Дебиторлық борыштардың аудиті
Мазмұны
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II Дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің
аудиті.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті.
Қорытынды
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II Дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің
аудиті.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті.
Қорытынды
Кіріспе.
Нарықтық экономиканың дамуы, экономиканың түрлі салаларына өз ықпалын тигізуде . Мемлекетіміздің қалыптасып дамып өркендеуіне экономиканың алатын орны ерекше деп ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтің өзі ерекше атап өтті. Экономикалық салаларда дебиторлық борыштардың атқарар қызметі ерекше болып табылады. Дипломдық жұмысымның осы тақырыпқа сәйкестендіріп алуымның мақсаты дебиторлық борыштардың Экономика салаларының даму бағытындағы үлесінің маңыздылығын ашып, зерттеу болып табылады.
Осы мақсатта өзімнің тәжірибелік жұмыстан өткен зерттеу обьектім АҚ «3-энерго орталық» мекемесіедегі дебиторлық борыштар есебімен аудитінің жүргізілу бағыттарымен таныстым.
Дебиторлық борыштар - бұл басқа заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқы сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып қолма-қол емес есеп операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс болып табылады.
Дебиторлық борыштар есебі өзіне мынадай элементтерін біріктіреді. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңі есебі; басқада дебиторлық борыштардың есебі;болашақ кезеңдердің есебі; күдікті борыштар бойынша резервтердің есебі;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есеп сатылған өнімнің ,тауарлардың істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына байланысты жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің 301, 302, 303-ші шоттарында жүргізіледі. Қаржы министрлігінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұйрығына сәйкес 1210 сатып алушылармен тапсырушылармен қысқа мерзімді дебиторлық берешегі және 2110 сатып алушылармен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі бойынша есепке алынады.
Басқа да дебиторлық борыштардың есебі 331,332, 333, 334 шоттарыда есепке алынады.
Жаңа Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттарына сәйкес;
1280-Өзге қысқы мерзімді дебиторлық берешек
2180 - Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
Өтелуі тиісті қосылған құн салығы.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы барынша есеп айыруды көрсету үшін 331 м өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
332 Есептелген проценттер шотында есептеген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.
334 Басқа да дебторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағын талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебінде жылдың аяғыда дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Дебиторлық борыштардың есебінің аудиті мынадай элементтерден тұрады. Дебиторлы борыштарды түгендеу, басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың аудитін біріктіреді. Дебиторлық борыштарды түгендеуде дебиторлық борыштардың жалпы сомасы және қарыздарды талап еткені үшін қандай шаралар қолданылғаны анықталады.
Басқа да дебторлық борыштардың аудитінде есептелген сын ақының есебінің аудитор есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштарының құрылымын анықтап, оларға талдау жасайды.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
- Өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен келісім шарт жасалғандығын.
- түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын.
Дебиторлық қарыздардың есебі мен аудиті өзімнің тәжірибелік жұмысымды атқарған «3 – Энергоорталық» АҚ – да осы заңдылықтарға сүйене отырып жүргізіледі. «3 – Энергоорталық» АҚ-мы 2000 жылдың сәуір айында «Шымкенттік 3 – ЖЕБ» ашық акционерлік қоғамының таралып, нәтижесінде одан жаңа ашық акционерлік қоғам бөлініп, және бөлу теңгеріміне сәйкес түлік бөлігі тапсырылып, сонымен қатар, «Теплотранс» КГП «3 – Энергоорталық» АҚ-ның негізгі және материалдық қорларды тапсыру негізінде құрылды.
«3 – Энергоорталық» АҚ Шымкент қаласының тұрғындарына, басқа ұйымдарға өнеркәсіптік кәсіпорындарға электр энергия және жылу қуатын өндіру және өткізу қажеттерін атқарады «3 – Энергоорталық» АҚ-мы доңғалақ мұнай өндіру зауыттарының жән басқа да өнеркәсіптік кәсіпорынның жылу және электр жүктемелерін және Шымкент қаласының жылу және электр жүктемелерін өтейді.
«3 – Энергоорталық» АҚ-ның қаржылық есебі әрекеттегі нормативтік актілер және стандарттарға сәйкес жасалынады.
Дебиторлық борыштар бойынша жүргізілетін ексебінде бірнеше шоттармен қатар, көптеген арнайы субъшоттар ашылған.
Нарықтық экономиканың дамуы, экономиканың түрлі салаларына өз ықпалын тигізуде . Мемлекетіміздің қалыптасып дамып өркендеуіне экономиканың алатын орны ерекше деп ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтің өзі ерекше атап өтті. Экономикалық салаларда дебиторлық борыштардың атқарар қызметі ерекше болып табылады. Дипломдық жұмысымның осы тақырыпқа сәйкестендіріп алуымның мақсаты дебиторлық борыштардың Экономика салаларының даму бағытындағы үлесінің маңыздылығын ашып, зерттеу болып табылады.
Осы мақсатта өзімнің тәжірибелік жұмыстан өткен зерттеу обьектім АҚ «3-энерго орталық» мекемесіедегі дебиторлық борыштар есебімен аудитінің жүргізілу бағыттарымен таныстым.
Дебиторлық борыштар - бұл басқа заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқы сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып қолма-қол емес есеп операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс болып табылады.
Дебиторлық борыштар есебі өзіне мынадай элементтерін біріктіреді. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңі есебі; басқада дебиторлық борыштардың есебі;болашақ кезеңдердің есебі; күдікті борыштар бойынша резервтердің есебі;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есеп сатылған өнімнің ,тауарлардың істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына байланысты жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің 301, 302, 303-ші шоттарында жүргізіледі. Қаржы министрлігінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұйрығына сәйкес 1210 сатып алушылармен тапсырушылармен қысқа мерзімді дебиторлық берешегі және 2110 сатып алушылармен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі бойынша есепке алынады.
Басқа да дебиторлық борыштардың есебі 331,332, 333, 334 шоттарыда есепке алынады.
Жаңа Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттарына сәйкес;
1280-Өзге қысқы мерзімді дебиторлық берешек
2180 - Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
Өтелуі тиісті қосылған құн салығы.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы барынша есеп айыруды көрсету үшін 331 м өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
332 Есептелген проценттер шотында есептеген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.
334 Басқа да дебторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағын талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебінде жылдың аяғыда дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Дебиторлық борыштардың есебінің аудиті мынадай элементтерден тұрады. Дебиторлы борыштарды түгендеу, басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың аудитін біріктіреді. Дебиторлық борыштарды түгендеуде дебиторлық борыштардың жалпы сомасы және қарыздарды талап еткені үшін қандай шаралар қолданылғаны анықталады.
Басқа да дебторлық борыштардың аудитінде есептелген сын ақының есебінің аудитор есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштарының құрылымын анықтап, оларға талдау жасайды.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
- Өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен келісім шарт жасалғандығын.
- түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын.
Дебиторлық қарыздардың есебі мен аудиті өзімнің тәжірибелік жұмысымды атқарған «3 – Энергоорталық» АҚ – да осы заңдылықтарға сүйене отырып жүргізіледі. «3 – Энергоорталық» АҚ-мы 2000 жылдың сәуір айында «Шымкенттік 3 – ЖЕБ» ашық акционерлік қоғамының таралып, нәтижесінде одан жаңа ашық акционерлік қоғам бөлініп, және бөлу теңгеріміне сәйкес түлік бөлігі тапсырылып, сонымен қатар, «Теплотранс» КГП «3 – Энергоорталық» АҚ-ның негізгі және материалдық қорларды тапсыру негізінде құрылды.
«3 – Энергоорталық» АҚ Шымкент қаласының тұрғындарына, басқа ұйымдарға өнеркәсіптік кәсіпорындарға электр энергия және жылу қуатын өндіру және өткізу қажеттерін атқарады «3 – Энергоорталық» АҚ-мы доңғалақ мұнай өндіру зауыттарының жән басқа да өнеркәсіптік кәсіпорынның жылу және электр жүктемелерін және Шымкент қаласының жылу және электр жүктемелерін өтейді.
«3 – Энергоорталық» АҚ-ның қаржылық есебі әрекеттегі нормативтік актілер және стандарттарға сәйкес жасалынады.
Дебиторлық борыштар бойынша жүргізілетін ексебінде бірнеше шоттармен қатар, көптеген арнайы субъшоттар ашылған.
Мазмұны
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II Дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің
аудиті.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті.
Қорытынды
Кіріспе.
Нарықтық экономиканың дамуы, экономиканың түрлі салаларына өз
ықпалын тигізуде . Мемлекетіміздің қалыптасып дамып өркендеуіне
экономиканың алатын орны ерекше деп ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтің
өзі ерекше атап өтті. Экономикалық салаларда дебиторлық борыштардың
атқарар қызметі ерекше болып табылады. Дипломдық жұмысымның осы
тақырыпқа сәйкестендіріп алуымның мақсаты дебиторлық борыштардың
Экономика салаларының даму бағытындағы үлесінің маңыздылығын ашып,
зерттеу болып табылады.
Осы мақсатта өзімнің тәжірибелік жұмыстан өткен зерттеу
обьектім АҚ 3-энерго орталық мекемесіедегі дебиторлық борыштар
есебімен аудитінің жүргізілу бағыттарымен таныстым.
Дебиторлық борыштар - бұл басқа заңды тұлғалардың немесе
жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық
борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқы сыртқы заңды тұлғалармен және
жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып қолма-қол
емес есеп операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы
заңды құбылыс болып табылады.
Дебиторлық борыштар есебі өзіне мынадай элементтерін біріктіреді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңі
есебі; басқада дебиторлық борыштардың есебі;болашақ кезеңдердің есебі;
күдікті борыштар бойынша резервтердің есебі;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу
бойынша бухгалтерлік есеп сатылған өнімнің ,тауарлардың істелінген
жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына байланысты
жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің 301, 302, 303-ші шоттарында жүргізіледі. Қаржы
министрлігінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұйрығына сәйкес 1210 сатып
алушылармен тапсырушылармен қысқа мерзімді дебиторлық берешегі және 2110
сатып алушылармен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі бойынша есепке
алынады.
Басқа да дебиторлық борыштардың есебі 331,332, 333, 334 шоттарыда
есепке алынады.
Жаңа Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық
шоттарына сәйкес;
1280-Өзге қысқы мерзімді дебиторлық берешек
2180 - Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
Өтелуі тиісті қосылған құн салығы.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы барынша есеп айыруды көрсету
үшін 331 м өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
332 Есептелген проценттер шотында есептеген проценттер бойынша
дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.
334 Басқа да дебторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп
түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағын талап
сомаларына, ТМҚ кем шығуына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебінде жылдың аяғыда
дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Дебиторлық борыштардың есебінің аудиті мынадай элементтерден тұрады.
Дебиторлы борыштарды түгендеу, басқадай дебиторлық борыштармен берілген
аванс бойынша есеп айырысудың аудитін біріктіреді. Дебиторлық борыштарды
түгендеуде дебиторлық борыштардың жалпы сомасы және қарыздарды талап еткені
үшін қандай шаралар қолданылғаны анықталады.
Басқа да дебторлық борыштардың аудитінде есептелген сын ақының
есебінің аудитор есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштарының
құрылымын анықтап, оларға талдау жасайды.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде
аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде
аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
- Өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен келісім
шарт жасалғандығын.
- түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып
алушылардың борыштарының нақтылығын.
Дебиторлық қарыздардың есебі мен аудиті өзімнің тәжірибелік жұмысымды
атқарған 3 – Энергоорталық АҚ – да осы заңдылықтарға сүйене отырып
жүргізіледі. 3 – Энергоорталық АҚ-мы 2000 жылдың сәуір айында
Шымкенттік 3 – ЖЕБ ашық акционерлік қоғамының таралып, нәтижесінде одан
жаңа ашық акционерлік қоғам бөлініп, және бөлу теңгеріміне сәйкес түлік
бөлігі тапсырылып, сонымен қатар, Теплотранс КГП 3 – Энергоорталық АҚ-
ның негізгі және материалдық қорларды тапсыру негізінде құрылды.
3 – Энергоорталық АҚ Шымкент қаласының тұрғындарына, басқа ұйымдарға
өнеркәсіптік кәсіпорындарға электр энергия және жылу қуатын өндіру және
өткізу қажеттерін атқарады 3 – Энергоорталық АҚ-мы доңғалақ мұнай өндіру
зауыттарының жән басқа да өнеркәсіптік кәсіпорынның жылу және электр
жүктемелерін және Шымкент қаласының жылу және электр жүктемелерін өтейді.
3 – Энергоорталық АҚ-ның қаржылық есебі әрекеттегі нормативтік
актілер және стандарттарға сәйкес жасалынады.
Дебиторлық борыштар бойынша жүргізілетін ексебінде бірнеше шоттармен
қатар, көптеген арнайы субъшоттар ашылған.
І. Дебиторлық қарыздардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301. "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302. "Алынған вексельдер" шоты;
303. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын
қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222
"Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала
өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдык емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығастар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-
125,101-103, 106,141-144,401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
керсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 "Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 702 " Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.Сатып
алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне карай 431 "Валюталық шотындағы нақты ақша", 441 "Есеп
айырысу шотындағы нақты ақша, 451 "Кассадағы нақты ақша" шоттары
дебеттеледі де, 301" Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдыктаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 "Тауарлы-материалдық
қорларымен жабдықтау үшін алынған аванстар" немесе 622 "Жұмыстарды орындау
және қызмет көрсету үшін алынған аванстар" шоттардың кредиті), онда сатып
алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып төлем
жасайды. Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 "Сатудан жасалған
жеңілдіктер", 713 "Бағадан жасалған жеңілдіктер" деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 "Сатудан қайтарылған
тауарлары" шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 301 -шоты бойынша
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған)
тауарлы-материалдық қорлар және орыңдалып, қабылданган жұмыстар мен
қызметтер үшін өтелмеген борыштың калдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде баска да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ, олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін
лицензиясы болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг
қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін
тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматгы
түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын
берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай
келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Мысал. 3 – Энергоорталық АҚ Асық ата ЖШС-не 132000тг-ге электро
энергиясын беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Келісім шарттың
жағдайы бойынша факторингалық компания Аргон ЖШС-тік Асық ата ЖШС-не
тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде 3 – Энергоорталық АҚ-ның есеп
айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. Асық ата ЖШС жасалған
контрактының 80 % құнын бірден аударған, ал қалған контрактінің
құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған.
Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38 %
жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі
18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%х18 күн)
360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
1 - КЕСТЕ
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, Шоттар
№ теңге корреспонденция-с
ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы кәсіпорында 3 – Энергоорталық АҚ
1. Контрактының шарты бойынша "Аргон"
ЖШС. "Асық ата" АҚ-ға эл.эн. 196875 802 222
жөнелтті:
- жөнелтілген эд.эн нақты өзіндік 281250 301 702
құнына
- келісімшарттың құнына -КҚС( 20 %) 45000 301 633
2. Қаржылық агенпен (Аргон АҚ)
жөнелтілген тауардың 80% алынды 261000 441 687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа 6199 831 687
жатқызылды
4. Қалған 20% қаржылық агенттен алынды,
бірақ осы сомадан марапаттау сомасы 59051 441 687
шегерілді 59051 теңге (326250 х 20 %
- 6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз кәсіпорында ("Асық ата" ЖШС)
1. 3 – Энергоорталық АҚ - тан
жөнелтілген эл.эн –Асық ата ЖШС-ға
келіп түсті:
- эл.эн құнына 281250 222 671
- ҚҚС (20%) 45000 331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған эл.эн. үшін төленді 326250 334 441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте ("Аргон" ЖШС)
1. Факторингі келісім шарты бойынша
"Аргон" ЖШС-гі қарыз соманың 80% 261000 334 441
аударды
2. Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді [6199 тенге (326250 х 6199 332 724
1,9) ]
3. "Асық ата" ААҚ-нан талап етілген
қаржы сомасы алынды 326250 441 687
4. Факторингі келісім шартының жағдайы
бойынша "Аргон" ЖШС-ке 20% қалған 59051 334 441
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді)
5 Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдық құндылықтарды
жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді)
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде
азайтып немесе төмендетіп береді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін
алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде
вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301
шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те
есептелінеді.
Аудармалы вексель пайызсыз вексель сатылатын құны асып түседі, өйткені
оған марапаттау сомасы қосылады.
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын
құрастырып көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады
(дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды,
сондай-ақ ол инцоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл
индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі.Форфейтинголық қызмет факторингалық
операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық — бұл өнімді сатып
алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынғандығын
білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді
сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылык делдалға қайта жүктейді, ал
ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді.
Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір
қалыпты болып келеді. Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы:
мұнда дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне
тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
303 "Басқа да" шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі етпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, телеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша каражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303 шоты әрбір дебитор немес келісімшарт бойынша яғни, ебеп
айырысудың жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
2-Кесте
3 –Энергоорталық АҚ 2002 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
борыштарының құрамы және құрылымы.
№ Дебитор-лЖылдың басындағыЖылдың Жылдық өзгеріс Құрылымының
рсық аяғындағы өзгеруі
борыштар
баптары
1.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ
кезеңнің есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды (борыштарды) есепке алу 33 "Басқалай
дебиторлық карыздар" бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
- 331 "Өтелуі тиісті қосылған құн салығы";
- 332 "Есептелінген проценттер";
- 333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары",
- 334 "Басқа да қарыздар".
Дебиторлық рыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың
жайын қарастырып көрейік.
"Өтелуі тиісті қосылган құн салығы" (331-шот). Бухгалтерлік есепте қосылған
құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 "Өтелуі тиісті
қосылған құн салығы" шоты қодцанылады.
331-шотының дебеті бойынша 671"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысу", 687 Басқа да шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып,
алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, аткарылған жұмыстарды және
керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС
керсетеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауар (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып
табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.
Қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып
табылады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;
- теленген салық сомасы кеден зандылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің
декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін куаттайтын
болса;
- темір жол және авиа билетінде керсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық
сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты телеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетк жатпайды, егерде:
- тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды
жүргізумен байланысты болса;
- тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын
ғимараттардан басқасы;
Есептелінген проценттер 332 "Есептелінген проценттер" шотында есепке
алынады. Бұл шотта есептелінген процентгер бойынша дебиторлық қарыздар
женіндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі құралды жалға алу және т.б.).
Алынуға тиісті проценттік үстеме телем 332 "Есептелінген проценттер"
шотының дебеті және 724 "Акциялар бойынша дивидентгер және процент
түріндегі табыстар" шотының кредитінде көрсетіледі.
"Есептелінген процентгер" шоты бойынша аналитикалық есеп - қарыз
(займ) алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша
және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым
ведомосында немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі
333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары" шотында
дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші
тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған
тауарлары бойынша ұсынылган заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Өкілділік шығыстарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз
қызметтерінің барысыңда өкілділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Өкілділік
шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
- басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
- келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жүмысты жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің
тізімі.
- шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы, осы құжаттар бойынша бұйрық жасалып, кәсіпорын басшысы кол
қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни
есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.
- Материалдық зиян шегудің орнын толтыру 334 шотында мынадай есеп
айырысулар есепке алынады:
- шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша;
тауарлы-материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша;
- өнімдерді өткізу бойынша; басқа да ағымдағы операциялар
бойынша. 334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлігінде шоттардың
келесі корреспонденциясы жасалады. 334 шоттың дебеті бойынша бас
кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, құрылымдық
бөлімшелерінің оған деген берешегі, ал құрылымдық бөлімшелерде — бас
кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық)
және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері
бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға,
сонда да алған акшасына есеп беруі дейін 334 және 687 шоттары бойынша
қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік
жазбалары ретке келтіріледі.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі). 333
шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан
және жоғалған мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.)
орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығудың нәтижесіңде кәсіпорын шеккек зияны немесе құндылықтардың
бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі
қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп,
334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты
құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727
шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333
шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы
мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар
ез кінәсін мойындап, нақты қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты
дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.
Талдамалы (аналитикалық) есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.
Басқадай дебиторлық қарыздар (334 шоты). Бұл шотта жалгерлік бойынша
келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке архық аударылған сомаларына, шағым-
талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне,
айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Шагым-талап (претезия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап
деп - кредитордың өзінің мүліктік кұқығы мен мүддесінің бұзылуына
байланысты карыздарды өз еркімен реттеу женіндегі жазбаша талабын айтамыз.
Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей
қарызданушыға шағым-талабымен баруы керек. . .
і
Кәсіпорын шағым-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
ендіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым-талапта: шағым-
талап қоюшы кәсіпорынның атауы, шағым-талаптың нөмірі және түскен күні;
тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушініңталабы; шағым-
талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу
реквизиттері; тіркелген кұжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы
керсетілуге тиісті.
Кем шыккан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі
(жиыны) түгел емес енімдер қүныньщ орнын толтыру женіндегі және осындай
өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір
айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар
екі айдың ішінде қойылады.
Бұл шотта жабдықтаушылардың шот-фактураларында жіберілген
арифметикалық қателіктері де және бағаның сәйкес келмеуі де; жеткізілген
құндылықтардың сапасының мемлекет тарапынан бекітілген стандартына және
техникалық шарттарға сай келмеуі де; тауарлардың тізімге енгізілген
тауарлар санымен салыстырғанда кем шығуына байланысты туындаған шағым-
талаптары да есепке алынады. Осы шотта транспорттық және басқа да ұйымдарға
қойылатын шағым-талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің
жетіспей қалуы және тарифтің (фрахта) шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар
мен мердігерлердің айыбынан болған ақаулар және тұрып қалғаны үшін;
банктегі есеп айырысу және басқа да шоттарынан қате аударьшып есептен
шығарьшған сомалар бойынша банкке қойылатын; сот ұйғарған немесе
төлеушілердің ездері мойындаған көлёмде (қойьшған шағым-талаптағы телеуші
мойыңдамаған сома есепте көрсетілмейді) жабдықтаушылардан және басқа
мекемелерден өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы және т.б. сомалары
есепке алынады.
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомаларын 334 шоттың дебетіне
— жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 "Жабдықтаушылармен
және мердігерлермен есеп айырысу" шотының кредитінен; қате аударылып
есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441
"Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша" шотының кредитінен; телеушілердің
ездері мойыңцаған немесе сот ұйғарған келемде келісім-шарттағы
міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және
т.б. өңдірілуге тиісті айыппұл, есім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына
727 "Басқа да қосалқы қызметтерден түсетін табыстар" шотының кредитінен
есептен шығарады.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты
дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі.
Қойылған шағым-талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан кезде 334
шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.
Ішкі шаруашшық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық — бұл
кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа
да ерекшеленген белімшелерімен және жеке (дербес емес) балансқа
шығарылғандармен (күрделі кұрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайыңцау)
есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесіңце кәсіпорындар мен жеке балансқа
шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.
334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық
(синтетикалық) есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 "Еншілес (тәуелді)
серіктестердің дебиторлық қарыздар" бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.
334 шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық ішінен
бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы-материалдық
құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және
қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер
қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында
есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат
жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері
белігіндегі қалдығы, құрылымдық белімшелерінің оған деген берешегі, ал
құрылымдық бөлімшелерде — бас кәсіпорынның карыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық)
және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері
бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға
дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден
өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық
есебі қаржылық есеп беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойыша талдамалы
(аналитикалық) есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы
бойынша немесе басқа да дербес бөлімшелері бойынша жүреді.
Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің
процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар:
нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалық-химиялық
қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының
сынуы т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б.
нәтижесіңце болады.
Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал
нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және
ол бойынша "Кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы" деген субшоты
ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:
334 "Басқа да" шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген
баланстық құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген
баланстық құнына — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша
қаражаттарына — 451-452 шоттары кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы
333 шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына
жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған
ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен
жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.
Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының
тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға
бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен,
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" заңымен қаралған шаралар бойынша
беріледі. Іс-сапар шығыстары етелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең
төменгі есептік керсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді,
демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де коса есептелінеді.
Нақты іс-сапар орнына барған жөне сол жерден шыққан күндері бойынша
іссапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға
жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға
шыққан және келген күндері куәлікте керсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс.
Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен
аспауы керек.
Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары
негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі бекіткен мелшерден артық емес көлемде өтеледі.
Іс-сапар бойынша еткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген
норматив деңгейіңде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда
көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен
қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.
Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға
жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына
аддын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де оңдай валюта болмаса,
онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.
Болашақ кезеңінің есебі. Шаруашылық қызметінің барысында
кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңда өндірісті
дайыңдау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау
және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа
түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша;
тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта
өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды
жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен
жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген
кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде;
алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген
сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.
Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 " Алдағы уақыттың есебіне
жататын шығындар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мына шоттар
кіреді:
341 "Сақтандыру полисі";
342 "Жалгерлік төлемдері";
343 "Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар".
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалык)
есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу
тізімдемесін де немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.
Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу
кестелерінен "Еңбек ақыны (материалдарды) белу", "Негізгі құралдардың
амортизациясы" (тозуы), "Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен
шаруашылықтардың қызметін бөлу" және басқа да бастапқы құжаттар бойынша
жазылады. Басқадай дебиторлық қаржылардың есебі, 3 - Энергоорталық АҚ –да
былай жүргізіледі.
Жалпы З-Энергоорталық АҚ өнімнің ке лесі түрлерін шығарады:
1) электр қуаты
2) жылу қуаты
3) тұзсыздандырылған су
Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және
сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:
- шығындардың пайда болу орыны бойынша - өндірістік цехтар:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
4) отын-тасымалдау цехы
5) отын автоматика жэне өлшемдер цехы
6) орталықтандырылған жөндеу цехы
7) жөндеу-құру цехы
8) отын жүйелер Департаменті
Өндіріс жүйесі негізгі және көмекші болып бөлінеді:
НЕГІЗГІ ӨНДІРІС цех:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:
1) отын-тасымалдау цехы - негізгі жабдықты отын және көлікпен
қамсыздандыру;
2) отын автоматика және өлшемдер цехы - жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс
есепке алынуын қамсыздандыру;
3) орталықтандырылған жөндеу цехы- З-Энергоорталық АҚ сенімді және
үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;
4) отын құру цехы
5) отын жүйелер депортаменті
З-Энергоорталық АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі
мәселелер есепке алынады.
- жеке өндеу қызметкерлері және тартылған мамандандырылған
мердігерлік ұйымдары анық—байқау" қорытындылары - бойынша атқаратын
жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен
бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу
қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;
- ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару
аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын
шығындар;
- заңдылықтармен бекітілген нормалар, әлеуметтік сақтандыру органдары,
зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;
- ғимараттарды қамсыздандыру шығындары, оның ішінде шаруашылық дүние-
мүліктің сыпырғы, тігілген мата, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;
- тазалау құрылыстары тазартылынатын ағын сулардың құны;
- турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот
құны;
- жабдықты пайдалануға жұмсалатын шығындар;
- сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш
материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу
материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды
реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық
реактивтер т.б.;
- жабдықты үнемдеу тәртібі мен жабдықты пайдаланудың ілгері әдістерін
ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге
жұмсалатын шығындар;
- пайдаланымға енгізіліп жатқан жабдықты кешенді сынақтан өткізуге
жұмсалатын шығындар.
3 - Энергоорталық АҚ-да берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі
35 "Берілген аванстар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің
екі шоты бар — 351 "Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін
берілген аванстар" және 352 "Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер
үшін берілген аванстар".
Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі және 441
"Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 431 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік
валютада берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты
корреспоңценцияланады. Тиесілі шоттардың-(351, 352) кредиті бойынша және
671 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі
кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ
шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының
сомасына 844 шоты корреспонденцияланады
Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және
дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351
және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.
4 -кесте
Басқа да дебиторлық борыштарды 7 – БЕС –да қарастырылмайтын жеке
операциялар бойынша мойындау
Операция түрі Құптау тәртібі
1. Күмәнді қарыздар сомасы Алуға тағайындалған 5-БЕС, 8 пункт, 25
және тарифке енгізілмейтін сату құндылығы
бойынша шығындар
2. НҚ-ды сату Сатылу құны және теңгерім құны арасындағы
теріс айырмашылық, шығарылу кезеңіндегі
шығын ретінде мойындалады 9-БЕС, 28
пункт
3. Теріс бағыт айырмашылығы Пайда болған кезеңдегі шығындар ретінде
мойындалады 9 - БЕС, 16 пункт
4. Заңды тұлғалардан алынатын Тиісті табыс пайда болған есеп беру
табыстық салық мерзіміндегі шығындарға жатқызылады. Пайда
болған кезеңдегі шығындар ретінде
мойындалады 11-БЕС 11пункт
5. Мерзімі ұлғайтылған Табыстың қажетті мөлшерін алуға
қарыздар 632 шотындағы дебет сенімділігі жоқ шығындарға жатқызылады.
сальдосы
6. Жұмыс берушінің мемлекеттікҚызметкер аталған жүмыс берушіде еңбек
емес зейнетақылық қорларына атқарған есеп беру мерзіміндегі шығындарға
жарналары жатқызылады.
1.3 Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар
есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде етелмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II Дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің
аудиті.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті.
Қорытынды
Кіріспе.
Нарықтық экономиканың дамуы, экономиканың түрлі салаларына өз
ықпалын тигізуде . Мемлекетіміздің қалыптасып дамып өркендеуіне
экономиканың алатын орны ерекше деп ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтің
өзі ерекше атап өтті. Экономикалық салаларда дебиторлық борыштардың
атқарар қызметі ерекше болып табылады. Дипломдық жұмысымның осы
тақырыпқа сәйкестендіріп алуымның мақсаты дебиторлық борыштардың
Экономика салаларының даму бағытындағы үлесінің маңыздылығын ашып,
зерттеу болып табылады.
Осы мақсатта өзімнің тәжірибелік жұмыстан өткен зерттеу
обьектім АҚ 3-энерго орталық мекемесіедегі дебиторлық борыштар
есебімен аудитінің жүргізілу бағыттарымен таныстым.
Дебиторлық борыштар - бұл басқа заңды тұлғалардың немесе
жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық
борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқы сыртқы заңды тұлғалармен және
жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып қолма-қол
емес есеп операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы
заңды құбылыс болып табылады.
Дебиторлық борыштар есебі өзіне мынадай элементтерін біріктіреді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңі
есебі; басқада дебиторлық борыштардың есебі;болашақ кезеңдердің есебі;
күдікті борыштар бойынша резервтердің есебі;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу
бойынша бухгалтерлік есеп сатылған өнімнің ,тауарлардың істелінген
жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына байланысты
жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің 301, 302, 303-ші шоттарында жүргізіледі. Қаржы
министрлігінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұйрығына сәйкес 1210 сатып
алушылармен тапсырушылармен қысқа мерзімді дебиторлық берешегі және 2110
сатып алушылармен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі бойынша есепке
алынады.
Басқа да дебиторлық борыштардың есебі 331,332, 333, 334 шоттарыда
есепке алынады.
Жаңа Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық
шоттарына сәйкес;
1280-Өзге қысқы мерзімді дебиторлық берешек
2180 - Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
Өтелуі тиісті қосылған құн салығы.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы барынша есеп айыруды көрсету
үшін 331 м өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
332 Есептелген проценттер шотында есептеген проценттер бойынша
дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.
334 Басқа да дебторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп
түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағын талап
сомаларына, ТМҚ кем шығуына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебінде жылдың аяғыда
дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Дебиторлық борыштардың есебінің аудиті мынадай элементтерден тұрады.
Дебиторлы борыштарды түгендеу, басқадай дебиторлық борыштармен берілген
аванс бойынша есеп айырысудың аудитін біріктіреді. Дебиторлық борыштарды
түгендеуде дебиторлық борыштардың жалпы сомасы және қарыздарды талап еткені
үшін қандай шаралар қолданылғаны анықталады.
Басқа да дебторлық борыштардың аудитінде есептелген сын ақының
есебінің аудитор есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштарының
құрылымын анықтап, оларға талдау жасайды.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде
аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде
аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
- Өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен келісім
шарт жасалғандығын.
- түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып
алушылардың борыштарының нақтылығын.
Дебиторлық қарыздардың есебі мен аудиті өзімнің тәжірибелік жұмысымды
атқарған 3 – Энергоорталық АҚ – да осы заңдылықтарға сүйене отырып
жүргізіледі. 3 – Энергоорталық АҚ-мы 2000 жылдың сәуір айында
Шымкенттік 3 – ЖЕБ ашық акционерлік қоғамының таралып, нәтижесінде одан
жаңа ашық акционерлік қоғам бөлініп, және бөлу теңгеріміне сәйкес түлік
бөлігі тапсырылып, сонымен қатар, Теплотранс КГП 3 – Энергоорталық АҚ-
ның негізгі және материалдық қорларды тапсыру негізінде құрылды.
3 – Энергоорталық АҚ Шымкент қаласының тұрғындарына, басқа ұйымдарға
өнеркәсіптік кәсіпорындарға электр энергия және жылу қуатын өндіру және
өткізу қажеттерін атқарады 3 – Энергоорталық АҚ-мы доңғалақ мұнай өндіру
зауыттарының жән басқа да өнеркәсіптік кәсіпорынның жылу және электр
жүктемелерін және Шымкент қаласының жылу және электр жүктемелерін өтейді.
3 – Энергоорталық АҚ-ның қаржылық есебі әрекеттегі нормативтік
актілер және стандарттарға сәйкес жасалынады.
Дебиторлық борыштар бойынша жүргізілетін ексебінде бірнеше шоттармен
қатар, көптеген арнайы субъшоттар ашылған.
І. Дебиторлық қарыздардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301. "Алынуға тиісті қарыздар" шоты;
302. "Алынған вексельдер" шоты;
303. "Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары" шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын
қарастырайык.
301 "Алынуға тиісті қарыздар" шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және
керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 "Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны", 802 "Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны" шоттары дебеттелі де, 221 "Дайын өнімдер", 222
"Алынған тауарлар", 900 "Негізгі өндіріс", 910 "Өз өндірісінің шала
өнімдері", 920 "Қосалқы өндіріс" және баска шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдык емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығастар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-
125,101-103, 106,141-144,401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
керсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 "Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс", 702 " Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс" және басқа шоттары кредиттеледі.Сатып
алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем
құжаттарын төлегеніне карай 431 "Валюталық шотындағы нақты ақша", 441 "Есеп
айырысу шотындағы нақты ақша, 451 "Кассадағы нақты ақша" шоттары
дебеттеледі де, 301" Алынуға тиісті қарыздар" шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдыктаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 "Тауарлы-материалдық
қорларымен жабдықтау үшін алынған аванстар" немесе 622 "Жұмыстарды орындау
және қызмет көрсету үшін алынған аванстар" шоттардың кредиті), онда сатып
алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып төлем
жасайды. Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 "Сатудан жасалған
жеңілдіктер", 713 "Бағадан жасалған жеңілдіктер" деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 "Сатудан қайтарылған
тауарлары" шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 301 -шоты бойынша
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған)
тауарлы-материалдық қорлар және орыңдалып, қабылданган жұмыстар мен
қызметтер үшін өтелмеген борыштың калдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде баска да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ, олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін
лицензиясы болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг
қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін
тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматгы
түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын
берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай
келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Мысал. 3 – Энергоорталық АҚ Асық ата ЖШС-не 132000тг-ге электро
энергиясын беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Келісім шарттың
жағдайы бойынша факторингалық компания Аргон ЖШС-тік Асық ата ЖШС-не
тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде 3 – Энергоорталық АҚ-ның есеп
айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. Асық ата ЖШС жасалған
контрактының 80 % құнын бірден аударған, ал қалған контрактінің
құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған.
Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38 %
жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі
18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%х18 күн)
360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
1 - КЕСТЕ
Қатар Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, Шоттар
№ теңге корреспонденция-с
ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы кәсіпорында 3 – Энергоорталық АҚ
1. Контрактының шарты бойынша "Аргон"
ЖШС. "Асық ата" АҚ-ға эл.эн. 196875 802 222
жөнелтті:
- жөнелтілген эд.эн нақты өзіндік 281250 301 702
құнына
- келісімшарттың құнына -КҚС( 20 %) 45000 301 633
2. Қаржылық агенпен (Аргон АҚ)
жөнелтілген тауардың 80% алынды 261000 441 687
3. Қаржылық агентке көрсеткен қызметі
үшін, марапаттау сомасы шығысқа 6199 831 687
жатқызылды
4. Қалған 20% қаржылық агенттен алынды,
бірақ осы сомадан марапаттау сомасы 59051 441 687
шегерілді 59051 теңге (326250 х 20 %
- 6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз кәсіпорында ("Асық ата" ЖШС)
1. 3 – Энергоорталық АҚ - тан
жөнелтілген эл.эн –Асық ата ЖШС-ға
келіп түсті:
- эл.эн құнына 281250 222 671
- ҚҚС (20%) 45000 331 671
2. Қаржылық агенттің талап еткен сомасы,
алынған эл.эн. үшін төленді 326250 334 441
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте ("Аргон" ЖШС)
1. Факторингі келісім шарты бойынша
"Аргон" ЖШС-гі қарыз соманың 80% 261000 334 441
аударды
2. Факторингі бойынша марапаттау сомасы
есептелінді [6199 тенге (326250 х 6199 332 724
1,9) ]
3. "Асық ата" ААҚ-нан талап етілген
қаржы сомасы алынды 326250 441 687
4. Факторингі келісім шартының жағдайы
бойынша "Аргон" ЖШС-ке 20% қалған 59051 334 441
сомасы аударылды (бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы шегерілді)
5 Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды
тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдық құндылықтарды
жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді)
орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде
азайтып немесе төмендетіп береді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін
алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде
вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301
шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те
есептелінеді.
Аудармалы вексель пайызсыз вексель сатылатын құны асып түседі, өйткені
оған марапаттау сомасы қосылады.
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын
құрастырып көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша
жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады
(дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды,
сондай-ақ ол инцоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл
индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі.Форфейтинголық қызмет факторингалық
операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық — бұл өнімді сатып
алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынғандығын
білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді
сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылык делдалға қайта жүктейді, ал
ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді.
Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір
қалыпты болып келеді. Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы:
мұнда дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне
тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
303 "Басқа да" шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып
алушылардың төлеу мерзімі етпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген
берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, телеу мерзімі өтпеген вексельдермен,
банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша каражаты мерзімінде түспеген
вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз
етуге тиіс; 303 шоты әрбір дебитор немес келісімшарт бойынша яғни, ебеп
айырысудың жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
2-Кесте
3 –Энергоорталық АҚ 2002 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық
борыштарының құрамы және құрылымы.
№ Дебитор-лЖылдың басындағыЖылдың Жылдық өзгеріс Құрылымының
рсық аяғындағы өзгеруі
борыштар
баптары
1.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ
кезеңнің есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды (борыштарды) есепке алу 33 "Басқалай
дебиторлық карыздар" бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынадай
шоттар кіреді:
- 331 "Өтелуі тиісті қосылған құн салығы";
- 332 "Есептелінген проценттер";
- 333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары",
- 334 "Басқа да қарыздар".
Дебиторлық рыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың
жайын қарастырып көрейік.
"Өтелуі тиісті қосылган құн салығы" (331-шот). Бухгалтерлік есепте қосылған
құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 "Өтелуі тиісті
қосылған құн салығы" шоты қодцанылады.
331-шотының дебеті бойынша 671"Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп
айырысу", 687 Басқа да шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып,
алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, аткарылған жұмыстарды және
керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС
керсетеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады,
ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауар (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып
табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.
Қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып
табылады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;
- теленген салық сомасы кеден зандылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің
декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін куаттайтын
болса;
- темір жол және авиа билетінде керсетілген салық сомасы салық заңына
сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық
сомасымен сәйкес келсе;
- бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты телеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетк жатпайды, егерде:
- тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды
жүргізумен байланысты болса;
- тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын
ғимараттардан басқасы;
Есептелінген проценттер 332 "Есептелінген проценттер" шотында есепке
алынады. Бұл шотта есептелінген процентгер бойынша дебиторлық қарыздар
женіндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер,
негізгі құралды жалға алу және т.б.).
Алынуға тиісті проценттік үстеме телем 332 "Есептелінген проценттер"
шотының дебеті және 724 "Акциялар бойынша дивидентгер және процент
түріндегі табыстар" шотының кредитінде көрсетіледі.
"Есептелінген процентгер" шоты бойынша аналитикалық есеп - қарыз
(займ) алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша
және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым
ведомосында немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі
333 "Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары" шотында
дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші
тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған
тауарлары бойынша ұсынылган заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Өкілділік шығыстарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз
қызметтерінің барысыңда өкілділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар
арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Өкілділік
шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
- басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін
шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
- келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жүмысты жүргізудің
бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің
тізімі.
- шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы, осы құжаттар бойынша бұйрық жасалып, кәсіпорын басшысы кол
қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни
есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.
- Материалдық зиян шегудің орнын толтыру 334 шотында мынадай есеп
айырысулар есепке алынады:
- шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша;
тауарлы-материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша;
- өнімдерді өткізу бойынша; басқа да ағымдағы операциялар
бойынша. 334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлігінде шоттардың
келесі корреспонденциясы жасалады. 334 шоттың дебеті бойынша бас
кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, құрылымдық
бөлімшелерінің оған деген берешегі, ал құрылымдық бөлімшелерде — бас
кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық)
және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері
бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға,
сонда да алған акшасына есеп беруі дейін 334 және 687 шоттары бойынша
қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік
жазбалары ретке келтіріледі.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі). 333
шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан
және жоғалған мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.)
орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығудың нәтижесіңде кәсіпорын шеккек зияны немесе құндылықтардың
бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі
қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп,
334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты
құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727
шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333
шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы
мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар
ез кінәсін мойындап, нақты қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты
дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.
Талдамалы (аналитикалық) есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.
Басқадай дебиторлық қарыздар (334 шоты). Бұл шотта жалгерлік бойынша
келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке архық аударылған сомаларына, шағым-
талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне,
айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Шагым-талап (претезия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап
деп - кредитордың өзінің мүліктік кұқығы мен мүддесінің бұзылуына
байланысты карыздарды өз еркімен реттеу женіндегі жазбаша талабын айтамыз.
Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей
қарызданушыға шағым-талабымен баруы керек. . .
і
Кәсіпорын шағым-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
ендіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым-талапта: шағым-
талап қоюшы кәсіпорынның атауы, шағым-талаптың нөмірі және түскен күні;
тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушініңталабы; шағым-
талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу
реквизиттері; тіркелген кұжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы
керсетілуге тиісті.
Кем шыккан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі
(жиыны) түгел емес енімдер қүныньщ орнын толтыру женіндегі және осындай
өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір
айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар
екі айдың ішінде қойылады.
Бұл шотта жабдықтаушылардың шот-фактураларында жіберілген
арифметикалық қателіктері де және бағаның сәйкес келмеуі де; жеткізілген
құндылықтардың сапасының мемлекет тарапынан бекітілген стандартына және
техникалық шарттарға сай келмеуі де; тауарлардың тізімге енгізілген
тауарлар санымен салыстырғанда кем шығуына байланысты туындаған шағым-
талаптары да есепке алынады. Осы шотта транспорттық және басқа да ұйымдарға
қойылатын шағым-талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің
жетіспей қалуы және тарифтің (фрахта) шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар
мен мердігерлердің айыбынан болған ақаулар және тұрып қалғаны үшін;
банктегі есеп айырысу және басқа да шоттарынан қате аударьшып есептен
шығарьшған сомалар бойынша банкке қойылатын; сот ұйғарған немесе
төлеушілердің ездері мойындаған көлёмде (қойьшған шағым-талаптағы телеуші
мойыңдамаған сома есепте көрсетілмейді) жабдықтаушылардан және басқа
мекемелерден өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы және т.б. сомалары
есепке алынады.
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомаларын 334 шоттың дебетіне
— жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 "Жабдықтаушылармен
және мердігерлермен есеп айырысу" шотының кредитінен; қате аударылып
есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441
"Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша" шотының кредитінен; телеушілердің
ездері мойыңцаған немесе сот ұйғарған келемде келісім-шарттағы
міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және
т.б. өңдірілуге тиісті айыппұл, есім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына
727 "Басқа да қосалқы қызметтерден түсетін табыстар" шотының кредитінен
есептен шығарады.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты
дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі.
Қойылған шағым-талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан кезде 334
шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.
Ішкі шаруашшық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық — бұл
кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа
да ерекшеленген белімшелерімен және жеке (дербес емес) балансқа
шығарылғандармен (күрделі кұрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайыңцау)
есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесіңце кәсіпорындар мен жеке балансқа
шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.
334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық
(синтетикалық) есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 "Еншілес (тәуелді)
серіктестердің дебиторлық қарыздар" бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.
334 шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық ішінен
бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы-материалдық
құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және
қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер
қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында
есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат
жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері
белігіндегі қалдығы, құрылымдық белімшелерінің оған деген берешегі, ал
құрылымдық бөлімшелерде — бас кәсіпорынның карыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық)
және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері
бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға
дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден
өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық
есебі қаржылық есеп беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойыша талдамалы
(аналитикалық) есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы
бойынша немесе басқа да дербес бөлімшелері бойынша жүреді.
Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің
процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар:
нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалық-химиялық
қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының
сынуы т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың
жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б.
нәтижесіңце болады.
Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал
нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және
ол бойынша "Кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы" деген субшоты
ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:
334 "Басқа да" шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген
баланстық құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген
баланстық құнына — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша
қаражаттарына — 451-452 шоттары кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы
333 шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына
жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған
ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен
жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.
Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының
тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға
бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен,
Қазақстан Республикасының "Еңбек туралы" заңымен қаралған шаралар бойынша
беріледі. Іс-сапар шығыстары етелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең
төменгі есептік керсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді,
демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де коса есептелінеді.
Нақты іс-сапар орнына барған жөне сол жерден шыққан күндері бойынша
іссапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға
жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға
шыққан және келген күндері куәлікте керсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс.
Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен
аспауы керек.
Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары
негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының
Қаржы Министрлігі бекіткен мелшерден артық емес көлемде өтеледі.
Іс-сапар бойынша еткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген
норматив деңгейіңде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда
көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен
қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.
Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға
жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына
аддын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де оңдай валюта болмаса,
онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.
Болашақ кезеңінің есебі. Шаруашылық қызметінің барысында
кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына
жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға
мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңда өндірісті
дайыңдау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау
және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа
түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша;
тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта
өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды
жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен
жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген
кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде;
алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген
сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.
Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 " Алдағы уақыттың есебіне
жататын шығындар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мына шоттар
кіреді:
341 "Сақтандыру полисі";
342 "Жалгерлік төлемдері";
343 "Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар".
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалык)
есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу
тізімдемесін де немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.
Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу
кестелерінен "Еңбек ақыны (материалдарды) белу", "Негізгі құралдардың
амортизациясы" (тозуы), "Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен
шаруашылықтардың қызметін бөлу" және басқа да бастапқы құжаттар бойынша
жазылады. Басқадай дебиторлық қаржылардың есебі, 3 - Энергоорталық АҚ –да
былай жүргізіледі.
Жалпы З-Энергоорталық АҚ өнімнің ке лесі түрлерін шығарады:
1) электр қуаты
2) жылу қуаты
3) тұзсыздандырылған су
Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және
сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:
- шығындардың пайда болу орыны бойынша - өндірістік цехтар:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
4) отын-тасымалдау цехы
5) отын автоматика жэне өлшемдер цехы
6) орталықтандырылған жөндеу цехы
7) жөндеу-құру цехы
8) отын жүйелер Департаменті
Өндіріс жүйесі негізгі және көмекші болып бөлінеді:
НЕГІЗГІ ӨНДІРІС цех:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:
1) отын-тасымалдау цехы - негізгі жабдықты отын және көлікпен
қамсыздандыру;
2) отын автоматика және өлшемдер цехы - жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс
есепке алынуын қамсыздандыру;
3) орталықтандырылған жөндеу цехы- З-Энергоорталық АҚ сенімді және
үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;
4) отын құру цехы
5) отын жүйелер депортаменті
З-Энергоорталық АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі
мәселелер есепке алынады.
- жеке өндеу қызметкерлері және тартылған мамандандырылған
мердігерлік ұйымдары анық—байқау" қорытындылары - бойынша атқаратын
жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен
бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу
қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;
- ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару
аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын
шығындар;
- заңдылықтармен бекітілген нормалар, әлеуметтік сақтандыру органдары,
зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;
- ғимараттарды қамсыздандыру шығындары, оның ішінде шаруашылық дүние-
мүліктің сыпырғы, тігілген мата, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;
- тазалау құрылыстары тазартылынатын ағын сулардың құны;
- турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот
құны;
- жабдықты пайдалануға жұмсалатын шығындар;
- сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш
материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу
материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды
реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық
реактивтер т.б.;
- жабдықты үнемдеу тәртібі мен жабдықты пайдаланудың ілгері әдістерін
ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге
жұмсалатын шығындар;
- пайдаланымға енгізіліп жатқан жабдықты кешенді сынақтан өткізуге
жұмсалатын шығындар.
3 - Энергоорталық АҚ-да берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі
35 "Берілген аванстар" бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің
екі шоты бар — 351 "Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін
берілген аванстар" және 352 "Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер
үшін берілген аванстар".
Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі және 441
"Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша", 431 "Ел ішіндегі валюталық шоттағы
қолма-қол ақша", және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік
валютада берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты
корреспоңценцияланады. Тиесілі шоттардың-(351, 352) кредиті бойынша және
671 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі
кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ
шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының
сомасына 844 шоты корреспонденцияланады
Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және
дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351
және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.
4 -кесте
Басқа да дебиторлық борыштарды 7 – БЕС –да қарастырылмайтын жеке
операциялар бойынша мойындау
Операция түрі Құптау тәртібі
1. Күмәнді қарыздар сомасы Алуға тағайындалған 5-БЕС, 8 пункт, 25
және тарифке енгізілмейтін сату құндылығы
бойынша шығындар
2. НҚ-ды сату Сатылу құны және теңгерім құны арасындағы
теріс айырмашылық, шығарылу кезеңіндегі
шығын ретінде мойындалады 9-БЕС, 28
пункт
3. Теріс бағыт айырмашылығы Пайда болған кезеңдегі шығындар ретінде
мойындалады 9 - БЕС, 16 пункт
4. Заңды тұлғалардан алынатын Тиісті табыс пайда болған есеп беру
табыстық салық мерзіміндегі шығындарға жатқызылады. Пайда
болған кезеңдегі шығындар ретінде
мойындалады 11-БЕС 11пункт
5. Мерзімі ұлғайтылған Табыстың қажетті мөлшерін алуға
қарыздар 632 шотындағы дебет сенімділігі жоқ шығындарға жатқызылады.
сальдосы
6. Жұмыс берушінің мемлекеттікҚызметкер аталған жүмыс берушіде еңбек
емес зейнетақылық қорларына атқарған есеп беру мерзіміндегі шығындарға
жарналары жатқызылады.
1.3 Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар
есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде етелмеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz