы соттардың мемлекеттік билікті жүзеге асыруының тікелей нысаны
ретінде сот төрелігі туралы, сот органдарының заң шығару және атқару
құрылымдарынан тәуелсіздігі туралы, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің Конституцияға сәйкестігі жөніндегі істерді шешуде соттарға
құқықтық өкілеттіктер беру туралы, олардың билік органдарының арасындағы
дауларды қараудағы құзіреттері туралы, сондай-ақ олардың шешімдері мен
лауазымды адамдардың әрекеттері жөніндегі шағымдары туралы жана ережелер
енгізілді [6, 33 б.]. Айта кететіні, осы кезден бастап сот билігі
түсінігі қолданысқа енді.
Ал 2000 жылы 25 желтоқсанда қабылданған ҚР Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңының сот
жүйесінің тәуелсіздігін нықтаудағы рөлі зор болды. Сондықтан заңгерлер бұл
құжатты қазіргі кезде сот жүйесінің қызметін реттейтін басты және негізгі
нормативтік актілердің қатарына жатқызады. ҚР Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңының 1-бабы
2-тармағына сәйкес, сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге
асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға, республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуге қызмет етеді [18]. Осылардың барлығы соттардың мемлекеттік
басқару органдары жүйесіндегі мәнін де өзгертті. Яғни, қазақстандық
мемлекеттіліктің даму келешегін сот билігімен байланыстырған жөн.
Заң ғылымдарының докторы, профессор Кәлимолла Халиқов түрлі пікір-
көзқарастарды талдай келе, сот билігіне байланысты мынадай анықтама береді:
Сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті органы сот арқылы азаматтар
мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау,
республика Конституциясы мен заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын қамтамасыз ету үшін заңның
негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен процессуалдық нысандарда,
қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы жүзеге
асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз мемлекеттік биліктің тармағы
ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Сот билігін өзге билік тармақтарынан ерекшелендіретін белгілері мен
функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін толық аша түседі. Заң
ғылымдарының кандидаты Шаймардан Шарипов сот билігін ерекшелендіретін
белгілер келесі ережелерден туындайды деген тұжырым жасайды:
1) Сот билігін іске асыру мемлекеттік қызметтің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық құрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, мемлекеттік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
2) Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын амалға асыру
бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы билік бекітеді және
бағыттайды.
3) Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын органдары - соттар
ғана жүзеге асырады. Еліміздің Негізгі заңы соттың ерекше өкілеттігін басқа
органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салады.
4) Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі, мемлекеттің тиісті органдары - сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Қазақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің бірі -
оның бірлігінде.
5) Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау негізінде
жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі-процессуалдық құқықтың нормаларымен
бекитін нысандарда және ерекше тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің дербес саласы.
6) Соттың заңды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін) орындау мемлекет
күшімен іске асырылады. Қажет болған жағдайларда оның органдары мен
лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының жүзеге асырылуын
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
7) Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділідігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде [19, 13 б.].
Ал сот билігінің конституциялық-құқықтық принциптері қылмыстық істерді
жүргізу және азаматтық істерді жүргізу заңдарының нормаларынан көрініс
тапты. Аталған принциптер қатарына әдетте мыналар жатқызылады: заңдылық;
сот оділдігін тек сот арқылы ғана жүзеге асыру; судьялардың тәуелсіздігі;
заң және сот алдындағы теңдік бастамаларында әділ сотты жүзеге асыру;
азаматтарды сотта қорғау құқықтарымен қамтамасыз ету; кінәсіздік
презумпциясы; тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы; сот істерінің
жариялылығы немесе ашық қаралуы; сотта істі қараудың туралығы мен
ауызшалығы; сот ісін жүргізу тілі; сот әділдігін іске асыруға азаматтардың
қатысуы; соттың объективтілігі мен бейтараптылығы; сот әділдігін жүзеге
асыру кезінде адамның азаматтың құқықтары мен бостандықтарымен қамтамасыз
ету; сот процесінде тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу [6,
99б.].
Жалпы демократиялық қоғамдастықтағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту
Қазақстанның басты басымдықтарының бірі болып табылады. Сот саласындағы
алға қойған стратегиялық міндеттер негізінен жүзеге асырылды. Солардың
ішіндегі ең бастысы ретінде сот билігінің азаматтардың бұзылған құқықтарын
қалпына келтірудің шынайы тетігіне айналғанын баса айту керек. Бұған жыл
өткен сайын халықтың сот жүйесіне жүгіну жағдайларының арта түскені айғақ.
Демек қазақстандық соттардың халықтың бұзылған құқықтарын қорғаудағы рөлі
артып келеді. Жұртшылықтың сот билігіне сенімі туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде
сөйлеген сөзінде былай деді: Азаматтардың өз проблемаларын нақ осы сот
арқылы шешуінің барған сайын көбейе түсуі ең бастысы болып табылады. Тек
өткен жылы ғана республика соттарына миллионға жуық істер мен өтініштер
түскен, мұның өзі 2000 жылғыға қарағанда екі есе дерлікке көп. Сонымен
бірге, сот төрелігі саласындағы барлық проблемаларды шешілді деу анық
болмас еді дей келе, сот билігі өзінің қоғамдық миссиясын қоғамда тұтастай
алғанда сотқа деген, жекелей алғанда судьяларға деген сенім сақталған
жағдайда ғана атқара алатындығына тоқталды [20].
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік межедегі күрмеулі
мәселелердің шешілуі, соның ішінде адам мен азамат құқығының толықтай
сақталуы сот билігінің қызметіне тікелей байланысты екендігін әрдайым айтып
келеді және мемлекет осы мәселелерді орындауға қажетті жағдай жасауды
негізгі міндеттерінің қатарына қойды.
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге асырылуы
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайына қарқынды даму және
құқықтық мемлекет институттарын нығайту ерекшелігі тән. Бұл бұрынғы
кеңестік мемлекеттерге ортақ ұқсастық. Жоғарыда айтылған құқықтық мемлекет
институттарының бір жүйесі әділсот болып табылады. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасы белгілі бір мағынасында құқықпен шектелген биліктің синонимы
ретінде саяси-құқықтық лексиконға берік орнықты. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасына жасалған қысқаша тарихи шолу бұл теорияның қазіргі түрі
болуы ықтимал және аңсаған жария билік құрылымының синтезі екенін
көрсетеді. Ал құқықтық мемлекет дегеніміз - халықтың тәуелсіздігіне
негізделетін қоғамдық өмірдің әділетті, үйлесімді құрылымы. Яғни,
әлеуметтік идеал [21].
Құқықтық мемлекеттің шын мәнінде құрылуы бірінші кезекте қоғамдық даму
қарқынымен байланысты тұжырым (идеология). Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасына қоғамтанудың белгілі нышандарының бірі - билікті бөлісу
теориясы тән. Билікті бөлісу терминінің мағынасын біржақты деп айта
алмаймыз. Себебі, біріншіден біртұтас мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлінуін білдірсе, екіншіден билік
өкілеттіктерін мемлекеттік органдар арасында бөлуді айтады. Осы тұрғыдан
келгенде билікті бөлісу деген ұғымды жоғарғы биліктің дербес көзі ретінде
мемлекеттің билік өкілеттіктерін тиісті құзыреттілік жүктелген мемлекеттік
органдарға беруі деп түсіну керек. Яғни, биліктің сырттай түрге бөлінуі
деген сөз. Екінші жағынан билік түрлерінің қоғамдағы мүдделер
үйлесімділігіне қол жеткізу мақсатында өзара қарым-қатынасы мемлекеттің өз
органдары арқылы өкілеттіктерді іштей бөлісуі деуге болады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі қоғамның бекітілген
заңдарды басшылыққа ала отырып, өмір сүруі және халықтың заңдарды
құрметтеуі болып табылады. Ал заң талаптарыньщ жалпыға бірдей күшінің болуы
қоғамның зайырлылығын білдіреді. Осыған байланысты әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 СОТ ӘДІЛДІГІ СОТ БИЛІГІНІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Сот билігінің түсінігі және оның
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .7
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... 19
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТТАРДЫ МАМАНДАНДЫРУДЫҢ БАСТЫ КЕЗЕҢДЕРІ
МЕН
МАҚСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Қазақстан Республикасында мамандандырылған соттардың қалыптасуы
мен даму кезеңдері және әлемдік тәжірибемен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Мамандандырылған экономикалық, әкімшілік соттардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
2.3 Соттарды мамандандырудың қарқыны: кәмелетке толмағандардың істері
бойынша мамандандырылған соттардың
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАРДЫҢ ӘДІЛ СОТТЫЛЫҚТЫҢ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ
МАҢЫЗЫ МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Сот әділдігінің сапалы көрсеткіші мамандандырылған соттардың
қызметі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Сот билігінің беделін көтеру әрі күшейтудегі мамандандырылған
соттардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .61
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстандағы мамандандырылған соттар
жүйесін құрудың мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік дамуындағы рөлін сот
билігінің мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы орны мен соттардың
тәуелсіздігі принципі тұрғысынан сараптау. Мамандандырылған соттарға
қатысты жетістіктер мен болашақта атқарылар шараларды шет мемлекеттердің
тәжірибесін саралай отырып талдау.
Мамандандырылған соттар жүйесінің тұтастай мемлекеттік міндеттерді
жүзеге асырудағы қызметі ерекше. Себебі, соттарды мамандандыру кез келген
сала бойынша даму кепілі. Демек, мамандыру ісін сапа, сот әділдігі,
заңдылық қағидаттарына бағыттау арқылы заң үстемдігі мен азаматтар
құқығының бұлжымастығын қамтамасыз етумен қатар құқықтық, демократиялық,
өркениетті мемлекет құруға бір қадам алға жылжитынымыз анық.
Қазақстанның әлемдік қауымдастық алдында дербес мемлекет ретінде
танылғанына көп уақыт бола қойған жоқ. Сүйіндіретіні сол, Қазақстан
дүниежүзілік қауымдастық алдында танылып қана қойған жоқ, даму бағдарының
негізгі бағыттарын өркениеттілік өлшем шеңберінде айқындап, осы жолмен нық
адымдап келеді. әрине болашақты қағаз жүзінде болжау бөлек те, оны тиімді
жүзеге асырып, айқын жетістіктер мен нәтижеге жету мүлде басқа әңгіме. Тап
осы тұрғыдан келгенде қазақстандық өркендеу көрсеткіші кезіндегі кеңестің
шекпенінен шыққан мемлекеттер ішінде оқ бойы озық тұр, әрі демократиялық
өрлеу барысында толымды тәжірибе жинақтаған мемлекеттердің жоғары бағасына
ие болды.
Айтып отырған ілгерілеулер қоғамдық өмірдің саласына қатысты. Ерекше
атап өтетіні, жер бетіндегі мемлекеттердің өзара қарым-қатынас пен
серіктестік бағытын салмақты, бейбіт арнаға бұруы уақыт өткен сайын
күрделеніп, тіпті ғаламдық деңгейдегі бас ауруға айналып отырған аласапыран
заманда Қазақстан халықаралық қарым-қатынаста өзге елдермен бейбіт,
ынтымақтастық, өзара тиімді байланыс орнату стратегиясын ұстанып отыр.
Шынтуайтына келгенде, басқа жұртпен байланыста қандай да бір
мүдделестер тобына ілеспей, тұғырлы ұстанымнан танбаудың елдегі тұрақты
дамуға бере шапағаты мол. Соның бір дәлелі, биліктің бір тармағы ретінде
белгіленген сот саласында алыс-жақын шет мемлекеттермен байланыс берік
орнықты. Әлемдік кеңістіктегі құқықтық мемлекеттер қауымдастығына кіру
қазақстандық сот жүйесінің, тұтастай алғанда қазақстандық құқықтың дамуына
негіз салған алғы шарттардың бірі болды.
Сот-құқықтық реформаның жетістіктері Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі мен ЮСАИД-тың Заңнаманың
дамуын бағалау бағдарламасы бойынша сарапшылары тарапынан жоғары бағаланды.
Қазақстандағы сот реформасының ең үлкен жеңісі сотттардың тәуелсіздігі
принципін орнықтыруы десек қателеспейміз. Германия аймақтық сотының
төрағасы, Орталық Азиядағы құқықтық реформалар GTZ жобасының жетекшісі
Инго Риш Қазақстан қай жағынан алсаңыз да Орталық Азиялық кеңістікте
жетекші, көшбастаушы: оның экономикалық мүмкіндіктері орасан, сот-құқықтық
жүйесі мен әділет деңгейі өте жоғары деңгейде дамыған дейді [1].
Ал Орталық Азиядағы сот жүйесін дамытуға ықпалдасу USAIDIRIS
жобасының директоры Мелани Пайсер Мен Қазақстандағы судьялар
қауымдастығының кәсібилік және әділеттілік деңгейінің арта түскеніне куә
болғаныма қуаныштымын. Соңғы бірнеше жылдың көлемінде сот реформасы мен сот
тәуелсіздігін нығайту бойынша ауқымды шаралар қабылданды. Айта кететіні,
қазақстандық судьялар қызметі сот әділдігін жүзеге асыру, олардың барлық іс-
қимылы Қазақстан Республикасының Конституция мен заңдарының орындалуын
қамтамасыз етуге бағытталған. Ал Қазақстанның сот жүйесі өкілеттіктеріне
тән қасиеттер: істің мән-жайын көре білу, озық жаңалықтарды өз дәрежесінде
қабылдай алу және кәсібилік. Мұның барлығы тәуелсіз және әділетті сот
төрелігін атқарудың алғышарты болып табылады деген пікірде [2].
Сот реформасының бағыты әу бастан-ақ өз алдына дербес сот билігін
құруға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау аясын
кеңейтуге және жұртшылықтың сот төрелігіне қолы жететіндей болуына
арналған. Егер қол жеткізілген жетістіктерге осы тұрғыдан қарайтын болсақ,
көзге көрінерліктей оңды нәтижелерді анық байқаймыз. Тәуелсіздік жылдары
ішінде Қазақстан үшін оңтайлы да ұғынықты сот жүйесі түзілді. Мұны
азаматтардың өз мүдделерін қорғап, соттарға жүгінуінің анағұрлым арта
түскенінен байқауға болады.
Реформа барысында сот төрелігі үшін маңызы зор бірқатар заңдар
қабылданды. Бұл заңдар соттардың өз бетімен жұмыс істеудің кепілдігін және
сот жүйесінің бірлігін сіке асыруды қамтамасыз етіп отыр. Жұмсалған күш-
жігердің нәтижесінде концептуалды идеяларды қайта қарау әрекеттерінен аман
алып қалудың, судьялардың тәуелсіздігін және сотттардың қызметіне жағдай
жасауды қамтамасыз ететін принципті ұстанымдарды уыстан шығармай сақтап
қалудың сәті түсті.
Сонымен бірге, бірқатар позиция тұрғысынан алып қарағанда реформаның
барлық межеленген мақсатына әлі де толық қол жеткізілген жоқ. Мұқның өзі
оларды іске асыру жөнінде қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазіргі
кезде ел Президентінің өкімімен құрылған Сот жүйесін одан әрі жетілдіру
жөніндегі комиссия өз жұмысын жалғастыруда. Осы комиссия Елбасының алға
қойған міндеттерін жүзеге асыру бойынша кешенді ұсыныстар әзірледі. Олардың
арасында соттардың тәуелсіздігін одан әрі нығайту, сот рәсімдерінің
ашықтығы мен анықтығын қамтамасыз ету құқықтарымен бостандықтарының қорғалу
кепілдерін және адвокаттардың сот процессіндегі рөлін күшейту, сондай-ақ
судьялардың жауапкершілігін арттыру жөніндегі шаралар бар.
Жер бетіндегі адам құқықтарының мызғымастығын ең биік межеге қойып,
өмір салты мен тіршілік ережелерін осы қастерлі борыштың айналасына ұтымды
үйлестіре білген демократиялық мемлекеттер азаматтар құқығының кепілі
ретінде сот билігінің тәуелсіздігін бекітті. Мұның мағынасы қарапайым өмір
шындығында жатыр.
Кез келген әділетсіздіктің азабын тартып, шындық іздеп шарқ ұрған адам
әділдікті соттан іздейді, ақ пен қара аражігін ажыратып берер деген үмітін
сотпен жалғайды. Демек сот алдында адамдардың барлығы тең. Әділбилік ханға
да, қараға да ортақ. Ендеше алдына жүгінген адамның дауына тура кесім айту
үшін сотқа керегі заң талабынан өзге ешкімге жалтақтамайтын, сырт күшке
мойын бұрмайтын дербестік, яғни тәуелсіздік. Сәйкесінше, сот билігінің
тәуелсіздігін нықтай түсу азаматтар құқығының кепілін одан әрі бекіте түсу
деген сөз.
Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң ғылымдарының докторы Салық
Зиманов соттардың тәуелсіздігі принципіне нақты, әрі шынайы баға береді.
Оның айтуынша Сот билігі мемлекеттік биліктің басқа формаларынан тәуелсіз
болу арқылы ғана жүзеге асырылатындығымен айрықшаланады. Оның ерекше
мәртебесі мен міндеттері осыны талап етеді дейді [3]. Дүние жүзіндегі
құқықтық мемлекеттердің соттардың тәуелсіздігі принципіне ерекше мән
беретіні де содан. Олар сот жүйесін тәуелсіздік рухымен қаруландыру арқылы
азаматтар құқығының сақталуын шегелей түсумен қатар, тұтастай мемлекеттегі
саяси, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік алып отыр.
Сот билігінің құқықтық реформадан бастау алатын шараларды нәтижелі
жүзеге асыруында, сондай-ақ оның өзге билік тармақтарынан дербестігін
бекітуде Мемлекет басшысы ұстанымының маңызды рөл ойнайтыны анық.
Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев
әрдайым озық пікірде екендігінің айғағын сот жүйесіндегі жетістіктерден
көруге болады. Елбасы жыл сайынғы халыққа арналған дәстүрлі Жолдауларында
сот саласының мәселелеріне ерекше назар аударып келеді. Қазақстан
Республикасының Президенті 2005 жылдың ақпан айындағы Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңғырту жолында атты Жолдауында
қоғам өмірінің түрлі саласында атқарылған сүбелі шараларға тоқтала келе,
сот жүйесі мен азаматтарды құқықтық қорғау реформасына қатысты өзекті
мәселелерді көтеріп, салмақты ой айтты. Біз демократиялық қоғамдастықтағы
жалпыға ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі
реформасының қарсаңында тұрмыз. Сот жүйесін жетілдіру және осы заманғы
қоғамның қажеттіліктеріне сай келетін тиімді сот төрелігін жүргізу
жөніндегі ұсыныстар әзірлеу үшін Комиссия құрылып отыр.
Біз алдағы уақытта мынадай мәселелермен:
1) сот өндірісін оңайлату, оның объективтілігін, сондай-ақ сот
актілерінің тұрақтылығы мен уақытылы орындалуын қамтамасыз ету;
2) сот жүргізу шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде
азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту;
3) сот корпусының тәуелсіздігін қамтамасыз ету заң шеңберіндегі
әділетті шешіміне айналуға тиіс; судьялардың біліктілігін арттыру – мұның
өзі Қазақстанның сот жүйесін ХХI ғасырдағы шаруашылық, инвестициялық және
сауда проблемаларына сәйкес келтіруге мүмкіндік береді;
4) қылмыстық сот жүргізу мен сот шешімдері шеңберінде адвокаттардың
рөлін арттыруды қамтамасыз ету;
5) қылмыстық сот жүргізу тәжірибесіне алқабилер соты институтын енгізу
қажет. Осы мақсатта 2005 жылы Алқа билер туралы заң қабылданып, Сот
жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық заңға және
алқабилер сотын енгізу мәселелері жөнінде басқа да заңнамалық актілерге
өзгертулер мен толықтырулар енгізілу тиіс;
6) сот рәсімдерінің ашықтығы мен анықтығын барынша қамтамасыз ету
мәселелерімен шұғылдануымыз қажет [4].
Елбасының бұл тұжырымы туралы заңгер Бекет Тұрғараев былай дейді:
Президент биылға Жолдауында біз демократиялық қоғамдастықтағы жалпыға
ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі реформасының
қарсаңында тұрмыз дейді және сот жүйесі мен азаматтарды құқықтық қорғау
реформасына байланысты атқарылуға тиіс нақты шараларды атап көрсетті.
Жолдаудағы тұжырым еліміздің судъялар корпусына үлкен міндеттер
жүктеді [5].
1 Сот әділдігі сот билігінің негізгі нысаны ретінде
1. Сот билігінің түсінігі және оның нысандары
Қазақстан Республикасының Конституциясы сот билігіне ерекше көңіл
бөліп, сот пен судьяның қоғамдағы ролі мен орнын айқындай түсті.
1995 жылғы тамызда референдум арқылы Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды, онда тек адамның, азаматтың, мемлекеттік және
қоғамдық құрылыстың мәртебесі ғана емес, сонымен бірге стратегиялық
құқықтық идеялар да айқындалған. Бұл жаңа қабылданған Конституцияда билік
бөлу территориясы нақтылы түрде көрсетілді. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 3-бабының 4 бөлігінде: “Республикада мемлекеттік билік
біртұтас, ол конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және
сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады”
- делінген. Бұл билік бөлу территориясы барлық демократиялық мемлекеттердің
конституциясында көрсетілген. Биліктің әрбір тармақтары өз қызметіне
байланысты, өзіне жүктелген міндеттерді атқарады. Демек, бұл биліктің әрбір
тармақтары өз компетенциясына байланысты бір-біріне тәуелсіз және бұл
тармақтар тек өз қызметіне тиесілі ісін атқарған жағдайда демократиялық
қоғам деп айтуға болады. Қазақстан Республикасында мемлекеттік билік біреу,
оған заң шығару билігін, атқарушы өкіметті, сот билігін қарсы қоюға
болмайды, себебі бұлар мемлекет билігінің үш бұтағы, бірақ шексіз биліктің
тек бір қолда ғана болуы қоғамға өте қауіпті. Сондықтан да бұл үшеуі әр
қайсысы жеке өз өкілеттігі шеңберінде, басқаларын бақылай отырып, олармен
араласа, жұмыс істейді.
Сот билігі мемелекет билігінен туындайтын ұғым.
“Сот билігі - мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті
қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға
мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдану мақсатында сот құзіретіндегі
жауапты биліктік өкілеттіктердің жиынтығын айтамыз” - деп тұжырымдайды заң
ғылымдарының докторы, профессор К.Х. Халиқов.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-82-баптары аралығындағы
“Соттар және сот төрелігі” деген тараударында соттар мен сот төрелігіне
арналды. Яғни, елімізде әділеттілікті орнықтырудың, сот қызметін
жетілдірудің стратегиялық бағыты айқындалды. Біздің Республикамыздағы
соттар – беделі асқақ, мерейі үстем мемлекеттік ірі ұғым.
Сот билігінің мемлекет атынан әрекет ету құқығы, оған берілген
өкілеттік шегінде жүзеге асырылады. Адамдардың жеке азаматтық танылған және
кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қатысты сот
билігінің мәртебесін айқындай отырып, Конституция бұл құқықтар мен
бостандықтардың конституциялық құрылысын, қоғамдық тәртіпті адамдардың
құқықтары мен бостандықтарының, денсаулық және қоғамдық имандылықты қорғау
мақсатында қажет болған жағдайда тек заңмен ғана шектеуі мүмкін екенін
көздейді.
Конституцияда көзделген құқықтар мен бостандықтарды шектеуге қатысты
түсіндірмеде азаматтардың кейбір конституциялық құқықтарын шектеуге жол
беретін шешімдер, қаулылар, үкімдер шығару, атқарушы қызмет бабына
қарамастан лауазым иелерінің заңсыз әркеттерін, жасалған шағымдарды қарау,
мемлекеттік билік немесе басқару органдарының заңсыз актілерін тоқтату
құқығы тек сотқа ғана берілген. Қазақстан Республикасы Конституциясы
соттардың құқықтық мәртебесін айқындай отырып, сонымен қатар алдағы уақытта
олардың өкілеттігін одан әрі кеңейтуге іс жүзінде қолайлы негіз болғанында
атап көрсету керек. Бұл “жалпы алғанда заңдылықтың құқықтық кепілдіктерін
жекелей алғанда азаматтар құқықтарының кепілдіктерін кеңейту”,- деген сөз.
Теорияда құқықтық мемлекеттің ең басты белгісі – жеке тұлғаның шынайы
бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының
кепілдігі. Осыдан келіп, құқықтық мемлекеттегі соттың айрықша ролі көрініс
табады. Азаматардың құқығының қорғалуы сот процесінде іске асырылатын
болғандықтан құқықтық мемлекетте, әрине, сот тәуелсіздігі шынайы болуы
қажет.
Зерттеушілер билікті бөлісу теориясының негізін салушы, озық ойшыл,
мемлекеттік-құқықтық құрылым мәселесін зерттеуші Ш. Монтескье деп
есептейді. Ш. Монтескье ілімінің негізгі мақсаты азаматтардың игілігі үшін
мемлекеттік билік органдарының толыққанды қалыптасып, өзара іс-қимылды
үйлесімді жүргізуі. Кейбір мемлекеттерде биліктің үш тармағы: заң шығару,
атқару және сот биліктерінің жұмыс істейтінін және бұл жіктелудің
мемлекеттік құрылымының ең тиімді үлгісі екендігін негіздеп көрсеткен де
сол. Ш. Монтескье аталмыш билік тармақтарының әрқайсысының функциялық
сипаты мен міндетін де айқындап берді.
Айталық, ол заң шығару билігінің нақты қолдану мерзімі бар заңдарды
қабылдайтынын немесе оларды бұзатынын айтты. Ал, екінші билік, яғни атқару
билігінің міндеті - бейбіт келісім жасау болмаса соғыс ашу және елшілерді
жіберу мен қабылдау ретінде сипатталады. Үшінші, сот билігінің кызметіне
қылмыс жасағандарды жазалау немесе азаматтық дауларды шешу кіреді.
Азаматтардың саяси бостандығының маңызын ашып көрсеткен ойшыл заң шығару
билігі атқарушы билікпен бірге бір адамның қолына немесе магистраттың бір
аппаратына біріктірілетін болса, онда мұндай ортада еркіндіктің болуы
мүмкін еместігі туралы байлам жасайды [6, 76 б.].
Ойшылдың осы тұжырымын заң ғылымдарының докторы Қ. Мәми былай
тарқатады: Сот билігін заң шығару және атқарушы биліктен бөлмейінше
еркіндік жоқ. Оның пікірінше, егер судья (би, қазы) бір мезгілде заң
шығарушы болып табылса, онда озбырлыққа жол ашық. Сот билігі атқару
билігімен біріктірілген жағдайда, судья езушінің сойылын соғуы мүмкін. Және
ең ақыры бір адамның, бір шонжардың қолына үш биліктің үшеуін де бір
мезгілде қатар біріктіру (заңдарды әзірлеу мен қабылдау, қоғамдық
шешімдерді орындау, сондай-ақ азаматтық істерді қарау және қылмыскерлерді
соттау) арқылы бәрінен де айрылып қалуға болады.
Сонымен бірге, Ш. Монтескьенің конституциялық жобасында биліктің тепе-
теңдік идеясы жеткілікті түрде айқындалмады. Мысалы, заң шығару билігінің
атқарушы билігіне қатысты басым (үстем) рөлін белгілеген ол сот билігін
солармен қатар қойды, оның ойынша қай биліктің кімнің мүддесін қозғайтыны
маңызды. Ойшылдың пікіріне жүгінсек, сот билігін арнайы органға емес,
белгілі бір уақытқа сот төрелігін іске асыруға халықтың арасынан сайланған
адамдарға сеніп тапсыруға болады. Ол: адамдар үшін соншалықты қорқынышты
сот билігі, белгілі кәсіппен де, белгілі ережемен де (жағдаймен де)
байланысты болмайды; сот билігі көрінбейтін нәрсеге айналады деп қателесті
[6, 8 б.].
Сот билігі мен әділ сот егіз ұғымдар, бірақ олар ұқсас емес. Сот
төрелігі сот билігінің ең маңызды белгілерінің бірі болып саналады. Бірақ
сот билігінің мазмұны мұнымен ғана шектелмейді. Аталған ұғымдарының
арақатынасын дәл анықтау заң ғылымының алдында тұрған маңызды мәселелердің
бірі болып табылады.
Сот билігі ретінде мемлекеттік биліктің өзіндік тармағы ұғынылады. Ол
билік соттар арқылы жария, жарыс сөз, қағида бойынша, сот мәжілістерінде
құқық туралы азаматтық, қылмыстық және сот өндірісінің заң белігілеген
басқа да нысандары арқылы алқалы түрде қарау және шешу жолымен жүзеге
асырылады. Мұнда сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігі атап
көрсетіледі, биліктің субъектісі, оны жүзеге асыру қағидаттары мен
нысандары нұсқалады.
Жалпы, билік бөлісу теориясы көптеген елдердің мемлекеттік құрылымдық
тәжірибесіне сенімді түрде берік орнықты. Ол заңмен айқындалған адам
құқықтары мен еркіндіктерінің негізгі кепілдіктерінің бірі болып саналады.
Себебі, билік бөлісу теориясы іс жүзіне асқан елдерде демократиялық
үрдістердің қарқынды жаңғыру үстінде екендігін байқаймыз.
Бұл қағидаттың артықшылығы сонда, мемлекеттің ішкі саяси тұрақтылығы
мызғымастық сипатқа ие болады. Мұның себебі, билік бөлісу мемлекеттің
Конституциясына арқа сүйей отырып, орын алған қандай да бір ішкі әлеуметтік
шиеленіс немесе қиындықтардан ұтымды жол тауып шығуға мүмкіндік береді.
Билік бөлісу теориясының тиімді жүзеге асырылу үлгісін АҚШ тарихынан
көруге болады. 1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясы бойынша заң шығару
өкілеттіктері екі палатадан тұратын Конгреске берілді. Ал атқару билігі
Президенттің, сот билігі АҚШ-тың Жоғарғы соты мен Конгресс арқылы
бекітілген төменгі соттардың қарауына тапсырылды. Осылайша адамзат ойының
озық жетістігі - билік бөлісу теориясы АҚШ-та барынша толық әрі
дәйектілікпен жүзеге асырылды.
Айта кететіні, АҚШ ғалымдары ғылыми еңбектерінде биліктің үш тармағын
талдауды көп жағдайда сот билігінен бастайды. Бұл кездейсоқ емес. Нақ сол
өркениетті елдерде сот билігі іс жүзінде мемлекеттік билікке айналды [6, 10
б.]. Соттар биліктің басқа тармақтарына бақылау жүргізуге және олардың
шешімдеріне шағымдар бойынша түпкілікті шешімдер шығаруға өкілеттік алды
[7, 16-20 б.].
Сот билігі түсінігі терең талдауды қажет ететін ұғым. Мәселе оның
мемлекеттік басқару жүйесінің бір тармағы ретіндегі рөлінде ғана емес, оның
өзге билік буындарынан бөліп қарастыратын күрделі әрі байыппен бағалауға
жататын категория болуында. Сот билігінің ауқымды зерттеу нысаны ретінде
қазақстандық ғылыми еңбектерде бір жүйеге түспегендігі, аталмыш тақырыпқа
тиісті көңіл бөлінбегендігі байқалады.
Мұның негізгі себебі кеңестік заман тұсындағы Қазақстанда нағыз сот
билігінің нышандары болған жоқ [8]. Яғни, социалистік елдердің
Конституциялары мен заңдарында сот билігіне оң көзқарас байқалғанмен,
ақиқат жағдай -бұл ережелермен мүлдем қабыспайтын. Сот жүйесі өзге
мемлекеттік құрылымдар секілді алдымен партияның нұсқауын басшылыққа алатын
бағыныштылық жағдайда қызмет етті. Бұл жерде қандай да бір тәуелсіздік,
дербестік туралы әңгіме өрбітудің өзі артық. Соның нәтижесінде сот
тәуелсіздігін жариялаған Конституциялық ережелердің бірде-біреуі іс жүзінде
орындалған жоқ. Конституция нормалары алғашқы күннен бастап партиялық
аппараттың табанының астында қалып, сот билігі сөз жүзінде жүзеге асырылды
[9, 3-6]. Кеңес дәуірінде біртұтас мемлекеттік биліктің жұмыс істегенін
ескерсек, сот билігінің дербес билік тармағы ретінде белгіленбеуінің
себебін осыдан іздеуге болады.
Сот төрелігіне арналған ғылыми еңбектерде сот құқық қорғау органының
бір саласы ретінде қарасытырылды [10, 8-6]. Демек, республикадағы
демократиялық талаптарға жауап беретін, шынайы мағынасындағы сот билігі
үлгісінің қалыптасуын Қазақстанның тәуелсіздік алған кезеңімен
байланыстыруға болады.
Сот билігі мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде алғаш рет 1990
жылғы 25 қазандағы Қазақ ССР-ның Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Декларацияда айтылады. Жалпы егемен Қазақстан өміріндегі сот билігінің
жаңғыру кезеңі 1991 жылдан бастау алады. Осы жылдың 16 желтоқсанында
қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңда мемлекеттік биліктің заң
шығару, атқару, сот билігіне бөліну арқылы жүзеге асырылатыны бекітілген
болатын.
Ал 1993 жылғы Конституцияда сот органдарының заң шығарушы және
атқарушы биліктен тәуелсіздігі белгіленді. Мұны тәуелсіз Қазақстанның
конституциялық құрылымы тарихындағы сындарлы кезең деуге негіз бар. Себебі
өркениетті мемлекеттілік және билікті бөлісу принципінің белгісі осы
Конституцияда орын алды. Оның Конституциялық құрылымның негіздері атты
кіріспесінің алтыншы ережесінде былай көрсетіледі: Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік билік заң шығару, атқару және сот биліктеріне
бөлу принципіне негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өздерінің
өкілеттіктері ауқымында (аясында) дербестікке ие, тежемелік және тепе-
теңдік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасайды [11].
Заң ғылымдарының докторы Қайрат Мәми атқару органының сот қызметтеріне
араласуы салдарынан тәуелсіздік қағидаты бұзылатыны даусыз деп есептейді.
Ол дербестік пен тәуелсіздік егіз ұғым емес деген тұжырым жасайды.
Өйткені, дербестік - ол тәуелсіздік емес, ол тек маңызды шарт (жағдай) пен
сот билігінің алғышарты ғана. Дербестік, биліктің сот тармағы билікті
бөлісу ұштағанында дербес болып жарияланған кезде, тежемелік пен тепе-
теңдікті ескеру арқылы құрылған қоғамды мемлекеттік басқару механизмінде
өзінің рөлі мен орны болғанда билікті бөлісу қағидатымен тығыз байланысады.
Осы биліктің дербестігінің маңызды кепілі, судьялардың заң шығару және
атқару биліктерінен тәуелсіздігі болып табылатыны шүбәсіз [12].
Сот билігінің мақсаты: азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын,
заңды мүдделерін, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қорғау, Қазақстан Республикасының Конституциясымен, өзге
нормативтік құқықтық актілерінің мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету болып
табылады. Демек, сот билігіне, біріншіден құқыққа, әсіресе, оның бұзылуына,
сақталмауына байланысты дауларды шешу міндеті жүктелсе, екіншіден ол
мемлекетте заңның сақталуын, орындалуын қамтамасыз етуші билік тармағы
болып табылады. Сот билігінің белгілері мыналар:
Сот билігін тек сот қана жүзеге асырады;
1) Сот төрелігі процессуалдық заңдарда бегіленген тәртіптер шеңберінде
сот мәжілісі нысанында тараптардың қатысуымен іске асырылады;
2) Республика соттары біркелкі заңдарды бірыңғай қолдануға тиіс;
3) Соттардың заңды күшіне енген қаулылары мен шешімдері орындалуға
міндетті;
4) Сот билігі тәуелсіз, дербес және жеке дара болады;
5) Сот тек Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан
Республикасының заңдарында бекітілген қағидаларға бағынады және оның
шешімдерін басқа ешкімнің бекітуінің қажеттілігі жоқ;
6) Сот жүйесінің өз алдына жеке дара құрамына тек сот органдары
кіреді;
7) Сот билігінің функциясын тек қана сот органдары жүзеге асырады. Сот
билігінің басты орі ерекше нысаны, бұл сот әділдігі. Сот әділдігін жүзеге
асыру түрлері немесе нысандары соттардың қарауына жататын, яғни оларға
келіп түсетін істердің түрлерімен тығыз байланысты. Сот билігі азаматтық,
қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы
жүзеге асырылады.
Келешекте Қазақстанда демократия мен құқықтық мемлекеттің дамуына
байланысты билікті бөлісу теориясын әлдеқайда анағұрлым толық іске
асатынына сенім мол. Осы мәселенің жаңа қоғамдық жағдайдағы жаңа
болмыстарды қолдануға жарамды бұрынғы әдістерін қайта қарау – мемлекеттік
басшылық жүйесіндегі сот билігінің рөлі мен орнын айқын белгілеу
қажеттілігін негіздейді. Биліктің осы тармағына деген қатынастарды өркениет
талаптарына жақындату қажеттігі айқын сезіліп отыр. Себебі, билік
жүргізудің конституциялық жүйесін құру адам мүдделерін, құқықтары мен
еркіндіктерін қорғауды қамтамасыз ету осыны талап етеді.
Сот билігін Конституция белгілеген бірыңғай мемлекеттік биліктің
тәуелсіз тармағы ретінде ретінде қарастыруға болады. Осы билікті соттар
арнайы құрылған мемлекеттік орган ретінде мемлекет атынан жүзеге асырады.
Сот органдары Конституцияда көрсетілген тәртіп бойынша құрылады. Оларға
құқықтық даулар мен істерді шешу жөніндегі және азаматтардың, мемлекет пен
ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мақсаттарында заң арқылы құзірет беріледі, олар ерекше іс жүргізу
нысандарында әрекет етеді және мемлекеттің барлық аумағында орындалуға
міндетті шешімдер шығару құқығына ие. Бұл шешімдер мемлекеттің күшімен
мәжбүрлеп орындалады.
1993 жылғы Конституцияда судьялардың тәуелсіздігін айқындауға талпыныс
жасалды. Мәселен, Конституцияның 101-бабында былай делінеді: Судьялар
тәуелсіз және олар Конституция мен Қазақстан Республикасының заңдарына ғана
бағынады. Айта кететіні, бұл егеменді елдің сот құрылысын демократиялық,
құқықтық қоғам талаптарына сәйкестіндіруге қадам болғанмен, мәселенің
мәнісін түбегейлі шеше алмады. Сондықтан, 1995 жылы жаңа Конституцияны
қабылдау сот реформасының қажеттілігіне де байланысты болды. Өйткені 1993
жылғы Конституцияда шынайы мағынасындағы тәуелсіз сот билігін
қалыптастырудың алғышарттары тиісті деңгейде жасалмады. Бұл Конституцияда
судьялардың өкілеттік мерзімі 10 жыл ретінде анықталды. Ал дүниежүзілік
тәжірибеге сүйенсек, судьялар өмір бойына тағайындалады немесе сайланады.
Демократиялық өлшемдер бойынша судьялық мерзімді шектеу олардың
тәуелсіздігіне қол сұғу ретінде бағаланатынын ескерсек, 1993 жылғы
Конституция соттардың тәуелсіздігіне қажетті кепілдікті қамтасыз ете
алмады. Заң ғылымдарының докторы Қайрат Мәми өзінің Қазақстандағы сот
реформасының даму кезеңдері атты еңбегінде былай дейді: Сонымен тәуелсіз
Қазақстанның 1993 жылғы бірінші Конституциясы өзінің реңі бойынша ымыраласу
Конституциясы болып табылады, яғни түрлі ұстанымдар ымыраласу тұрғысында
әзірленді, сөйтіп билікті бөлісу теориясы амалсыз бұлыңғыр көрсетілді [6].
Билікті бөлісу қағидаты құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды негізі
ретінде тек ақыл-парасатты ғана еншілемейді, сонымен бірге ол біздің
мемлекетімізде өзіне жол ашуда. Бұл сот билігін тереңірек тани түсуден,
соттарға деген сенімнің артуынан, соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуге
және олардың тек заңға ғана бағынуларына бағытталған іс-шаралардан және
тәуелсіздікке қол сұққаны үшін жауапкершілік белгілеуден көрініс табады.
Заң шығару және атқару тармақтарынан тәуелсіз әрекет жасайтын сот билігі
дербестігінің аса маңызды кепілі, сондай-ақ судьялар тәуелсіздігінің
қағидаты болып табылады. Осы қағидат Конституция жүзінде жарияланған
елдерде, соттардың дербестігін жоятын немесе кемітетін нормативтік құқықтық
актілердің шығуына рұқсат етілмейді.
Орталық Еуропа мен бұрынғы КСРО-ның конституциялық саясаты үшін
еуропалық құқықтық дәстүрлердің жолын қуушылық тән. Шын мәнінде ТМД
елдерінің барлығының, соның ішінде Қазақстанның да Конституциясы
конституциялық әділеттің еуропалық үлгісін алған. Соған сәйкес, азаматтық,
қылмыстық және әкімшілік әділ сот органдары тәуелсіз іс-әрекет жүргізеді.
Және олар әділ соттың ерекше нысанындағы конституциялық соттардан
бөлектенген (Қазақстан Республикасында Конституциялық Кеңес). Осындай шек
қоюлар кезіндегі сот органдарының дербестігі конституциялық соттардың
ерекше рөліне қайшы келмейді. Тек Орталық Еуропа және Шығыс Еуропа
елдерінің кейбір Конституциялары ғана прокуратураға тәуелсіз мәртебе
береді. Әйтсе де батыс-еуропалық дәстүрге сәйкес прокуратура сот билігінің
тармағына жатады.
Тәуелсіздік жылдары еліміздің сот жүйесінде терең және сапалы
өзгерістер жүргізілді. Олар лайықты деңгейде әділсотты жүзеге асыруға
қабілетті тәуелсіз сот билігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Соттардың заңға қалай бағынатынына қарамастан, оны ешкім бақыламайды.
Соттардың қаулыларының заңдылығын жоғары тұрған соттар тексереді.
Судьялардың тәртіптік алқасы да бар.
Сот билігінің конституциялық-құқықтық принциптері қылмыстық істерді
және азаматтық істерді жүргізу заңдарының нормаларынан көрініс тапты.
Аталған принциптер қатарына әдетте мыналарды жатқызады:
1) заңдылық;
2) сот әділдігін тек сот арқылы ғана жүзеге асыру;
3) судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек заңға ғана бағынуы;
4) сот әділдігін азаматтардың заң мен сот алдындағы теңдігі негізінде
жүзеге асыру;
5) азаматтарды сотта қорғау құқықтарымен қамтамасыз ету; -
6) тараптардың бәсекелестігі мен тең кұқықтылығы;
7) кінәсіздік презумпциясы;
8) сот істерінің жариялылығы немесе ашық қаралуы;
9) сотта істі қараудың туралығы мен ауызшылығы;
10) сот ісін жүргізу тілі;
11) сот әділдігін іске асыруға алқабилердің қатысуы;
12) соттың бейтараптылығы;
13) сот әділдігін жүзеге асыру кезінде адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
14) сот процесінде тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу.
Жоғарыда көрсетілген принциптердің барлығы дерлік Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарында бекітілген. Сот төрелігін
жүзеге асыруда соттар осыларды басшылыққа алады.
Сот тәуелсіздігі туралы айтқанда оның сыртқы және ішкі тәуелсіздік
сияқты маңызды санаттарының маңыздылығын атап көрсетпеске болмайды. Ішкі
тәуелсіздік дегенде біз судьяның ішкі пайымын, оның ықпал ету мен әсер
етулерден психологиялық еркіндігін түсінеміз. Ал судьяның сот жүйесінің
ішіндегі тәуелсіздігіне келсек, біз мұны да маңызды деп есетейміз және
қазір сот төрағаларын әкімшілік жұмыстардан босату бағытында тиісті шаралар
қабылдау үстіндеміз [13].
Қазақстан Республикасында сот жүйесін ары қарай реформалау келешегі
төңірегінде сөз қозғасақ, сот әділдігін атқаруға байланысты перспективалық
міндеттер дамыған елдердің кемелденген сот тәжірибесінің озық үлгілері мен
қазақстандық сот тарихы жинақтаған тәжірибенің тиімді тұстарын саралау
арқылы екшелуі тиіс. Оның үстіне құқықтық мемлекетте соттың беделді, билік
жүргізуші, дербес, тәуелсіз болуы тиіс және соттан адамдар бюрократиялық
мекемені еме, ал олардың құқықтарының нақты кепілін, азаматтар мүдделерінің
сенімді қорғаушысын көрулері керек.
Германия жер сотының төрағасы Инго Риш судьяның істің мәні бойынша
шешудегі тәуелсіздігі – Конституциямен бекітілген принцип деген ойда. Бұл
лауазымы бойынша жоғары тұрған ешкім принципті түрде ол қабылдаған шешімнің
мазмұнына әсер ете алмайды деген сөз. Тіпті, сот шешімдері мазмұны жағынан
дұрыс болмаған күннің өзінде, бұл судьяға қарсы тәртіптік шара қолдануға
негіз бола алмайды. Судьяны жоғары тұрған адамның нұсқауына тәуелді болатын
мемлекеттік қызметкерден ерекшелейтін принциптің айырмашылығы осында [14].
Осы уақыттан бастап республикадағы судьялар тұрақты мерзімге
тағайындала бастады. Бұл олардың тәуелсіздігін қамтамасыз етудегі
тегеурінді тетік болғаны рас. Тәуелсіздік судьялардың артықшылығы емес,
оның қоғам мен азамат алдындағы жауапкершілігі дейді заң ғылымдарының
докторы Қайрат Моми [12]. Тәуелсіздіктің осындай ұғымы 1995 жылы БҰҰ-ның
жетінші конгресінде қабылданған Судьялар тәуелсіздігінің негізгі
қағидаттарында тұжырымдалған. Бұл құжатта сот органдарының тәуелсіздігі
кепілденетіні және Конституцияда немесе елдің басқа заңдарында
белгіленетіні атап көрсетілген.
Ең бастысы, осы қағидаттардың Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясында жарияланған әрі Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактіде бекітілген барлық азаматтардың әділсотқа құқықтарын
қамтамасыз ету үшін қабылданатынына назар аударылады. Қайрат Мәми: Демек,
судьялардың тәуелсіздігі үшін күрес — азаматтардың құқықтары үшін,
конституциялық құрылымды қорғау үшін күрес, ол судьялардың артықшылықтары
үшін күрес емес деген тұжырым жасайды [12].
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша билік
өкілеттіктерін қайта бөлу іске асырылды. Көптеген елдердің тәжірибесі
демократияның басты белгісі билікті бөлісу тұжырымдамасы екендігін дәлелдеп
берді. Осы түрғыдан алғанда 1995 жылғы Конституция бойынша сот билігі заң
шығару және атқарушылык биліктен бөлінген әрі мемлекеттік биліктің тәуелсіз
тармағын білдіреді. Бұл Констиуция сот билігінің қоғамдағы орнын
айқындаумен бірге, соттардың тәуелсіздігі принципінің кепілдіктерін
нақтылады [15].
Өзін құқықтық деп жариялаған кез келген елдің Конституциясы
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін болуы тиіс.
Өйткені, оның мәні биліктің кез келген тармағы тарапынан билікті теріс
пайдалану қиянатынан қорғауға жеке адамды заңдық құралдармен қамтамасыз ету
үшін арналған. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік
құрылым мен режимді қорғаудың кепілі әлемнің барлық өркениетті елдерінде
сот, сондай-ақ тәуелсіз және қуатты материалдық-техникалық базамен
қамтамасыз етілетін сот жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі шын мәніндегі тәуелсіздікке ие
болды. Бұл мемлекет дамуының басты жетістігі болып табылады. Бүгінгі таңда
сот жүйесінде мемлекеттік билік тармағына қажетті барлық атрибуттар бар.
Мұның өзі оны азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың,
әлеуметтік шиеленістерден сақтайтын тұрақты күшке айналдырды.
Қазақстан Республикасының егемендігі жылдары сот билігін мемлекеттік
биліктің дербес, тәуелсіз және мықты тармағы ретінде орнықтыру жөнінде
кешенді іс-шаралар жүзеге асырылды. Сот билігі өз өкілеттіктерін
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, конституциялық құрылым,
елдің бірыңғай экномикалық және құқықтық кеңістігі мүдделері үшін іске
асырады. Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңы, Сот приставтары туралы, Атқару өндірісі
туралы заңдар сияқты негіз қалаушы заңдар актілері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару,
Азаматтық, Азаматтық іс жүргізу кодекстері, Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы кодекс, Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы, Салық және
бюджеттік төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңдар және т.б.
қабылданды.
Судьялар тәуелсіздігінің негізгі мәселелері шешілді. Соттардың
дербестігін кепілдейтін жүйе қамтамасыз етілді, судьялар қоғамдастығының
органдары қалыптастырылды. Жоғарғы сот жанынан Сот әкімшілігі жөніндегі
кәмитет құрылды, судья мамандығының беделі айтарлықтай өсті.
Осы көрсетілген іс-шаралар сот билігінің органы ретіндегі сот
беделінің артуына септігін тигізді. Адамдар өз құқықтарын қорғауға және іс
жүзінде барлық дауларды сотта шешуге мүмкіндік алды. Олар залалды өндіріп
алу, соның ішінде моральдық зиянның өтемі туралы талап-арыздарымен сотқа
анағұрлым жиі жүгіне бастады. Сондай-ақ, жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының, қоғамдық бірлестіктер мен лауазым иелерінің заңсыз шешімдері
мен іс-әрекеттеріне деген шағымдар саны да ұлғая түсті. Соттар арқылы
осындай талап-тілектерін шешу сот билігінің мемлекеттік басқару саласындағы
сот бақылауы сияқты маңызды қызметтерін іс жүзінде жүзеге асыру болып
табылады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесін Қазақстан Республикасының
Жоғарғы соты мен Қазақстан Республикасының Конституциясы және Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы
Конституциялық заңына сәйкес құрылатын жергілікті соттар құрайды.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі
туралы Конституциялық заңында судьялар тәуелсіздігінің негізгі
кепілдіктері белгіленген. Заңның 26-бабы бойынша судьялар тәуелсіздігі
мыналармен қамтамасыз етіледі:
1) заңда көзделген әділсотты жүзеге асыру рәсімімен;
2) сот төрелігін атқару бойынша судьяның қызметіне араласқаны үшін,
сондай-ак сот пен судьяны сыйламағаны үшін заң арқылы жауапкершілік
белгілеу;
3) судьяға ешкімнің тиіспеушілігі;
4) Конституциямен және осы Конституциялық заңмен белгіленген сайлану,
қызметке тағайындау, судья өкілеттіктерін тоқтату мен тоқтата тұру
тәртібімен, судьяның отставкаға шығу құқығымен;
5) судьялардың мәртебесіне сәйкес мемлекет есебінен материалдық
қаражат беру және оларды әлеуметтік қамсыздандыру, сондай-ақ осылардың
нашарлауына тиым салу.
Қазақстан Республикасы Конституциясының Соттар және сот төрелігі деп
аталатын ҮІІ-бөлімінің 79-бабы 1-тармақшасында былай делінеді: Соттар
тұрақты судьялардан тұрады, олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен
қорғалады. Судьяның өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана
тоқтатылуы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін [15].
Сапалық жағынан жаңа сот жүйесін қалыптастыруға жол ашып, сот
билігінің алдында тұрған негізгі басым бағыттарды айқындап берген тарихи
құжат Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы Қазақстан
Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы туралы
қаулысы болды [16]. Бұл құжаттың ерекшелігі, онда жас республиканың
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайына жауап беретін, әрі
болашақтағы даму бағдарына жол ашатын негіздер көрсетілген еді. Қазақстан
Республикасындағы ауқымды сот жүйесі реформасы 1995 жылғы Конституциядан
және Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 20 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы
Конституциялық заң күші бар Жарлығынан бастау алады [17, 51 б.]. 0сылар
арқылы соттардың мемлекеттік билікті жүзеге асыруының тікелей нысаны
ретінде сот төрелігі туралы, сот органдарының заң шығару және атқару
құрылымдарынан тәуелсіздігі туралы, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің Конституцияға сәйкестігі жөніндегі істерді шешуде соттарға
құқықтық өкілеттіктер беру туралы, олардың билік органдарының арасындағы
дауларды қараудағы құзіреттері туралы, сондай-ақ олардың шешімдері мен
лауазымды адамдардың әрекеттері жөніндегі шағымдары туралы жана ережелер
енгізілді [6, 33 б.]. Айта кететіні, осы кезден бастап сот билігі
түсінігі қолданысқа енді.
Ал 2000 жылы 25 желтоқсанда қабылданған ҚР Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңының сот
жүйесінің тәуелсіздігін нықтаудағы рөлі зор болды. Сондықтан заңгерлер бұл
құжатты қазіргі кезде сот жүйесінің қызметін реттейтін басты және негізгі
нормативтік актілердің қатарына жатқызады. ҚР Қазақстан Республикасының
сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы Конституциялық заңының 1-бабы
2-тармағына сәйкес, сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге
асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауға, республика Конституциясының, заңдарының, өзге де
нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуге қызмет етеді [18]. Осылардың барлығы соттардың мемлекеттік
басқару органдары жүйесіндегі мәнін де өзгертті. Яғни, қазақстандық
мемлекеттіліктің даму келешегін сот билігімен байланыстырған жөн.
Заң ғылымдарының докторы, профессор Кәлимолла Халиқов түрлі пікір-
көзқарастарды талдай келе, сот билігіне байланысты мынадай анықтама береді:
Сот билігі деп мемлекет атынан, оның өкілетті органы сот арқылы азаматтар
мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау,
республика Конституциясы мен заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық
актілерінің, халықаралық шарттарының атқарылуын қамтамасыз ету үшін заңның
негізінде және ол орнықтырған тәртіптер мен процессуалдық нысандарда,
қажетті жағдайларда мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы жүзеге
асырылатын, өз алдына дербес әрі тәуелсіз мемлекеттік биліктің тармағы
ретінде түсіну дұрыс болар еді.
Сот билігін өзге билік тармақтарынан ерекшелендіретін белгілері мен
функцияларын қарастыру оның мазмұны мен мәнін толық аша түседі. Заң
ғылымдарының кандидаты Шаймардан Шарипов сот билігін ерекшелендіретін
белгілер келесі ережелерден туындайды деген тұжырым жасайды:
1) Сот билігін іске асыру мемлекеттік қызметтің ерекше саласын
қолданумен ұштасады. Мұнда адам мен азаматтың заң мен сот алдындағы фактілі
және құқықтық теңдігінің негізі бекітіледі. Мемлекеттік қызметтің дербес
түрі бола тұра, бұл билік, конституциялық құрылыстың негізін,
Конституцияның үстемдігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін, мемлекеттік және жеке меншікті
қорғауды мақсат етіп қояды.
2) Сот билігін жүзеге асыру мемлекеттегі сот саясатын амалға асыру
бағытымен байланысты болады. Сот саясатын заң шығарушы билік бекітеді және
бағыттайды.
3) Сот билігін мемлекеттің сол үшін арнайы құратын органдары - соттар
ғана жүзеге асырады. Еліміздің Негізгі заңы соттың ерекше өкілеттігін басқа
органдарға беруді көздейтін заң актілерін шығаруға тыйым салады.
4) Сот билігі мемлекеттік қызметтің ерекше әрі сапалы нысанына ие
болады. Себебі, мемлекеттің тиісті органдары - сот жүйесі арқылы іске
асырылады. Қазақстанның сот жүйесін ерекше сипаттайтын белгілерінің бірі -
оның бірлігінде.
5) Сот билігі процессуалдық заңды мүлтіксіз, қатаң сақтау негізінде
жүзеге асырылуы тиіс. Сот өндірісі-процессуалдық құқықтың нормаларымен
бекитін нысандарда және ерекше тәртіптердің шеңберінде іске асырылатын
мемлекеттік қызметтің дербес саласы.
6) Соттың заңды талаптары мен шешімдерін (үкімдерін) орындау мемлекет
күшімен іске асырылады. Қажет болған жағдайларда оның органдары мен
лауазымды тұлғалары сот шешімдері мен талаптарының жүзеге асырылуын
мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қамтамасыз етеді.
7) Сот билігінің соңғы ерекше белгісі - оның дербестігі, жеке
даралылығы мен тәуелсіздігі. Мемлекеттік биліктің жеке тармағы бола тұра,
оның басқа тармақтарымен тежемелік әрі тепе-теңдік принципі арқылы іс-қимыл
жасау барысында өзінің қызметіне, әсіресе сот әділідігін іске асыру
кезіндегі қызметіне араласуға жол бермеуінде [19, 13 б.].
Ал сот билігінің конституциялық-құқықтық принциптері қылмыстық істерді
жүргізу және азаматтық істерді жүргізу заңдарының нормаларынан көрініс
тапты. Аталған принциптер қатарына әдетте мыналар жатқызылады: заңдылық;
сот оділдігін тек сот арқылы ғана жүзеге асыру; судьялардың тәуелсіздігі;
заң және сот алдындағы теңдік бастамаларында әділ сотты жүзеге асыру;
азаматтарды сотта қорғау құқықтарымен қамтамасыз ету; кінәсіздік
презумпциясы; тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы; сот істерінің
жариялылығы немесе ашық қаралуы; сотта істі қараудың туралығы мен
ауызшалығы; сот ісін жүргізу тілі; сот әділдігін іске асыруға азаматтардың
қатысуы; соттың объективтілігі мен бейтараптылығы; сот әділдігін жүзеге
асыру кезінде адамның азаматтың құқықтары мен бостандықтарымен қамтамасыз
ету; сот процесінде тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеу [6,
99б.].
Жалпы демократиялық қоғамдастықтағы кең ауқымды сот жүйесін дамыту
Қазақстанның басты басымдықтарының бірі болып табылады. Сот саласындағы
алға қойған стратегиялық міндеттер негізінен жүзеге асырылды. Солардың
ішіндегі ең бастысы ретінде сот билігінің азаматтардың бұзылған құқықтарын
қалпына келтірудің шынайы тетігіне айналғанын баса айту керек. Бұған жыл
өткен сайын халықтың сот жүйесіне жүгіну жағдайларының арта түскені айғақ.
Демек қазақстандық соттардың халықтың бұзылған құқықтарын қорғаудағы рөлі
артып келеді. Жұртшылықтың сот билігіне сенімі туралы Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде
сөйлеген сөзінде былай деді: Азаматтардың өз проблемаларын нақ осы сот
арқылы шешуінің барған сайын көбейе түсуі ең бастысы болып табылады. Тек
өткен жылы ғана республика соттарына миллионға жуық істер мен өтініштер
түскен, мұның өзі 2000 жылғыға қарағанда екі есе дерлікке көп. Сонымен
бірге, сот төрелігі саласындағы барлық проблемаларды шешілді деу анық
болмас еді дей келе, сот билігі өзінің қоғамдық миссиясын қоғамда тұтастай
алғанда сотқа деген, жекелей алғанда судьяларға деген сенім сақталған
жағдайда ғана атқара алатындығына тоқталды [20].
Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік межедегі күрмеулі
мәселелердің шешілуі, соның ішінде адам мен азамат құқығының толықтай
сақталуы сот билігінің қызметіне тікелей байланысты екендігін әрдайым айтып
келеді және мемлекет осы мәселелерді орындауға қажетті жағдай жасауды
негізгі міндеттерінің қатарына қойды.
1.2 Сот билігінің әділсоттылық арқылы жүзеге асырылуы
Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайына қарқынды даму және
құқықтық мемлекет институттарын нығайту ерекшелігі тән. Бұл бұрынғы
кеңестік мемлекеттерге ортақ ұқсастық. Жоғарыда айтылған құқықтық мемлекет
институттарының бір жүйесі әділсот болып табылады. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасы белгілі бір мағынасында құқықпен шектелген биліктің синонимы
ретінде саяси-құқықтық лексиконға берік орнықты. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасына жасалған қысқаша тарихи шолу бұл теорияның қазіргі түрі
болуы ықтимал және аңсаған жария билік құрылымының синтезі екенін
көрсетеді. Ал құқықтық мемлекет дегеніміз - халықтың тәуелсіздігіне
негізделетін қоғамдық өмірдің әділетті, үйлесімді құрылымы. Яғни,
әлеуметтік идеал [21].
Құқықтық мемлекеттің шын мәнінде құрылуы бірінші кезекте қоғамдық даму
қарқынымен байланысты тұжырым (идеология). Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасына қоғамтанудың белгілі нышандарының бірі - билікті бөлісу
теориясы тән. Билікті бөлісу терминінің мағынасын біржақты деп айта
алмаймыз. Себебі, біріншіден біртұтас мемлекеттік биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлінуін білдірсе, екіншіден билік
өкілеттіктерін мемлекеттік органдар арасында бөлуді айтады. Осы тұрғыдан
келгенде билікті бөлісу деген ұғымды жоғарғы биліктің дербес көзі ретінде
мемлекеттің билік өкілеттіктерін тиісті құзыреттілік жүктелген мемлекеттік
органдарға беруі деп түсіну керек. Яғни, биліктің сырттай түрге бөлінуі
деген сөз. Екінші жағынан билік түрлерінің қоғамдағы мүдделер
үйлесімділігіне қол жеткізу мақсатында өзара қарым-қатынасы мемлекеттің өз
органдары арқылы өкілеттіктерді іштей бөлісуі деуге болады.
Құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі қоғамның бекітілген
заңдарды басшылыққа ала отырып, өмір сүруі және халықтың заңдарды
құрметтеуі болып табылады. Ал заң талаптарыньщ жалпыға бірдей күшінің болуы
қоғамның зайырлылығын білдіреді. Осыған байланысты әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz