Қазіргі кезеңде Ресей – АҚШ қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ.АМЕРИКАН ҚАРЫМ .ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ ... 25
2.1 ШАБУЫЛ ҚАРУЛАРДЫ ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМНІҢ ШАБУЫЛ ӘЛЕУЕТІН ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМІНЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ЖАҢА ШЕШІМДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Д. МЕДВЕДЕВ ПЕН Б.ОБАМА ӘКІМШІЛІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ҚЫСҚАРТУ МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 ШҚҚ ТУРАЛЫ ЖАҢА КЕЛІСІМ ЖАСАУ ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮЙТКІЛДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ.АМЕРИКАН ҚАРЫМ .ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ ... 25
2.1 ШАБУЫЛ ҚАРУЛАРДЫ ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМНІҢ ШАБУЫЛ ӘЛЕУЕТІН ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМІНЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ЖАҢА ШЕШІМДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Д. МЕДВЕДЕВ ПЕН Б.ОБАМА ӘКІМШІЛІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ҚЫСҚАРТУ МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 ШҚҚ ТУРАЛЫ ЖАҢА КЕЛІСІМ ЖАСАУ ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮЙТКІЛДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Тақырыптың өзектілігі. Осы жұмыста тақырыпқа сәйкес болған Ресей мен АҚШ арасындағы туған мәселелер қарастырылды. Берілген тақырыпқа сәйкес Ресей мен АҚШ-тың арасындағы ядролық қару таратпау жөнінде мәселе туындағандықтан, сол салада жақтардың айқындауға келетін негізгі мәселелерін қарастыруға тура келеді. Жұмысты қарастыру барысында ең негізгілері ШҚҚ-1, ШҚҚ-2, СШП, ЯҚТШ сияқты келісімдерін қарастыру болып келеді. Оның өзекті болған себебі, жаңа айтылған келісімдер арқылы әлем қауіпсіздік қалпында 30 жыл бойы қалғандығы болып табылады. Яғни, осы келісімдердің жасалғандығынан ядролық қарудың көлемі зілзала тудыратындай сындық нүктеге дейін жетпейтініне көпшілік сенімді болды. Бұған қоса сол уақытқа дейін АҚШ-тың ядролық монополиясы ликвидацияланып әлде түгел ликвидацияланып қалды. Келісімдер қаруланудың жарысын шектеу мен термоядролық соғысты алдын алуда саясатта көмек беретін жалғыз ғана негіз болып қызмет етеді. Қазіргі кезде осы келісімдер жойылып кетуде және оның келешекте қандай нәтиже беретіні белгісіз. Белгісіз болғанмен оның болашағы Ресей мен АҚШ-тың әкімшілігіне келген жаңа президенттерінің шешімдері қарастырылып келеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ядролық қару сияқты жойқын қару түрлерінің пайда болуы мен оны жетілдіруге байланысты адамзат өркениетінің құрып кету қауіпі сезіліп, ол еселене түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен сескенген адамзат ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы ойлана бастады. Аталған мәселе айырықша өткір талқыланып, маңызды рөлге ие болды. Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен тәуелділігі жағдайында қандай да бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік қауымдастыққа біраз уақыт қажет болды.
АҚШ пен бұрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің блоктық ядролық тайталас заманында “ықтимал дұшпанды тежеу” немесе “кепілді құртып жіберу” құралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет жойып жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық қару халықаралық қатынастарда саяси бопсалау құралына айналды. Күш тепе-теңдігінің “өлшемі” нақ ядролық қару болатын.
1960-1970 жылдары әлемде кеңес-американ паритеті болып ол елдердің әлемнің тағдырын шешетіндей қалыпты жағдайы келді. Дәл сол уақытта Вашингтон саясаты кез-келген қарсыластардың алдына бірінші болатындығы ұйғарылды. Ресей немесе АҚШ болмасын өз ережелерінің қолданылуын ұсынды. 50-ші жылдары ядролық артықшылық доктрина негізінде американ сыртқы саясаты салынды. Ал, пайда болған әскери-стратегиялық паритетте ядролық (белгіленген қашықтықта ядролық оқ-дәрілер, ауыр бомбардировщиктер, қанатты және баллистикалық ракеталар сияқты) қондырғылар саны кіретіндігін анық айтуға болады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ядролық қару сияқты жойқын қару түрлерінің пайда болуы мен оны жетілдіруге байланысты адамзат өркениетінің құрып кету қауіпі сезіліп, ол еселене түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен сескенген адамзат ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы ойлана бастады. Аталған мәселе айырықша өткір талқыланып, маңызды рөлге ие болды. Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен тәуелділігі жағдайында қандай да бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік қауымдастыққа біраз уақыт қажет болды.
АҚШ пен бұрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің блоктық ядролық тайталас заманында “ықтимал дұшпанды тежеу” немесе “кепілді құртып жіберу” құралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет жойып жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық қару халықаралық қатынастарда саяси бопсалау құралына айналды. Күш тепе-теңдігінің “өлшемі” нақ ядролық қару болатын.
1960-1970 жылдары әлемде кеңес-американ паритеті болып ол елдердің әлемнің тағдырын шешетіндей қалыпты жағдайы келді. Дәл сол уақытта Вашингтон саясаты кез-келген қарсыластардың алдына бірінші болатындығы ұйғарылды. Ресей немесе АҚШ болмасын өз ережелерінің қолданылуын ұсынды. 50-ші жылдары ядролық артықшылық доктрина негізінде американ сыртқы саясаты салынды. Ал, пайда болған әскери-стратегиялық паритетте ядролық (белгіленген қашықтықта ядролық оқ-дәрілер, ауыр бомбардировщиктер, қанатты және баллистикалық ракеталар сияқты) қондырғылар саны кіретіндігін анық айтуға болады.
1. Стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту келісімі (ШШҚ-1) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/start-11.htm
2. Стратегиялық шабуыл қарулануын одан әрі қысқарту және шектеу келісімі (ШШҚ-2) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs.htm
3. Ракетаға қарсы қорғаныс туралы келісім (РҚҚ) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs_abm.htm
4. Стратегиялық шабуыл потенциялдар туралы келісім (СШП) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/sort.htm
5. Ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/npt.htm
6. Орта және шағын қашықтықты ракеталарын жою туралы шарт (ОШҚР)
http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/rsmd.htm
7. Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарт (ЯСЖТС) http://www.iss.niiit.ru/docs-06.htm
8. Заявление Генерального секретаря ЦК КПСС М.С.Горбачева, 15 янв 1986 года. –М.: Политиздат, 1986. –С.126
9. Выступление МИД РФ И.Иванова на 56-й сессий Генеральной Ассамблеи ООН // Независимое военное образование. –2001. 4 окт
10. Совместное заявление Президента Российской Федерации Д.А.Медведева и Президента Соединенных Штатов Америки Б.Обамы относительно переговоров по дальнейшим сокращениям стратегических наступательных вооружений. Официальный сайт Президента России. 1 апреля 2009 года http://www.pircenter.org/data/publications/yki012-2009.html
11. РФ и США могут подписать новый договор по СНВ в 2009 году http://www.vesti.ru/doc.html?id=221323
12. Российская Федерация и Соединенные Штаты спорят о судьбе Договора СНВ-1 в Мюнхене http://www.greenw.ru/rss_posts/view/76380
13. Гордон Дугуд: Мы готовы вести дела с Россией по сокращению вооружений http://www.argumenti.ru/news/news/9108
14. Обаму призывают принять предложение России по безопасности в Европе http://www.pravda.ru/news/world/11-01-2009/298394-obama-0
15. Газета «Коммерсантъ»»Что такое СНВ-1» № 136(3712) от 02.08.2007 http://www.kommersant.ru/daily.aspx?date=20070802
16. Судьбу Договора о стратегических наступательных вооружениях США будут решать единолично http://www.ng.ru/politics/2007-08-03/3_kartblansh.html
17. Публичное обращение генерального секретаря ООН Пан Ги Мун http://www.pircenter.org/data/publications
18. Генеральный секретарь ООН призвал РФ и США возобновить переговоры по ядерному разоружению http://www.rosbalt.ru/2008/10/27/536173.html
19. 21 апреля 2009 года 11:04 Ядерное разоружение: три условия Медведева http://www.interfax.ru/politics/txt.asp?id=75496
20. «США новый договор по СНВ?» http://www.rosbalt.ru/2007/07/30/402432.html
21. Алматы Декларациясы // Егеменді Қазақстан. -1991.-20желт.
22. Ю.Балуевский. Российско-Американские отношения. Новая модель // Международная жизнь. –2004. –№8. – С. 48-58
23. С.Кортунов. Российско-американское партнерство и вызовы ХХІ века. Шанс на начало нового диалога существует // Международная жизнь. –2002. –№4.– С. 67-85
24. В.Иноземцев. Российско-Американские отношения: что впереди? // Международная жизнь. –2005. –№12. – С. 148-155
25. В.Чхиквшивили. Московские переговоры президентов США и России // Международная жизнь. –2000. –№7. – С. 22-38
26. Арыстанбекова А.Х. ООН и проблемы разоружения // Казахстан-спекрт. –1999. –№4(10). – С. 54-65
27. Орлов В.А., Тимербаева Р.М., Хлопков А.В. Проблемы ядерного нераспространения в российско-американских отношениях: история и перспективы дальнейшего взаимодействия. М.: ПИР-Центр, 2001-328с.
28. А.С. Дьяков, Е.В. Мясников, Н.Н. Соков. Процесс сокращения ядерных вооружений и контроль над ними в российско-американских отношениях: состояние и перспективы http://window.edu.ru/window/library
29. Ядерный доклад. Ядерное оружие, ядерные материалы и экспортный контроль в бывшем Соетском Союзе-Вашингтоном –М., 2002.
30. Договор о запрещении испытании ядерного оружия в атмосфере, под водой и в космосе от 5 августа 1963 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствовами. –М., 1970.Вып ХХІІІ.—С. 487
31. Соглашение о мерах по усовершенствованию линии прямой связи между Москвой и Вашингтоном 1974 год // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствовами. –М., 1974.Вып ХХҮІІ.—С. 229-230
32. ИМО и внешней политики / Под общ. ред Ж.У.Ибрашева. –Алматы, 1998. —С. 314
33. Временное соглашение между СССР и США о некоторых мерах в области ограничения стратегических наступательных вооружений от 16 мая 1972 года // Борьба СССР против ядерной опасности, гонки вооружений, за разоружение. Документы и материалы / Гл.ред. А.А.Громыко. –М., 1987. –С. 496
34. Ядролық энциклопедия – М., 1996.
35. Соглашение о предотвращения ядерной войны между США и СССР 1973 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. –М., 1977.С.448
36. Договор между СССР и США об ограничении подземных испытаний ядерного оружия от 1974 года // Советский Союз в борьбе за разоружение. Сборник документов МИД СССР. –М., 1971. –С.587
37. Проект Конвенция о запрещении применения ядерных оружии от 1983 года // Сборник основных документов по вопросу разоружения. –М.: МИД СССР, 1987. –Т. ХХҮ.—С.546-548
38. Договор между СССР и США о сокращении и ограничении СНВ от 1991 года / Вестник Министерства Иностранных Дел СССР. –1991. –№19(101). –С.40
39. Посвящение РФ и США в связи с окончанием инспекционной деятельности по договору о ликвидации РСМД // http://www.carnegie.ru/pubs./htm
40. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. –Алматы, 2002. –428 б.
41. История внешней политики США. Учебное пособие / Под ред. Кукеевой Ф.Т. –Алматы: КазНУ, 2007. -280 с.
42. Протопопов А.С., Козменко В.М., Елманова Н.С. История международных отношений и внешней политики России (1648-2005): Учебник для студентов вузов / Под ред. А.С.Протопопова. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Аспект Пресс, 2006.—399с.
43. Конгресс призвал Буша продлить срок Договора СНВ-1 с Россией http://www.newsukraine.com.ua/news/67209/
2. Стратегиялық шабуыл қарулануын одан әрі қысқарту және шектеу келісімі (ШШҚ-2) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs.htm
3. Ракетаға қарсы қорғаныс туралы келісім (РҚҚ) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs_abm.htm
4. Стратегиялық шабуыл потенциялдар туралы келісім (СШП) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/sort.htm
5. Ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/npt.htm
6. Орта және шағын қашықтықты ракеталарын жою туралы шарт (ОШҚР)
http://www.armscontrol.ru/start/rus/docs/rsmd.htm
7. Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарт (ЯСЖТС) http://www.iss.niiit.ru/docs-06.htm
8. Заявление Генерального секретаря ЦК КПСС М.С.Горбачева, 15 янв 1986 года. –М.: Политиздат, 1986. –С.126
9. Выступление МИД РФ И.Иванова на 56-й сессий Генеральной Ассамблеи ООН // Независимое военное образование. –2001. 4 окт
10. Совместное заявление Президента Российской Федерации Д.А.Медведева и Президента Соединенных Штатов Америки Б.Обамы относительно переговоров по дальнейшим сокращениям стратегических наступательных вооружений. Официальный сайт Президента России. 1 апреля 2009 года http://www.pircenter.org/data/publications/yki012-2009.html
11. РФ и США могут подписать новый договор по СНВ в 2009 году http://www.vesti.ru/doc.html?id=221323
12. Российская Федерация и Соединенные Штаты спорят о судьбе Договора СНВ-1 в Мюнхене http://www.greenw.ru/rss_posts/view/76380
13. Гордон Дугуд: Мы готовы вести дела с Россией по сокращению вооружений http://www.argumenti.ru/news/news/9108
14. Обаму призывают принять предложение России по безопасности в Европе http://www.pravda.ru/news/world/11-01-2009/298394-obama-0
15. Газета «Коммерсантъ»»Что такое СНВ-1» № 136(3712) от 02.08.2007 http://www.kommersant.ru/daily.aspx?date=20070802
16. Судьбу Договора о стратегических наступательных вооружениях США будут решать единолично http://www.ng.ru/politics/2007-08-03/3_kartblansh.html
17. Публичное обращение генерального секретаря ООН Пан Ги Мун http://www.pircenter.org/data/publications
18. Генеральный секретарь ООН призвал РФ и США возобновить переговоры по ядерному разоружению http://www.rosbalt.ru/2008/10/27/536173.html
19. 21 апреля 2009 года 11:04 Ядерное разоружение: три условия Медведева http://www.interfax.ru/politics/txt.asp?id=75496
20. «США новый договор по СНВ?» http://www.rosbalt.ru/2007/07/30/402432.html
21. Алматы Декларациясы // Егеменді Қазақстан. -1991.-20желт.
22. Ю.Балуевский. Российско-Американские отношения. Новая модель // Международная жизнь. –2004. –№8. – С. 48-58
23. С.Кортунов. Российско-американское партнерство и вызовы ХХІ века. Шанс на начало нового диалога существует // Международная жизнь. –2002. –№4.– С. 67-85
24. В.Иноземцев. Российско-Американские отношения: что впереди? // Международная жизнь. –2005. –№12. – С. 148-155
25. В.Чхиквшивили. Московские переговоры президентов США и России // Международная жизнь. –2000. –№7. – С. 22-38
26. Арыстанбекова А.Х. ООН и проблемы разоружения // Казахстан-спекрт. –1999. –№4(10). – С. 54-65
27. Орлов В.А., Тимербаева Р.М., Хлопков А.В. Проблемы ядерного нераспространения в российско-американских отношениях: история и перспективы дальнейшего взаимодействия. М.: ПИР-Центр, 2001-328с.
28. А.С. Дьяков, Е.В. Мясников, Н.Н. Соков. Процесс сокращения ядерных вооружений и контроль над ними в российско-американских отношениях: состояние и перспективы http://window.edu.ru/window/library
29. Ядерный доклад. Ядерное оружие, ядерные материалы и экспортный контроль в бывшем Соетском Союзе-Вашингтоном –М., 2002.
30. Договор о запрещении испытании ядерного оружия в атмосфере, под водой и в космосе от 5 августа 1963 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствовами. –М., 1970.Вып ХХІІІ.—С. 487
31. Соглашение о мерах по усовершенствованию линии прямой связи между Москвой и Вашингтоном 1974 год // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствовами. –М., 1974.Вып ХХҮІІ.—С. 229-230
32. ИМО и внешней политики / Под общ. ред Ж.У.Ибрашева. –Алматы, 1998. —С. 314
33. Временное соглашение между СССР и США о некоторых мерах в области ограничения стратегических наступательных вооружений от 16 мая 1972 года // Борьба СССР против ядерной опасности, гонки вооружений, за разоружение. Документы и материалы / Гл.ред. А.А.Громыко. –М., 1987. –С. 496
34. Ядролық энциклопедия – М., 1996.
35. Соглашение о предотвращения ядерной войны между США и СССР 1973 года // Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. –М., 1977.С.448
36. Договор между СССР и США об ограничении подземных испытаний ядерного оружия от 1974 года // Советский Союз в борьбе за разоружение. Сборник документов МИД СССР. –М., 1971. –С.587
37. Проект Конвенция о запрещении применения ядерных оружии от 1983 года // Сборник основных документов по вопросу разоружения. –М.: МИД СССР, 1987. –Т. ХХҮ.—С.546-548
38. Договор между СССР и США о сокращении и ограничении СНВ от 1991 года / Вестник Министерства Иностранных Дел СССР. –1991. –№19(101). –С.40
39. Посвящение РФ и США в связи с окончанием инспекционной деятельности по договору о ликвидации РСМД // http://www.carnegie.ru/pubs./htm
40. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. –Алматы, 2002. –428 б.
41. История внешней политики США. Учебное пособие / Под ред. Кукеевой Ф.Т. –Алматы: КазНУ, 2007. -280 с.
42. Протопопов А.С., Козменко В.М., Елманова Н.С. История международных отношений и внешней политики России (1648-2005): Учебник для студентов вузов / Под ред. А.С.Протопопова. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Аспект Пресс, 2006.—399с.
43. Конгресс призвал Буша продлить срок Договора СНВ-1 с Россией http://www.newsukraine.com.ua/news/67209/
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазіргі кезеңде Ресей – АҚШ қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі
Орындаған 4 курс студенті
Танабаева М.Е.
Ғылыми жетекші ____________________т.ғ.к., аға оқыт. Көшербаев
Ж.Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _____________________ т.ғ.к., доц.
Исова Л.Т.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің_____________________ т.ғ.д., проф. Кукеева
Ф.Т. рұқсатымен қорғауға жіберілді (қолы, күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ-АМЕРИКАН ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ
ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ ... 25
2.1 ШАБУЫЛ ҚАРУЛАРДЫ ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМНІҢ ШАБУЫЛ ӘЛЕУЕТІН ҚЫСҚАРТУ
ТУРАЛЫ КЕЛІСІМІНЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ЖАҢА
ШЕШІМДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Д. МЕДВЕДЕВ ПЕН Б.ОБАМА ӘКІМШІЛІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ҚЫСҚАРТУ
МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ
ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 ШҚҚ ТУРАЛЫ ЖАҢА КЕЛІСІМ ЖАСАУ ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮЙТКІЛДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Осы жұмыста тақырыпқа сәйкес болған Ресей мен
АҚШ арасындағы туған мәселелер қарастырылды. Берілген тақырыпқа сәйкес
Ресей мен АҚШ-тың арасындағы ядролық қару таратпау жөнінде мәселе
туындағандықтан, сол салада жақтардың айқындауға келетін негізгі
мәселелерін қарастыруға тура келеді. Жұмысты қарастыру барысында ең
негізгілері ШҚҚ-1, ШҚҚ-2, СШП, ЯҚТШ сияқты келісімдерін қарастыру болып
келеді. Оның өзекті болған себебі, жаңа айтылған келісімдер арқылы әлем
қауіпсіздік қалпында 30 жыл бойы қалғандығы болып табылады. Яғни, осы
келісімдердің жасалғандығынан ядролық қарудың көлемі зілзала тудыратындай
сындық нүктеге дейін жетпейтініне көпшілік сенімді болды. Бұған қоса сол
уақытқа дейін АҚШ-тың ядролық монополиясы ликвидацияланып әлде түгел
ликвидацияланып қалды. Келісімдер қаруланудың жарысын шектеу мен
термоядролық соғысты алдын алуда саясатта көмек беретін жалғыз ғана негіз
болып қызмет етеді. Қазіргі кезде осы келісімдер жойылып кетуде және оның
келешекте қандай нәтиже беретіні белгісіз. Белгісіз болғанмен оның болашағы
Ресей мен АҚШ-тың әкімшілігіне келген жаңа президенттерінің шешімдері
қарастырылып келеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ядролық қару сияқты жойқын қару түрлерінің
пайда болуы мен оны жетілдіруге байланысты адамзат өркениетінің құрып кету
қауіпі сезіліп, ол еселене түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен
сескенген адамзат ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы ойлана
бастады. Аталған мәселе айырықша өткір талқыланып, маңызды рөлге ие болды.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен тәуелділігі жағдайында қандай да
бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке
келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік қауымдастыққа біраз уақыт қажет
болды.
АҚШ пен бұрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің блоктық
ядролық тайталас заманында “ықтимал дұшпанды тежеу” немесе “кепілді құртып
жіберу” құралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет жойып
жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық қару
халықаралық қатынастарда саяси бопсалау құралына айналды. Күш тепе-
теңдігінің “өлшемі” нақ ядролық қару болатын.
1960-1970 жылдары әлемде кеңес-американ паритеті болып ол елдердің
әлемнің тағдырын шешетіндей қалыпты жағдайы келді. Дәл сол уақытта
Вашингтон саясаты кез-келген қарсыластардың алдына бірінші болатындығы
ұйғарылды. Ресей немесе АҚШ болмасын өз ережелерінің қолданылуын ұсынды. 50-
ші жылдары ядролық артықшылық доктрина негізінде американ сыртқы саясаты
салынды. Ал, пайда болған әскери-стратегиялық паритетте ядролық
(белгіленген қашықтықта ядролық оқ-дәрілер, ауыр бомбардировщиктер, қанатты
және баллистикалық ракеталар сияқты) қондырғылар саны кіретіндігін анық
айтуға болады.
КСРО ыдырап, “қырғи-қабақ” соғыстың аяқталуы нәтижесінде әлем, ядролық
қаруды таратпау тұрғысынан алғанда тұрақты бола қойған жоқ. Жаңа әлемдік
тәртіп жағдайында халықаралық тұрақтылыққа қауіп төндіретін мәселе – жаппай
қырып-жоятын қарудың таралуы болып табылады. Соның ішінде ең негізгісі –
ядролық қаруды таратпау мәселесі. Ғаламдық геосаяси жағдайдың түбегейлі
өзгеруіне қарамастан, дүниенің бірқатар аймақтарында айтарлықтай өткір
этникалық, саяси, діни т.б. қайшылықтар сақталуда және оларда тактикалық
ядролық қару қолдану ықтималдығын жоққа шығаруға болмас. Оның үстіне, соңғы
жылдарда ядролық қаруды қолдарына түсіргісі келетін, әртүрлі экстремистік
ұйымдардың лаңкестік әрекеті етек алуда. Осының барлығы және ядролық
қарусыздану мен таратпау мәселелерін аса жауапкершілікпен шешу қажеттілігін
туындатты. Дегенмен әлем қауымдастығы бірқатар халықаралық актілер мен
шарттар қабылдап, оның таралуын, белгілі-бір өңірлерге орналасу мүмкіндігін
біраз шектеді. Өкінішке орай, адамзат ядролық қаруды толық жоя алмай отыр.
Беріліп отырған жұмыста ядролық қару таратпау саласы өткен ғасырда
пайда болса да, оның қазіргі күндері шешіліп жатуының әлі қажеттілігі бар.
Өйткені АҚШ пен Ресей стратегиялық серіктертер болғандықтан олардың негізгі
мақсаттары қай кезде болмасын осы сала бойынша болжай алатын жағдай мен
тұрақтылықты сақтау қажет.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Жұмыстыың басты мақсаты Ресей мен АҚШ
арасындағы қатынастардың ядролық қару таратпау мәселесі жөнінде қазіргі
кезде мәселелерін талдау және оның ғаламдық жүйедегі орнын айқындау болып
табылады. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін төменгідей
нақты міндеттерді шешу қарастырылды:
– Ядролық қаруды таратпау саласындағы саясаттың тарихына шолу жасай
отырып, КСРО-АҚШ қатынастарындағы ядролық қару таратпау мәселесінің пайда
болуы мен дамуын ашып көрсету;
– 1985-2000 жылдарда КСРОРесей мен АҚШ-тың ядролық қару таратпау
саласындағы келіссөздер үрдісін саралау;
– Шабуыл қаруларды қысқарту туралы келісімнің шабуыл әлеуетін қысқарту
туралы келісіміне дейінгі эволюциясы бойынша жаңа шешу жолдарын көрсету;
– Д. Медведев пен Б. Обама әкімшіліктерінің ядролық қаруды қысқарту
мәселесі жөніндегі ұстанымдарын қарастыру;
– ШҚҚ туралы жаңа келісім жасау жолындағы түйткілді мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жұмыстың деректік негізі. Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат-
міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің ерекшелігі мен
сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды.
Деректердің бірінші тобына АҚШ пен КСРОРесейдің ядролық таратпау және
қарусыздану, халықаралық қауіпсіздік саласындағы сыртқы саясаттың негізгі
бағыт-бағдарын анықтайтын ресми құжаттар мен ядролық қаруды таратпау
мәселелері бойынша қол жеткізілген маңызды екі жақты және көпжақты
дипломатиялық құжаттар жатады. Оларға 1991 жылы 31 шілдеде КСРО мен АҚШ
президенттерінің Мәскеудегі жоғары дәрежелі кездесу кезінде екі елдің
стратегиялық шабуыл қаруын шектеу және қысқарту туралы келісімге (ШҚҚ-1)
[1], 1993 жылы қаңтаң айының 3-нде қол қойылған стратегиялық қарулануды
одан әрі қысқарту мен шектеу Келісімі (ШҚҚ-2) [2], 1972 жылы 26 мамырда
Мәскеуде КСРО мен АҚШ (РҚҚ) ракетаға қарсы қорғаныс жүйелерін шектеу
келісімі [3], 2002 жылы 24 мамырда Мәскеуде Ресей Федерациясы мен АҚШ
арасында стратегиялық шабуыл потенциялдарын қысқарту туралы келісім (СШП)
[4], 1968 жылы 1 маусында қол қойылуға дайын болып 1970 жылдың 5 наурызда
күшіне енген ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) [5], КСРО мен АҚШ
арасындағы олардың орта және шағын қашықтықты ракеталарын (ОШҚР) жою туралы
шартқа 1987 жылы 8 желтоқсанда қол қойылып, ол 1988 жылы 1 маусымда күшіне
енген келісімі [6] мен БҰҰ Бас Ассамблеясының шешімімен 1996 жылдың 24
қыркүйекте қол қоюға дайындығын Женева конференциясында 1994-1996 жылдары
жасалған ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарттары (ЯСЖТС) [7]
сияқты құжаттар жатады.
Деректердің екінші тобына Ресей мен АҚШ президенттерінің, ресми
тұлғалардың сұхбаттары, баяндамалары, мәлімдемелері жатады. Оларға ЦК КПСС
Бас хатшы М.С.Горбачевтің мәлімдемесі, 15 қаңтар 1986 жыл, БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 56-шы сеесиясында РФ СІМ И.Иванвтың сөз сөйлеуі, РФ
президенті Д. Медведев пен АҚШ президенті Б.Обаманың стратегиялық шабуыл
қаруларын одан әрі қысқартудың келіссөздері туралы біріккен мәлімдемесі,
ШҚҚ-1 келісімінің 2009 жылдың желтоқсанында аяқталатын мерзімі туралы
Мюнхенде өткен қауіпсіздік жөніндегі 45-ші халықаралық конференциясында
бұрыңғы АҚШ бас хатшысы Генри Киссинджержің мәлімдемесі, тура сол
конференцияға қатысқан Ресей вице-премьері Сергей Ивановтың баяндамасы, АҚШ
мемлекеттік департаментіндегі пресс-хатшы орынбасары Гордон Дугудтың жыл
сайынғы болатин брифингте стратегиялық шабуыл қарулары келісімі жайлы сөз
сөйлеуі кіреді және басқа беделді тұлғалардың ядролық қаруланудан бас тарту
және оны таратпау мәселесіне қатысты ой-пікірлері айтылған.[8-20].
Деректердің үшінші тобына зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және
шетелдік газеттер мен журналдар кіреді. Ядролық қару таратпау мәселелеріне
қатысты елдегі және одан тыс шұғыл ақпаратқа қол жеткізуде маңызы өте зор
[21-26].
Бітіру жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Бітіру жұмыс тақырыбының әр
түрлі аспектілеріне арналған ресейлік және американдық зерттеушілердің
еңбектері мұқият қарастырылды. Бұл еңбектер зерттеу жұмысының теориялық
негізіне айналды және тақырыптың мәнін аша түсуге айтарлықтай жәрдемдесті.
Ресейлік тарихнамадан В.А.Орлов, Р.М. Тимербаева, А.В.Хлопковтың
еңбегінде жалпы ядролық қаруды таратпау тәртібін нығайту, ядролық қару
таратпаудың ғаламдық және аймақтық тәсілдерін ұштастыру мәселелеріне
байланысты келелі ойлап айтылған. Авторлардың пікірлерінше, ядролық қауіп,
ядролық арсеналдың санымен емес, оның қарапайым болу фактісімен өлшенетін
деңгейге жетті, сондықтан ядролық қарудың одан әрі таралуын болдырмай,
толық қарусыздану үшін халықаралық бақылау жасаудың жетілдірілген, әмбебап
жүйесін құру жөнінде әлемдік қауымдастықтың күш-жігерін біріктіру қажет
[27]. Сонымен қатар белгілі ресейлік қайраткері А.С. Дьяков, Е.В. Мясников,
Н.Н. Соковтың Ресей-американ қарым-қатынастарындағы ядролық қарулануды
қысқарту мен оны бақылаудың үрдісі атты еңбегінде жаппай қырып-жоятын
қаруларды, соның ішінде ядролық қаруды таратпау және қарусыздану мәселесіне
қатысты сыртқы саясатының басым бағыттары жан-жақты баяндалған [28].
Қарусыздану және ядролық қару таратпау мәселелерін зерттеумен
айналысатын Ресейдегі беделді ұйымдардың бірі – Мәскеулік ПИР-Центрді
айтпауға болмайды. ПИР-Центр ұжымы әзірлеп шығарған екі томдық еңбекті
ерекше атап өту керек [29]. Кітаптың бірінші томында ядролық қаруды
таратпаумен байланысты мәселелердің барлық тұстары баяндалған. Жұмыста
ядролық қарудың жасалу тарихы, ядролық таратпаудың халықаралық тәртібінің
қалыптасуы мен халықаралық-құқықтық аспектілері, соның ішінде дипломатиялық
күрестің ерекшеліктерін және жекелеген мемлекеттердің ядролық
бағдарламалары мен ядролық саясатының ерекшелігі егжей-тегжейлі баяндалған.
Ал екінші томында ядролық қару таратпау, аймақтық мәселелер, ядролық
қарудан азат аймақтар, экспорттық бақылау, МАГАТЭ кепілдіктері, ядролық
саладағы Ресей заңнамасы бойынша негізгі құжаттар толық немесе қысқартылған
түрінде берілген. Осы ұйым шығаратын журнал беттерінде де аз да болса біз
зерттеп отырған мәселеге қатысты ресейлік және шетелдік мамандардың
мақалалары жарияланып тұрады.
Американдық тарихнама. Қарастырып отырған тақырыпқа байланысты ізденуші
американдық зерттеушілер қатарында Генри Киссинджер [12], Гордон Дугуд
[13], Джеймс Картрайд [16] және Канзализа Райс [18] бар. Аталған авторлар
негізінен ядролық қару таратпау мәселелеріне, соның ішінде Ресей мен АҚШ
арасындағы қатынастарды сол сала бойынша реттеудің өз үлестерін қосты.
Ядролық қару таратпау мен қарусыздану саласындағы тараптардың сыртқы
саясатын талдауға және өзара әрекеттестік тұрғысын қарауға көбірек көңіл
бөледі.
Қазақстандық тарихнамадан өздерінің ядролық қару таратпау мәселесіне
қатысды ой-пікірлерін білдіргендерге: Қасымжомарт Тоқаев [40],
Арыстанбекова А.Х [26], Ибрашев Ж.У [32] және Көкеева Ф.Т [41].
Жалпы айта кететін нәрсе, соңғы жылдары таратпау мәселелерін зерттеу
ісінде өзгеріс орын алды. Егер бірнеше жыл бұрын негізгі тақырып ядролық
қаруды жою болса, қазіргі уақытта ең маңыздысы- экспорттық бақылау және
онымен жанасатын ядролық материалдардың заңсыз айналымына қатысты
мәселелердің өзектілігі артты.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысын дайындау барысында
алға қойылған міндеттерді шешуге ғылыми және объективті тұрғыдан қарауға
мүмкіндік беретін методологиялық қағидалардың басшылығы мен зерттеудің
басты методологиялық негізіне тарихи ұстаным қағидасы алынды. Бұл қағида,
ХХ ғасырдың орта шенінен бастау алып, бүгінгі күнге дейін жалғасқан ядролық
қаруды таратпау және қарусызданудың күрделі мәселелерін анықтауға негіз
болды.
Ресей мен АҚШ-тың ядролық қару таратпау саласы бойынша халықаралық
қатынастардағы алып отырған орнын көрсетуі объективтілік қағидасын
қолданады. Мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдарды пайдалану барысында
оларды сыни тұрғыдан талдау әдісі қолданылды. Әсіресе, кеңестік заманда
жарық көрген, анағұрлым бай фактологиялық материалдарды қамтитын, дегенмен
біржақты сұрыпталған құжаттар жинағы мен ғалымдардың біржақты баяндалған
еңбектерін пайдалану кезінде бұл әдістің қолданыстық маңызы айырықша.
Мемлекетаралық қатынастарды зерттеуде негізінен деректік сипаттағы
мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, баяндамаларын, сұхбаттарын, сонымен
бірге ресми құжаттардың мазмұнын саралауда контент-анализ тәсілі
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Бітіру жұмыстың басында қолданған белгілер мен
қысқартулар тізімі, соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыс
көлемі – 53 бет.
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ-АМЕРИКАН ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ
ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Шабуыл қаруларды қысқарту туралы келісімнің шабуыл әлеуетін қысқарту
туралы келісіміне дейінгі эволюциясы: жаңа шешімдер
2002 жылы 24-ші мамырда Мәскеуде Ресей мен АҚШ президенттері арасында
стратегиялық басып кіру қарулануын таратпау жөнінде жаңа ресей-американ
келісімге қол қойылды. Осындай жол арқылы Ресей мен АҚШ арасындағы
стратегиялық басып кіру қарулануын қысқарту саласындағы қатынастарды
жаңарғаннан олардың ара қатынасын өзгертеді және әлемдегі жағдай толығымен
жақсарады. 2002 жылы мамырда екі елдің стратегиялық ядролық күштеріне
қатысты Ресей-Американ стратегиялық шабуыл потенциалдарын қысқарту туралы
жасалған келісім негізінде АҚШ арқылы ядролық және күшті ядролық емес
потенциалдар көбейді. Осыған қарай Ресейдің қарулануды бақылаудың саясаты
АҚШ-пен стратегиялық тұрақсыздықтың болдырмауына бағытталды [41, 241].
Стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту саласында екіжақты келісімді
одан әрі дамыту өте қажет. Ол олардың арасындағы диалогты реттеумен ғана
маңызды болмайды, сонымен қатар бұл саладағы қатынастарды реттеу басқа
ядролық мемлекеттердің мәртебелері мен мінездерін анықтайды. Сол себептен
осы жолмен анықталған шектеулер, бақылау шаралары және де басқа жағдайлар
бұл мемлекеттер оннан да көп жылдарға бағдарлы болады. Ядролық таратуларды
шектеу өте қажет, өйткені осындай шектеулер жасалмаса бүкіл адамзатқа қауіп
тигіздіруші еді. Осыған қарай қырғи-қабақ соғысының аяқталуы Мәскеу
саммитінде толық шешім тауып, әлем структурасына биполярлылықтың қатаң
жойылуына әкелді. Соның нәтижесінде ұлттық қорғаныс пен мемлекеттердің
сыртқы саясат шеңберінде дербес шешім қабылдауына мүмкіндік туғанын есепке
алуы жөн болып келеді.
АҚШ билігіне жаңа республикандық әкімшілік келгеннен бері
стратегиялық шабуыл қаруын (ШШҚ-1) қысқарту жөнінде жаңа келісім мен
болашақ дайындықтар жасау анық болмай тұрды. Құрама Штаттарының сыртқы
саясаты біржақты қызметтерді АҚШ ұстанымын Киот протоколдардың өнер-
кәсіптік қоқыстарды атмосфераға тастаумен басталып стратегиялық қару
қысқарту мен ракетаға қарсы қорғаныстың ұлттық жүйесімімен аяқталатын кез-
келген мәселе бойынша қатаңдатуы шектеусіз мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге
қайта бағытталған болды. Сөйтіп, келіссөздерді одан әрі жалғастыратын
үрдістің бастапқы ұстанымы өте тайғақ болып келеді.
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін жағдай толығымен өзгерді. Нью-Йорк
пен Вашингтондегі террорлық әрекет кез-келген мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі болып, оны жаңа барлық халықаралық қоғамдастыққа
көрсетті. Әлемге төнген осы қауіптерден жаппай қырып жоятын қаруды таратпау
мәселесі ерекше орын алады. Сондықтан бұл жағдай жаңа диалогтың
басталынуына себеп болды. Стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту саласындағы
қарастыру жөніндегі жаңа келіссөздерге бастама етіп АҚШ пен Ресей
президенттері 2001 жылдың қараша айында келісімді алға қойылды. Сарапшылар
деңгейіндегі алғаш кеңестер 2001 жылдың соңында басталды [42, 324-330].
АҚШ-пен сұхбаттасқан Ресейдің келіссөз жасаушылардың негіз қалайтын
ұстанымы Ресей Федерациясының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуі туралы
болды. АҚШ-пен жаңа стратегиялық қарым-қатынастарды орната отырып Ресейдің
сол кездері ядролық арсеналдары аяқталып келген. Сондықтан Ресейге
құрамындағы ядролық күштердің көлемі өзара төмендету мен стратегиялық
күштерді тоқтатуды іске асыру қажет болды. Сол себептен басқа негізгі
келісімге енген принциптер жақтардың бірдей қауіпсіздігі болып табылады.
Осы түсінік бойынша АҚШ пен Ресей арасында СШҚ қысқырту туралы диалог
жасалды. Келіссөздің үрдісі жеңіл болды деп айтуға болмайды. Келіссөздердің
ең басында Америка жағы стратегиялық шабуыл қаруларын қысқартуын оқ-
дәрілерді жедел үйлестіру (ОДЖҮ) келісімінің концепциясын қабылдау және
орнату негізінде жүргізуді ұсынды. Құрамында қоймалық резервте сақталып
қазіргі күні қолдануға қалған шұғыл ядролық күштерін қолдану ОДЖҮ-ге сәйкес
1700-2200 әзір болып ядролық оқ-дәрілерін қолдануға дайын. Қысқартудың
осындай үйлесімін қабылдау жақтарға өздерінің ядролық қаруды үрдісінің
орнын ауыстыруға нағыз заңды түрде стратегиялық қарулану есебінен тыс
қорытындылау ШҚҚ-1 Келісімі бойынша рұқсат берілген стратегиялық шабуыл
қаруларын сатысы шамамен 6000 ядролық стратегиялық оқтарын сақтауға
мүмкіндік беруші еді.
АҚШ жағынан бұндай үйлесім ұсынғаны Ресейге көп сұрақтар туғыздырды.
Ресей ұстанымы жақтардың бірдей қауіпсіздік қамтамасыз етуде шынайы
стратегиялық шабуыл қарулануын қысқартуды жүргізу мүмкіндігінде негізделді.
Ол әрине ядролық саясат пен байланысты қысқарту есебімен стратегиялық
шабуыл қарулануын қысқарту қорғаныс жүйесіне шектеу жасай алу керек. Ресей
жағынан негізгі ұсыныстары келесідей болды:
• Келер 10 жыл ішінде ШҚҚ-1 Келісімі арқылы деңгейі 6000 бірліктен
1700-2200 бірлікке дейін стратегиялық оқ-дәрілері барларды
шынайы радикалды түрде қысқартулар жасау;
• Қысқаратын стратегиялық қарулануды ең рационалды экономикалық
көз-қарастық әдіс арқылы жоюды қамтамасыз ету;
• 1991 жылдан бері сақталып келе жатқан және ШҚҚ-1 Келісімімен
анықталған бақылау жүйесінің сенімдестік пен ашық болу шараларын
кеңейту;
• 1972 жылы АҚШ ракетаға қарсы қорғаныс Келісімінен шыққаннан
кейін стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту мен қорғаныс
қарулануын шектеу өзара байланысты үрдісті сақтауға қамтамасыз
ету.
Содан әр тарап жаңа келісімде негзіделген өздерінің ұлттық мүдделері
мен экономикалық мүмкіндіктеріне сүйеніп өз еркімен олардың ядролық қару
структураларын анықтала алар еді [22, 48-49].
Маңызы жағынан жаңа Ресей-Американдық стратегиялық шабуыл қаруларын
қысқарту Келісімін егжей-тегжейлі жетілдіру үшін осы құжаттың ең маңаызды
дайындау және қол қою моменттерінің үрдісі туралы қысқаша суреттеуге
болады. Тараптардың ұстанымдарында айырмашылық бар болғанынан келіссөздер
жүргізуге үлкен әсер етеді. Бірақ олардың екеуі ортақ мәселені шешу
түсүніктері жағдайды жақсартады. Ресей мен АҚШ ядролық қпруды қысқарту
түсініктерін жалғастыруға және өзара түсінушілік деңгейіне жеткендігін
сақтап қалуға талпынды. Басқа сұрақ тудыратын мәселелерді кейінгі уақытқа
қалдырып өзара сенімдестік жақтардың келісімге келген келісім варианттарын
дайындауға және олардың мәселені шешудің жолдарын анықтауға мүмкіндік
берді. Ресей-Американ келіссөздердің үрдісінде фактілі түрде келіссөздің
жаңа модель үрдісі жетілдірілді. Жаңа келіссөздердің қызметтесу принципі
Ресейге басқа да елдермен (біріншіден ядролық елдермен) қарым-қатынас
орнатуда қалыптастыруға негіз әрі мысал бола алады. Осындай модель саяси
жетекшілік арқылы орнатылған нақты мерзімдегі натқы міндетті шешуге
бағытталған.
Келіссөздер барысында жақтардың ұстанымдары шарасыздан өзгерістерді
бастан кешті. Осының бастапқысына Ресей мен АҚШ келешек келісімнің форматы,
мазмұны және түсінігі бойынша әртүрлілікті көрсетті. Негізгі проблемалар
олардың қарым-қатынастарынша келіссөздер барысында шешу керек болды, олар
мынадай:
• виртуалды емес қысқартуды қамтамасыз ететін радикалды
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту концепцияларын біркелкі
етіп жасау;
• стратегиялық шабуыл мен қаруланудың қорғанысын шектеу және
өзара байланысын шешуге бекіту;
• ШҚҚ-1 Келісімінің жағдайымен анықталатын жақсы ұсынған
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқартудың бақылау жүйесін
сақтау.
Ресей өз алдына қойған мақсаттарға жетудің келесі түсініктер рұқсат
етті:
Біріншіден, Ресей мен АҚШ стратегиялық тұрақтылық пен халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде сақтайтын өздерінің ерекше
жауапкершіліктерін және осы салада өзара талпынатан келісімге жетіп оның
маңыздылығы мен қазіргі кезде шынайылығымен анық түсіну. Елдердің жаңа
қарым-қатынастар бейнесі қажетсіздерді жойып маңызды стратегиялық
қарулануды қысарту бағытында жұмыс жасауға мүмкіндік берді. Ресей мен АҚШ
екіжақты басқа мәселелерді шешетін жолдардың көріністерін олар арасындағы
жаңа қарым-қатынастары жөнінде декларацияға енгізді.
Екіншіден, тараптар қырғи-қабақ соғысының принциптерінен кеткенін
бағдарлана отырып өздерінің келер шешімдерін өзара сыйластықта жасаумен бір
қарым-қатынас саласынан басқасына жол берудің қабылданған келіссөздер
ұстанымдарын байланыстыруға және ол салада саудаласудың мүмкіндік беруге
талпыну. СШҚ қысқарту саласында көпжылдық келіссөздер тәжірибесін есте
сақтай отырып қабылданудың біртіндеп түсу дейгейіне дейін жақтардың жоғары
талартар арқылы ұсыныстарына негізделген келіссөздер үрдісінің ескі
саясатын жақсы түсінеді. Осыған қарай бұл маңызды салада жетістікке жету
және басқа мәселелерде одан сайын алға қарай ұмтылуды түсіне отырып Ресей
мен АҚШ оң нәтиже беретін міндетті жетістіктерге бағыт ұстанды.
Үшіншіден, екі жақтың жерлерінде қабылданған және екі елдің бүгінгі
және келешек қолбасшыларына міндетті болып табылатын келісілген заңды
тиісті конституциялық процедураларымен бекітетін деңгейдегі міндетті
келісімдерді АҚШ қабылдайтындығына Ресей жағы ұнамды баға береді. Бұл
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту және шектеу мәселесі бойынша
тараптар ұстанымдарының тек өзара түсінушілік пен жақындастықтың терең
белгісі ғана болып емес, сонымен қатар олардың қызметтілігі мен ұзақтылығын
қамтамасыз ету ойымен мемлекетарлалық қатынастарды заңды түрде заңдастыру
белгісін растайды.
Төртіншіден, СШП жаңа Келісімі жақтардың ядролық күштерді әрі қарай
қысқарту мерзімі мен деңгейін анықтайтын стратегиялық қаруланудың даму
болашағына байланысты негізгі сұрақтарға жауап бере алатындығынан ерекше
болып табылады. Осыдан практикалық қалыпта стратегиялық шабуыл қаруларын
қысқартудың және ШҚҚ-1 Келісімінде қол қойылған бұрынғыша бақылаудың барлық
механизімі сақталады. Бұл жалғасу мен стратегиялық шабуыл қарулануын
қысқартудың үрдістерін қабылдануға қамтамасыз ететін шынайы келісім болып
табылады. Сонымен қатар ШҚҚ-1 және ШҚҚ-2 келісімдерінің форматтарынан
ерекшеленген форматы Ресей мен АҚШ-тың қазіргі қарым-қатынасында (ШҚҚ-1)
стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту саласындағы кебір шаралар КСРО мен
АҚШ арасында 1972 жылы 1-ші шілдеде жетілдірілген стратегиялық шабуыл
қарулар жақтарының деңгейін ұлғайтуға тоқталып 30 жыл бұрын келісіліп
жасалған келісім осы саладағы келіссөздер үрдісінің даму тарихымен және
әлемдегі жалпы әскери-саяси жағдайымен анықталады. Кейінірек ядролық
қарсыластық деңгейін аса төмендететін ШҚҚ-1, ШҚҚ-2 сияқты басқа келісім-
шарттар мен келсімдер қабылданды. Осы жылдардан бері қысқарту
процедураларына және механизмдеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар
қарым-қатынастарда әлемдегі стратегиялық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі
ядролық қарудың орны мен рөлін түсінумен тараптар үлкен жолдан өтті.
Шынында бұл салада сәтсіздіктер де болған. Ресей мен АҚШ-тың ШҚҚ-2 Келісімі
тоғыз жылда көптеген шарттар мен талаптар көбейіп оған қол қойылғаннан
кейін тараптардың қажетсіздіктердің жойылып саяси жағынан саудаласатын
пәнге айналды. Солайша жаңа форматтағы Келісім шынайы жақтардың қазіргі
кездегі қарым-қатынас жағдайы мен ядролық қаруды одан әрі қысқарту жолдарын
түсіне отырып өткен тергеу жолына жатады.
Бесіншіден, есептердің реттеушілігі мен келіссөздердің оң нәтиже
беретін жетістіктердің ұмтылысы компромис іздеу мен қарсыластықты шешетін
ұстанымдары іздеуге әкелді. Осыған мысал ретінде жақтардың келіссөздерінде
қысқартудың біріккен концепциясын жасау барысында компромис нәтижесіндегі
келісімнің атауында пайда болған белгілі міндеттерді шешу үшін қолданыла
алатын мүмкіндіктер мен құралдары бар жаңа стратегиялық шабуыл
потенциалдар термині жатады. Ол страгегиялық шабуыл потенциал келісімінің
пікірінен оқ-дәрі мен қарулар сияқты барлық стратегиялық шабуыл қаруларының
мүмкіндіктерін және басқа шарттарын шешіп біріктіреді. Осы термин
келісімнің мәні мен әріптерінің жеткілікті кең және кең мағыналы шешуде
мүмкіндік береді. Бірақ басқа жағынан қарағанда ол стратегиялық қарулануды
қайтарылмай қысқарудың тараптарға радикал ұстанымдылықты көрсету мен
сендіруге мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде Ресей мен АҚШ ядролық қауіпті
төмендету үрдісін жалғастыруға мүмкіндік беретін өзара қабылданған
компромис тапты. Стратегиялық шабуыл потенциалдар терминінде алғаш рет
қолданған құжатты орындаудағы екіжақты комиссияларда құрылып кеш енгізілген
мерзімдегі жеке мәселелердің шешімі байқалды.
Аралық қысқарту кезеңдік пен нақты мөлшерлік көрсеткішінің жоқтығы
қазіргі кездегі шындықта Ресей жақтағы пікір бойынша құжаттың
жеткіліксіздік емес, жетістігіне жатады. Осындай жағдай қысқарту
вариантының біріншіден экономикалық сынақ бойынша тараптарға ең қолайлы
жақты таңдауға мүмкіндік береді. Осындай шешім бұл құжатқа сүйенгеніне
қарағанда және жақтардың қарулануды қысқарту мен шектеу жоспарында барлық
үрдісте жалғастырылып тереңдетуге ұмтылғаны өте маңызды болып келеді. Соған
АҚШ пен Ресей басшыларының ұстанымдары бар негіздеме береді.
Алтыншыдан, Жаңа СШП Келісімі өзіне қауіпсіздікке қауіп тигізбей аз
деңгейде стратегиялық ядролық күштерді қысқартуға мүмкіндік туғызады. РФ
Президенті В.В.Путин қол қойылған құжатта 1500-ге дейін және одан төмен оқ-
дәрілерді қысқартуға Ресей дайын деп бірнеше рет жария еткен. Қазіргі кезде
және болашақта ядролық арсеналдарының қысқаруы Ресейдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ете алуы әбден жеткілікті. Соңғы кездегі көп
айтылатын осындай деңгей минималды жеткілікті түсінікте реттеледі. Ресейдің
ұсынған бұл ұсынысы әлемдік қоғамдастықта қолдау алып, түсінісіп және
мақұлданғанына Ресей үміттенеді.
Жетіншіден, қазіргі кезде тараптар диалогты жалғастыруға тек
стратегиялық шабуылда ғана емес, сонымен қатар олардың өзара байланысы мен
өзара әсер етуші есеппен қорғаныс қарулануда мүмкіндік алады. Бұндай
диалогты тек ядролық күшті қысқарту мен әлемде ядролық қауіпті одан әрі
төмендетуге бағытталып анықталған мәселелерді ғана емес, сонымен қатар
ракетаға қарсы қорғаныс мәселелеріне қатысты проблемаларды шешумен
айналысатын диалог жүргізу қажет [22, 50-53].
СШП Стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту және шектеу саласындағы
негізгі келісім үрдісінің кезеңдеріндегі Келісімі берілген салада
Ресей(Кеңес)-Американдық бүкіл тарихында стратегиялық қаруланудың барлық
қысқарту және шектеу үрдісін қарастыру мүмкін емес болғандықтан, ядролық
қарусыздану үрдісінің алдыңғы тарихын айтуға тура келеді. 1972 жылы 26
мамырда Мәскеуде Совет Социалисттік Советтер Одағы мен Америка Құрама
Штаттарының арасында (РҚҚ Келісім) ракетаға қарсы қорғаныс жүйелерін шектеу
мен КСРО және АҚШ арасындағы (СШҚ Келісім) стратегиялық шабуыл қарулануын
шектеу саласындағы кейбір шаралар туралы келісімдер осы саладағы екіжақты
байланыстың басталуына жол ашты.
Стратегиялық шабуыл қарулануының шектеу саласындағы кейбір шаралар тек
бесжылдық салыстырмалы қысқа мерзімді қызметті иеленіп уақытша келісімді
қарастырды. Келісімге қол қою барысында жақсы іске асырылып келе жатқан
кеңес-америкалық әскери-стратегиялық тепе-теңдік болғанмен, осы тепе-
теңдікті өзгертетін жақтардың әр келер жыл сайын аз келісімнен тыс қалған
стратегиялық авиация, алдыңғы негіздеуші ядролық құралдар және әсіресе
стратегиялық баллистикалық ракеталарды (РГЧ ИН) бас бөлігінде бөлінетін
жеке қару орындатқыштың мәні жағынан уақытша келісім әскери-стратегиялық
тепе-теңдікті реттеушісі ретінде жоққа шығаратыны сөзсіз. Әсіресе осы
мақсатпен стратегиялық шабуыл қарулануға қатысты белсенді келіссөздер
уақытша келісімінің VII бабында жақтардың міндеттері мазмұндалды.
Ракетаға қарсы қорғаныс келісімі мерзімсіз болып шахталар (ПУ МБР)
орналасқан аудан немесе астанадағы бір орталықтан басқа РҚҚ жүйесінің бөлек
аудандарда жасалмаған және сондай қорғаныс үшін негіз болмай өз
территорияларын РҚҚ жүйесін жасауға міндет еткен жоқ. КСРО мен АҚШ теңіз,
әуе, ғарыш және жерде орналасатын РҚҚ компоненттерін немесе жүйелерін
құрмау, қолданбау және жасамауға міндетенді.
Бірінші кезектен РҚҚ Келісім сияқты осы құжаттарға қол қоюы қырғи-
қабақ соғыстың кезеңінде стратегиялық тұрақтылық қолдайтын деректі
фундамент салып халықаралық жағдайды көрінерліктей тыныштатты. Содан басқа
Кеңес Одағы мен АҚШ стратегиялық қарулану саласында екіжақты келісімдермен
байланысты болғанмен адамзаттың тағдырына әсер етіп олардың арасында
жетілдірілген барлық оңтайлылықтарды жоя алмайтындай халықаралық істерде
өздерін өте белсенді ұстаулары керек болды.
КСРО және АҚШ бесжылдық мерзімде жаңа келісімге қол қоя алмағандықтан
стратегиялық қарулануын шектеу жаңа келісімін аяқтауға дейін жасау уақытша
келісіммен қосалқы емес 1977 жылы тараптар әрекет жасамау ниеттері туралы
жария етті. Венада 1979 жылы 18 маусымда КСРО мен АҚШ арасында 1985 жылы 31
желтоқсанға дейінгі мерзімге созылған (СҚШ-2 Келісім) стратегиялық
қарулануды шектеу туралы келесі құжатқа қол қойылды. Осы келісім одан сайын
анық және толық болды. Осы Келісім протоколдар мен арыздарға толы
терминология қолданылып келісімнің анықтады. Келісімнің стратегиялық шабуыл
қарулануын қысқарту үшін жарақ стратегиялық шабуыл қаруларының жаңа
түрлерін құрып және болған қарудың модернизациялауы жеке мінездегі сапалы
шектеулер енгізілген 2400 бірлікке дейін және одан да төмен 2250 бірлікке
дейін төмендетуі сандық деңгейді анықтады. КСРО мен АҚШ ШҚҚ-2 Келісіміне
қол қойған барысындағы өздерінің болған келіссөздердің негізгі бағыттары
мен принциптері туралы біріккен арызында және біріккен коммюникесінде келер
келіссөздерді бірдей қауіпсіздік пен теңдік принциптеріне сай
жүргізетіндіктерін растады. Сонымен қатар келісімнің әр қатысушысы әскери
арықшылыққа талпынбайды және ендігіден талпынбайды, өйткені қай тараптан
болмасын қауіпсіздікті сақтауға әрекеттеспей қаруланудың жоғары деңгейіне
жетеді және одан қауіпті тұрақтылық пайда болады-деп ашық айтты.
Тараптар ШҚҚ-2 Келісімін жеті жылдық мерзімде біржақты тәртіппен
ұстанғанымен күшіне әлі енген жоқ.
Ресей мен АҚШ арасында жасалған (ШҚҚ-1) стратегиялық шабуыл қарулануын
қысқарту мен шектеу Келісімі сол кезде күшіне еніп жеті жылдық мерзімде әр
жақтың 6000 қару-жарағы бар деңгейі 10 000 ядролық қару-жарақ болатын
жетілдірілген шектеуді ғана емес, сонымен қатар стратегиялық қарулануды
қысқартуды да қарастырады. Бұл құжатқа 1991 жылы 31-ші шілдеде қол қойылып,
1994 жылы 5-ші желтоқсанда күшіне енді. ШҚҚ-1 Келісімі қол қойылғанынан
кейін Америка мен Ресейдің қарым-қатынастары тек халықаралық шиеленіс
тоқтатылғанынан өзгерді деп айтуға болмайды, сонымен қатар жақтар өздерінің
ядролық арсеналдары тым асып кендіктерін және жаһанды ядролық конфликт
тудыратын апатты қауіп болып қалуын түсінген болды.
Көптеген сатапшылардың ойынша ШҚҚ-1 Келісімі ешқандай негізсіз
классикалық қарусыздандырушы келісім болып табылады. Ауқымы жағынан үлкен
және қайта құралдану процедурасы, қысқартуды қамтамасыз ететін бақылаушы
механизімі, стратегиялық шабуыл қарулануын жою және серіктестіктің
сұрақтары егжей-тегжейлі жазылған біріккен әрі біржақты арыздары мен
қосымшалары бар келісім стратегиялық шабуыл қарулары саласындағы ресей-
американ қарым-қатынастарында қазіргі кездегі құқықтық негізін салды.
1993 жылы қаңтаң айында қол қойылған стратегиялық қарулануды одан арғы
қысқарту мен шектеу Келісімі (ШҚҚ-2) Ресей қарулануды бақылау саласында
КСРО атынан емес, халықаралық аренада өзіндік қадам жайсай алатын мемлекет
ретінде бірінші ресей-американ келісім болды. Осы құжатқа қол қойылғанынан
кейін барлық нәрсе жазылған еді.
СШП Келісімінің маңызы мен ерекшеліктерінде беріліп отырған келісім
сарапшылыр мен саясаткерлердің айтуынша өткен дәуірдегі соңғы
қарусыздандырғыш келісім болып табылады. Бұл дәуір қарсыластық және
конфронтациялық болғандықтан онымен тура келісуге болады, өйткені
келісімнің форматы мен атауы жаңашыл болып келеді. СШП Келісімінен шыққан
потенциал деген термин Америка мен Ресей арасында мәселенің жалпы
түсінігін өзара түсінікті және өзара анық қабылдана алатындай
келіссөздердің соңғы кезеңінде пайда болды. Осы термин (латын тілінің
potentia—күш ) тек белгілі проблемаларды шешетін жалпылай запастарды,
құралдарды және мүмкіндіктерді, ал әскери көзқарас бойынша әскери техника
мен қаруланудың саны және сапасын білдіреді. Солайша жаңа келісімнің
аспектінде осы термин пайда болған мәселелерге сай стратегиялық шабуыл
қарулануының оқ-дәрі, қару-жарақ пен құралдардың мүмкіндіктерін анықтайтыны
рас. Соның нәтижесінде Ресей жағы стратегиялық шабуыл қарулануының
проблемасына кеңінен қарап және потенциалдардың стратегиялық қорғанысы мен
шабуылын өзара шешешіп қамтамасыз ететініне сенеді [25, 35].
СШП Келісімінің тағы бір ерекшелігі ол сияқты басқа келісімдерге
қарағанда тараптар жеткен үш бет қамтыған келісім тек бірнеше маңызды
ұсыныстарды қарастырып қысқа болып келеді.
Қарастырылып отырған ұсыныстары келесідей:
• Ресей мен АҚШ (2012 жылдың 31 желтоқсанын дейін) 10 жыл мерзімде
әр қайсысы өздерінің стратегиялық ядролық қаруларының сандық
мөлшерін 1700-2200 аспайтындай етіп қысқартулары және шектеулері
қажет;
• Ресей мен АҚШ ШҚҚ-1 Келісімінің ұсыныстарына сәйкес сол құжаттың
күшін сақтаулары керек екендігіне келісулері қажет;
• Құжаттың дамуы мен күшеюіне қатысты келешекте мәселелерін
қарастыратын арнайы екіжақты Комиссия құру;
• әр тараптың келесі тарапқа үш айдан бұрын сәйкесінше ескертіп
келісімнен шығатын құқықтарын анықтау.
Осы құжаттың ең қиын сәттері стратегиялық шабуыл және қорғаныс
қарулануымен өзара байланыстылығына қатысты. Пайда болған проблеманы
потенциал деген термин арқылы және өзара байланыс анық жазылған 2001 жылы
22 шілдеде Генуяда стратегиялық сұрақтарға байланысты АҚШ пен Ресей
Президенттерінің арасында жасалған біріккен арызды құжат мәтініне сілтеме
жасап шешу мүмкін болды [24, 148-150].
Күрделі келіссөздердің нәтижесінен пайда болған кез келген келісім
өзара келісілген компромис болған жоқ деп айта алмаймыз. СШП Келісімі Ресей
қоғамында ұзақ уақыт бойы талқыланып келе жатқан стратегиялық тұрақтылыққа
қатысты сұрақтарды білдіре алмады. Оған жоғары сапалы және басқа қарулар
қайыққа қарсы қызметінің ғарыштық қаруды мысал ретінде айтуға болады.
Барлық осы сұрақтар тараптардың көз алдыларында тұр және соған байланысты
тараптар құрған стратегиялық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты сыртқы істер
министр басқарып Кеңес беруші топтардың жаңа стратегиялық қарым-қатынастар
жайлы Декларацияда айтылған диалог жалғасады.
СШП Келісімі Ресей-НАТО және Ресей-ЕО саммиттері, ұжымдық қауіпсіздік
кеңесңнің мәскеулік сессиясы, Азияда өзара сенімдестік пен сенім білдіру
шаралар жөніндегі кеңесінің Алма-Аты саммиті және көптеген басқа кездесулер
мн келіссөздер Мәскеуде АҚШ және Ресей президенттері қол қойған басқа
құжаттар сияқты соңғы кездері өзге маңызды халықаралық оқиғаларының
контекстінде ерекше мәнін білдіреді. Осы кездесулер барысында қабылданған
шешімдер Еуро-Азиялық аймақта және бүкіл әлемде жаңа ұжымдық қауіпсіздік
жүйесін бастап құруға мүмкіндік туғызады.
Біздің ойымызша осы жұмыстың әскери аспектісі біріншіден келесілерді
қамтамасыз етуі керек:
• әсіресе БҰҰ-ның Кеңес Қауіпсіздігіне мүше болған мемлекттер
арасында қарым-қатынастарды реттеу; олар әлемнің (біржақты
артықшылық алудан бас тарту, өзара пайда мен ұстанымдардың есебі
көптеген басқа мемлекеттер, НАТО-ға, Еуропалық кеңеске мүше
елдердің серіктесу принциптер негізінде) тағдырына ерекше
шауапкершілікке тартылады.
• жаппай қырып-жою қаруының таратпау режимін бекіту;
• әскери-стратегиялық қызметте, сонымен бірге әскери салада жиі
болатын диалогты орнату жолымен сенімдестік пен алдын-ала болжай
алу мүмкіндігін көтеруге бағытталады.
Ядролық және ракталық салада сезімтал технологияның кетуін алдын алу
стратегиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету туралы айтатын болсақ, ол (ЖҚЖҚ)
жаппай қырып жоятын қаруды таратпау режимін қазіргі күні сақтап табуды
ерекше маңыздылығына ие болды. АҚШ пен КСРО арқылы әлсіз болған
тұрақтылығын қамтамасыз етілген ХХ ғасырдың 80-ші жылдың соңында жаппай
қырып жоятын қарудың таратпау режимі реттеліп, оның бәрі соңғы 10 жылдықта
халықаралық қатынастар жүйесінің эволюциясы әлемдегі жағдайының өзгеруінен
себеп болды.
Көптеген мемлекеттер биполярлы жүйенің ыдырауынан ядролық және жаппай
қырып жойғыш қаруды иемденуге болған және болатын жаңа ынталар пайда болды.
Бірақ осындай қауіпке кері қорғаныс жасай алатын қорғаныс төмендеп келді.
Оның барлығы қырғи-қабақ соғыс кезінде биполярлы жүйе зорлық қана емес,
сонымен бірге жаулап алудан белгілі қорғанысты қамтамасыз етті. Ол үшінші
әлем елдеріне қатысты: супердержавалар бір-бірін сезумен аңдап жүріп қарсы
тұрған блокты күшейтуге әкелетін бейтараптарға қарсы күштерді қолдану
арқылы блок жасады. Қазіргі кезде күштер қолдануға бақылау жасау сұрақтары
БҰҰ-ның рөлі төмендеу негізінде америкалық әсер ету зонасы тимеген
ядролық және жаппай қырып жоятын қару қаруларды иемденуге объективті
ынталар құрылады [26, 55].
Жай қаруланудың шапшан эволюциясы сапаса бойынша елдердің өздеріне
қарсы қолданған күштер оларға бағасы жағынан тиімді әрі тартымды ядролық
және жаппай қырып жойғыш қару апарады. Ол өткен ғасырдың ортасында пайда
болған ядролық қару бай елдердің қаруы болып, кейіннен ол дамыған елдерден
әскери қауіпті сенімді түрде қамтамасыз ететін кедей елдердің қаруы болып
келеді дегенге байланысты. Соған қарай техникалық прогресс химиялық және
биологиялық қаруларға қарамағанда ядролық қаруға технология жағынан одан
әрі қол жетерліктей етіп жасайды.
Бұл көзқарастан Ресей жағы ядролық емес мемлекеттердің негативті
кепілдік принципіне қарсы болған АҚШ пен Ұлыбританияның ядролық қаруға
басқа жаппай қырып жоятын қарулардың тоқтару рөлінде болуына және
ынталануына мазаланбай отыра алмайды. Тура сол қатарда АҚШ өздернің жаңа
ядролық доктринасына күші жағынан сай аз және өте аз зарядты ядролық
қаруларды тура бағытқа көрсетілген әрі превентивті әділ мақсатпен
терроризмге қарсы қолдануға бағытталған.
Солайша, жаңа қауіпсіздіктің қауіптер мен қатерлері көптеген елдерді
қауіпсіздік деңгейінің түсуі және стратегиялық тұрақтылық саласында
жағдайдың төмендеуіне әкелетін ядролық қарудың таралу қаупі пайда болып
ядролық арсеналға сенуді талап еткізеді. Ядролық және басқа қырып жоятын
қаруларды таратпау ядролық мемлекеттер үшін ұлттық қауіпсіздікке
бағытталған приоритетті саясат болуы керек [22, 56-58].
2.2 Д.Медведев пен Б.Обама әкімшіліктер тұсындағы ядролық қаруды қысқарту
мәселесі жөніндегі ұстанымдары
Ресей мен АҚШ президенттері стратегиялық шабуыл қарулануы жөнінде
стратегиялық шабуыл қарулары біріккен мәлімдеме қабылдаған болатын. СШҚ-н
қысқарту мен шектеу келісімінің мерзімі 2009 жылы желтоқсан айында бітеді
және де ол толығымен өзінің арнауын орындалынып осы құжаттағы стратегиялық
шабуыл қаруланудың деңгейлік шегі бұрыннан жасалған-деп АҚШ Президенті
Барак Обама мен РФ Президенті Д.А.Медведев айтты. Сондықтан олар ядролық
қару таратпау келісімінің VI бабына сәйкес АҚШ пен Ресейдің жасалған
міндеттері стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту мен шектеуі бойынша әрі
қарай жылжуды қалады. Президенттер жаңа толық форматты заңды түрде жақтарды
міндеттендіретін стратегиялық шабуыл қарулары келісімінің орнына
стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту мен шектеу жөнінде үкіметаралық
бастапқы екіжақты келіссөздер орнату туралы шешім қабылдады. РФ мн АҚШ осы
келісімге желтоқсанда құжаттың мерзімі өткеніне дейін орнатқылары келеді.
Соған байланысты олар өздерінің делегацияларына келіссөздерде келесілерді
бұйырды:
– жаңа келісімнің пәні ретінде стратегиялық шабуыл қаруларын шектеу
және қысқарту болып табылады;
– жақтар келешек келісімінің стратеггиялық шабуыл қарулануын қысқарту
деңгейін орнатуға тырысады. Ол келісім мерзімі өтпеген 2002 жылы
стратегиялық басып кіру потенциалдарын қысқарту туралы Мәскеу келісіміне
қарағанда төменірек болады;
– жаңа келісім жақтардың өзара қауіпсіздіктерін нығайтып, СШҚ
саласында тұрақтылық пен болжам жасау мүмкіндігі арнайы және жақтардың СШҚ
құжатының тәжірибесіне сейкес қызметтік бақылау шаралары жасалды.
Олар келіссөз жасауларына 2009 жылдың шілдесінде келісім
орнайтындықтары туралы жұмыс іске асады деп айтуға бұйырды [10].
АҚШ-та жаңа президент сайланғанынан және оған жаңа әкімшілік
келгенінен кейін Мәскеу мен Вашингтон 2009 жылдың жаз-күзінде ШҚҚ-1
келісімінің орнына келетін жаңа келісімге қол қоя алады деп АҚШ пен Канада
институтының директоры Сергей Рогов санайды.
Обама—ядролық қаруды қысқарту жөніндегі радикалды жақтаушысы болып
табылады. АҚШ пен Ресей 2009 жылдың жаз-күзінде стратегиялық шабуыл
қалулануын қысқарту жөніндегі келісімнің орнына жаңа келісімге қол
қоятындарындарын Рогов 2008 жылдың 6-шы қарашасында болған пресс-
конференцияда айтты. Осы сарапшы сол тәріздес келісімге қол қойылуы тек
Вашингтонның Польшада ракетаға қарсы жүйелер жасау жоспарынан бас тартсқан
кезде ғана мүмкін болатынын атап өтті. Роговтың айтуынша бұл мәселе Ресейді
жеткілікті қиын жағдайға таптырады, бірақ Ресей жағы қарусыздану саласында
жаңа қадамдарға дайын болуда және де олар АҚШ-тың Ресейді РҚҚ арқылы қоршап
алу талпыныстарынан бас тартатындықтарына сенуде. РФ президенті Дмитрий
Медведев өзінің бірінші жыл сайын өткізілетін жолдауында сөз сөйлей отырып
шығыс Еуропадағы АҚШ-тың РҚҚ жүйелерін бейтараптылау элементтері үшін
Ресей қажеттілік туындаған кезде Калининград облысында Искандер атты
ракеталық комплекс жасайтындығын жариялады. [11]
ШҚҚ-1 Келісімінің 2009 жылдың желтоқсанында аяқталатын мерзімі туралы
Мюнхенде қауіпсіздік жөніндегі 45-ші халықаралық конференциясында орталық
мәселе болып табылды. Атақты саясаткер, бұрыңғы АҚШ бас хатшысы Генри
Киссенджер Мәскеу мен Вашингтонды ШҚҚ-1 келісімін әрі қарай жалғастыруға
қатысты келіссөздер жүргізуге тездеп бастауды ұсынды және ядролық құрылғы
қауіпсіздігін көтерумен айналысып одан жаңа құжатта АҚШ пен Ресейдің
ядролық қару запастарын қосымша қысқарту мүмкіндігін қарастыру керектігін
айқындады. Ресей аса үлкен радикалды ұсынысты алға қойды, ол ШҚҚ-1
Келісімін ауыстыратын жаңа құжатта шетелдерде ядролық қарулануды жасамауға
бас тарттыру болып табылады.
Киссинджер саяси өз-өзіне мәз болушылықтан қауіптену керектігін
алдын ала айтты да, Ресей мен АҚШ ядролық қарудың 90%-ана аса бірліктерін
бірге бақылайтындықтарын атап өтті. Сондықтан екіжақты келісімдерде ядролық
қаруға тәуелді болу билігін төмендетуге олардың мүмкіндіктері бар дегеніне
көзі жетті. Содан басқа бұрыңғы бас хатшы бір уақытта Жапония, Оңтүстік
Корея, Австралия, Үндістан және Пәкістанмен ядролық қаруды таратпау
мәселесі туралы талқылаулар жүргізу керектігін белгіледі.
АҚШ президенті Барак Обама өзінің президенттілігінде ең негізгі
міндеттерінің бірі етіп 1991 жылы қол қойылған ШҚҚ-1 келісімін ауыстыру
туралы Ресеймен келіссөздерді қайта жүргізетінін және ядролық қаруды
қысқартуға міндеттенетінін еске сала кетейік. Осы құжат шеңберінде тараптар
өздерінің ядролық запастарын әр жақтың он мыңнан бес мың бірлікке дейін
қысқарту керек болды.
Ресей БАҚ-ы жаңа ШҚҚ-2 келісімін жасау дайындығы туралы 2008 жылдың
желтоқсан—2009 жылдың қаңтарында болатындығына сөз берді. Дегенмен бұл
құжаттың мазмұнында болатын нақты ақпараттары болған жоқ. Айтарлықтай
Обаманың Ресейге жасалатын сапарларының тақырыбы СШҚ-2 туралы талқылау
сәуірде өтіліп бола алады.
Ресей вице-премьері Сергей Иванов Мюнхенде өткен қауіпсіздік жөніндегі
халықаралық конференцияда сөз сөйлей отырып ШҚҚ-1 Келісімін ауыстыратын
жаңа келісімде шетелдегі ядролық қаруды қолдануға тыйым салуын ұсынады.
Оның айтуы бойынша жаңа келісімді жасау үшін оған ШҚҚ-1 келісімінен алған
тәжірибені қолдану керек. Сонымен қатар осы келісімге ұлттық территориядан
тыс стратегиялық шабуыл қарулануын жасауға қарсыластықты айқындау қажет.
Иванов жаңа жасалатын келісімде ғарыштың демилитаризациялануын қарастырылу
керектігін айтып өтті. Вице-премьер мерзімі өтпеген ШҚҚ-1 келісімі осы
жылдың 5-ші желтоқсанында аяқталады және қазіргі уақытта алға қойылатын
қадамды жасау керектігін еске салды. Иванов ядролық оқ-дәрілер мен
стратегиялық жеткізу құралдарын қысқартуда арғы қадамдар жасауда алдын алу
деп айқындады. Біртұтас айтқанда қазіргі кезде халықаралық қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ететін және жаңа қауіппен күресудің стратегияларын
жасайтын БҰҰ рөлін күшейтуге Ресей өзгеріссіз алға шығады. Әлемде осы
жағдайды жақсартуда әсіресе ядролық қару таратпау саласындағы халықаралық
келісімдер, ядролық сынаққа қарсы және химиялық пен биологиялық қаруларға
қарсы келісімдер шешуші нәтижелер береді. Ресейдің ШҚҚ-1 келісімін жақсарту
ұстанымдылығын ексере отырып негізгі қолданылатын үйлесімдерден бас тарту
деп қабылданылмауы керек. Әсіресе бұл құжаттың негізгі прициптерінен бас
таруға болмайды, өйткені одан стратегиядық шабуыл қарулану саласында шешуші
әскери артықшылық алуға болады. Бұндағы айтылып келе жатқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Қазақстан Республикасының сыртқы саясат кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазіргі кезеңде Ресей – АҚШ қатынастардағы ядролық қаруды таратпау мәселесі
Орындаған 4 курс студенті
Танабаева М.Е.
Ғылыми жетекші ____________________т.ғ.к., аға оқыт. Көшербаев
Ж.Д.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы _____________________ т.ғ.к., доц.
Исова Л.Т.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің_____________________ т.ғ.д., проф. Кукеева
Ф.Т. рұқсатымен қорғауға жіберілді (қолы, күні)
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ-АМЕРИКАН ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ
ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ ... 25
2.1 ШАБУЫЛ ҚАРУЛАРДЫ ҚЫСҚАРТУ ТУРАЛЫ КЕЛІСІМНІҢ ШАБУЫЛ ӘЛЕУЕТІН ҚЫСҚАРТУ
ТУРАЛЫ КЕЛІСІМІНЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ: ЖАҢА
ШЕШІМДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Д. МЕДВЕДЕВ ПЕН Б.ОБАМА ӘКІМШІЛІКТЕР ТҰСЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ҚЫСҚАРТУ
МӘСЕЛЕСІ ЖӨНІНДЕГІ
ҰСТАНЫМДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 ШҚҚ ТУРАЛЫ ЖАҢА КЕЛІСІМ ЖАСАУ ЖОЛЫНДАҒЫ ТҮЙТКІЛДІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
БОЛАШАҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Осы жұмыста тақырыпқа сәйкес болған Ресей мен
АҚШ арасындағы туған мәселелер қарастырылды. Берілген тақырыпқа сәйкес
Ресей мен АҚШ-тың арасындағы ядролық қару таратпау жөнінде мәселе
туындағандықтан, сол салада жақтардың айқындауға келетін негізгі
мәселелерін қарастыруға тура келеді. Жұмысты қарастыру барысында ең
негізгілері ШҚҚ-1, ШҚҚ-2, СШП, ЯҚТШ сияқты келісімдерін қарастыру болып
келеді. Оның өзекті болған себебі, жаңа айтылған келісімдер арқылы әлем
қауіпсіздік қалпында 30 жыл бойы қалғандығы болып табылады. Яғни, осы
келісімдердің жасалғандығынан ядролық қарудың көлемі зілзала тудыратындай
сындық нүктеге дейін жетпейтініне көпшілік сенімді болды. Бұған қоса сол
уақытқа дейін АҚШ-тың ядролық монополиясы ликвидацияланып әлде түгел
ликвидацияланып қалды. Келісімдер қаруланудың жарысын шектеу мен
термоядролық соғысты алдын алуда саясатта көмек беретін жалғыз ғана негіз
болып қызмет етеді. Қазіргі кезде осы келісімдер жойылып кетуде және оның
келешекте қандай нәтиже беретіні белгісіз. Белгісіз болғанмен оның болашағы
Ресей мен АҚШ-тың әкімшілігіне келген жаңа президенттерінің шешімдері
қарастырылып келеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында ядролық қару сияқты жойқын қару түрлерінің
пайда болуы мен оны жетілдіруге байланысты адамзат өркениетінің құрып кету
қауіпі сезіліп, ол еселене түсті. Хиросима мен Нагасаки қасіретінен
сескенген адамзат ядролық қарудың таралуына жол бермеу туралы ойлана
бастады. Аталған мәселе айырықша өткір талқыланып, маңызды рөлге ие болды.
Мемлекеттердің өзара байланыстылығы мен тәуелділігі жағдайында қандай да
бір жанжалдың ушығуы, жалпы дүниежүзіндегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке
келеңсіз әсер ететінін түйсіну үшін әлемдік қауымдастыққа біраз уақыт қажет
болды.
АҚШ пен бұрынғы КСРО басшылық еткен, ешқашан бітіспес жүйелердің блоктық
ядролық тайталас заманында “ықтимал дұшпанды тежеу” немесе “кепілді құртып
жіберу” құралы ретінде жер бетіндегі тіршілікті түбімен талай рет жойып
жіберуге жететін ядролық қарудың орасан зор арсеналы жиналды. Ядролық қару
халықаралық қатынастарда саяси бопсалау құралына айналды. Күш тепе-
теңдігінің “өлшемі” нақ ядролық қару болатын.
1960-1970 жылдары әлемде кеңес-американ паритеті болып ол елдердің
әлемнің тағдырын шешетіндей қалыпты жағдайы келді. Дәл сол уақытта
Вашингтон саясаты кез-келген қарсыластардың алдына бірінші болатындығы
ұйғарылды. Ресей немесе АҚШ болмасын өз ережелерінің қолданылуын ұсынды. 50-
ші жылдары ядролық артықшылық доктрина негізінде американ сыртқы саясаты
салынды. Ал, пайда болған әскери-стратегиялық паритетте ядролық
(белгіленген қашықтықта ядролық оқ-дәрілер, ауыр бомбардировщиктер, қанатты
және баллистикалық ракеталар сияқты) қондырғылар саны кіретіндігін анық
айтуға болады.
КСРО ыдырап, “қырғи-қабақ” соғыстың аяқталуы нәтижесінде әлем, ядролық
қаруды таратпау тұрғысынан алғанда тұрақты бола қойған жоқ. Жаңа әлемдік
тәртіп жағдайында халықаралық тұрақтылыққа қауіп төндіретін мәселе – жаппай
қырып-жоятын қарудың таралуы болып табылады. Соның ішінде ең негізгісі –
ядролық қаруды таратпау мәселесі. Ғаламдық геосаяси жағдайдың түбегейлі
өзгеруіне қарамастан, дүниенің бірқатар аймақтарында айтарлықтай өткір
этникалық, саяси, діни т.б. қайшылықтар сақталуда және оларда тактикалық
ядролық қару қолдану ықтималдығын жоққа шығаруға болмас. Оның үстіне, соңғы
жылдарда ядролық қаруды қолдарына түсіргісі келетін, әртүрлі экстремистік
ұйымдардың лаңкестік әрекеті етек алуда. Осының барлығы және ядролық
қарусыздану мен таратпау мәселелерін аса жауапкершілікпен шешу қажеттілігін
туындатты. Дегенмен әлем қауымдастығы бірқатар халықаралық актілер мен
шарттар қабылдап, оның таралуын, белгілі-бір өңірлерге орналасу мүмкіндігін
біраз шектеді. Өкінішке орай, адамзат ядролық қаруды толық жоя алмай отыр.
Беріліп отырған жұмыста ядролық қару таратпау саласы өткен ғасырда
пайда болса да, оның қазіргі күндері шешіліп жатуының әлі қажеттілігі бар.
Өйткені АҚШ пен Ресей стратегиялық серіктертер болғандықтан олардың негізгі
мақсаттары қай кезде болмасын осы сала бойынша болжай алатын жағдай мен
тұрақтылықты сақтау қажет.
Бітіру жұмыстың мақсаты. Жұмыстыың басты мақсаты Ресей мен АҚШ
арасындағы қатынастардың ядролық қару таратпау мәселесі жөнінде қазіргі
кезде мәселелерін талдау және оның ғаламдық жүйедегі орнын айқындау болып
табылады. Осы жұмыста алға қойған мақсатқа қол жеткізу үшін төменгідей
нақты міндеттерді шешу қарастырылды:
– Ядролық қаруды таратпау саласындағы саясаттың тарихына шолу жасай
отырып, КСРО-АҚШ қатынастарындағы ядролық қару таратпау мәселесінің пайда
болуы мен дамуын ашып көрсету;
– 1985-2000 жылдарда КСРОРесей мен АҚШ-тың ядролық қару таратпау
саласындағы келіссөздер үрдісін саралау;
– Шабуыл қаруларды қысқарту туралы келісімнің шабуыл әлеуетін қысқарту
туралы келісіміне дейінгі эволюциясы бойынша жаңа шешу жолдарын көрсету;
– Д. Медведев пен Б. Обама әкімшіліктерінің ядролық қаруды қысқарту
мәселесі жөніндегі ұстанымдарын қарастыру;
– ШҚҚ туралы жаңа келісім жасау жолындағы түйткілді мәселелері мен
болашағын анықтау.
Жұмыстың деректік негізі. Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсат-
міндеттерге жету жолында деректік негіз болған деректердің ерекшелігі мен
сипатына қарай төмендегідей бірнеше топтамасы қолданылды.
Деректердің бірінші тобына АҚШ пен КСРОРесейдің ядролық таратпау және
қарусыздану, халықаралық қауіпсіздік саласындағы сыртқы саясаттың негізгі
бағыт-бағдарын анықтайтын ресми құжаттар мен ядролық қаруды таратпау
мәселелері бойынша қол жеткізілген маңызды екі жақты және көпжақты
дипломатиялық құжаттар жатады. Оларға 1991 жылы 31 шілдеде КСРО мен АҚШ
президенттерінің Мәскеудегі жоғары дәрежелі кездесу кезінде екі елдің
стратегиялық шабуыл қаруын шектеу және қысқарту туралы келісімге (ШҚҚ-1)
[1], 1993 жылы қаңтаң айының 3-нде қол қойылған стратегиялық қарулануды
одан әрі қысқарту мен шектеу Келісімі (ШҚҚ-2) [2], 1972 жылы 26 мамырда
Мәскеуде КСРО мен АҚШ (РҚҚ) ракетаға қарсы қорғаныс жүйелерін шектеу
келісімі [3], 2002 жылы 24 мамырда Мәскеуде Ресей Федерациясы мен АҚШ
арасында стратегиялық шабуыл потенциялдарын қысқарту туралы келісім (СШП)
[4], 1968 жылы 1 маусында қол қойылуға дайын болып 1970 жылдың 5 наурызда
күшіне енген ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) [5], КСРО мен АҚШ
арасындағы олардың орта және шағын қашықтықты ракеталарын (ОШҚР) жою туралы
шартқа 1987 жылы 8 желтоқсанда қол қойылып, ол 1988 жылы 1 маусымда күшіне
енген келісімі [6] мен БҰҰ Бас Ассамблеясының шешімімен 1996 жылдың 24
қыркүйекте қол қоюға дайындығын Женева конференциясында 1994-1996 жылдары
жасалған ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарттары (ЯСЖТС) [7]
сияқты құжаттар жатады.
Деректердің екінші тобына Ресей мен АҚШ президенттерінің, ресми
тұлғалардың сұхбаттары, баяндамалары, мәлімдемелері жатады. Оларға ЦК КПСС
Бас хатшы М.С.Горбачевтің мәлімдемесі, 15 қаңтар 1986 жыл, БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясының 56-шы сеесиясында РФ СІМ И.Иванвтың сөз сөйлеуі, РФ
президенті Д. Медведев пен АҚШ президенті Б.Обаманың стратегиялық шабуыл
қаруларын одан әрі қысқартудың келіссөздері туралы біріккен мәлімдемесі,
ШҚҚ-1 келісімінің 2009 жылдың желтоқсанында аяқталатын мерзімі туралы
Мюнхенде өткен қауіпсіздік жөніндегі 45-ші халықаралық конференциясында
бұрыңғы АҚШ бас хатшысы Генри Киссинджержің мәлімдемесі, тура сол
конференцияға қатысқан Ресей вице-премьері Сергей Ивановтың баяндамасы, АҚШ
мемлекеттік департаментіндегі пресс-хатшы орынбасары Гордон Дугудтың жыл
сайынғы болатин брифингте стратегиялық шабуыл қарулары келісімі жайлы сөз
сөйлеуі кіреді және басқа беделді тұлғалардың ядролық қаруланудан бас тарту
және оны таратпау мәселесіне қатысты ой-пікірлері айтылған.[8-20].
Деректердің үшінші тобына зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және
шетелдік газеттер мен журналдар кіреді. Ядролық қару таратпау мәселелеріне
қатысты елдегі және одан тыс шұғыл ақпаратқа қол жеткізуде маңызы өте зор
[21-26].
Бітіру жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Бітіру жұмыс тақырыбының әр
түрлі аспектілеріне арналған ресейлік және американдық зерттеушілердің
еңбектері мұқият қарастырылды. Бұл еңбектер зерттеу жұмысының теориялық
негізіне айналды және тақырыптың мәнін аша түсуге айтарлықтай жәрдемдесті.
Ресейлік тарихнамадан В.А.Орлов, Р.М. Тимербаева, А.В.Хлопковтың
еңбегінде жалпы ядролық қаруды таратпау тәртібін нығайту, ядролық қару
таратпаудың ғаламдық және аймақтық тәсілдерін ұштастыру мәселелеріне
байланысты келелі ойлап айтылған. Авторлардың пікірлерінше, ядролық қауіп,
ядролық арсеналдың санымен емес, оның қарапайым болу фактісімен өлшенетін
деңгейге жетті, сондықтан ядролық қарудың одан әрі таралуын болдырмай,
толық қарусыздану үшін халықаралық бақылау жасаудың жетілдірілген, әмбебап
жүйесін құру жөнінде әлемдік қауымдастықтың күш-жігерін біріктіру қажет
[27]. Сонымен қатар белгілі ресейлік қайраткері А.С. Дьяков, Е.В. Мясников,
Н.Н. Соковтың Ресей-американ қарым-қатынастарындағы ядролық қарулануды
қысқарту мен оны бақылаудың үрдісі атты еңбегінде жаппай қырып-жоятын
қаруларды, соның ішінде ядролық қаруды таратпау және қарусыздану мәселесіне
қатысты сыртқы саясатының басым бағыттары жан-жақты баяндалған [28].
Қарусыздану және ядролық қару таратпау мәселелерін зерттеумен
айналысатын Ресейдегі беделді ұйымдардың бірі – Мәскеулік ПИР-Центрді
айтпауға болмайды. ПИР-Центр ұжымы әзірлеп шығарған екі томдық еңбекті
ерекше атап өту керек [29]. Кітаптың бірінші томында ядролық қаруды
таратпаумен байланысты мәселелердің барлық тұстары баяндалған. Жұмыста
ядролық қарудың жасалу тарихы, ядролық таратпаудың халықаралық тәртібінің
қалыптасуы мен халықаралық-құқықтық аспектілері, соның ішінде дипломатиялық
күрестің ерекшеліктерін және жекелеген мемлекеттердің ядролық
бағдарламалары мен ядролық саясатының ерекшелігі егжей-тегжейлі баяндалған.
Ал екінші томында ядролық қару таратпау, аймақтық мәселелер, ядролық
қарудан азат аймақтар, экспорттық бақылау, МАГАТЭ кепілдіктері, ядролық
саладағы Ресей заңнамасы бойынша негізгі құжаттар толық немесе қысқартылған
түрінде берілген. Осы ұйым шығаратын журнал беттерінде де аз да болса біз
зерттеп отырған мәселеге қатысты ресейлік және шетелдік мамандардың
мақалалары жарияланып тұрады.
Американдық тарихнама. Қарастырып отырған тақырыпқа байланысты ізденуші
американдық зерттеушілер қатарында Генри Киссинджер [12], Гордон Дугуд
[13], Джеймс Картрайд [16] және Канзализа Райс [18] бар. Аталған авторлар
негізінен ядролық қару таратпау мәселелеріне, соның ішінде Ресей мен АҚШ
арасындағы қатынастарды сол сала бойынша реттеудің өз үлестерін қосты.
Ядролық қару таратпау мен қарусыздану саласындағы тараптардың сыртқы
саясатын талдауға және өзара әрекеттестік тұрғысын қарауға көбірек көңіл
бөледі.
Қазақстандық тарихнамадан өздерінің ядролық қару таратпау мәселесіне
қатысды ой-пікірлерін білдіргендерге: Қасымжомарт Тоқаев [40],
Арыстанбекова А.Х [26], Ибрашев Ж.У [32] және Көкеева Ф.Т [41].
Жалпы айта кететін нәрсе, соңғы жылдары таратпау мәселелерін зерттеу
ісінде өзгеріс орын алды. Егер бірнеше жыл бұрын негізгі тақырып ядролық
қаруды жою болса, қазіргі уақытта ең маңыздысы- экспорттық бақылау және
онымен жанасатын ядролық материалдардың заңсыз айналымына қатысты
мәселелердің өзектілігі артты.
Бітіру жұмыстың әдістемелік негізі. Бітіру жұмысын дайындау барысында
алға қойылған міндеттерді шешуге ғылыми және объективті тұрғыдан қарауға
мүмкіндік беретін методологиялық қағидалардың басшылығы мен зерттеудің
басты методологиялық негізіне тарихи ұстаным қағидасы алынды. Бұл қағида,
ХХ ғасырдың орта шенінен бастау алып, бүгінгі күнге дейін жалғасқан ядролық
қаруды таратпау және қарусызданудың күрделі мәселелерін анықтауға негіз
болды.
Ресей мен АҚШ-тың ядролық қару таратпау саласы бойынша халықаралық
қатынастардағы алып отырған орнын көрсетуі объективтілік қағидасын
қолданады. Мерзімді баспасөз беттеріндегі материалдарды пайдалану барысында
оларды сыни тұрғыдан талдау әдісі қолданылды. Әсіресе, кеңестік заманда
жарық көрген, анағұрлым бай фактологиялық материалдарды қамтитын, дегенмен
біржақты сұрыпталған құжаттар жинағы мен ғалымдардың біржақты баяндалған
еңбектерін пайдалану кезінде бұл әдістің қолданыстық маңызы айырықша.
Мемлекетаралық қатынастарды зерттеуде негізінен деректік сипаттағы
мемлекет қайраткерлерінің сөздерін, баяндамаларын, сұхбаттарын, сонымен
бірге ресми құжаттардың мазмұнын саралауда контент-анализ тәсілі
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Бітіру жұмыстың басында қолданған белгілер мен
қысқартулар тізімі, соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыс
көлемі – 53 бет.
2 ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ РЕСЕЙ-АМЕРИКАН ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАРЫНДАҒЫ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУ
ТАРАТПАУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Шабуыл қаруларды қысқарту туралы келісімнің шабуыл әлеуетін қысқарту
туралы келісіміне дейінгі эволюциясы: жаңа шешімдер
2002 жылы 24-ші мамырда Мәскеуде Ресей мен АҚШ президенттері арасында
стратегиялық басып кіру қарулануын таратпау жөнінде жаңа ресей-американ
келісімге қол қойылды. Осындай жол арқылы Ресей мен АҚШ арасындағы
стратегиялық басып кіру қарулануын қысқарту саласындағы қатынастарды
жаңарғаннан олардың ара қатынасын өзгертеді және әлемдегі жағдай толығымен
жақсарады. 2002 жылы мамырда екі елдің стратегиялық ядролық күштеріне
қатысты Ресей-Американ стратегиялық шабуыл потенциалдарын қысқарту туралы
жасалған келісім негізінде АҚШ арқылы ядролық және күшті ядролық емес
потенциалдар көбейді. Осыған қарай Ресейдің қарулануды бақылаудың саясаты
АҚШ-пен стратегиялық тұрақсыздықтың болдырмауына бағытталды [41, 241].
Стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту саласында екіжақты келісімді
одан әрі дамыту өте қажет. Ол олардың арасындағы диалогты реттеумен ғана
маңызды болмайды, сонымен қатар бұл саладағы қатынастарды реттеу басқа
ядролық мемлекеттердің мәртебелері мен мінездерін анықтайды. Сол себептен
осы жолмен анықталған шектеулер, бақылау шаралары және де басқа жағдайлар
бұл мемлекеттер оннан да көп жылдарға бағдарлы болады. Ядролық таратуларды
шектеу өте қажет, өйткені осындай шектеулер жасалмаса бүкіл адамзатқа қауіп
тигіздіруші еді. Осыған қарай қырғи-қабақ соғысының аяқталуы Мәскеу
саммитінде толық шешім тауып, әлем структурасына биполярлылықтың қатаң
жойылуына әкелді. Соның нәтижесінде ұлттық қорғаныс пен мемлекеттердің
сыртқы саясат шеңберінде дербес шешім қабылдауына мүмкіндік туғанын есепке
алуы жөн болып келеді.
АҚШ билігіне жаңа республикандық әкімшілік келгеннен бері
стратегиялық шабуыл қаруын (ШШҚ-1) қысқарту жөнінде жаңа келісім мен
болашақ дайындықтар жасау анық болмай тұрды. Құрама Штаттарының сыртқы
саясаты біржақты қызметтерді АҚШ ұстанымын Киот протоколдардың өнер-
кәсіптік қоқыстарды атмосфераға тастаумен басталып стратегиялық қару
қысқарту мен ракетаға қарсы қорғаныстың ұлттық жүйесімімен аяқталатын кез-
келген мәселе бойынша қатаңдатуы шектеусіз мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге
қайта бағытталған болды. Сөйтіп, келіссөздерді одан әрі жалғастыратын
үрдістің бастапқы ұстанымы өте тайғақ болып келеді.
2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін жағдай толығымен өзгерді. Нью-Йорк
пен Вашингтондегі террорлық әрекет кез-келген мемлекеттің қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мәселесі болып, оны жаңа барлық халықаралық қоғамдастыққа
көрсетті. Әлемге төнген осы қауіптерден жаппай қырып жоятын қаруды таратпау
мәселесі ерекше орын алады. Сондықтан бұл жағдай жаңа диалогтың
басталынуына себеп болды. Стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту саласындағы
қарастыру жөніндегі жаңа келіссөздерге бастама етіп АҚШ пен Ресей
президенттері 2001 жылдың қараша айында келісімді алға қойылды. Сарапшылар
деңгейіндегі алғаш кеңестер 2001 жылдың соңында басталды [42, 324-330].
АҚШ-пен сұхбаттасқан Ресейдің келіссөз жасаушылардың негіз қалайтын
ұстанымы Ресей Федерациясының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуі туралы
болды. АҚШ-пен жаңа стратегиялық қарым-қатынастарды орната отырып Ресейдің
сол кездері ядролық арсеналдары аяқталып келген. Сондықтан Ресейге
құрамындағы ядролық күштердің көлемі өзара төмендету мен стратегиялық
күштерді тоқтатуды іске асыру қажет болды. Сол себептен басқа негізгі
келісімге енген принциптер жақтардың бірдей қауіпсіздігі болып табылады.
Осы түсінік бойынша АҚШ пен Ресей арасында СШҚ қысқырту туралы диалог
жасалды. Келіссөздің үрдісі жеңіл болды деп айтуға болмайды. Келіссөздердің
ең басында Америка жағы стратегиялық шабуыл қаруларын қысқартуын оқ-
дәрілерді жедел үйлестіру (ОДЖҮ) келісімінің концепциясын қабылдау және
орнату негізінде жүргізуді ұсынды. Құрамында қоймалық резервте сақталып
қазіргі күні қолдануға қалған шұғыл ядролық күштерін қолдану ОДЖҮ-ге сәйкес
1700-2200 әзір болып ядролық оқ-дәрілерін қолдануға дайын. Қысқартудың
осындай үйлесімін қабылдау жақтарға өздерінің ядролық қаруды үрдісінің
орнын ауыстыруға нағыз заңды түрде стратегиялық қарулану есебінен тыс
қорытындылау ШҚҚ-1 Келісімі бойынша рұқсат берілген стратегиялық шабуыл
қаруларын сатысы шамамен 6000 ядролық стратегиялық оқтарын сақтауға
мүмкіндік беруші еді.
АҚШ жағынан бұндай үйлесім ұсынғаны Ресейге көп сұрақтар туғыздырды.
Ресей ұстанымы жақтардың бірдей қауіпсіздік қамтамасыз етуде шынайы
стратегиялық шабуыл қарулануын қысқартуды жүргізу мүмкіндігінде негізделді.
Ол әрине ядролық саясат пен байланысты қысқарту есебімен стратегиялық
шабуыл қарулануын қысқарту қорғаныс жүйесіне шектеу жасай алу керек. Ресей
жағынан негізгі ұсыныстары келесідей болды:
• Келер 10 жыл ішінде ШҚҚ-1 Келісімі арқылы деңгейі 6000 бірліктен
1700-2200 бірлікке дейін стратегиялық оқ-дәрілері барларды
шынайы радикалды түрде қысқартулар жасау;
• Қысқаратын стратегиялық қарулануды ең рационалды экономикалық
көз-қарастық әдіс арқылы жоюды қамтамасыз ету;
• 1991 жылдан бері сақталып келе жатқан және ШҚҚ-1 Келісімімен
анықталған бақылау жүйесінің сенімдестік пен ашық болу шараларын
кеңейту;
• 1972 жылы АҚШ ракетаға қарсы қорғаныс Келісімінен шыққаннан
кейін стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту мен қорғаныс
қарулануын шектеу өзара байланысты үрдісті сақтауға қамтамасыз
ету.
Содан әр тарап жаңа келісімде негзіделген өздерінің ұлттық мүдделері
мен экономикалық мүмкіндіктеріне сүйеніп өз еркімен олардың ядролық қару
структураларын анықтала алар еді [22, 48-49].
Маңызы жағынан жаңа Ресей-Американдық стратегиялық шабуыл қаруларын
қысқарту Келісімін егжей-тегжейлі жетілдіру үшін осы құжаттың ең маңаызды
дайындау және қол қою моменттерінің үрдісі туралы қысқаша суреттеуге
болады. Тараптардың ұстанымдарында айырмашылық бар болғанынан келіссөздер
жүргізуге үлкен әсер етеді. Бірақ олардың екеуі ортақ мәселені шешу
түсүніктері жағдайды жақсартады. Ресей мен АҚШ ядролық қпруды қысқарту
түсініктерін жалғастыруға және өзара түсінушілік деңгейіне жеткендігін
сақтап қалуға талпынды. Басқа сұрақ тудыратын мәселелерді кейінгі уақытқа
қалдырып өзара сенімдестік жақтардың келісімге келген келісім варианттарын
дайындауға және олардың мәселені шешудің жолдарын анықтауға мүмкіндік
берді. Ресей-Американ келіссөздердің үрдісінде фактілі түрде келіссөздің
жаңа модель үрдісі жетілдірілді. Жаңа келіссөздердің қызметтесу принципі
Ресейге басқа да елдермен (біріншіден ядролық елдермен) қарым-қатынас
орнатуда қалыптастыруға негіз әрі мысал бола алады. Осындай модель саяси
жетекшілік арқылы орнатылған нақты мерзімдегі натқы міндетті шешуге
бағытталған.
Келіссөздер барысында жақтардың ұстанымдары шарасыздан өзгерістерді
бастан кешті. Осының бастапқысына Ресей мен АҚШ келешек келісімнің форматы,
мазмұны және түсінігі бойынша әртүрлілікті көрсетті. Негізгі проблемалар
олардың қарым-қатынастарынша келіссөздер барысында шешу керек болды, олар
мынадай:
• виртуалды емес қысқартуды қамтамасыз ететін радикалды
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту концепцияларын біркелкі
етіп жасау;
• стратегиялық шабуыл мен қаруланудың қорғанысын шектеу және
өзара байланысын шешуге бекіту;
• ШҚҚ-1 Келісімінің жағдайымен анықталатын жақсы ұсынған
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқартудың бақылау жүйесін
сақтау.
Ресей өз алдына қойған мақсаттарға жетудің келесі түсініктер рұқсат
етті:
Біріншіден, Ресей мен АҚШ стратегиялық тұрақтылық пен халықаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде сақтайтын өздерінің ерекше
жауапкершіліктерін және осы салада өзара талпынатан келісімге жетіп оның
маңыздылығы мен қазіргі кезде шынайылығымен анық түсіну. Елдердің жаңа
қарым-қатынастар бейнесі қажетсіздерді жойып маңызды стратегиялық
қарулануды қысарту бағытында жұмыс жасауға мүмкіндік берді. Ресей мен АҚШ
екіжақты басқа мәселелерді шешетін жолдардың көріністерін олар арасындағы
жаңа қарым-қатынастары жөнінде декларацияға енгізді.
Екіншіден, тараптар қырғи-қабақ соғысының принциптерінен кеткенін
бағдарлана отырып өздерінің келер шешімдерін өзара сыйластықта жасаумен бір
қарым-қатынас саласынан басқасына жол берудің қабылданған келіссөздер
ұстанымдарын байланыстыруға және ол салада саудаласудың мүмкіндік беруге
талпыну. СШҚ қысқарту саласында көпжылдық келіссөздер тәжірибесін есте
сақтай отырып қабылданудың біртіндеп түсу дейгейіне дейін жақтардың жоғары
талартар арқылы ұсыныстарына негізделген келіссөздер үрдісінің ескі
саясатын жақсы түсінеді. Осыған қарай бұл маңызды салада жетістікке жету
және басқа мәселелерде одан сайын алға қарай ұмтылуды түсіне отырып Ресей
мен АҚШ оң нәтиже беретін міндетті жетістіктерге бағыт ұстанды.
Үшіншіден, екі жақтың жерлерінде қабылданған және екі елдің бүгінгі
және келешек қолбасшыларына міндетті болып табылатын келісілген заңды
тиісті конституциялық процедураларымен бекітетін деңгейдегі міндетті
келісімдерді АҚШ қабылдайтындығына Ресей жағы ұнамды баға береді. Бұл
стратегиялық шабуыл қаруларын қысқарту және шектеу мәселесі бойынша
тараптар ұстанымдарының тек өзара түсінушілік пен жақындастықтың терең
белгісі ғана болып емес, сонымен қатар олардың қызметтілігі мен ұзақтылығын
қамтамасыз ету ойымен мемлекетарлалық қатынастарды заңды түрде заңдастыру
белгісін растайды.
Төртіншіден, СШП жаңа Келісімі жақтардың ядролық күштерді әрі қарай
қысқарту мерзімі мен деңгейін анықтайтын стратегиялық қаруланудың даму
болашағына байланысты негізгі сұрақтарға жауап бере алатындығынан ерекше
болып табылады. Осыдан практикалық қалыпта стратегиялық шабуыл қаруларын
қысқартудың және ШҚҚ-1 Келісімінде қол қойылған бұрынғыша бақылаудың барлық
механизімі сақталады. Бұл жалғасу мен стратегиялық шабуыл қарулануын
қысқартудың үрдістерін қабылдануға қамтамасыз ететін шынайы келісім болып
табылады. Сонымен қатар ШҚҚ-1 және ШҚҚ-2 келісімдерінің форматтарынан
ерекшеленген форматы Ресей мен АҚШ-тың қазіргі қарым-қатынасында (ШҚҚ-1)
стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту саласындағы кебір шаралар КСРО мен
АҚШ арасында 1972 жылы 1-ші шілдеде жетілдірілген стратегиялық шабуыл
қарулар жақтарының деңгейін ұлғайтуға тоқталып 30 жыл бұрын келісіліп
жасалған келісім осы саладағы келіссөздер үрдісінің даму тарихымен және
әлемдегі жалпы әскери-саяси жағдайымен анықталады. Кейінірек ядролық
қарсыластық деңгейін аса төмендететін ШҚҚ-1, ШҚҚ-2 сияқты басқа келісім-
шарттар мен келсімдер қабылданды. Осы жылдардан бері қысқарту
процедураларына және механизмдеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар
қарым-қатынастарда әлемдегі стратегиялық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі
ядролық қарудың орны мен рөлін түсінумен тараптар үлкен жолдан өтті.
Шынында бұл салада сәтсіздіктер де болған. Ресей мен АҚШ-тың ШҚҚ-2 Келісімі
тоғыз жылда көптеген шарттар мен талаптар көбейіп оған қол қойылғаннан
кейін тараптардың қажетсіздіктердің жойылып саяси жағынан саудаласатын
пәнге айналды. Солайша жаңа форматтағы Келісім шынайы жақтардың қазіргі
кездегі қарым-қатынас жағдайы мен ядролық қаруды одан әрі қысқарту жолдарын
түсіне отырып өткен тергеу жолына жатады.
Бесіншіден, есептердің реттеушілігі мен келіссөздердің оң нәтиже
беретін жетістіктердің ұмтылысы компромис іздеу мен қарсыластықты шешетін
ұстанымдары іздеуге әкелді. Осыған мысал ретінде жақтардың келіссөздерінде
қысқартудың біріккен концепциясын жасау барысында компромис нәтижесіндегі
келісімнің атауында пайда болған белгілі міндеттерді шешу үшін қолданыла
алатын мүмкіндіктер мен құралдары бар жаңа стратегиялық шабуыл
потенциалдар термині жатады. Ол страгегиялық шабуыл потенциал келісімінің
пікірінен оқ-дәрі мен қарулар сияқты барлық стратегиялық шабуыл қаруларының
мүмкіндіктерін және басқа шарттарын шешіп біріктіреді. Осы термин
келісімнің мәні мен әріптерінің жеткілікті кең және кең мағыналы шешуде
мүмкіндік береді. Бірақ басқа жағынан қарағанда ол стратегиялық қарулануды
қайтарылмай қысқарудың тараптарға радикал ұстанымдылықты көрсету мен
сендіруге мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде Ресей мен АҚШ ядролық қауіпті
төмендету үрдісін жалғастыруға мүмкіндік беретін өзара қабылданған
компромис тапты. Стратегиялық шабуыл потенциалдар терминінде алғаш рет
қолданған құжатты орындаудағы екіжақты комиссияларда құрылып кеш енгізілген
мерзімдегі жеке мәселелердің шешімі байқалды.
Аралық қысқарту кезеңдік пен нақты мөлшерлік көрсеткішінің жоқтығы
қазіргі кездегі шындықта Ресей жақтағы пікір бойынша құжаттың
жеткіліксіздік емес, жетістігіне жатады. Осындай жағдай қысқарту
вариантының біріншіден экономикалық сынақ бойынша тараптарға ең қолайлы
жақты таңдауға мүмкіндік береді. Осындай шешім бұл құжатқа сүйенгеніне
қарағанда және жақтардың қарулануды қысқарту мен шектеу жоспарында барлық
үрдісте жалғастырылып тереңдетуге ұмтылғаны өте маңызды болып келеді. Соған
АҚШ пен Ресей басшыларының ұстанымдары бар негіздеме береді.
Алтыншыдан, Жаңа СШП Келісімі өзіне қауіпсіздікке қауіп тигізбей аз
деңгейде стратегиялық ядролық күштерді қысқартуға мүмкіндік туғызады. РФ
Президенті В.В.Путин қол қойылған құжатта 1500-ге дейін және одан төмен оқ-
дәрілерді қысқартуға Ресей дайын деп бірнеше рет жария еткен. Қазіргі кезде
және болашақта ядролық арсеналдарының қысқаруы Ресейдің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз ете алуы әбден жеткілікті. Соңғы кездегі көп
айтылатын осындай деңгей минималды жеткілікті түсінікте реттеледі. Ресейдің
ұсынған бұл ұсынысы әлемдік қоғамдастықта қолдау алып, түсінісіп және
мақұлданғанына Ресей үміттенеді.
Жетіншіден, қазіргі кезде тараптар диалогты жалғастыруға тек
стратегиялық шабуылда ғана емес, сонымен қатар олардың өзара байланысы мен
өзара әсер етуші есеппен қорғаныс қарулануда мүмкіндік алады. Бұндай
диалогты тек ядролық күшті қысқарту мен әлемде ядролық қауіпті одан әрі
төмендетуге бағытталып анықталған мәселелерді ғана емес, сонымен қатар
ракетаға қарсы қорғаныс мәселелеріне қатысты проблемаларды шешумен
айналысатын диалог жүргізу қажет [22, 50-53].
СШП Стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту және шектеу саласындағы
негізгі келісім үрдісінің кезеңдеріндегі Келісімі берілген салада
Ресей(Кеңес)-Американдық бүкіл тарихында стратегиялық қаруланудың барлық
қысқарту және шектеу үрдісін қарастыру мүмкін емес болғандықтан, ядролық
қарусыздану үрдісінің алдыңғы тарихын айтуға тура келеді. 1972 жылы 26
мамырда Мәскеуде Совет Социалисттік Советтер Одағы мен Америка Құрама
Штаттарының арасында (РҚҚ Келісім) ракетаға қарсы қорғаныс жүйелерін шектеу
мен КСРО және АҚШ арасындағы (СШҚ Келісім) стратегиялық шабуыл қарулануын
шектеу саласындағы кейбір шаралар туралы келісімдер осы саладағы екіжақты
байланыстың басталуына жол ашты.
Стратегиялық шабуыл қарулануының шектеу саласындағы кейбір шаралар тек
бесжылдық салыстырмалы қысқа мерзімді қызметті иеленіп уақытша келісімді
қарастырды. Келісімге қол қою барысында жақсы іске асырылып келе жатқан
кеңес-америкалық әскери-стратегиялық тепе-теңдік болғанмен, осы тепе-
теңдікті өзгертетін жақтардың әр келер жыл сайын аз келісімнен тыс қалған
стратегиялық авиация, алдыңғы негіздеуші ядролық құралдар және әсіресе
стратегиялық баллистикалық ракеталарды (РГЧ ИН) бас бөлігінде бөлінетін
жеке қару орындатқыштың мәні жағынан уақытша келісім әскери-стратегиялық
тепе-теңдікті реттеушісі ретінде жоққа шығаратыны сөзсіз. Әсіресе осы
мақсатпен стратегиялық шабуыл қарулануға қатысты белсенді келіссөздер
уақытша келісімінің VII бабында жақтардың міндеттері мазмұндалды.
Ракетаға қарсы қорғаныс келісімі мерзімсіз болып шахталар (ПУ МБР)
орналасқан аудан немесе астанадағы бір орталықтан басқа РҚҚ жүйесінің бөлек
аудандарда жасалмаған және сондай қорғаныс үшін негіз болмай өз
территорияларын РҚҚ жүйесін жасауға міндет еткен жоқ. КСРО мен АҚШ теңіз,
әуе, ғарыш және жерде орналасатын РҚҚ компоненттерін немесе жүйелерін
құрмау, қолданбау және жасамауға міндетенді.
Бірінші кезектен РҚҚ Келісім сияқты осы құжаттарға қол қоюы қырғи-
қабақ соғыстың кезеңінде стратегиялық тұрақтылық қолдайтын деректі
фундамент салып халықаралық жағдайды көрінерліктей тыныштатты. Содан басқа
Кеңес Одағы мен АҚШ стратегиялық қарулану саласында екіжақты келісімдермен
байланысты болғанмен адамзаттың тағдырына әсер етіп олардың арасында
жетілдірілген барлық оңтайлылықтарды жоя алмайтындай халықаралық істерде
өздерін өте белсенді ұстаулары керек болды.
КСРО және АҚШ бесжылдық мерзімде жаңа келісімге қол қоя алмағандықтан
стратегиялық қарулануын шектеу жаңа келісімін аяқтауға дейін жасау уақытша
келісіммен қосалқы емес 1977 жылы тараптар әрекет жасамау ниеттері туралы
жария етті. Венада 1979 жылы 18 маусымда КСРО мен АҚШ арасында 1985 жылы 31
желтоқсанға дейінгі мерзімге созылған (СҚШ-2 Келісім) стратегиялық
қарулануды шектеу туралы келесі құжатқа қол қойылды. Осы келісім одан сайын
анық және толық болды. Осы Келісім протоколдар мен арыздарға толы
терминология қолданылып келісімнің анықтады. Келісімнің стратегиялық шабуыл
қарулануын қысқарту үшін жарақ стратегиялық шабуыл қаруларының жаңа
түрлерін құрып және болған қарудың модернизациялауы жеке мінездегі сапалы
шектеулер енгізілген 2400 бірлікке дейін және одан да төмен 2250 бірлікке
дейін төмендетуі сандық деңгейді анықтады. КСРО мен АҚШ ШҚҚ-2 Келісіміне
қол қойған барысындағы өздерінің болған келіссөздердің негізгі бағыттары
мен принциптері туралы біріккен арызында және біріккен коммюникесінде келер
келіссөздерді бірдей қауіпсіздік пен теңдік принциптеріне сай
жүргізетіндіктерін растады. Сонымен қатар келісімнің әр қатысушысы әскери
арықшылыққа талпынбайды және ендігіден талпынбайды, өйткені қай тараптан
болмасын қауіпсіздікті сақтауға әрекеттеспей қаруланудың жоғары деңгейіне
жетеді және одан қауіпті тұрақтылық пайда болады-деп ашық айтты.
Тараптар ШҚҚ-2 Келісімін жеті жылдық мерзімде біржақты тәртіппен
ұстанғанымен күшіне әлі енген жоқ.
Ресей мен АҚШ арасында жасалған (ШҚҚ-1) стратегиялық шабуыл қарулануын
қысқарту мен шектеу Келісімі сол кезде күшіне еніп жеті жылдық мерзімде әр
жақтың 6000 қару-жарағы бар деңгейі 10 000 ядролық қару-жарақ болатын
жетілдірілген шектеуді ғана емес, сонымен қатар стратегиялық қарулануды
қысқартуды да қарастырады. Бұл құжатқа 1991 жылы 31-ші шілдеде қол қойылып,
1994 жылы 5-ші желтоқсанда күшіне енді. ШҚҚ-1 Келісімі қол қойылғанынан
кейін Америка мен Ресейдің қарым-қатынастары тек халықаралық шиеленіс
тоқтатылғанынан өзгерді деп айтуға болмайды, сонымен қатар жақтар өздерінің
ядролық арсеналдары тым асып кендіктерін және жаһанды ядролық конфликт
тудыратын апатты қауіп болып қалуын түсінген болды.
Көптеген сатапшылардың ойынша ШҚҚ-1 Келісімі ешқандай негізсіз
классикалық қарусыздандырушы келісім болып табылады. Ауқымы жағынан үлкен
және қайта құралдану процедурасы, қысқартуды қамтамасыз ететін бақылаушы
механизімі, стратегиялық шабуыл қарулануын жою және серіктестіктің
сұрақтары егжей-тегжейлі жазылған біріккен әрі біржақты арыздары мен
қосымшалары бар келісім стратегиялық шабуыл қарулары саласындағы ресей-
американ қарым-қатынастарында қазіргі кездегі құқықтық негізін салды.
1993 жылы қаңтаң айында қол қойылған стратегиялық қарулануды одан арғы
қысқарту мен шектеу Келісімі (ШҚҚ-2) Ресей қарулануды бақылау саласында
КСРО атынан емес, халықаралық аренада өзіндік қадам жайсай алатын мемлекет
ретінде бірінші ресей-американ келісім болды. Осы құжатқа қол қойылғанынан
кейін барлық нәрсе жазылған еді.
СШП Келісімінің маңызы мен ерекшеліктерінде беріліп отырған келісім
сарапшылыр мен саясаткерлердің айтуынша өткен дәуірдегі соңғы
қарусыздандырғыш келісім болып табылады. Бұл дәуір қарсыластық және
конфронтациялық болғандықтан онымен тура келісуге болады, өйткені
келісімнің форматы мен атауы жаңашыл болып келеді. СШП Келісімінен шыққан
потенциал деген термин Америка мен Ресей арасында мәселенің жалпы
түсінігін өзара түсінікті және өзара анық қабылдана алатындай
келіссөздердің соңғы кезеңінде пайда болды. Осы термин (латын тілінің
potentia—күш ) тек белгілі проблемаларды шешетін жалпылай запастарды,
құралдарды және мүмкіндіктерді, ал әскери көзқарас бойынша әскери техника
мен қаруланудың саны және сапасын білдіреді. Солайша жаңа келісімнің
аспектінде осы термин пайда болған мәселелерге сай стратегиялық шабуыл
қарулануының оқ-дәрі, қару-жарақ пен құралдардың мүмкіндіктерін анықтайтыны
рас. Соның нәтижесінде Ресей жағы стратегиялық шабуыл қарулануының
проблемасына кеңінен қарап және потенциалдардың стратегиялық қорғанысы мен
шабуылын өзара шешешіп қамтамасыз ететініне сенеді [25, 35].
СШП Келісімінің тағы бір ерекшелігі ол сияқты басқа келісімдерге
қарағанда тараптар жеткен үш бет қамтыған келісім тек бірнеше маңызды
ұсыныстарды қарастырып қысқа болып келеді.
Қарастырылып отырған ұсыныстары келесідей:
• Ресей мен АҚШ (2012 жылдың 31 желтоқсанын дейін) 10 жыл мерзімде
әр қайсысы өздерінің стратегиялық ядролық қаруларының сандық
мөлшерін 1700-2200 аспайтындай етіп қысқартулары және шектеулері
қажет;
• Ресей мен АҚШ ШҚҚ-1 Келісімінің ұсыныстарына сәйкес сол құжаттың
күшін сақтаулары керек екендігіне келісулері қажет;
• Құжаттың дамуы мен күшеюіне қатысты келешекте мәселелерін
қарастыратын арнайы екіжақты Комиссия құру;
• әр тараптың келесі тарапқа үш айдан бұрын сәйкесінше ескертіп
келісімнен шығатын құқықтарын анықтау.
Осы құжаттың ең қиын сәттері стратегиялық шабуыл және қорғаныс
қарулануымен өзара байланыстылығына қатысты. Пайда болған проблеманы
потенциал деген термин арқылы және өзара байланыс анық жазылған 2001 жылы
22 шілдеде Генуяда стратегиялық сұрақтарға байланысты АҚШ пен Ресей
Президенттерінің арасында жасалған біріккен арызды құжат мәтініне сілтеме
жасап шешу мүмкін болды [24, 148-150].
Күрделі келіссөздердің нәтижесінен пайда болған кез келген келісім
өзара келісілген компромис болған жоқ деп айта алмаймыз. СШП Келісімі Ресей
қоғамында ұзақ уақыт бойы талқыланып келе жатқан стратегиялық тұрақтылыққа
қатысты сұрақтарды білдіре алмады. Оған жоғары сапалы және басқа қарулар
қайыққа қарсы қызметінің ғарыштық қаруды мысал ретінде айтуға болады.
Барлық осы сұрақтар тараптардың көз алдыларында тұр және соған байланысты
тараптар құрған стратегиялық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты сыртқы істер
министр басқарып Кеңес беруші топтардың жаңа стратегиялық қарым-қатынастар
жайлы Декларацияда айтылған диалог жалғасады.
СШП Келісімі Ресей-НАТО және Ресей-ЕО саммиттері, ұжымдық қауіпсіздік
кеңесңнің мәскеулік сессиясы, Азияда өзара сенімдестік пен сенім білдіру
шаралар жөніндегі кеңесінің Алма-Аты саммиті және көптеген басқа кездесулер
мн келіссөздер Мәскеуде АҚШ және Ресей президенттері қол қойған басқа
құжаттар сияқты соңғы кездері өзге маңызды халықаралық оқиғаларының
контекстінде ерекше мәнін білдіреді. Осы кездесулер барысында қабылданған
шешімдер Еуро-Азиялық аймақта және бүкіл әлемде жаңа ұжымдық қауіпсіздік
жүйесін бастап құруға мүмкіндік туғызады.
Біздің ойымызша осы жұмыстың әскери аспектісі біріншіден келесілерді
қамтамасыз етуі керек:
• әсіресе БҰҰ-ның Кеңес Қауіпсіздігіне мүше болған мемлекттер
арасында қарым-қатынастарды реттеу; олар әлемнің (біржақты
артықшылық алудан бас тарту, өзара пайда мен ұстанымдардың есебі
көптеген басқа мемлекеттер, НАТО-ға, Еуропалық кеңеске мүше
елдердің серіктесу принциптер негізінде) тағдырына ерекше
шауапкершілікке тартылады.
• жаппай қырып-жою қаруының таратпау режимін бекіту;
• әскери-стратегиялық қызметте, сонымен бірге әскери салада жиі
болатын диалогты орнату жолымен сенімдестік пен алдын-ала болжай
алу мүмкіндігін көтеруге бағытталады.
Ядролық және ракталық салада сезімтал технологияның кетуін алдын алу
стратегиялық тұрақтылықты қамтамасыз ету туралы айтатын болсақ, ол (ЖҚЖҚ)
жаппай қырып жоятын қаруды таратпау режимін қазіргі күні сақтап табуды
ерекше маңыздылығына ие болды. АҚШ пен КСРО арқылы әлсіз болған
тұрақтылығын қамтамасыз етілген ХХ ғасырдың 80-ші жылдың соңында жаппай
қырып жоятын қарудың таратпау режимі реттеліп, оның бәрі соңғы 10 жылдықта
халықаралық қатынастар жүйесінің эволюциясы әлемдегі жағдайының өзгеруінен
себеп болды.
Көптеген мемлекеттер биполярлы жүйенің ыдырауынан ядролық және жаппай
қырып жойғыш қаруды иемденуге болған және болатын жаңа ынталар пайда болды.
Бірақ осындай қауіпке кері қорғаныс жасай алатын қорғаныс төмендеп келді.
Оның барлығы қырғи-қабақ соғыс кезінде биполярлы жүйе зорлық қана емес,
сонымен бірге жаулап алудан белгілі қорғанысты қамтамасыз етті. Ол үшінші
әлем елдеріне қатысты: супердержавалар бір-бірін сезумен аңдап жүріп қарсы
тұрған блокты күшейтуге әкелетін бейтараптарға қарсы күштерді қолдану
арқылы блок жасады. Қазіргі кезде күштер қолдануға бақылау жасау сұрақтары
БҰҰ-ның рөлі төмендеу негізінде америкалық әсер ету зонасы тимеген
ядролық және жаппай қырып жоятын қару қаруларды иемденуге объективті
ынталар құрылады [26, 55].
Жай қаруланудың шапшан эволюциясы сапаса бойынша елдердің өздеріне
қарсы қолданған күштер оларға бағасы жағынан тиімді әрі тартымды ядролық
және жаппай қырып жойғыш қару апарады. Ол өткен ғасырдың ортасында пайда
болған ядролық қару бай елдердің қаруы болып, кейіннен ол дамыған елдерден
әскери қауіпті сенімді түрде қамтамасыз ететін кедей елдердің қаруы болып
келеді дегенге байланысты. Соған қарай техникалық прогресс химиялық және
биологиялық қаруларға қарамағанда ядролық қаруға технология жағынан одан
әрі қол жетерліктей етіп жасайды.
Бұл көзқарастан Ресей жағы ядролық емес мемлекеттердің негативті
кепілдік принципіне қарсы болған АҚШ пен Ұлыбританияның ядролық қаруға
басқа жаппай қырып жоятын қарулардың тоқтару рөлінде болуына және
ынталануына мазаланбай отыра алмайды. Тура сол қатарда АҚШ өздернің жаңа
ядролық доктринасына күші жағынан сай аз және өте аз зарядты ядролық
қаруларды тура бағытқа көрсетілген әрі превентивті әділ мақсатпен
терроризмге қарсы қолдануға бағытталған.
Солайша, жаңа қауіпсіздіктің қауіптер мен қатерлері көптеген елдерді
қауіпсіздік деңгейінің түсуі және стратегиялық тұрақтылық саласында
жағдайдың төмендеуіне әкелетін ядролық қарудың таралу қаупі пайда болып
ядролық арсеналға сенуді талап еткізеді. Ядролық және басқа қырып жоятын
қаруларды таратпау ядролық мемлекеттер үшін ұлттық қауіпсіздікке
бағытталған приоритетті саясат болуы керек [22, 56-58].
2.2 Д.Медведев пен Б.Обама әкімшіліктер тұсындағы ядролық қаруды қысқарту
мәселесі жөніндегі ұстанымдары
Ресей мен АҚШ президенттері стратегиялық шабуыл қарулануы жөнінде
стратегиялық шабуыл қарулары біріккен мәлімдеме қабылдаған болатын. СШҚ-н
қысқарту мен шектеу келісімінің мерзімі 2009 жылы желтоқсан айында бітеді
және де ол толығымен өзінің арнауын орындалынып осы құжаттағы стратегиялық
шабуыл қаруланудың деңгейлік шегі бұрыннан жасалған-деп АҚШ Президенті
Барак Обама мен РФ Президенті Д.А.Медведев айтты. Сондықтан олар ядролық
қару таратпау келісімінің VI бабына сәйкес АҚШ пен Ресейдің жасалған
міндеттері стратегиялық шабуыл қарулануын қысқарту мен шектеуі бойынша әрі
қарай жылжуды қалады. Президенттер жаңа толық форматты заңды түрде жақтарды
міндеттендіретін стратегиялық шабуыл қарулары келісімінің орнына
стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту мен шектеу жөнінде үкіметаралық
бастапқы екіжақты келіссөздер орнату туралы шешім қабылдады. РФ мн АҚШ осы
келісімге желтоқсанда құжаттың мерзімі өткеніне дейін орнатқылары келеді.
Соған байланысты олар өздерінің делегацияларына келіссөздерде келесілерді
бұйырды:
– жаңа келісімнің пәні ретінде стратегиялық шабуыл қаруларын шектеу
және қысқарту болып табылады;
– жақтар келешек келісімінің стратеггиялық шабуыл қарулануын қысқарту
деңгейін орнатуға тырысады. Ол келісім мерзімі өтпеген 2002 жылы
стратегиялық басып кіру потенциалдарын қысқарту туралы Мәскеу келісіміне
қарағанда төменірек болады;
– жаңа келісім жақтардың өзара қауіпсіздіктерін нығайтып, СШҚ
саласында тұрақтылық пен болжам жасау мүмкіндігі арнайы және жақтардың СШҚ
құжатының тәжірибесіне сейкес қызметтік бақылау шаралары жасалды.
Олар келіссөз жасауларына 2009 жылдың шілдесінде келісім
орнайтындықтары туралы жұмыс іске асады деп айтуға бұйырды [10].
АҚШ-та жаңа президент сайланғанынан және оған жаңа әкімшілік
келгенінен кейін Мәскеу мен Вашингтон 2009 жылдың жаз-күзінде ШҚҚ-1
келісімінің орнына келетін жаңа келісімге қол қоя алады деп АҚШ пен Канада
институтының директоры Сергей Рогов санайды.
Обама—ядролық қаруды қысқарту жөніндегі радикалды жақтаушысы болып
табылады. АҚШ пен Ресей 2009 жылдың жаз-күзінде стратегиялық шабуыл
қалулануын қысқарту жөніндегі келісімнің орнына жаңа келісімге қол
қоятындарындарын Рогов 2008 жылдың 6-шы қарашасында болған пресс-
конференцияда айтты. Осы сарапшы сол тәріздес келісімге қол қойылуы тек
Вашингтонның Польшада ракетаға қарсы жүйелер жасау жоспарынан бас тартсқан
кезде ғана мүмкін болатынын атап өтті. Роговтың айтуынша бұл мәселе Ресейді
жеткілікті қиын жағдайға таптырады, бірақ Ресей жағы қарусыздану саласында
жаңа қадамдарға дайын болуда және де олар АҚШ-тың Ресейді РҚҚ арқылы қоршап
алу талпыныстарынан бас тартатындықтарына сенуде. РФ президенті Дмитрий
Медведев өзінің бірінші жыл сайын өткізілетін жолдауында сөз сөйлей отырып
шығыс Еуропадағы АҚШ-тың РҚҚ жүйелерін бейтараптылау элементтері үшін
Ресей қажеттілік туындаған кезде Калининград облысында Искандер атты
ракеталық комплекс жасайтындығын жариялады. [11]
ШҚҚ-1 Келісімінің 2009 жылдың желтоқсанында аяқталатын мерзімі туралы
Мюнхенде қауіпсіздік жөніндегі 45-ші халықаралық конференциясында орталық
мәселе болып табылды. Атақты саясаткер, бұрыңғы АҚШ бас хатшысы Генри
Киссенджер Мәскеу мен Вашингтонды ШҚҚ-1 келісімін әрі қарай жалғастыруға
қатысты келіссөздер жүргізуге тездеп бастауды ұсынды және ядролық құрылғы
қауіпсіздігін көтерумен айналысып одан жаңа құжатта АҚШ пен Ресейдің
ядролық қару запастарын қосымша қысқарту мүмкіндігін қарастыру керектігін
айқындады. Ресей аса үлкен радикалды ұсынысты алға қойды, ол ШҚҚ-1
Келісімін ауыстыратын жаңа құжатта шетелдерде ядролық қарулануды жасамауға
бас тарттыру болып табылады.
Киссинджер саяси өз-өзіне мәз болушылықтан қауіптену керектігін
алдын ала айтты да, Ресей мен АҚШ ядролық қарудың 90%-ана аса бірліктерін
бірге бақылайтындықтарын атап өтті. Сондықтан екіжақты келісімдерде ядролық
қаруға тәуелді болу билігін төмендетуге олардың мүмкіндіктері бар дегеніне
көзі жетті. Содан басқа бұрыңғы бас хатшы бір уақытта Жапония, Оңтүстік
Корея, Австралия, Үндістан және Пәкістанмен ядролық қаруды таратпау
мәселесі туралы талқылаулар жүргізу керектігін белгіледі.
АҚШ президенті Барак Обама өзінің президенттілігінде ең негізгі
міндеттерінің бірі етіп 1991 жылы қол қойылған ШҚҚ-1 келісімін ауыстыру
туралы Ресеймен келіссөздерді қайта жүргізетінін және ядролық қаруды
қысқартуға міндеттенетінін еске сала кетейік. Осы құжат шеңберінде тараптар
өздерінің ядролық запастарын әр жақтың он мыңнан бес мың бірлікке дейін
қысқарту керек болды.
Ресей БАҚ-ы жаңа ШҚҚ-2 келісімін жасау дайындығы туралы 2008 жылдың
желтоқсан—2009 жылдың қаңтарында болатындығына сөз берді. Дегенмен бұл
құжаттың мазмұнында болатын нақты ақпараттары болған жоқ. Айтарлықтай
Обаманың Ресейге жасалатын сапарларының тақырыбы СШҚ-2 туралы талқылау
сәуірде өтіліп бола алады.
Ресей вице-премьері Сергей Иванов Мюнхенде өткен қауіпсіздік жөніндегі
халықаралық конференцияда сөз сөйлей отырып ШҚҚ-1 Келісімін ауыстыратын
жаңа келісімде шетелдегі ядролық қаруды қолдануға тыйым салуын ұсынады.
Оның айтуы бойынша жаңа келісімді жасау үшін оған ШҚҚ-1 келісімінен алған
тәжірибені қолдану керек. Сонымен қатар осы келісімге ұлттық территориядан
тыс стратегиялық шабуыл қарулануын жасауға қарсыластықты айқындау қажет.
Иванов жаңа жасалатын келісімде ғарыштың демилитаризациялануын қарастырылу
керектігін айтып өтті. Вице-премьер мерзімі өтпеген ШҚҚ-1 келісімі осы
жылдың 5-ші желтоқсанында аяқталады және қазіргі уақытта алға қойылатын
қадамды жасау керектігін еске салды. Иванов ядролық оқ-дәрілер мен
стратегиялық жеткізу құралдарын қысқартуда арғы қадамдар жасауда алдын алу
деп айқындады. Біртұтас айтқанда қазіргі кезде халықаралық қауіпсіздік пен
тұрақтылықты қамтамасыз ететін және жаңа қауіппен күресудің стратегияларын
жасайтын БҰҰ рөлін күшейтуге Ресей өзгеріссіз алға шығады. Әлемде осы
жағдайды жақсартуда әсіресе ядролық қару таратпау саласындағы халықаралық
келісімдер, ядролық сынаққа қарсы және химиялық пен биологиялық қаруларға
қарсы келісімдер шешуші нәтижелер береді. Ресейдің ШҚҚ-1 келісімін жақсарту
ұстанымдылығын ексере отырып негізгі қолданылатын үйлесімдерден бас тарту
деп қабылданылмауы керек. Әсіресе бұл құжаттың негізгі прициптерінен бас
таруға болмайды, өйткені одан стратегиядық шабуыл қарулану саласында шешуші
әскери артықшылық алуға болады. Бұндағы айтылып келе жатқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz